Ruta 02i Quechua Chanca_0
-
Upload
bryan-alejandro-colan-hernandez -
Category
Documents
-
view
244 -
download
0
Transcript of Ruta 02i Quechua Chanca_0
-
7/27/2019 Ruta 02i Quechua Chanca_0
1/68
-
7/27/2019 Ruta 02i Quechua Chanca_0
2/68
-
7/27/2019 Ruta 02i Quechua Chanca_0
3/68
1Quechua Chanca
INDICE
RiqsichikuyninRimayninchik kallpanchanapaq
3
RIMAYNINCHIK KALLPANCHANAPAQ 5
Kawsayninchikmanta yuyaymanaspa llamkaykallpachanapaq
7
Yachaykuna kallpanchanapaq akllasqa 13
Qillqay yachachinapaq chuyanchasqa1 niqi warmakunawan yachaykuna kallpanchanapaq
16
2 niqi warmakunawan yachaykuna kallpanchanapaq 23
1 - 2 iqi warmakunawan yachaykunakallpanchanapaq
31
YUPAYKUNA KALLPANCHANAPAQ 39
Kawsayninchikpi yupaykuna yachachinapaq 41
1 - 2 iqi warmakunawan yachaykunakallpanchanapaq
45
1 - 2 Niqipi warmakunawan yachaykunakallpanchanapaq
53
1 - 2 Niqi warmakunawan yachaykunakallpanchanapaq
59
-
7/27/2019 Ruta 02i Quechua Chanca_0
4/68
-
7/27/2019 Ruta 02i Quechua Chanca_0
5/68
3Quechua Chanca
Riqsichikuynin
Rimayninchik kallpanchanapaqYachay wasipi llamkayninchikqa, yunkapipas, qichwapipas,urqu suyupipas, tukuy yachaykuna kallpanchanapaqmi. Llaqtaukupia yachachisqapas warmakunapa sunqunpim tukuy niraqyachaykuna llanllarin, kay yachaykunatam sumaqta tinkuchina,mana usuchispa.
Unay pacham, yachayninchikpas, siminchikpas usuchisqa,qipanchasqa karqa, chay raykum llaqta masinchikkunapas
akarisqankuta yuyarispa manaa warmankumanyachachinatapas munankuchu.
Tayta Leo Casasmi, yachay wasipi akarisqanta yuyarispakayhinata willakun:-Yachay wasiman chayraq yaykuchkaptiymi amawta llapaykutayachay wasi punkupi huurquwaspanku niwaqku: -Manampitapas qichwa rimaqta uyariyta munanichu, yachay wasimanqakastilla simi yachaqmi hamunkichik, munaspaqa wasiykichikpi,uywa michisqaykichikpi qichwataqa rimankichik, manam kaypiqa
-Nispa.
Chaymanta pacham manchakuymanta, amawtata rikurquspaqamana imatapas rimariqchu kaniku, uqayku purataqmiyachay wasipipas miskita qichwataqa rimakuq kaniku.Chayta musyarquspam tayta mamaykuta qayachispapunitaqhuunakuypi niq: -Wawaykichiktam ninaykichik kastilla simirimananpaq. Yachay wasipiqa manam qichwataqa rimanankuchu,wasiykichikpich rimanku ichaqa manam kaypiqa. Kastilla simiyachaqmi hamunku, icha imapaqmi kachamunkichik -nispa.
-
7/27/2019 Ruta 02i Quechua Chanca_0
6/68
4 Quechua Chanca
Taytaykupas upallallay uyariqku. Chay huunakuypim churarqa:-Kunanmanta qipamanqa, warmaykichikta qichwa rimaqtauyarirquspayqa kay haqra valdepim akata ispana uchkumantamakinwan huqarichispa qipichisaq, akata qipiykukuspamllaqtapa chawpinta ritamunqa llapan pinqananpaq, chaynapimpinqakuspa manaa qichwata rimanqakuchu - nispa.
Chay punchawmanta pacham mana pipas rimariqchu,
imaynanpipas qunqarquspa rimariruptiykuqa chiqapmi akatavaldepi huqarichiwaspanku llaqta chawpinta apachiwaqku,runakunataqmi asipayawaqku:-Qichwa rimasqanmanta akata apachkan nispa.
Kayhina akarichiykunam rimayninchikta, yachayninchiktaqaqatiriq, chayraykum pinqakunchik, qipanpakunchik, manaawarmanchikkuna rimanantaqa munanchikchu, aswanmi amawtamasinchikkunaqa mana rimayta atispa tayta Leo Casaspawillakusqanpihina pinqapachinku, chaynaspataqmi, unay
pachapi yachaykuna chuyanchasqanchikta chinkachichkanku.Ama chayta rurasunchu aswanqa kallpanchasun, llanllarichisun,sunqunchakusun.
Kay, yachachiykuna puririchiq (2 kaq maytu) nisqapimyachaykuna kallpanchanapaq qillqamuniku, aswanqamanam tukusqaraqchu llapanchik yuyaymanaspa, qatipaspahuntapachinapaq churasqam. Kanmanmi pantasqakunapas,chaykunatapas allinchaykuspay sumaqta sunqunchakuspayuyaymanaspa puririchisun. Tukuy sunquwan qillqasqam, achka
yachaykunapa sunqunpi kuyanakuypi kawsanapaq.
-
7/27/2019 Ruta 02i Quechua Chanca_0
7/68
RIMAYNINCHIK
KALLPANCHANAPAQ
-
7/27/2019 Ruta 02i Quechua Chanca_0
8/68
-
7/27/2019 Ruta 02i Quechua Chanca_0
9/68
7Quechua Chanca
Kawsayninchikmantayuyaymanaspa llamkaykallpachanapaq
Qallarinapaq yuyaymanaykuna
1. Imaraykutaq llaqtakunapa yachayninta
kallpanchasun, mana hawamanta
hamuqllatachu?
Per suyunchikpiqa manam huk ayllullachu nitaq, hukyachayllachu kawsachkan, aswanqa sapa llaqtam yachayniyuq.
Chayllaraqchu, tukuy kay pachapi tarikuqmi ancha yachayniyuq,manam runamasillanchikchu. Intipas, killapas, rumipas, wasiuywakunapas, sallqa uywakunapas yachayniyuqmi kanchik.Kay yachaykunata qawarispa, paykunapa yanapakuyninwanmikusisqa kawsanchik. Chaynaqa, manam huk yachayllatachukallpanchananchik, llapanchikpa yachayninchiktam, chaymanhina sumaq kawsananchikpaq.
Huk yachayllata kallpanchaspaqa, chiqninakuyman,wakchayaymanmi chayachwan, qipamanqa awqanakuypi
wauchinakuypi tukuchwan. Hawa yachaykunallakallpanchasqanchikpim; wakinqa aswana maypitaq,pachamama kawsanqa, urqu kawsanqa, nispa munasqankutaruraspa llumpaytaa unqurqachinku, kay pachapi tiyaqkunatapasllakipia churawanchik. Kayna qawariykunatam yachaywasipiqayuyaymanaspa sumaqta chuyanchana, llapan yachaykunatakallpanchananchikpaq chaynapim, allin kawsayta aypasun. Manallapan yachaykunata chaninchaspa, manam allin kawsaytaqaaypachwanchu, chayraykun, llapan runakunata tapuspa,paykunawan yanapachikuspa yachayninchikkunata chinkachisun,
sumaq sunquyuq runakunata qispichisun.
-
7/27/2019 Ruta 02i Quechua Chanca_0
10/68
8 Quechua Chanca
awpa watakunamantaraqmi, kamachikuq qillqakunapichurasqaa kay llapan yachaykuna yachay wasikunapi
huntachinapaq, aswanqa manam qallariyta atinchikchu,llunpaytam hawa yachaykunaman hapiparqukunchik, kikinchikpayachayninchikkunata qipanchakuspa, kawsayninchikta manaqawarispa, chayraykum kay Yachaykuna Puririchiq qillqa maytupiyuyaymanaspa, llapanchikmanta imahina qillqay yachachinapaqchuramuniku, kaynata qallarispach as asmanta qispichisunchik,llapanchikpa kallpanwan, yachayninwan ima.
Allin kawsay kallpachanapaq
Ayllunchikpiqa, manam runakunallachu llakikunchik,kusikunchik, mikunchik ima, llapanchik kay pachapi kaqmi,chayraykum sumaqta uywanakunchik. Yakupas, pacha mamapas,apukunapas, chakrapas, wasi uywakunapas sumaq uywasqaqasumaqtam uywawanchik, mana chayqa uychuwaspanchikmana ratawaptinchikmi pisi pisipi kawsanchik, sasachakuymanchayanchik. Chay raykum allin kawsayqa mana runallapaqchuaswanqa kay pachapi kaqkunawan yanapaykanakuspamalliykachinakuspa sumaq uywanakuymi.
