SafAklınEleştirisi1

8/13/2019 SafAklnEletirisi1

1/15

BIRINcI BASiM iIN NSZ.(1781)iInsan akli bilgilerinin bir esidinde (trnde),sarmaktan kainama~digi sarular yznden tedirgin almak gibi, garip bir alinyazisina sahiptir;geri. bu sarular aklin kendi yapisindan ikarlar, ama bunlara akil yanit

veremez; nk bu sarularin yanitlanmalari insan aklinin her trl gcnt: asariar. .\ r\ rc Insan aklinin dstg bu ikmaz hi de anun suu degildir. Akil, de-~2\ / ney sirasinda kullanimi kainilmaz alan ve yinebu deney tarafindan yeterl i bir biimde dagrulanip garanti edildigi ilkeler ile yala ikar. Bu ilkelerin,( yardimiyla da akil -kendi yapisinin yasalariyla uygunluk iinde- daha

{ . uzakkasullara dagru durmadan ykselir. Ama sarunlarin byle bir trl~ ~. son bulmamasi nedeniyle de kendi islerinin hep tamamlanmamis alarak kal-. ~ digini anlayip, deneyde .olanakli her trl kullanimi asip disina. ikan, bu-nun1a birlikte de pek gvenilir grndkleri iin siradan insan aklinin (.or-tak duyunun) uzlastigi ilkelere siginmak zarunda bulundugunu gr r. Buyzden akil, kendisiniyle bir karanligin ve eliskilerin iine atmis .olurki, btinlardan geri akil bir yerlerde gizliyanlislarin zerine yashindigini, buyanilmalari aiga ikaramaksizin sezer; nk kullandigi ilkeler her trldeneyin sinirlari disina iktigi iin, artik deneyin hibir basvurulabilecek.

denektasini tanimaz .olurlar. Iste sanu gel~yen bu atismalarin .olup bit-tigi savas alaninin adina Metafizik denir. . .Metafizige, btn bilimlerin kralie~i: denildigi bir dnem .oldu; ger-ekten de alguya degil de egilime bakildiginda, Metafizik, kanusununok nemli almasi nedeniyle bu serefli basligi tamalarak hak etmistir. Ne-var ki simdi agimizda .onu btnyle har gren yayginlik kazanmis birmada egemen; kavulmus ve kendi basIna birakilmis bu saylu bayan .da

H ecuba gibi gzleri yasli sizlanmakta: ~-

-(1) .Ikinci hasima (1787): alinmamistir.4S


2/15

modp maxima rerum,Tot gefieris natisque potem...NurW trahor exul, inops.

(Ovidius,Metamorphosesl Dogmatiklerin egemenligi altinda bulundugu sirada, Metafizigin bas-

langitaki gc despota ydi. Fakat yasalari henz antik barbarligin izle-rini tasidigi iin bu Metafizik azar azar i savaslar yznden tam bir kar-gasa iine dst; topragi srekli olarak. isleyip kesin bir biimde yerles-mekten nefret eden bir esit gebeler halindeki septikler de, zaman za-man toplum birligi ile olan bagi paraladiIar. Bereket versin pek az birsayida olmalari nedeniyle de tekilerin kopmus olan bu bagi ve birligi, ze-,rinde birlestikleri bir plana gre olmasa bile, hep yenibastan kurmayi de-,nemelerine engelolamadilar. Geri son zamanlarda btn bu ekismelereinsan zihninin belli bir fizyolojisi ile -nl, Locke unki ile- bir an olsunson veriliyormus ve bu savlarin hakli olup olmadiklari. da kesin bir sonucabaglaniyormus gibi grnd. Ama bu szde kralienin dogusu siradan .or-tak. bir deneyden tretiHyordu (Locke tarafindan) ve bu yzden de yersizsavlari, hakli olarak, kuskulu grlebilirdi; bununla birlikte kendisi iinuydurulan bu soyktgnn gerekte yanlis olmasi nedeniyle yine ..de kendisavlanni, egilimlerini srdrp duruyordu. Bu yzden de her sey yenideneskimis, yipranmis ve delik desik olmus dogmatisme yeniden dst ve bun-dan kurtarilmak istenen bilim qe yine hor grld. Bugn, btn yollar(yntemler) bos yere sinandiktan sonra, -byle olduguna inanildigi gibi~artik ortaligi, bilimlerdeki kaos un ve derin karanliklarin anasi olan, tik-sinti,. bikkinlik ve tam bir kayitsizlik kaplamis bulunuyor; ama bunlar bu.aynibilimlerin beceriksiz ugrasmalarin kasnlik, karmakarisik ve kullanil-,maz bir hale getirildigi durumlarinda, yakin gelecekteki bir .degisim ile bk .aydinlanmanin, bir yenidendogusun kaynagi, en azindan bir baslangi be-Iirtisidir de. , ~

Gerekten de bu gibi arastirmalar ve sorusturmalar karsisinda bir ,ka-,yitsiz/ik, bir umursamaz/ik yaratmaya kalkismak bosunadir; nk, bunla-rin konusuna insan yapisi ilgisiz kalamaz: Bunun yaninda, bunlara sanIcialdirmaz gibi grnen/er.. bile okul terimleri yerine popler bir dil koyarak