Allin kawsaytaqa, tukuy sunquwan uywanakuypim hatallinchik.Sumaq uywanakuytataqmi kallpanchanchik yanapanakuspa,malliykachinakuspa, wakinpaq munayniyuq, wakinkunariqsikuyniyuq kaspa; chaynapi kawsaspataqmi, yaku mamata,wayratapas chuyata uywanchik. Sumaq kawsaypiqa, pachamamaman, apukunamanpas riqsikuywanmi haywaykunchik,chaynapitaqmi paykunapas sumaqta uywawanchik.Chiqninakuyta qipanchaspa, llapanchikpa allinnintamaskaptinchikmi allin kawsayqa uqanchikwan kuskanchan,manachayqa saqiwaptinchikmi akarinchik. Chay raykum mana
runapurallachu qawanakunanchik aswanqa llapan kay pachapitiyaqkuna, mana chaynata kawsaptinchikqa, hukpa akariyninmiuqanchikpa akariyninchikpi tukun.
Allin kawsayqa manam rimayllachu, nitaqmi maakuyllachu,aswanqa sapa punchaw rurayninchikpi huntachiymi. Allinkawsaytaqa rurayninchikwanmi qayanchik, pacha mamata,yakuta, rumita, sachata, urquta tukuy kaqkunata sumaqtauywaspa, chaytataqmi uchuyninchikmanta pacha yachanchik,chaytam maypipas sumaqta llanllarichinanchik.
-
7/27/2019 Ruta 02i Quechua Chanca_0
11/68
9Quechua Chanca
2. Maypitaq ayllunchikpa yachayninkunari
tarikunLlaqtanchikpiqa wiaymi tukuypaq yachaykunata qispichinchik,chakra ruruchinapaq, wasi uywakuna mirachinapaq, llamkaykunapaqarichinapaq, hampinapaq ima. Kawsaypa muyusqanmanhinam yachaykunataqa paqarichinchik, paqarisqanman hinataqmiuqanchikwan kawsan, uqanchikpi sunqunchakuspataqmillanllarispa rurayninchikpi yanapawananchik.
Yachayninchikkunaqa sunqunchikpi, makinchikpi, uywakunapi,
killapi, intipi, chaskapi, kuka mamapi, tukuy kay pachapikaqkunapi taqisqam, paykunamantam lliwpaq mastarikamun,aswanqa sumaqta qawarispa, paykunawan rimarispallam allinkawsayta tarinchik. Sapa ayllupitaqmi yachaykunaqa kawsaypaqatisqanman hina sapakamapaq mastarikun, uchuyninchikmantapachataqmi willakuykunapi, pukllaykunapi, tayta mamanchikpaanyawasqanchikpi ima aypanchik. Yuyaqkunam yachaykunataqahuntasqata hatallin, chaymi, wasi ayllupiqa tayta mamanchikpatayta mamankunawan tiyanchik, paykunam kawsayninpiyachaykuna taqisqanta ruraykunapa qatisqanman hina sumaqta
yachachiwanchik. Chaynallataqmi, yachaykunaqa maki tupaptinsunqu munaptin akllasqa runakunapi aswanta llanllarin,paykunapa yanapakuyninwanmi aswantaqa kallpanchanchik,paykunam ima ruraykunapipas yachayninwan yanapawanchik.
Yachaykunaqa manam hukllachu llapan ayllupaq, hukayllumamanta huk ayllumanmi tikran, huk yachaqmanta hukyachaqmanpas. Kuka qawaypas, qayapaypas, ima hampiypassapakamapam huk niraq, chay raykun mana tupachispa maypikasqanchikman hina kallpanchana. Ima yachaypas llaqtapa
sunqunpim kawsan, watapa muyusqanpitaqmi chuyanchakun,kallpanchakun, sapinchakun ima, allin kawsay maskaypim tukuyyachaykunapas chuyanchakun.
-
7/27/2019 Ruta 02i Quechua Chanca_0
12/68
10 Quechua Chanca
3. Imaynatataq llaqtanchikpi yachaykunata
qispichinchikLlaqtanchikpiqa, sumaq uywanakuypim kawsanchik, manampitapas qipanpakunchikchu nitaqmi yupaychanchikchu,aswanqa uywanakunchikmi. Kawsaypa muyusqanpim tukuypaschuyanchakun, kawsaypitaqmi huntachinchik, yuyayniyuqkanchik, atisqanchikman hina mastarinchik. Ruraypa sunqunpimimatapas yachanchik, qispichinchik, chuyanchanchik.
Chakra uywaytapas, mamanchikpa qipinmanta pacha
llamkasqankuta qawaspam yachanchik, awilunchikkunataqmiwillakuykunawan rikcharichiwanchik, puriyta yacharquspataqmiuchuy llamkanakunawan chakrapatapi taytanchikparurasqanta qawaspa pukllanchik, aswanta wiaspataqchirumpaytaa qallarinchik, qipamantaq taytanchikpa waqtanpiatisqanchikman hina paypa yanapakuyninwan llamkanchik,chaymantaam alimsu chakra uywayta yachanchik. Sumaqtakawsayta qispirqachispataqmi sapallanchika huk chakratauywanchik, chaynapim allin llamkaqman qispinchik. Kayyachapakuyninchikpim tayta mamanchik awilunchikkuna
yanapawanchik, chaynapim yachayninchikta kallpanchanchik,ruraypa sunqunpi.
Yachayninchikkunaqa allin kawsay aypanapaq kamasqam,qayllanchikpi kaqkunawan sumaq uywanakuypi kawsanapaq.Uchuyninchikmantataqmi, tukuymanta nanachikuytayachanchik, kikinchikta hina kuyayta, mana akarichispa,mana usuchispa uywayta. Chaynapim wasi uywakuna tukuysunquwan uywantapas uchuyninchikmanta pacha yachanchik,atisqanchikman hina paykunata michispa, suawasqanchik
uywata sumaqta qispichispa, kikinchikta hina qawaspa.
-
7/27/2019 Ruta 02i Quechua Chanca_0
13/68
11Quechua Chanca
4. Imaynatataq yachay wasipi yachaykunata
kallpanchasunKay yachachiykuna puririchiqpim, yachay wasimantapacha,llapan yachaykuna kallpanchanapaq churamuniku. Manamkunankama yachay wasikunapi, llaqtanchikpa yachayninkunakallpanchakunraqchu, aswanqa hawamanta hamuqyachaykunallam mastarikun, warmakunapas llaqtantamqipanparqukuna. Chay raykum yachay wasipipas, llaqtanchikpayachayninkunata qatipaspa, yachapaspa, kikin ruraypi, tupaqpachapi, yachaqkunawan yanapachikuspa kallpanchananchik;
chaynapi, allin kawsay aypanapaq.
Sapa punchaw rurayninchikpim rikurinan:
Yachanapaq kamasqa, llaqtanchikpa yachayninpas, hawayachaykunapas ruraypa kasqanman hina, pachapa risqanmanhina akllaspa churasqa.
Llaqtapa yachayninkuna kallpanchanapaq, llaqtanchikpayachaynintam imayna rurakusqanman hina kallpanchana,
kikin ruraypi, tupaqnin pachapi, yachaqkunawanyanapachikuspa. Kay ruraykuna qispichinapaq patachasqamrikurinallantaq.
Yachayninchikkuna yachay wasipi yachaykunawantinkuchinapaq. Manataqmi llaqtanchikpa yachayllanpichuqipananchik, kallpanchanataqmi hawa yachaykunatapas,chaypaqmi sapa ruraypi, ayllunchikpa yachaynita, hawayachaykunawan tinkuchina, chaytapas rikurichinataqmi.
Yachay wasipi qillqay yachapanapaq Kay rakipitaqmi,hawa yachaykunaman hina qillqay yachanapaq sumaqtapatachaspa churasun, chayta qatispa qillqay yachachinapaq.
Yachasqanchik qatipanapaq (evaluacin), Tukupayninmanchayaspataqmi, yachasqanchikta qatipasun, ayllunchikpayachayninman hina, chaynallataq yachay wasipi tupunapaqchurasqanchikman hinapas.
Tukupanapaq yuyaymanaykuna: Qawarinataqmi
-
7/27/2019 Ruta 02i Quechua Chanca_0
14/68
12 Quechua Chanca
rurasqanchikta, imakunatas kallpancharqunchik, imaraqsipisirqurqa, ima sasachakuykunaraqmi qipan chaykunata,
chayman hina aswantaraq kallpanchanapaq.
Chaynata qawarisqam, yachay wasipi llamkayninchikqa, sumaqtayachaykunata kallpanchan, mana chayqa, warmakunatamllaqtantapas qipanpachin, ayllupa yachayninkunata usuchin,awqanakuyta kallpanchan.
Yachay wasipi qillqay yachachinapaqqa qawanataqmi,warmakunapa yachayninta, imay killapi kasqanchikta, taytamamakunapa yanapakuyninta ima. Chayman hinam, qallariqkillakunapiqa as asmanta yachachinchik, killapa risqanpitaqyapanchik. Qillqay yachachinapaqqa kananpunim: kacharisqaqillqakuna (letras mviles nisqa), chaynallataq qillqa maytukunachaykunawan yanapachikuspa yachachinapaq.
-
7/27/2019 Ruta 02i Quechua Chanca_0
15/68
13Quechua Chanca
Yachaykunakallpanchanapaq akllasqa
Qillqay kallpanchanapaq yachaykuna5 watayuq
warmakunapaq1 iqi
warmakunapaq2 iqi warmakunapaq
Yachay: Atisqanmanpas
munasqanmanpas hina
imaymana qillqakunata
qillqan
Yachay: Atisqanmanpas
munasqanmanpas hina
imaymana qillqakunata
qillqan.
Yachay: Imaymana
qillqakunata
ancha sumaqtaa
munasqanman hina
qillqan.
Yachay qatipanapaq:
Siqispapas, chiruspapas
qillqaspapas
munayninkunatayuyayninkunata
willakun.
Yachay qatipanapaq:
Imaymana qillqakunata
atisqanmanhinapas
munasqanman hinapasqillqan.
Yachay qatipanapaq:
Ancha sumaqtaa
munasqanman
hina qillqan,ichaqa mayninpiqa
wakin qillqatapas
qunqanmanmi,
manapas simikunata
taqachinmanchu,
qillqayninpipas
pantanman.
Yachay qatipanapaq:
Llaqtanpa qillqankuna
kasqanmanhina
willakuyninkunata
wiayninmanhina
qillqan.
Yachay qatipanapaq:
Llaqtanpa qillqankuna
kasqanmanhina
willakuyninkunata
wiayninmanhina qillqan.
Yachay:
Imamanta, imapaq,
pipaq, kasqanta
qawarispa imaymana
qillqakunata qispichin.
Yachay:
Imamanta, imapaq,
pipaq, kasqanta
qawarispa imaymana
qillqakunata qispichin.
Yachay:
Imamanta, imapaq, pipaq,
ima kaq qillqa kasqanta
qawarispa imaymana
qillqakunata qispichin.
-
7/27/2019 Ruta 02i Quechua Chanca_0
16/68
14 Quechua Chanca
5 watayuqwarmakunapaq
1 iqiwarmakunapaq
2 iqi warmakunapaq
Yachay qatipanapaq:
Imata, pipaq imamantaqillqasqanta yachan.
Huupi
yachachiqninwan
munayninman hina
imaymana qillqakunata
qillqachin.
Yachay qatipanapaq:
Imata, pipaq imamantaqillqasqanta yachan.
Yachay qatipanapaq:
Imata, pipaq imamantaqillqasqanta yachan.
Imaymana qillqata
kasqanmanhina qispichin.
Yachay:
Imaymana qillqakunata
chaninninmanhinaqillqan.
Yachay:
Imaymana qillqakunata
chaninninmanhinaqillqan.
Yachay qatipanapaq:
Qillqakunata imamanta
kasqanmanhina qillqan.
Yachay qatipanapaq:
Qillqakunata imamanta
kasqanmanhina qillqan.
Yachay qatipanapaq:
Imaymana qillqakunata
allin tupachisqatapuni
qillqan.
Yachay qatipanapaq:
Imaymana qillqakunata
allin tupachisqatapuni
qillqan.
Yachay qatipanapaq:
Yuyay tupachiqkunata
churaspa allinta qillqan.
Yachay qatipanapaq:
Yuyay tupachiqkunata
churaspa chaninta qillqan.
Suti rantikunawan qillqan.
Yachay:
Qillqanpi wakin
qillqasqa simipa chanin
kamachiyninkunata
churan.
Yachay:
Qillqanpi wakin
qillqasqa simipa chanin
kamachiyninkunata
churan.
Yachay qatipanapaq:
Chiqap sutikunata hatun
qillqawan qallarispa
qillqan
Qillqayta tukurquspa
tukupay chikuta churan.
Yachay qatipanapaq:
Rimay qallariq
qillqakunata, chiqap
sutikunata ima hatun
qillqawan qallarischispa
qillqan.
Qillqayta tukurquspa
tukupay chikuta churan.
-
7/27/2019 Ruta 02i Quechua Chanca_0
17/68
15Quechua Chanca
Qillqay kallpanchanapaq yachaykuna5 watayuq
warmakunapaq
1 iqi
warmakunapaq 2 iqi warmakunapaq
Llaqtapa yachaynin:
Ruraykuna
qispichisqanpi
yakuwan, apuwan,
hukkunawanpas
llantapa yachayninman
hina sumaqta
rimanakun.
Llaqtapa yachaynin:
Ruraykuna qispichisqanpi
yakuwan, apuwan,
hukkunawanpas llantapa
yachayninman hina
sumaqta rimanakun.
Yachay qatipanapaq:
Yarqa allinchaypi
yakuwan rimaspa
sumaqta yanapakun.
Yachay qatipanapaq:
Yarqa allinchaypaq llaqta
masinkunata sumaqta
minkakun.
Llaqtapa yachaynin:
Kawsaykunawan
rimaspa tukuysunquwan uywayta
yachan.
Llaqtapa yachaynin:
Kawsaykunawan rimaspa
tukuy sunquwan uywaytayachan.
Yachay qatipanapaq:
Kawsaykunapa animan
qayayta yachan.
Yachay qatipanapaq:
Kawsaykunapa animan
qayayta yachan.
-
7/27/2019 Ruta 02i Quechua Chanca_0
18/68
16 Quechua Chanca
Qillqay yachachinapaq
chuyanchasqa1 niqi warmakunawanyachaykuna kallpanchanapaq
Yachanapaq kamasqa
Yachay/atina: Atisqanmanpas munasqanmanpas hina
imaymana qillqasqakunata qillqan.
Yachay/atinaqatipanapaq:
Yarqa allinchaypaq wankataatisqanman hina munasqanmanhinapas qillqan.
Llaqtapa yachaynin: Ruraykuna qispichisqanpi yakuwan,apuwan, hukkunawanpas rimanakun.
Yachay qatipanapaq: Yarqa allinchaypi yakuwan rimaspasumaqta yanapakun.
Ruraypa sutin:Yarqa aspiypaq wankay/harawiy.
Llaqtapa llamkaynin:Yarqa aspiy.
Llaqtapa yachayninkuna kallpanchanapaqLlamkaypa riqsichikuynin
Usyay pacha qallariytam, llaqtanchikpa yarqankunata sumaqtaallinchanchik. Chaypim atisqanchikman hina yanapakunchik.Llapanchikmi yarqata allinchastin, wankastin, tusustin imayarqantakama yaku mamata pusamunchik.
Tukurquspataqmi, kusikuymanta, tusunchik, takinchik,aqata ima upyanchik. Kay llamkaymantam yachay wasipipasyanapakusqanchikman hina tukuy qillqaykunata, yachaykunata,sumaqta qispichinanchik. Kay ruraykunapim, warmakunapas
yanapakunan, aswanta yachapanankupaq.
-
7/27/2019 Ruta 02i Quechua Chanca_0
19/68
17Quechua Chanca
Manaraq warmakunawan rurayta qallarichkaspa:
Amawta, llaqta umalliqkunawan haykaq, imayna yarqaallinchay kasqanmanta rimarin.
Llaqta umalliqkunawan, warmakunawan aynikamunanpaqchuranakun.
Llaqta ayllupi allin wankaqta maskaspa warmakunamanyachachinanpaq minkakun.
Warmakunawan ruraypia:
Warmakunawan rimasunchik:
Ima pachapitaq kachkanchik?, Ima llamkaykunataq
llaqtanchikpi kachkan?Ima pachapitaq qayna wata yarqa allinchay karqa?Pikunataq llamkaq rirqaku?, Imaynatataq ruramurqaku?Pikunataq wankamurqaku?, imanintaq chay wankakunari?,yuyariykuchwanchu?Pitaq wankayta yachachiwachwan?
Wankay yachaqpa wasinta risun wankayyachachiwananchikpaq, chaypaq:
Imaynatataq chayasun?, Pikunataq willanqa
imapaq risqanchikta?, Imatataq apasunquykunapaq?, Pikunataq maakunqawankay yachachiwananchikpaq?,chaykunata churanakusunchik.
Wankaqta uyarispa wankaytayachasunchik. Amawtataqwankasqanman hina hatun qillqanarapipi, yachaywasipi yachapanapaqwankata qillqan.
Wankayta yacharachiwaptinchiktapukusun:
Imay ukutaq wankana?, Pikunataqwankanku?, Imapaqtaq wankanari?
Wankayta yacharquspa, tukuysunqunchikwan wankasunchik.
-
7/27/2019 Ruta 02i Quechua Chanca_0
20/68
18 Quechua Chanca
Rurayta tukurquspaa:
Yarqa allinchaypi wankamunapaq mayman, haykaq, imapachata rinanchikpaq churanakusun.
Yarqa allinchay punchaw, yachasqanchik takita takispawarmi warmakuna, qarikaqkunaataq atisqanchikmanhina yarqata allinchaspa yanapakamusun.