3/15

ne, denli saklamak isterlerse istesinler, birazcik dnnce szde o kadarhor grdkleri metafizik savlara kainilmaz, bir biimde derler. Bununlabirlikte, btn bilimlerin iek atiklari bir, ortamda kendini gsteren veeger, edinilebiliyorlarsa, yani bilinmeleri mmkn ise, bilinmelerinden enaz vazgeilebilecek olan bilimlere kari olan bu ilgisizlik, dikkat edilmeyeve zerinde derinle~esine dnmeye deger bir olaydir. I}e bilIlnlere karsiolan bu kayitsizliginbir hafiflikten degil de, kep.dini artik ~~d ?)i giler ileuzun zamiil oyalamak i~meyen.. bir ggnl olgiiiilamiwargigcnden3 ileri 1geId~gf~~iktir; bu, akli, grevlerinin en zorUfla, vani kendi kendisini g- Urenmeye yeniden~girislI .ey~ hakli -savlarinL..koru.yan, ama buna-karsilik tiitem~is~, pekin ol~@_biitii.n..1iaksiz -sa~lamii..\16-ele-geirdiklerini zorba- ~,liidadegil de:-snsuz ve d~~) asaliu:.i ile_geersiz kilabil~.gQjr Dah- i. -keme -ku ~~sor~uy~ 2~eJill.mek iin, agirmaIidir;..hu sorgulama mah-kemesi de Ka~kisiz Ak llL Eletir isi~den baka bir sey degildir.

Ancak bununla ben, kitaplann ya da sistemlerin bir eletirisini degilde, her trl denevden bagimsiz olarak soluk nlan aklin Him hilgilerlc olanilikisini, sonu olarak da $nellikle bir metafizigin mmkn ,oh~l?~aya-cagi sorusunun zmn ve metaiizigin hem ay'naklarinin, hem ~~is-ligi ile sinirlarin~ belirlenmesini ye.-btiin bl nlann da ilkelere. ~re old1 -mui-u,ilkelerden. ikarildigini, yani ge.n~llikliLakl~n_@cJ:iniiubir e1.ijri&jnj~liyorum. '

Imdi ben geriye kalan izlenecek bu biricik yola girmi bulunuyorum, vebu yolda simdiye degin deney dis~ndaki kullanlimasinda akli kendi kendi-siyle atismaya ve blnmeye dsren btn yanilmaIari ve yanlislan orta-dan kaldirmis olmakla vnyorum. Insan aklinin gszlgne siginarakonun sorularindan kamadim; tersine onlari ilkelere gre ele alip tam ola-. ,.(3) agimizin dsnsbiimindeki siglik ve' yoksulluk ile ilkelere dayali saglam bili~minsoysuzlugundan ve dssnden yakinmalar orada burada ara sira isitiliyor.Ancak ben, matematik, fizik vb. gibi temelleri saglam (iyi) kurulmus bilimle.

rin bu yergiyi hi de hak etmedikl~rini; tersine, bunlarin pekinlik bakimindaneski nlerini koruduklanni, hatta fizikte ise bunu astiklarini bile gryorumson zamanlarda. Bu bilimlerdeki ilkelerin her seyden nce dzeltilmesine ali., tsilsaydi eger, bilgilerin teki trlerinde de bu ayni ruh etkin bir biimde ken.dini gsterirdi. Bu dzeltme yapilmadigi iin, daha ok, kayitsizlik, kusku venihayet ciddi bir elestiri, derin bir dsnsn kanitlan olmaktadir. agirnizze~likle, her seyin kendisine boyun egmek zorunda oldugu, bir elestiri agidir.


4/15

... //

/rak blmledim, zgl biybiimde inceledim ve akli kendisiyle anlasmaz-liga dsren kesin nokpiYi bulup ortaya ikararak bu sorulan akli bt-nyle tatmin edecek fr biimde zdm. Geri bu sorulara, hi de, dogma-tisme gnl vern;.is ilgin bir bilme tutkusunun bekleyebilecegi trden biryanit vermediw{ nk, dogmatismin byle bir tutkusu, benim hi anlama-digim, bysel elabukluklarindan baska bir beceri ile tatmin edilemez.Yalniz ..akfimizin dogal belirlenisi ve yapisi da, herhalde, konusu olarakbyle bir seyi gz nnde bulundurmamistir; ve felsefenin gr...evide, buarada, pek bir 1?egenilen, sevilen bir kuruntu, bir yanilti ortadan kalksabile, y~~i.tJ:orumlai:.dan-dogiin iildiinmas.i.-(illusion).g\derme~tir. Bu yapit-ta isi tm ayrintilari ile ele almayi kendime baslica kaygi edindim, ve ~u-nugr~si~da s.zlm~el1.J'a g en~azindan__zlme,Siip anahta~eril-meyen tek bir metafizik sOflmun.Jl11lunmadigini syl~meye cesaret ediyo-ru l. Gers.e~t~ii_d~Jatkisiz..(saltt akil ylesine yetkin bir birlik sunar -ki,e~r kendi yapisinin


5/15

.Arastirmamizin biimi ile ilgili olan, k sinlik ve iklik gibi daha iki-----sey var ki bunlar byle ok duy~rli bir girisimi gze alan bir yazarda, hakliolarak, aranan esasli nitelikler sayilabilir.Imdi :sinliksjenin objeye kesinbiliste tam uygunlugu) ile ilgili ola-rak kendime su yargiyi yasa edindim: Bu gibi incelemeler sirasinda kani-larin .;(sanilarin) yerlesmesine hi izirl yoktur; iinde varsayima benzer birseyler bulunan her sey yasaklanmis bir esyadir ve bu ne denli ucuz olursaolsun satis konusu yapilmamali, ve bulunur bulunmaz da ona hemen- el

konulmalidir. Gerekten de a,.Ri: ~ribk.~ ~n her bil~i. bu nite Wyle,kendisigin saJ1 c---2laJ.?j(.2 unll . sayil~~ i istefligi9l bildirir; bu, btnapriori katkisiz bilgilerin bir belirleniminin, kesinbilisin lsnn birligi'L--. , ' -~\Jve de aRodiktik -felsefi- her trl kesinbilisin rnegi olmasi gereken birbelirlenimin daha da ok istedigi bir seydir. Girisimimde bu aidan basa-rili olup olmadigim zerine yargida bulunmayi okura birakiyorum; nkyazara yakisan sey, yalniz nedenleri gstermektir, yoksa bu n~denlerin yar-gilarin zerinde biraktiklari etkileri hakkinda bir yargida bulunmak degiL.Ancak hibir suu olmadan nedenlerinin zayiflamasina yol amamak iin,birtakim yanlis anlamalari ortaya koyabilecek olan yerleri, bunlar ikinciderecede bir erek ile iliskili bile olsalar, okurun bu noktadaki en kk birteredddnn ana erek bakimindan yargisi zerinde yapacagi etkiyi zama-ninda nlemek iin, okuyucunun kendisi bu anlasmazliklari pekala gstere-bilir.

Anlama yetisi adini verdigimiz gc deriiiTigine incelemek ve kullani-lisiniIl sinirlari ile kurallarini belirlemek iin, benim Transendental Analitik'in ikinci anablmnde Katkisiz Zihin (anlama yetisi) Kavramlarinin i-karimi (dedksiyonu)>>basligi altinda yapmis oldugum arastirmalardan okdaha nemli olan baska bir arastirmanin pulundugunu bilmiyorum; benien ok yoran da bu incelemeler olmustur, ancak bunun bosuna bir yorul-ma olmadigini umarim. Biraz derine giden bu incelemenin iki yn vardir.Bunlardan biri, katkisiz anl~ I1a yetisinin ,k..?n~~ iliskilidjr ve anlamayetisinin a 'priori kavramlarinin nesnel geerliligi ile degerini gstermekve a~I$ltm;k zQD1ndad;;;bunda;- d~layi d;};u yfu konum iinde esasli biryer aliyor. teki yn ise katkisiz- ~lig Ii ..k~E.dis iii..d1 Yandi&iolan..akhir vebilgiyetilW-aisindan. dlaYJs' y@da_~nel ~~~pdan inceleme~i g_znn-de bulunduruyor; imdi benim esas amacim bakimindan, ok byk birnemesahiP olmakla birlikte, bu tartismali inceleme yine de temelli bir seydegildir, nk. bilinmesi gereken ana soru hep su olmaktadir: Akil ve an-'1- -.ma yejisi, deneyden bai imsiz olarak, neyi ve nereye kadar bilebilirler? JVe -S~ ~~Idir: DiLnl} ~etisinin ken< isi nasil..mpik l olu'y.Q :?Bu so-nuncu soru, verilmis bir etkinin nedenini aramak gibi bir seyoldugundanve bu yzden de kendisinde varsayima benzer bir sey bulundugundan -bas-SY 4 49


6/15

) \..-'\&CtU~~~\' .\\'~ .

ka bir vesileyle gsterebilecegim gibi, gerekte durum. byle olmamaklabirlikte- burada ben kendime sanmak (bir kaniya baglanmak) iin iziverdigimden, okuru da baska bir sanida bulun~ada sanki zgrbirakmisimgibi bir durum varmis gibi grnyor/Burada okura bundan dolayi sunanimsatmak isterim ki, eger benim :liiel ikarimin bekledigim tam bir kanisi okurun kendisine edindiremezse, arastirmalarimin tek amaci olan nesnel ikarim yine de gcnden bir sey yitirmeyecektir ve bunun iin de 92ve 93. sayfalarda sylediklerimisakli tutmak herhalde yeterli olacaktir.

4f :iga gelince, okuyucunun nce, kavramlardan ikarilan diskrsi(mantiKSal~ikligi, ve bundan sonra bir de somut grlerden (Anschauung(birden kavramaya iliskin sezislerden), yani rneklerden ya da somut aiklamalardan ikarilan sezgisel (estetik) aikligi istemeye hakki vardir. Birincisiyle yeterince ugrastim. Bu tasarimin z ile . ilgiliydi; ama ikincisi ilpek o kadar kesin olmayan bir biimde, yeri ve geregi olmakla birlikteyetesiye ugrasamamamin rastlantisal nedeni. de oldu. Bu bakimdan alismam boyunca ne yapmam gerektigi konusunda srekli bir kararsizlik iinde kaldim. rnekler ve aiklamalar bana hep gerekli grnyorlardi, vbu yzden de bunlara gerekten ilk tasarida gereken yer verilmisti. Fakahemen girisimimin byklgn ve kendime ugrasmayi dev edinecegimkonularin oklugunu grdm, ve bu rneklerle aiklamalarin yalniz. kuruve skolastik bir biimde serimlenmelerinin bile yapitiindaki konulara yetebir genislik ve yayilim kazandiracagim anladim, bu yzden de poplebakimdan zorunlu olan rnek ve aiklamalarla yapitimi daha bir sisirmeyuygun bulmadim; aYTB~~s~.I~YEk~ s ra..d~ l_bal~~ t