Yachayninchikkuna yachay wasipi
yachaykunawan tinkuchinapaq
Machulanchikkunaqa kawsaq pachapi sumaq kawsaytamyachachiwarqanchik, kawsayninchikpiqa, rimasqanchikpas,yachasqanchikpas, tukuy rurasqanchikpas uqanchikpi,kay pachapim kawsan. Chay raykum yachayninchikkunapasrurayninchikpi, kawsayninchikpi sumaq takyasqa. Kantaqmikay tiyasqanchik pachapi huk niraq qillqaykuna, chaytapasyachananchiktaqmi wakinkunawan sumaq kawsananchikpaq,yachayninchikkuna mastarinapaq.
Yarqaallinchaypiqawarmikunam
wankan,qarikunataq
yarqataallinchan.
Yarqa aspiypi wankay/harawiy.Kawsay pachapiqa tukuymi animayuq.Chay raykum yarqa aspiypiqa sumaqta
wankaspa/harawispa yaku mamapa animuntapusamunchik. Mana chayna pusasqaqa yaku
mamapa animanmi awinllanpi qipakun,hinaptinmi tarpuy pachapi yaku pisin.
-
7/27/2019 Ruta 02i Quechua Chanca_0
21/68
19Quechua Chanca
Yachay wasipi qillqay yachapanapaq:
Yachaywasiman kutispa wankayta yachapasunchik amawtapawanka qillqasqanta qawaspa.
Amawta takistin awinchan qillqasqa wankata, warmakunataqqatichin.
Warmakuna yacharquspanku tinyakunawan tupachispasumaqta wankanku.
Qillqasqa wankata qawaspa wayrallapi qatipanku.
Qillqasqa wankapa siminkunata riqsinku.
Mayqin simitaq achka kutita rikurin.Maypitaq yaku nichkan?Maypitaq mamayku nichkan?Imamantataq takiqa?
Sapa simi tarisqankuta ruyrunku.Ruyrusqa simikunata kaqllachus manachus chaytatupanachinku.
Yarqa aspiypaq(wanka)
Yaku mamaykuyanapawayku, wawwww
rupayllamantaamachawayku, wawwww
anllaykitapasallinchaykuan wawwww
hakuya mamaypuririsuna, wawwww.
-
7/27/2019 Ruta 02i Quechua Chanca_0
22/68
20 Quechua Chanca
Huk simita akllanku qillqay yachanankupaq hinaspaamawtawan qillqachinku:
yaku
Akllasqanku simipa tuqyayninta riqsinku:Hayka tuqyaypitaq rimakun sapa simi:
ya ku
Tuqyayninta taqllakuspa, ichispa ima riqsipanku.Simipa pisiqninta qillqasqa kaqwan tupachispa huntapanku:
yaku ___ku
Yaku simipa qallariy tuqyaqninwan qallariq simikunatamaskaspa qillqanku.
YakuYanaYapaYapunyachan
Maskasqanku simikunapa tuqyaqninkunata riqsipanku:
YakuYanaYapaYapunyachan
Ya - kuYa - naYa - paYa - punya - chan
Achahala qillqakunawan simikunata tupachinku6.
YakuYana
YapaYapunyachan
y a k u
Sapa simi tupachisqankuta qillqana rapipi qillqanku.
YakuYanaYapa
Yapun
u
y
m
w
ia
m
n
w k
-
7/27/2019 Ruta 02i Quechua Chanca_0
23/68
21Quechua Chanca
Achahala qillqakunawan tuparqachispa, yaku simipa sapaqillqanta huk ruruchawan llankispa yupanku hayka qillqayuqkasqan yachanankupaq.
y a k u0 0 0 0
Qillqayta yachanku.
Wanka qillqasqapi sapakama simikunata llallinakuypi tarinku:
wawwwwyakumamayku
Wanka qillqapa siqinkuna kapatasqata tupasqanman laqanku:
Yaku mamayku Yanapawayku wawwww
Sapakama yachasqanku wankata qillqana maytunkupiatisqankuman hina qillqanku.
Amawta qillqasqankuta allinchaysin.
Yarqa aspiypaq(wanka)
Yaku mamaykuyanapawayku, wawwww
rupayllamantaamachawayku, wawwww
anllaykitapasallinchaykuan wawwww
hakuya mamaypuririsuna, wawwww.
-
7/27/2019 Ruta 02i Quechua Chanca_0
24/68
22 Quechua Chanca
Yachasqanchik qatipanapaq Sapakama wankapi rikuriq simikunata qillqa maytukunapi
maskaspa ruyrunku.
Wankay yachaqkunata tapukusun Mayqinkunapataqwankananpaq sunqun tupan?
Yarqa allinchaqkunata tapukusun Mayqinkunataq yarqaallinchaypi sumaqta sunqunchakun?
Tukupanapaq yuyaymanaykuna
imaynakunatataq rimanakunchik kay llamkaypi? Kayllamkaypi maypitaq/ imapitaq machulanchikkunapayachayninta tarinchik? Imaynakunatataq llaqtanchikpayachayninta wiaychachwan? Wankay yachaqpas, wankaqillqasqapas chaynallatachu yacharqachiwachwan?
Kay ruraypim iskay niraq qillqayta, awinchaytapas
kallpancharunchik, hukninmi kay pachapi masinchikkunawankuskanchanapaq allin, huknintaqmi huk ruraykunapaq. Iskayyachayqa ruraypa kasqanman, maypi kasqanchikman hinakawsanapaqmi kallpanchawanchik. Runa masinchikwanpas,wakinkunawanpas sumaq kuskanchanapaqmi kayyachaykunaqa.
-
7/27/2019 Ruta 02i Quechua Chanca_0
25/68
23Quechua Chanca
2 niqi warmakunawanyachaykunakallpanchanapaq
Yachanapaq kamasqa
Yachay/atina: Imaymana qillqakunata ancha sumaqtaamunasqanman hina qillqan.
Yachay/atinaqatipanapaq:
Ancha sumaqtaa munasqanman hina
qillqan, ichaqa mayninpiqa wakin qillqatapas
qunqanmanmi, manapas simikunata
taqanmanchu, qillqayninpipas pantanman.
Ayllupa yachaynin: Ruraykuna qispichisqanpi yakuwan, apuwan,
hukkunawanpas llantapa yachayninman hina
sumaqta rimanakun.
Yachay qatipanapaq: Yarqa allinchaypaq llaqta masinkunata
sumaqta minkakun.
Ruraypa sutin:Yarqa allinchaypaq minkakuy qillqata qispichisunchik.
Llaqtapa llamkaynin:Yarqa aspiy.
Llaqtapa yachayninkuna kallpanchanapaqLlamkaypa riqsichikuynin:
Usyay pacha qallariytam, llaqtanchikpa yarqankunata sumaqtaallinchanchik. Chaypim atisqanchikman hina yanapakunchik.Llapanchikmi yarqata allinchastin, wankastin, tusustin imayarqantakama yaku mamata pusamunchik.
Tukurquspataqmi, kusikuymanta, tusunchik, takinchik,aqata ima upyanchik. Kay llamkaymantam yachaywasipipasyanapakusqanchikman hina tukuy qillqaykunata, yachaykunata,
sumaqta qispichinanchik. Kay ruraykunapim, warmakunapasyanapakunan, aswanta yachapanankupaq.
-
7/27/2019 Ruta 02i Quechua Chanca_0
26/68
-
7/27/2019 Ruta 02i Quechua Chanca_0
27/68
25Quechua Chanca
Yachayninchikkuna yachaywasipi yachaykuwan
tinkuchinapaq
Llaqtanchikpiqa, awpamantapacham, tukuypaqchuranakuspa sumaq ruraykunata qispichinchik. Chaypimyaku kamayuqpas kaq; paymi yakutaqa chakrakunaqarpanapaq llapanman sumaqta aypachiq. Manam kanchuyaku michakuypas chiqninakuypas. Yaku kamayuqqa,llampu sunqu, llapanpaq munaq kaq akllasqam. Paymi yarqaallinchaypipas sumaqta yaku mamata pusamun.
Kay yachaykunam qipanchasqa tarikun. Kunanqa aswanmiyakutaqa rantikuchkanku imaa. Chay raykum kayyachaykunata sumaqta kallpanchana, chaynallataqmiyachaywasipipas qillqana, awinchana ima, kayyachayninchikkuna riqsichinapaq.
Llaqtanchikpi minkakuy.
Ayllunchikpiqa ima llamkaypaqpaswasin wasinmi willakustin purinku.
Sapakamatam haykaq, maypi, imawanllamkaq rinanta willanku. Chaynapim
qayllas kusisqa.yanapakunchik
-
7/27/2019 Ruta 02i Quechua Chanca_0
28/68
26 Quechua Chanca
Yachay wasipi qillqay yachapanapaq
Huupi yuyaymananku: Imaynatawantaq yarqa allinchaypaqminkakuchwan?, Imaynatataq huk llaqtakunapi minkakunku?
Minkakuy qillqa qispichinankupaq, hukkunapa minkakuyqillqa rurasqanta qawanku:
MINKAKUY
Warmanchikqalikawsananpaq.
22Punchawtapawqarwaraykillapi,uchuywarmachakunapaqhampinawasipi
vacunacinkanqa.
Tarjetantintaapamunaykichik.
Imaynatamrurachwan?
Qayakachakusunchuicha.
Rapipi willakuytaqillqarqusun
-
7/27/2019 Ruta 02i Quechua Chanca_0
29/68
27Quechua Chanca
Atisqankuman hina awinchaspa rimarinku:
Imapaqtaq minkakuchkan?Pikunatataq minkakuchkan?Haykaqpaqtaq minkakuchkan?
Amawtawan yanapachikuspa, awinchanku.
Sapa huupi, yarqa allinchaypaq minkakuyqillqata qillqanku, chaypaq rimarinku:
Pikunatam minkakusun?, Imapaqmiminkakusun?Haykaqmi yarqa allinchay kanqa?,Imakunatam llamkanankupaqapanqaku?
Imam qillqapa sutin kanqa?,Chaykunata.
Sapa huu yarqa allinchaypaqminkakuy qillqata atisqankuman hinaqillqanku.
Yarqa allinchaypaq minkakuy qillqa qispichisqankutawarma masinkuman awinchaspa qawachinku.
Amawtawan, warma masinkuwan, pirqakunapiqillqakunawan yanapachikuspa yarqa allinchaypaqminkakuy qillqa qispichisqankuta allinchanku:
Chaypaq qawanku:
Kachkanchu pikuna minkakusqanchik?Kachkanchu imapaq minkakusqanchik?Kanchkanchu haykaqpaq minkakusqanchik?Kachkanchu imakuna apananchikpaq?Maypitaq qillqasqa kachkan?
MINKAKUY
22punchawtampawqarwaraykillapiyarqaallinchaqllapanchikrisunchik.Pikuta, waqtanata, mana chayqapalatallamkanapaqapananchik.
Llaqtaumalliqkuna
-
7/27/2019 Ruta 02i Quechua Chanca_0
30/68
28 Quechua Chanca
Yarqa allinchaypaq minkakuy qillqapi rikuriq simikuna qillqaytayachapanku.Yarqa allinchaypaq minkakuy qillqapi rikuriq simikunatamaskaspa pukllanku:
Maypitaq killapi nichkan.
Maypitaq yarqa nichkan.
Maypitaq pikuta nichkan.
Maypitaq palata nichkan.
Sapa simita tarispa ruyrunku.
Willakuy.
22 punchawtam
pawqar waray killapi
yarqaallinchaq llapanchi
risunchik. Pikuta,
waqtanata, manachayqa
palata llamkanapaq
apasun.
Llaqta umalliqkuna
Sapa huu, tarisqan simikunata rapikunapi qillqan:
yarqa killapi pikuta palata
Sapa huu, simikuna qillqasqanta, yarqa aspiypaq minkakuyqillqa qispichisqanpi maskaspa hawanman laqan.
Yarqa allinchaypaq minkakuy qillqapi rikuriq simikunapatuqyaqninkunata riqsispa qillqanku:
Simikunata tuqyayninman hina taqllakuspa rakinku:
killapi
yarqa
pikuta
palata
ki lla - pi
yar - qa
pi ku - ta
pa la ta
Simikunapa tuqyaqninta ki lla pi yar qillqamaytukunapimaskaspa ruyrunku.
-
7/27/2019 Ruta 02i Quechua Chanca_0
31/68
29Quechua Chanca
Siqikunapa sutinta tupaqninpi qillqanku:
Sapa huu yarqa allinchaypaq minkakuy qillqasqantaallinchan, siqikunawan achalan.
Yarqa allinchaypaq minkakuy qillqasqata qillqana maytunkupiqillqanku.
Qillqayta tukurquspaa:
Sapa huu maypi yarqa allinchaypaq minkakuy qillqaqispichisqan laqamunanpaq churanakunku.
Lluqsispa, llapanpa qawanan pirqakunaman minkakuy qillqatalaqanku, awpaqtaqa wasiyuqtaraq rimapayanku.
Simikunapa qillqankuna riqsipanankupaq pukllanku:
Achahala qillqakunawan simikunata tupachinku
killapiyarqapikutapalata
k i ll a p i
p
ar
y q
n
a
i
kch
uw
ll
-
7/27/2019 Ruta 02i Quechua Chanca_0
32/68
30 Quechua Chanca
Yachasqanchik qatipanapaq
Sapakama yachasqan simikunata, pirqakunapiqillqakunawan tupaschispa qispichin.
Tayta mamakunata tapusunchik allintachus minkakusqakumanachus.
Tukupanapaq yuyaymanaykuna
Imaynakunatataq yarqa allinchaypaq minkanakusqaku?,Pitaq llaqtanchikpi minkanakuyta yachachiwachwan?
Kawsay pachapiqa, ima ruraytapas sunqunchikpamunasqanman hinam qispichikchik, chaynapimllamkaykunapaq minkakuqpas, aqachantin, kukachantinima asuykanakunchik, tupaykuspapas sumaqtaraqrimarinchik, kukata akunchik, aqata upyanchik, tukuytayuyarinchik. Minkakuypas yachaypaqmi, chaytamyachaywasipipas qatichinanchik, kallpanchananchik ima,
chaymantam paqarillanmantaq huk niraq minkakuykunapas,chaykunatapas yachanallanchiktaqmi.
-
7/27/2019 Ruta 02i Quechua Chanca_0
33/68
31Quechua Chanca
1 - 2 iqi warmakunawanyachaykuna kallpanchanapaq
Yachanapaq kamasqa
Yachay/atina:
1 iqi warmakunapaq 2 iqi warmakunapaq
Imamanta, imapaq,pipaq, kasqanta
qawarispa
imaymana
qillqakunata
qispichin.
Imamanta, imapaq, pipaq,ima kaq qillqa kasqanta
qawarispa imaymana
qillqakunata qispichin.
Yachay/atina
qatipanapaq:
Imata, pipaq
imamanta
qillqasqanta yachan.
Imata, pipaq imamanta
qillqasqanta yachan.
Imayna kaq qillqata
kasqanmanhina qispichin.
Ayllupa yachaynin: Kawsaykunapa animan qayayta yachan.
Yachay qatipanapaq: Sara mamapa animan qayayta yachan.
Ruraypa sutin:Sara waqaychaypi taqi takyachiypaq maakuyta qillqasun.
Llaqtapa llamkaynin:
Kawsay waqaychay.
Llaqtanchikpa kawsayninpi yachaykunaLlamkaypa riqsichikuynin:
Kawsaykunata wasiman astayta tukurquspam, wasipa markantasumaqta markuwan, muawan pichana, uchuwan qusirqachispataq,qapachinakunawan qunpuna, waniya kawsaykunatapas sumaqtamkuchuman huuna musuq kawasay waqaychanapaq. Sapa kawsaywaqaychaypaqmi kan sumaq yachaykuna, chayman hinam tukuysunquwan waqaychanchik mana tukuspa uywawananchikpaq.
-
7/27/2019 Ruta 02i Quechua Chanca_0
34/68
32 Quechua Chanca
Chaynapim sara waqaychanapaqpas, tendalpi chakinankama,sumaqta taqita awapana, pichana, qusichina ima. Allinta sarachakirquptintaqmi, waqaychay qallarinapaq taqi takyachitataqi sarakunata akllaspa waytawan, llampuwan, kukawan
tiyachina. Chayna waqaychasqam sarapas kusisqa uywawanchik.Kay yachaykunatam yachaywasipipas kallpanchananchik,llaqtanchikpa kasqanman hina.
Llaqtapa yachayninkuna kallpanchanapaq
Manaraq warmakunawan rurayta qallarichkaspa:
Amawta, Llaqta ayllupi sara uyway yachaqta maskaspa,warmakunawan sara waqaychaypi yanapakunanpaqrimapayan.
Amawta, sara uyway yachaqta warmakunaman taqi takyachiyyachachinanpaq minkakun.
Llaqtapa yachayninman hina mama sarapa animan qayaywaramkunaman yachachinanpaq rimapayan.
-
7/27/2019 Ruta 02i Quechua Chanca_0
35/68
33Quechua Chanca
Warmakunawan ruraypia
Llapan warmakunawan (1 - 2 iqipi kaqkunawan).
Warmakunawan rimasunchik:Ima llamkaykunataq llaqtanchikpi kachkan?, Sara waqaychaqtarikurqankichikchu?Imapitaq saratari waqaychana?, Imaynataq kawsay waqaychanataqiri?Imaynataq taqi sarari? Imaynatataq sara waqaychayta qallarina?
Huukunapi, wasinkupi sara waqaychaymanta willanakunku.
Sara uyway yachaqpa wasinta sara waqaychaypi yanapakuqrinankupaq churanakunku: Imaynatam chayasun? Imakunatam
apasun? imaynatam rimapayasun? Imaynatam yanapasun?Chaykunata.
Sara uyway yachaqpa taqi takyachiypi maakusqanta uyarinku.
Sara uyway yachaqta taqi takyachiymanta tapunkuyachapanankupaq: Imaraykutaq taqita takyachina? Manachaynata rurasqari imananmantaq?