7/15

~~

karlar; oysa sistemin birligi, yetediIigi ve dayanikliligi zerinde bir kaniyavarmak iin ilk planda bilinmesi gereken de _busistemin btnlgdr.l,t13ana yle geliyor ki, byk ve nelpli bir yapiti, kendisine sunulantaSariya. gre tam ve srekli bir biimde gereklestirmeyi amalayan yaza-rin abalari ile okurun k-endi abalarini birlestirmesi okur iin hi de zevk-siz ve az ekici bir sey degildir. Iste burada verecegimiz. kavramlara gre

m~ik, btn bilimler arasinda byle bir dsnceyi gereklestirmeyi,-hem de ok kisa bir zamanda ve az bIr aba il~, onabirlik halinde(ortak olarak) bu grev verildiginde- stlenebilecek olan biric~ b.ili llifu;yle ki, kendindensonra gelenlere bunlarin 'pepsini, iind,ekilerini hi p-galtmadan, kendi grslerine uyarak didaktik bii: biimde dzenlemektenbaska yapacak bir sey kalmaz. nk ~,k~isiz ~kil (reine Ver-nunf) ile edindigimiz her seyinsistemli bir bicimde-d.zenI.enmi.spir f'nViin-terinden bask~bi ..~}:..degildir. Burada gzmzden hibir sey kaamaz,nk aklin btnyle kendisinden ekip ikardigi, ortaya koydugu bir seyonqan saklanip gizlenemez; ama tersine, yalniz ortak olduklari ilke bulu-nur bulunmaz akil bu seyi kendisi isiga ikarir. K-iHkis~ yali l kavramlar-dan, deneys~l hibk.s~e basvur_maksizin, ya c;lii.Jelirli bir deneye gtrenzel somut bir grii (sezis, Anschauung>-bulunmak~izJn, tretilen bu t bil-gilerin yetkin .birligi, kendilerini genisletmek ve ogaltmak baki~IDdan zer-lerinde birtakim etkileri olmayan bu yetkin bir1ik, bu mutlak tamamIigiyalniz mmkn degil, zorunlu da kilar.

Tecum habita et noris quam sit tibJ curta supellex.4

, ...(Persius)C '\ -~ IKatkisiz-spekIatif-aklin byle bir sistemini, Doganin Metafizigi bas-ligi altinda ben kendim sunmayi umuyorum, ve bu sistem, elinizdeki Eles-

tiri nin genislike yarisi kadar bile olmayac~k, fakat bununla birlikte ier-dikleri bakimindan bununla llemeyecek denli zengin olacaktir. Amaelinizdeki bu Elestiri her seyden nce, byle bir metafizigin imkanininkaynaklarini ve kosullarini 2sterip serimlemek ve btnyle y::ih::ini otla- ,nn sardi~i bir topragi temizlemek ve dzlemek zorundadir. Burada da oku-rumdan bir yargicin sabri ile yansizligini bekliyor, ve bu isde de bir yar-dimcinin iyi niyetiyle, yardimsever abasina gvepiyorum; nk, Elestiride, sisteme temelolacak btii ilkelerin serimi ne denli tam olarak gste-rilmis olursa olsun, bu sistemin tamam olmasi ve gelismesi iin, aprioriolarak sayilmalari mmkn olmayan, ancak birer birer aranmalari gere-ken tretilmis kavramlarin hepsinin edinilmesi gerekliligi ortaya ikar; ve

.

(4) Evinde kal, o zaman esyanin nasil yipranmis oldu~nu greceksin.51


8/15

.-il../bunun gibi, Elestiri de nasil ka\framlann btn .biresimi Synthesis) tketildiise, bura~a da ayni seyin.zmleme Analysis) bakimindan da yapilmasiistenir: Bu. da pek kohiydir ve bir.is olmaktan ok bir eglencedir./Geriye yalnizca baskiya iliskin syleyecek bir iki sz kaliyor bana. Bubasimin baslamasi biraz geciktigi iin, provalarin yalniz yarisini grebildim;bunlarda birka dizgi yanlisina rastladim, ama .379. sayfanin, asagidan 4.satirindaki skeptisch (kuskulu) yerine, specifisch (zel, trsel) okunmasigerekenden baskasi anlami bozmuyordu. Katkisiz Aklin Anatomisi -sayfa425 den 461 e degin-, bir tablo halinde duzenlenmis olup, Thesis (sav)ile iliskili olanlar sol yanda, Antithesis (karsisav) ile iliskili olanlar ise hepsag yanda yer almaktadirlar; bunu da thesis ve antithesis kolayca karsilas-tinlabilsin diye byle dzenledim.

i\

5


9/15

i IKINcI BASiM IIN NSZ (1787)Aklin kendialanina gir~n 1?ilgilerzerinde yapilan alismalarda, birbjlimin saglam yolunun izlenip izlenmedigi varilan sonuca gre hemen an-lasilir. Pek ok hazirliklar ve dzenlemeler yaptiktan sonra , amaca erisilirerisilmez bir ikmaza dslyor, ya da amaca varmak iin birok kez ge-

riye dnmeye ve baska ~ir yol (yntem) semeye mecbur kaliniyorsa eger,yine ayni biimde, ortak amaca ulasmalari gereken ve.-Isbirligi yapan bukimselerin izleyecekleri ~ol hakkinda. iiyusmalari mmkn degilse, o za-man bt} tr bir incelemede, henz bilimin attigi saglam adimin izlenmedi-gine ve bu ~astirmalarin da basitbir bocalamadan, el yordamiyla yr-meden baska bir seyolmadigina, daima inanilir; ve su nokta da aiklik ka-zanmis olur; hibir 9snlem~de (refleksiyon) bulunmaksizin varilmasi ar-zulanan ilk hedefe iliskin birtakim bos isteklerden vazgemek gerekse debilimin yolunun olabildigince ortaya ikarilmasi. akil icin byk bir ka-zantir. . -