Kawsaykunapa animanmanta aswanta rimarinku sara uywayyachaqwan: Imanaqtintaq mama sara ninchikri?, Imaynanpipaq
muchaykusparaq sumaqta sara mamata allchana? mama sararipiakunmanchu? Imaynanpitaq sara mamri uychukun?
Rurayta tukurquspaa
Sapakama wasinkupi taqi takyachiypi yanapakunku
Taqi Takyachiy
Sara waqaychaytaqallarispam, hatuninkunata,taqinkunata akllaspa,sumaqta waytapa chawpinpillampuykuspa, sarapaanimanta qayana. Chaynapimsarapas taqipi kusisqa tiyakun,chaymantam mana tukurispasaksata uywawanchik.
-
7/27/2019 Ruta 02i Quechua Chanca_0
36/68
34 Quechua Chanca
Yachayninchikkuna yachay wasipi yachaykuwan tinkuchinapaq
Machulanchikkunaqa sara mamatapas, ima kawsaytapas, kuyakuywan uywayta,waqaychaytam yachachiwarqanchik. Mana chayna waqaychasqaqa paypaspiakuspam uychuwanchik, utqaylla tukukun, hinaptinmi muchuy qatiriwanchik.Chaynapim sara mama waqaychanapaq maakuypas sumaq rurana, tukuy sunquwanrimarina, kay maakuypas sunqunchikpim kawsan, kawsay allchay muyumuptintaqmiyuyarinchik. Yachay wasipipas kay maakuyninchikkunata qillqaruchwanmi,aswanqa pachallanpi, ruraypa sunqunpipuni, chaynapi, wakinkunamanpasqawarichinanchikpaq.
Yachay wasipi qillqay yachapanapaq
Sara uyway yachaqpa taqi takyachiypi maakusqanta yuyarispa, wasinkupi taqitakyachiywan tupachinku.
Sara uyway yachaqpa taqi takyachiypi maakusqanta yuyarispa, yuyaymananku:Imapaqtaq chaynata maakuna? Ukuchkari uyarinchu?
1 iqi warmakunapaq 2 iqi warmakunapaq
Sapahuu,taqitakyachiq
rikumusqankuta siqinku.
Atisqankumanhinasiqisqankuta
sutinchanku. Chaypaq yuyarinku:Imakunawanmi taqi takyachiypi
maakurqa?
Pitaq maakurqa?
Imaynatataq maakurqa?
Taqitakyachiypimaakuysiqisqankuta
warma masinkuman qawachinku.
Sara mama uywawayku.
Huukunapitaqitakyachiypaq
maakuyta qillqanku. Chaypaq
yuyarinku:
Imapaqmi qillqasun?
Pikunam awinchanqa?Ima qillqatam qispichisun?
Sarauywayyachaqpawillakusqanta
yuyarispa qillqanku:
Maakuyqillqasqankutawarma
masinkuman qawachispa awinchanku.
-
7/27/2019 Ruta 02i Quechua Chanca_0
37/68
35Quechua Chanca
1 iqi warmakunapaq 2 iqi warmakunapaq
Warmamasinkumanqawachispa,
paykunapa yanapakuyninwan
allinchanku:Allin siqisqachu kachkan?
Siqisqapi hinachu maakurqa?
Imapas pisichkanchu?
Allin qillqasqachu kachkan sutin?
Paykunapayanapakuyninwan
allinchanku:
Allin qillqasqachu kachkan?Allintachu qallarichkan?
Allintachu tukuchkan?
Pantasqa simikuna kachkanchu?
Imaynatataq qillqakun?
Sara uyway yachaqpa
willakusqanmanhina qillqasqachu
kachkan?
Qillqasqataallinchaspasumaqta
siqikunawan achalanku:
Sara mama, ama tukuspay saksata
uywawankiku, runakuna, ukuchka, lliwpas
amay pisipichu kasaqku.
Wawaykim kaniku.
Llapan warmakunawan (1 - 2 iqipi kaqkunawan).
Qillqasqa simikuna tariypi pukllanku. Tarisqankuman hina ruyrunku:
Maypitaq: sara, nichkan.Maypitaq: runakuna, ukuchka, saksata, nichkan.Ima simitaq mawan qallarichkan.
Sara mama uywawayku
Sara mama, ama tukuspay saksata
uywawankiku, runakuna, ukuchka, lliwpas
amay pisipichu kasaqku.
Wawaykim kaniku.
-
7/27/2019 Ruta 02i Quechua Chanca_0
38/68
36 Quechua Chanca
Simikunata tuqyasqanman hina rakinku:
runakuna:ukuchka:
wawaykim:sara:mama:
ru na ku - nau kuch ka
wa way - kimsa- rama - ma
Simikuna qillqayta yachapanku:
Achahala qillqakunawan simikunata tupachinku:
saramamarunakuna
ukuchkawawaykim
s a r a
1 iqi warmakunapaq 2 iqi warmakunapaq
Siqikunatasutinwantinkuchinku:
runakuna
sara
ukuchka
Simikunapapisiqnintahuntapanku:
sara
mama
runakuna
ukuchka
wawaykim
: ___ra
: ___ma
: ___nakuna
: ___kuchka
: ___waykim
Qillqamaytukunamantamaakuy
qillqapi rikuriq simikunata kapataspa
qillqana maytunkupi qispichinku.
Sara mama
Maakuyqillqapirikuriqsimikunapapunta tuqyayninwan huk simikunata
qispichinku:
sara
runakuna
ukuchka
wawaykim
mama
sacha
ru________
u_________
wa_______
ma_______
p
ak
wy
q
s
n
i
m
pu
chw
ll
-
7/27/2019 Ruta 02i Quechua Chanca_0
39/68
37Quechua Chanca
1 iqi warmakunapaq 2 iqi warmakunapaq
Qaytuwanlaqaspasapasimita
qatipanku:
s a r a
m a m a
r u n a k u n a
u k u c h k a
w a w a y k i m
Achahalachapusqapiqatiqsimikunata
maskanku:
runakunaukuchkawawaykim
saramama
m a m a k l s s a r a
m n r u n a k u n a
w a w a y k i m q r s
t u w y s a k s a t a
u k u ch k a t a p a s
Llapan warmakunawan (1 - 2 iqipi kaqkunawan).
Simikuna akllaypi pukllanku, chaypaq:
Sapa warma uchuy rapipi llapan simimanta tawallata akllaspa qillqan, 1 niqipikaq warmachakunata 2 niqipi kaqkuna qillqaysin, qatiqta hina:
runakuna sara runakuna mama runakuna mama
ukuchka wawaykim ukuchka sara sara wawaykim
Amawtaataq llapan simikunata qillqan, sapa simita huk rapipi.
runakuna sara mama ukuchka wawaykim
Pukllay qallarinanpaq, amawta llapan simita qawachispa, qillqana pataman
tikranpatakama churan. Chaymanta huk hukmanta uqarispa, awinchaspawarmakunaman qawachin. Warmakunaataq maskan rapi qillqasqanpi, paypapikaptinqa ruyrun.
Picha puntata llapan simikuna qillqasqanta ruyrun chay llallin kay pukllaypi.
mama sara
ukuchka wawaykim
-
7/27/2019 Ruta 02i Quechua Chanca_0
40/68
38 Quechua Chanca
Yachasqanku simikunapa tuqyaqninkunata llallinakuypi pirqakunapi kaqqillqakunapi maskanku (1 niqipi warmakunata 2 iqipi kaqkuna yanapan):
sara:
runakuna:ukuchka:
wawaykim:
mama:
sa ra
ru na ku nau kuch ka
wa way kim
ma ma
Taqi takyachiypi maakuyta sapa warma qillqana maytunpi qillqan tayta mamankuyuyarichinanpaq.
Yachasqanchik qatipanapaq Yachasqanku simikunapa punta tuqyaqninwan huk simikunata tupachispa
qillqanku.
Sara uyway yachaqta tapukusun pikunas sumaq sunquyuq sarapa animanqayanpaq.
Tukupanapaq yuyaymanaykuna
Taqi takyachiypiqa, kawsaykunapa animuntam qayanchik. Animuntin waqaychasqamkawsayqa, musuq kawsay haykumunankama tukunchu. Kawsaykunapa animuntaqamanam lliwchu qayayta yachanchik, kanmi sapa wasi ayllupi aswan sara kuyaq,paymi qayanan. Taqi takyachiypi maakuyqa manataqmi hukllachu, sapa ayllupi,llaqtapim tikran, ichaqa maypia kaspapas tukuy sunquwanmi qayakuna. Kayyachayqa sapakamapim kawsan, kawsay waqaychay pachaman chayarquspataqmimastarinchik.