Aristoteles den bu yana geriye hibir adim atmak zorunda kalmamasiolgusu da gstermektedir- ki mantik ok eski zamanlardan beri bilimin busaglam yolunu izlemistir; fakat yle .saniyorum ki gerekte bazi yapay vegereksiz incelikleri veya serirnlenisindekiok aik bir belirlenirni bir yanaatmak, ya da aiklama biimini daha aydinlik bir duruma sokmak gibi bi-limin dogruluguna degil de, ifade edisindtiiki dilsel aikliga dayanan a-lismalar bu mantigin iyilestirilmesi oIarak anlasilamaz. ye kabpl;.de,edile-mez. Mantikdakisasilacak v.eJakdir edilecek bir baska yanda, onun- sim--diye degin ileriye. dogru da bir adim atmis oImamasi, v~ sonu olarak b-tnlgne bakildiginda onun tamamlanm1s ve kendi Iine kapanmis gibi..grnmesidir. Gerekten de bazi modern dsnrler, rnegin farkli bilgiyetilerine (imgeleme, anIama), yani Psikolojiye ya da bilginin kaynagina,nesneIerin ve konularm farkliligina gre esitlilik gsteren farkli. kesInlik(dogruIuk) trlerine (Skeptisizm, Idealizm, vb.), yani Metajizige ya da n-yargilara (bos ve yanlis dsnce ve inanIar ile bunIarin nedenlerine vegiderilmesi areIerine), yani Antropolojiye iliskin konulari mantiga kata-rak onu genislettiklerini sanmislardir; bu da onlarin bu bilimin (yani, man-tigin) kendine zg asil yapisini nasil yanlis tanidiklarini gstermektedir.Oysa, kendi. sinirlari asild~ginda ya da birbirleri iine girdikleri zaman bi-53

--


10/15

Iimler genislemezler, fakat bozulmaya ugrarlar; imdi mantigin sinirlari,btn dsncenin (bu dsnce ister apriori, isterse empirik kkenli olsun,kaynagi ve nesnesi-konusu ne olursa olsun, zihnimizde dogal ya da arizi-geici engeller bulsun bulmasin) yalniz formel kurallarini tam ve sagin(pekin) bir biimde kanitlayan ve ayrintilariyla ortaya koyan tek bir bilimtarafindan izilmistir; iste mantigin byle bir bilim olmasidir ki onun si-nirini kesin olarak belirleyip ortaya koymustur. .Mantik ok nceden basari ile kurulabilmisse eger, bunu yalnizca

konusu~u belirli bir biimde sinirlandirmis olmasJna borludur; nkij man-tik, ugrasacagi alani sinirlayinca, b~lgiyi tm konularindan soyutlamasi vebu k,;mularin. aralarindaki tm farkliliklari dikkate almamasi mmkn.. vehatt~ zorunlu olu ;,bylece de anlama yetisi (Verstand) bilgi alan~nda,mutlak olarak kendisinden ve kendisinin bilgiye vermis oldugu formlardan.baska bir seyle ugrasmaz. Burada. ~lin yalnJ~ kendisiyle degil de, nesne':lerle ilgilenmes'i dUf1:llpundadogaldir ki nial}tigin, bilimin saglam ve pekinyoluna giimesi el~tte daha g olurdu; iste ,~u n~denledir -ki mantik, (bi-lime) bir hazi~layici (propaedeutik) ahirak, deyim yerindeyse,' bilimlei;e gi-risi saglayan hol olus'turu ; ama bilgi sq1 unu~a-gelince, bilgile.ri deger~lendiren ve op.lar hakkinda yargida bulunan ,bir mantik anlasilir; ,ama I;>ubilgilerin elde edilisini se dogrudan d9gruya, nesne,I olaraJ


11/15

- rindan beri, yapitlari karsisinda hayran~ik duydugumuz Grek halki dne-minde, bilimin emin ve saglam yoluna girmistir. Fakat onun bu yola gir-mesinin, aklin yalnizca kendisini konu edindigi ve bu grkemli yolda y-rdg mantik alanindaki bu saglam yntemin bulunmasindan, daha dog-rusu onun kendi kendine izilmesinden dahakolayoldugu sanilmamalidir.Ben yle saniyorum ki ~atematik -zellikle Misirlilarda- uzun zamanbir eI.Ilekleme dnemi geirmistir; fakat matematigin yntemindeki bu ke-sin degisiklik tek bir adamin basansiyla sonulanmis ve onun mutlu d-sncesi ile basarilmis bir devrim olarak kabul edilebilir; yle ki, bu ada-min girisimi, izlenmesi gereken yolu. artik gizli kalmamacasina ortaya i-karmis ve bu alanda bilimin emin - ve saglam yolu btn zamanlar vesonsuz mesafeler yani, her yer) iin ailmis bulunmaktadir. Matematikyntemde meydana gelen bu devrimin tarihine iliskin, ki nl mit Burnunun kesfi kadar nemlidir, ve bunu basaran mutlu lml hakkinda bizekadar gelmis bir bilgi yoktur. Bununla birlikte Diogenes Laertius un bizeaktardigi bir sylentiye gre, genel kani uyarinca, hi de ispata ihtiyaciolmayan seyleri kanitlamaya kalkanlara, matemaiik ispatlarin en kkunsurlarini bulmus bir kimse oldugunu taslayan mucit zentileri denirmis;. bu da gste~ektedir ki, yeni bulunmus bu yolda atilan ilk adimla mey-dana gelen devrim, matematikilerin gznde, olaganst nemli grl-mekte ve bu yzden de unutulmaz bir olay teskil etmekteydi. Iki kenariesit olan bir geni ilk kez izen ve bu orantiyi ispatlayan ilk kimse -buister Thales, isterse bir baskasi olsun- bylecMendi zihninde beklenme-dik nemli ve aydinlik bir aiklamada bulunmus oluyordu; nk, bu kimse,gzlerinin nndeki sekli adim adim izleyerek dsnmenin, ya da zihnin-de bulunan bu sekle ait kavramdan sanki. onun zelliklerini grenecekmisgibi bu geometrik sekle saplanip kalmaningerekli ve yeterli olmadiginianlamis, ve fakat bu sekli dsndg~e ve-O;;nuapriori kavramlar yardi-miyla kurarak tasarimladiklarina gre, bilgisini elde etmek iin, biimlen--direrek izimini yapmak gerektigini bulmus oldu; bunu o, seyleri yalnizcakavramlarina uygun bir biimde ve zorunlu olarak iine girdikleri nesne-nin sekillerine ykleyerek, kesin bir apriori bilme iin-yapiyordu.

Fizik ise, bilimin byk ve verimli yolunu bulmada ok daha yavas~yol aldi; ancak bir buuk yzyil sonradir ki byk dahi Verulam li Baconm usta isi yapiti fizigi kismen bu yola dogru gtrd; kismen diyoruz,nk zaten daha nceden bilimin izi zerinde bulunuyordu fizik; bu yo-lun izlerini tasiyan o yapit, matematikte oldugu gibi, dsnce biimindeani bir devrimle meydana gelecek olan o bulusu kesfi) uyanyor ve hazir-liyordu yalnizca. Burada ben deneysel empirik) ilkelere dayali fiziktenbaska bir seyi gz nnde bulundurmuyorum.Galilei, kendisinin setigi belirli agirliktaki krelerini artan bir hizla


12/15

egri bir yzeyde yuvarladiginda, ya da Torricelli nceden bilinen bir sustununa esit olarak dsndg bir agirligi hava,ya tasittiginda, veya dahasonraki zamanlarda 8tahl yapisina bir seyler katarak ya da ikararak ki-reci madene (metale), madeni de kirece dnstrdgnde, btn bunlarfizikilerin (doga arastiricilarinin) yolunu aydinlatan bir anlayis getirdileri.Bylece doga arastiricilari, aklin, yalnizca kendi planlarina (taslaklarina)gre ortaya koydugu seyi kavradigini ve aklin kendi yargilarinin ilkeleriyledegisn,iez yasalar dogrultusunda ilerlemesi ve sorunlarini yanitlamak iink ndisini doganin ellerine birakmaktansa dogayi zorlamasi gerektigini an-ladilar. Baska tl hareket edildiginde, nceden tasarlanmis bir planagre yapilmamis, ra

.

stlant.i al gzlemlerle aklin aradigi V.e gerekli ola. n zo,.runlu yasalara variJ~ma .ot\kilbir sev grenmek iin, d.2ga~a, bir ya danbirhiri LLeuyusan ..&rnslere (Erscheinungen) yasalgeerligi yalnizca ken-disi~in vi:l'ebildi~i ilkelerle, te .yandan da bu ilkelere. gre dzenledigideneylerle (merimentLJ.tmek .oru~adir;a iiC~aKir,- gretmenin1n-is-tedigi herseyi syleyebilen b-Ir grenCi durumunda degil, tersine kendile-rine ynelttigi sorulari yanitlamaya taniklari zorlayan grevli. bir yargidurumundadir. Bylece Fizik de dsnme biimindeki o yararli devrimi.yalnizca su bulusa borludur; akil ,kendisini dogaya yerlestirir, bylece dedogada aradigini (yanlis olarak do~aya yklemeden) dogadan grenmekzorundadir, .nka~i J,ir ...Qa.~ahibir ,sey >~e~ez. Yzyillardir el yor-damiyla aran1R-dyriiiii~t~nJe b)r ~ sey olm~yan dog.,aii@ni (fizik), istebylecebir.bUimin,gy'veI. iIlr9.ill i~girnfis ()ldu. . ,+/Aklin kendi kendisinin grencisi olmasi gereken yerde, yalin kav-ramlarla (Matematikteki gibi kavramlarin i-grye --somut sezgiye;Anschauung- uygulanmasiyla degil) deneyden. grenilenIerin tm stneikan, btnyle disa kapali, spek~tif bir akil bilgisi olan Met~k inbir bilimin gvenilir yoluna girmede, yazgisi bugne dek kendisine hi degl~edi; fakat o yine de teki btn bilimlerin en eskisidir ve onJar herseyi yokeden bir barbarligin uurumunda yitip gitseler, yokolsalar bile,m~tafizfk-gene de ayakta kalirdi. \iJ)~~ii (kendinde bulundugunu nesrdg) en siradan deneyln_Q~y a9.igi y~salar':.~~i2rl .2l~r~grmek is-tediginge bile, metafizikte srekli ~n-8ellerle karsilasir. Metafizikte, tutulanyol, istenilen yere- gtrmedigi iin, sayisiz kez geriye dnlmek zorundakalinir. Metafizik yandaslarinin kendi savlarindaki uzlasmalarina gelince,metafizik henz bu durumdan ok uzaktir; o daha ok bir savas alaninabenzer; yle ki, metafizik gerekte, savas oyunlarinda savasilarin g de-nemesi yaptiklari, fakat herhangi birinin hibir zaman en ufak bir ajani

1. 1

(1) Deneysel yntemin tarihinin baslangita pek iyi bilinmeyen ilk adimlarini bu-rada tam ve kesin olarak izlemiyorum.56

--


13/15

olsun ele geiremedigi ve zaferi stne saglam, srekli etkinlik kurama-digi bir savas meydani grnmndedir. Bylece metafizikteki yneltinin(yntemin) simdiye dek yalnizca el yordamiyla yrtlen bir arayis oldu-gunda, daha kts bunun valin kavramlarla yapilan bir yoklama oldu-gunda hi kusku yoktur.