-
7/27/2019 Ruta 02i Quechua Chanca_0
41/68
YUPAYKUNA
KALLPANCHANAPAQ
-
7/27/2019 Ruta 02i Quechua Chanca_0
42/68
-
7/27/2019 Ruta 02i Quechua Chanca_0
43/68
41Quechua Chanca
Kawsayninchikpiyupaykunayachachinapaq
Ancha tukuy niraq kawsaykunapi yachachiy
Per suyunchikqa unay watakunamantaam ancha tukuyniraq kawsaykunayuq kasqa. Wakinpaqqa chay tukuyniray kawsaykunaqa mana allin hina qawarisqachu. Ichaqakunankunaqa pisi pisimantam chay llapa kawsaykunataqayunka ukupipas, chala suyupipas, qichwakunapipaschaninchayta qallarichkanku.
Chay tukuy kawsaykunapi rimarinakuyqa ancha allinmirikurichkan.Mana hinata rurasunchik chayqa tukuy niraqyachayninchikkunam chinkapuyta atinkuman uqanchiktaqmana sapiyuq sacha hina rikukapusunman.Chayyachaykunapim huk niraq sumaq kawsaykunapas kachkankunan kay tiqsi muyunchikpi mana allin tiyay rikurichkaptin.
Per suyupa kamachiq qillqankunapipas chay tukuy kawsayyachariyqa allin churasqam kachkan.Chay raykum tukuyrikchaq kawsaykunaqa chaninchasqa kanan huk sumaq
kawsayman kay pachanchikpi puririnanchikpaq. May uchuysuyunchikkunapipas chay tukuy rikchaq kawsaykunaqakachkankupunim.Chay raykum sumaqta chaykunataqaqawarinapas chanincharinapas.Hinaqa chay interculturalidadnisqaqa llapanchikpaqmi kanan.
-
7/27/2019 Ruta 02i Quechua Chanca_0
44/68
42 Quechua Chanca
Kawsaq pachapi yachayninchikkuna
uqanchikpa kawsayninchikpiqa kay pachanchikpiqatukuy kaqkunam kawsachkan.Yakupas, rumipas, urqupas,wayrapas, simi rimasqanchikpas kawsachkanmi. Chaypiqa,mayninpiqa kusirikunchikpas, pianarqukunchikpas,munanakunchikpas; hinallataqmi pachapi kaq llapanpaschay hina kayta atisunman. Sumaqllata kay pachapillapanchik kawsakunanchikpaqqa ayni aynillamtiyakunanchik. Chaynapim maykunapiqa haywarikunchikpas,tinkarikunchikpas, samincharikunchikpas, challarikunchikpas.Pachanchikpiqa runa masinchikkunapas, sallqa purunpi
kaqkunapas pachamamanchikpas apunchikkunapaskawsachkankun. Chay llapanpa kawsayninpim yachaykunapaspaqarinpas, tikrakunpas, rurakunpas. Chay kawsaykunapimyupaykunapas llanllarichkan.
Maypitaq yupaykunari rikurin?
Yupaykunaqa kawsayninchikkunapim rikurimun. Manamsapallanqa kanmanchu. Maypiach intipas, killapas,
qutupas, amarupas, chakatapas purichkan chayman hinankawsayninchikqa kutiykamun. Wata muyuriyninpiqachakratapas rurachkanchik, uywatapas uywachkanchik,awatapas awachkanchik, rantiypipas kanchik, wasi ruraypipaskanchik. Chay kutiykunapim yupaykunapas tukuy pachapikaqkunapaq kamaynin (animan) hina rikurimun.
-
7/27/2019 Ruta 02i Quechua Chanca_0
45/68
43Quechua Chanca
Ua uywachakunatapasmanam yupaykachachkanachu.Parischantakamaqa atikunmanmi.
Imataq kawsayninchikpi yupaykunari?
Llapa yupaykunaqa tukuy kawsaqpa kamanmi(animanmi) kachkan.Hinaqa kay runa purakawsayninchikpiqa llapa yupaykunaqa,imatapas yupasqanchikman hinam,kawsachkan. Chaymi taytamamanchikqa mayninpiqaniwanchik:
Manam uywachanchikkunatasinchita yupaykachanachu,waurqunman pisiyapunmaniman, nispa.
-
7/27/2019 Ruta 02i Quechua Chanca_0
46/68
44 Quechua Chanca
Huk llaqtakunapiqa, paqucha uywaqkunaqa manam viernespunchawpas martes punchawtapas uywankunataqayupankuchu, wauspuspan pisiyanman, ninkum.
Maykunapiqa uwihatapas mamankunallatam parischaspayupanku, uankunataqa manam, waunmanmi. Manamchulla chullamantaqa anchata yupankuchu.
Yachayninchikman hinaqa, sapa yupasqanchikpiqa manam
yanqallachu rimachkanchik aswanpas kikin kama (nima) nisqakawsaynintam rimasqanchikwan aparimuchkanchik. Chay hinataruraptinchikqa kawsayqa kutiykamuchkallanqam.
-
7/27/2019 Ruta 02i Quechua Chanca_0
47/68
45Quechua Chanca
1 - 2 iqi warmakunawanyachaykuna kallpanchanapaq
Yachanapaq kamasqa
iqikuna
Yachay/atina:1 kaq iqi 2 kaq iqi
Ima kaqkunata imaymana
rikchayninmanhina
akllan, chayman hinataq
llapan, wakin, manan
pipas akllarisqanmanhina
rimarin.
Ima kaqkunata
rikchayninmanhina
akllan chaypitaq
yapamanta huk
rikchayninkunata tarispa
willan.
Yachay/atina
qatipanapaq:
Ima kaqkunatapas
iskay kimsa huupi
mayqin rikchaynintapasqhawarispa taqan
(llinpin, sayaynin,
rikchaynin, phatun ima)
Ima kaqtapas, iskay
yaykuna llikapi,
imakunapis tupanku,chayta yuyaychakun.
Kawsayninchikmanta yachaykuna
1 - 2 niqi warmakunapaq:
Ayllupa yachaynin: Tukuy pachapi kaqkunawan rimarin.
Mama papapa imahina kasqanta riqsin.Yachay qatipanapaq: Mama papawan rimarispa tukuy
sunqunwan uywan. Mama papata kasqanman hina rakin.
Ruraypa sutin:Papa allaypi yupaykunata yachapasunchik.
Llaqtapa llamkaynin:
Papa allay.
-
7/27/2019 Ruta 02i Quechua Chanca_0
48/68
-
7/27/2019 Ruta 02i Quechua Chanca_0
49/68
47Quechua Chanca
Iskay kimsa yura aspisqapim kaykunata yachachiqpiwan rimarispa qawarinanku:
1 kaq iqi 2 kaq iqi
Papa aspirisqapi:
Llapanchu papakuna kasqa?Akllasunmanchu? Imankunata?
Llapanchu ismu kasqa?
Llapanchu ika kasqa?
Llapachu hatunkuna kasqa?
Llapachu huchuykuna kasqa?
Hatun papakunallapi mayqinkunataq
ancha machka?
Huchuy papakunallapi mayqinkunataq
ancha yakullaa?
Papa aspirisqapi:
Ima papakunataq kasqari?Akllasunmanchu? Imakunapi?
Mayqinkunataq waykupaqri allin?
Mayqinkunataq chuupaqri allin?
Mayqinkunataq sumaq muhukunari
kachkan?
Wayku papakunapiri ima sutiyuqkunataq
kachkan?Chuu papakunapiri ima sutiyuqkunataq
kachkan?
Muhu papakunapiri ima sutiyuqkunataq
kachkan?
Kay papa akllariykunataqa aspisqanchikman hinam kuti kuti qawarina. Manamsapankanpipunichu kanan.Papa allayta yanaparispaqa kutipunan yachay wasiman. Ichaqa, makinchikkunata
uyanchiktapas allinta mayllirqukuspa.
-
7/27/2019 Ruta 02i Quechua Chanca_0
50/68
48 Quechua Chanca
Yachayninchikkuna yachaywasipi yachaykunawan
tinkuchinapaq
Llaqtanchikpiqa papaqa mamanchikmi. Chaymi manauywallawanchikchu, yachachiwanchik iman.
Huk llaqtakunapipas yachay wasinchikpipas kallantaqmihuk pukllanakuna pukllaspa yachanapaq, chaywanpasyachallachwantaqmi.
Rurayta tukurquspaa
Kunanqa sapakamam qillqananpi huk qutu (muntun)papachakunata siqinqa. Ichaqa papachakunaqa manam
hukpas tupapurananchu. Chay papa siqisqatam huk watuchawan munasqanman hinarakinqa: aku papakunata, hatunkunata, uchuykunata, chuupapakunapas kanmanmi.
Tukuykunanpaqa sapanka papankunata imata qawarispachhuurqan chayta willarikunqa.
-
7/27/2019 Ruta 02i Quechua Chanca_0
51/68
-
7/27/2019 Ruta 02i Quechua Chanca_0
52/68
50 Quechua Chanca
1 kaq iqi 2 kaq iqi (Sapallanku llamkanku)
Llapankumuyupitiyananku.
Hukyanawayqamanllapabloquelgico
nisqata churana. Hinaspa sapanka hukbloqueta hurquspa imayna kasqanta
rikuchispa willanan. Masinkunaqa
yanapananmi rikchayninta qawarispa
tapuykunawan Imamantaq rikchakun?
Imaynataq sayayninri?