'yleyse Metafizikte bir bilimin gvenilir yolunun henz bulunama-masi neden trdr acaba? Yoksa' bu yol ,olanaksiz midir? Bu durumdad.9i :anasil oldu da yorulmaz, durup tkenmez bir . ~bUle aklin ilgilen-di~i en nemli islerinden biri olarak. bu yolu aramaya aklimizi yneltti?Dahasi, bilme tutkumuzun en nemli ynelimlerind~n birinde bizi yalnizc~terketmekle kalmayip, yaniltici hayallerle oyalayarak sonunda aldatan ak-Iimiza gvenmek iin niin ok az nedenimiz kaliyor? Herhalde simdiyedek yanlis bir yol tutuldu; yleyse y~ni ar?yislarimizda ve sQ(gulamalari-mizda ncekilerden daha sansli olmayi ummak icin acaba hangi isaretlerden(gstergelerden) y~

Simdiki yeterli d.uruma ani bir devrimle gelmis olan Matematik ve .Dogabilimi (Fizik) rneklerinden kalkarak.. bu bilimlere pek ok yararidokunmus dsnme biiminin (ynteminin) degistirilmesine iliskin temelgeler stnde durup dsnmek ve akil bil~il~i olarak bu bilimlerin me-taf~ige fazlasivla benzemelerine dayanarak en azindan bunlardaki yntemdegisikligini taklit etmeyi denemek gerektigi kanisindayim. Simdiye dekbtn bilgilerimizin nesnelerine uy~asi, objelerine; gre dzenlenmesi ge-rektigi kabul ediliyordu; fakat bu varsayimda, }avramlarla apriori olaraknesneler .stne kurup bir seyler ortaya ikartmak ve bu yolda bilgilerimizigenisletmek iin bu n dayanaktan hareketle yapilan her trl deney bosagitmistir. Bu nedenle de bir kez daha objelerin bilgiterimize uymasi ka-bulyle metafizik glklerde daha iyi iterleyip ilerleyemedigimiz sinanipdenenmelidir. Bu, nesneler bize verilmedea nce onlar stne bir seylersaptamasi gereken apriori bir bitginin arzulanan olasiligina daha uygundser. Ayni durum Kopernikiis un ilk dsncesinde de ortaya ikar; syleki Kopernikus, btn yildizlar kmesinin, gzleyicinin evresinde dnd-gn varsayan gk cisimlerinin hareketlerine iliskin aiklamasi tutma-yinca (geosentrik evren yorumu skmeyince), o zaman yildizlari duraganbirakan ve onlarin evresinde gzlemciyi dndren varsayiminin (helio-sentrik evren yorumunun) daha basarili olup olmadigini denedi. Imdim< afizikte de objelere:~skin if: rlllA} sch.ollll SJ .lwnl .sunda.ayni-;;Y. de~hilir, Bu i-gr (somut sezgi), eger objesinin vapisina, zelligineuy arsa, on..d~ Jia~ktJ~ a Rriori ..ol~ak bir ~f:fjn_m1sll bilin.ebile~e.~iiilbirt~ _a~am; aipa 12.un~karsin- e-gg obfe .(duyulilrin obiesi olarak)somut(i)-I rii yetiniizin,.. ~iiciimiwtn. ..zeltigj~ ' y~rsa, bu~bilme.nln ola-nagini btn~ek_gzeL_tasarlay.abilicim. Fakat, eger bilgi olmalari ge

7


14/15

r~kiyorsa bu i-grulerde durup kalamam, daha~i, onlari t~~a imlar2Lasaknesne olan herhangi bir seye baglamak ve nesneyi tas_atim1::irlahcl.ii:l~Jl1ezorunda oldugum.Jw b~in.Lbenin;emem gereken.. su- ikLdulJ la ~ikar~iYa kalirim: Bu varsayimlarin ~kinde. kendileriyle bu belirlemeyi yap:-tigim kavramlarin da nesnelere uydugunu kabJ.1Le..dIDce,-PLiori olarak bir~ey bilebilmeyolunda yine ayni. g llikle karsilasiyorum; ikinci olarak da,n~nelerin ya-da...a~ni cinsten olan nesnelerip, yal~izca keiid-Isinde (verilmisnesneler olarak) bilinebildjgLDen?y'in _b~ cav amlara 9y,lugunu_kabule ig-inide>-hemen, hiiniin daha .kolay bir bilgilenme oldJlgunu .gi:iiyouim.nk gerekten de deneyin kendisi, b~r_bilg biimi Qla_rakdah; ~ebana- verilmeden_nce kuralini ~nc1imc1e.-buldugum anlama .Y~tisil. i~rekli~r; bu durumda da. a priori _olara 2 :tay~ kOYnia~zO.f 1ndaold ;1gumbu. kiiral, ken.disipi apriori kavi:amIarda gsteriyor. yleyse deneyin her

~ trl nesnesiniri bl. kavramlara zorunlulukla uyma~i ve o 1larla uyum iin-~ de~bulunmasi ger~ dr. Zorunlulukla da olsa -yalnizca akina dsnlen, fa-~t (en azindan aklin onlari dsndg kadar) deneyde-,-h~ yerilmeyennesnelere gelince, onlari 1m..d.nmedenemelerini (nk onlarin ds-

nIebilmesi gerekir) ~l~rl~.ltgili Qlarak, ancak onlara yer]e.stiqlikleri-. mizle a l' log .Pir biimde- biliriz; bu: ise, kabunnip benimsec,ljgini.iz.dij-nse iliskin yntem degisikligi iin benzersiz bir denektasi ola~_a}(tir.Istegine basari ile ulasan bu deneme, birinci blmnde, kendisineuygun karsiliklarinin nesneler olarak deney dnyasinda verilebildigi, yal~nizca ayriori kavi:amlarla.Js-grei:CMetafizik'e, bir bilimin gvenilir yo-lunu saglar. nk dsnme yntemindeki b~ degisiklige dayanaraic a priQ.dbir JillWIn. o~ tmyle aiklanabilir; dahasi, dene konularinID-bii-~ -o lan ~ii temeline apriori yasalar yerlestirilebilir ve ..l yasalar-la da yeterli kanitlamalar sa~iIir; oysa btn bunlar, bu iki sey,(2) Fizikilerden dn alinan bu yntem deneylerne araciligiyla kabul ya da red

dederek katkisiz aklin unsurlarini aramayi ierecektir. Oysa doga biliminde(fizikte) oldugu gibi, katkisiz aklin nermelerinin de (zellikle bunlar mmknher deneyin sinirlari disina ikmayi gze aldiklannda) nesnelerini incelemeyeizin veren mmkn bir deney yoktur. O halde bu arastirma, yalnizca. aprioriolarak kabul edilen ilke ve kavramlar zerinde yapilacaktir; yle ki buJIke ve

J

kavramlarin nesneleri iir: 6.~11.tj~w~ama.. y.etisi.Din ve duyumlann nesneleri olarak.~~da l da ka.W'-and1~~fi' baska pir sey o1i:iiayan nesneler olarak ki bunlarsoyutkatkisiz_. ~lin JJcsneli


15/15

simdiye dek sregelen alIsma biimine gre olanaksizdi. Ama, Metafi-zigin birinciblmndeki apriori bilme yetim~e iliskin_lm-sikarimdanMetafizigin tm amalari iin tuhaf ve grnste ok tehlikeli bir sonuolarak ikinci blm,ge :siii;ikibilme vetimizle mmkn de~~nirlari te:-- --sine _hibir ~aqian geemeyjz gijJi bir-Q1lYargi~y.ai:TIir;oysa b'bilimin . es_a~,o~ isi budur. B~ bilinmeyen, fakat kendileri icin gerek ola. ken-\ t L 'inde~ieYlere _di:gil,ama yalnizc~_g :nslere (fenomenlere) ynelen aprioriakiL- bilgimizin bu ilk degerlendirme sonuciinda ort~ya ika dogrulugunuburada bir karsi kanitl~ma deneyi ile ~ 1aya kOY1 Yor.nk bizi zorun-lulukla deneyin ve tm grnslerin sinirlari disina ikmaya yneIten bu

kosulsuz olan i akil, kendinde-seylerde zorunlulukla ve btn kqsiiUara ilis-kill .ei trl J akl~l giyla-kosull< r 4kisini tamamlamak i~lster. Diyelimki deney bilgimizin,kendiIide-seylerle oIan nesnelere uygunlu_gukabul edil-di; burada kosulsuz olan elismeye dslmeksizin dsnlemez; buna kar--- .sin, pi:z:everildiklflri gibi oIan seyle~ iJisl.cintasarimimizin, bu k~ndinde-seylere (Ding ai;i sich) uymadigi, ama daha ok grnjisJer olan nesne-lere uydugu kabul edilirse, onlar bizim tas-aiim biiriiimize uygundurlardemek1:.ir-ki, artik burada elisme kalkmaktadir; bundan tr kosulsuzolanin bizim kendilerini tanidigimiz (bize v~erilen)seylere degil, b~im ta-nimadigimiz kendinde-seylere iliskin olmasi gerektiginden, buradan, bastayalnizca deneme iin kabullendjgimizm.. temellendirildigi anlasilir3. Spek-latif aklin bu duyular-st alandakiher trl ~leyisi (ilerleyisi) engellen-dikten sonra artik bize sunlari yapmak kaliyor; aklin pratik bilgileri ala-ninda kosulsuz olana iliskin askin (transendent) akil bilgilerini belirleyecekverilerin bulunup bulunmadigini arastirmak ve bylece metafizigin istegineuygun ol~~k, yalnizca .eratik - ama}a. < a_ DmknolaI ...apriori bilgilerlehe; trl mmkn deneyin sinirlari tesineo ~es.:ilipgeilemeyecegini dene-~ek. Bu trden bir alisma (yol, yntem) izlerken, spekfalirakil bizebyle bir genisleme iin hep bos birakmak zorunda kalm~ ep da. '~ alani(Metafizik alani) suna~ eger yapabilirsek bu alani pratik verilerle doldur-maict~erbestiz, hatta akil bizi bunu yapmaya agirmaktadir da4./(3) Katkisiz aklin bu deneyi ile kimyacilann sik sik iiidirgeme deneyi ya da genel.likle sentetik sre adini verdikleri seyarasinda ok yakin bir benzerlik var-dir. Metafizikinin zmlemesi ise, fenomenler olarak grnen seyler ile ken-di1 $l~ ..bilmek iin, a I'riori katklsiz (salt) bilgiyi birbirinden ok farkli

ik~le. alli . ayinr. ~~ikise, bunlan ko~~~ olan ,1:z2~akilsa~ -ide'siil~ .zlasti .1~ uyum i 1 .ekoy~~ ji 1--y'e, idenbirlestirir ve gerektend~ dog ll_olan bu ayinm sayesinde--an~a~ byle bir l YUsmaIJlnsaglanabTIeceginigjir.(4) Bylece, Kopernikus'un baslangita bir varsayim olarak kabul ettigi gk cisim-lerinin hareketlerine iliskin temel yasalar kurami mutlak bir kesinlik (dogru- 9

SafAklınEleştirisi1

Documents

Transcript of SafAklınEleştirisi1