Tukuptinkuqasapankahukbloqueta
urquspa pakallapi kachinqa.
Masinkunaqa tapupayanqa llapa
rikchayninta willanankama.
Hukmuyupitiyanku.
Hukyanawayqapillapabloquelgicos
nisqata churanku. Chullachullallamantahukbloquenisqata
urqun yana wayaqamanta.
Tupamusqanmanhinachayhatunllikapi
maskarispa siqin kikillanta.
Rikchay
Llinpi
Sapankarurasqantaqillqanapanqanpi
siqillantaq.
Rurayta tukurquspaa:
1 kaq iqipi warmakuna: Kunanqa munasqan 5 bloqueta huk rikchayninman hinaakllarikuspa qillqana panqanpi siqinku.
-
7/27/2019 Ruta 02i Quechua Chanca_0
53/68
51Quechua Chanca
Tukurquptinqa rikchayninman hina tapuna:
Imamantaq rikchakun?
Llapanchu rikchakun?
Kachkanchu mana rikchakuq?
2 kaq iqi: Sapakama llapan bloqueta huk rikchayninman hinaakllarikuspa qillqana panqanpi siqinku.
Tukuspaqa rikchayninman hina tapuna:
Imamantaq rikchakun?
Mayqin rikchaqtaq aslla?
Kachkanchu mana rikchakuq?
Yachasqanchik qatipanapaq:Papa Mamawan yachasqanchikmanta.
1 kaq iqipaq 2 kaq iqipaq
Imakunapaqtaq papakunari kasqa?
Llapa papapas chuupaq kayta
atisqachu?
Mayqin papakunataq ancha achka
ruraykunapaq kasqa?
Imakunatataq uchuy papakunamantari
rurakunman?
-
7/27/2019 Ruta 02i Quechua Chanca_0
54/68
52 Quechua Chanca
Bloques lgicos nisqawan yachasqanchikmanta.
1 kaq iqipaq 2 kaq iqipaq
Sapakam, huk bloqueta
yana wayqamanta hurquspa
willan rikchayninkunata.
Llikata sapanka huntachin:
Rikchay
Llinpi
Tukupanapaq yuyaymanaykuna.
Ima yachaykunatataq yacharqunchik?
Kay yachaykunari allinchu runa masinchikpaq, pacha mamanchikpaq ima?
Sumaq kawsayta rikurichiwanchikchu?
-
7/27/2019 Ruta 02i Quechua Chanca_0
55/68
53Quechua Chanca
1 - 2 Niqipi warmakunawanyachaykuna kallpanchanapaq
Yachanapaq kamasqa
iqikuna
Yachay/atina:
1 kaq iqi 2 kaq iqi
Chunkakunakama
ima kaqkunatapas
kasqanmanhina
yupayninta churan.
Chunkakunakama
ima kaqkunatapas
kasqanmanhina
yupayninta churan.
Yachay/atina
qatipanapaq:
Hukmanta huk yupan
hinallataq hayka
kasqanta willakamun.
Hukmanta huk yupan
hinataq llapa kasqanta
willakamun.
Kawsayninchikmanta yachaykuna
1 - 2 niqi warmakunapaq:
Ayllupa yachaynin: Parischasqata sumaq kawsayman hina
yupan.
Ayllupa yachayninman hina yupayta
sutinchayta yachan.
Yachay qatipanapaq: Uywakunapa mirariyninta yupayninmanhina yachan.
Imakuna yupana mana yupana kasqantayachan.
Ruraypa sutin:Wasi uywa watukuypi yupaykunata riqsisun.
Llaqtapa llamkaynin:Uywakuna mirachiy.
-
7/27/2019 Ruta 02i Quechua Chanca_0
56/68
54 Quechua Chanca
Llaqtanchikpa kawsayninpi yachaykuna
Llamkaypa riqsichikuynin:
Yupaykuna patamanta yachaykunataqa abril mayo killakunapipasyachallasunmanmi. Ayllunchikkunapiqa chay killakunapiqachakmaypipas, maway papa allaypipas, huk papakunahaspiypipas, semana santapipas, wathiya ruraypipas kankumanmi.Chay ruraykunapa sunqunpiqa yupaykuna patamantayachaykunataqa ancha sumaqtam yachasunman. Aswanqaayllupa rurayninman hinam tukuytapas qispichina.
Llaqtapa yachayninkuna kallpanchanapaq
Manaraq warmakunawan rurayta qallarichkaspa:Yachachiqqa kaykunatam ruranan chay yachaykunaqispichinanpaq:
awpaqtaqa ayllu runakunapa wasinta rispa rimamunanima uywachankunatapas, ima kaqchankunatapaswarmachakunawan watukuspa chayaspa yuparinankupaq(quwicha, wallpacha, uwihacha, allquchapas kanmanmi).
Iskay kutillan chaykunataqa yupayta atinqaku.
Imallatapas aparikuspam wasikunataqa watukamunanku(uywachanpaq mikunachapas, tantachapas kanmanmi).
Warmakunawan ruraypia
Llapallanku (1 kaq iqi, 2 kaq iqi)
Tutamantalla yachay wasipi huunakuna.
Yachachiqqa, may wasikunatach chayanqaku, chaytamwarmakunawan rapipi siqirispa qawarinanku.
Sumaqta qawarispam yachay wasimanta lluqsinanku.
Sapanka wasiman chayaspam kay hinata rurarinanku:
awpaqtaqa ancha kusikuywanmi napaykukuspawasikunaman yaykunanku. Ima apasqankutapas sumaqtaqunanku. Chaymantaqa uywacha watukusqankumantamrimarinanku:
-
7/27/2019 Ruta 02i Quechua Chanca_0
57/68
55Quechua Chanca
Ima uywachakunataq chayri?Imakunapitaq yanapawanchik?uqanchikri imatataqsumaqlla miranankupaq rurananchik?
1 kaq iqi 2 kaq iqi
Chaymantairqichakunaqahuk
hukmantam yupanqaku. Ichaqa iskay
kutillatam yupananku.
Chaymantataqllapantaqawarispa
yupayninmanta rimarinqaku.
Kayirqichakunaqaparischarispam(iskay
iskaymanta) yupananku.
Chaymantataqllapantaqawarispahayka
parischasqacha hayka sapankunacha
kasqa, chaymanta rimarinqaku.
Chay uywakuna yupayta tukuspaqa taytapas mamapas warmachakunamanmiwillarinqaku: Sumaqchu mirarinanpaq uywachakuna yupayninman hina kachkan?Manachu? Hayka parischasqataq kachkan? Huk uywachalla puchuchkanchu?Chayri imatataq willachkawanchik? Pitaq chay yachaytari yachachiwarqanchik?
Tukuruspaa
Yachay wasipi kaykunata rurananku:
Sapanka qillqananpi mayqin yupamusqanku uywachakunatapas siqinku.1 Kaq iqi: Hayka kasqan yupayta uywakunaq chinpanpi churanqa.2 Kaq iqi: Parischasqatakama siqichawan wichqaspa yupanta churanqa.
Tukunapaqa rimarinanku: Allinchu yupayninku mirarinanpaq kachkan?Manachu?
-
7/27/2019 Ruta 02i Quechua Chanca_0
58/68
56 Quechua Chanca
Yachayninchikkuna yachaywasipi yachaykunawan
tinkuchinapaq
Machulanchikkunaqa, kawsayninchikman hina, yupaytarimariptinkuqa kikin yupasqapa (uywapas, imapas kachun)kawsaynintam (nimanta) aparimuchkanku. Chaymi hukayllukunapiqa viernes punchawpas martes punchawpasuywankutaqa mana yupankupaschu waunmanmi nispa.Ichaqa, huk llaqtakunapipas yachay wasipipas manam chaytaqayachankuchu hinaspa yupallanku imatapas, huk hukmantapas,mayqin pachapi kaspapas.
Yachaywasipa yachayninman hina yachapanapaqRuraypa sutin:
Yuraq bloquechakunawan pukllaspa yupaykunata riqsisun.
Manaraq rurayta qallarichkaspa:
Yachachiqqa kaykunatam ruranan chay yachaykunakallpanchananpaq:
Chay bloques de base 10 nisqa pukllanatam maskanan.
Yuraq bloquechakunallawanmi yupaypi pukllasunchik.Chaypaqqa llapan warmakunatam tawa huupi rakisun.
Tawa yana wayqakunatawanmi maskanan.
Warmakunawan ruraypia.
Llapallanku (1 kaq iqi, 2 kaq iqi)
Llapa irqichakunatam tawa huupi rakina (iskay 1 iqimantaiskay 2 iqimanta)
1 kaq iqi huukunapaq: yana wayqata ukunpi chunka yuraq
bloquechayuqkunata quna. 2 kaq iqi huukunapaq: yana wayqata ukunpi iskay chunka
yuraq bloquechayuqkunata quna.
Llapallanku (1 kaq iqi, 2 kaq iqi)
Yachachiqwan sapanka huu pukllan:
Huk yana wayqamanta, mana rikuspalla, makinta winaykuspahapisqanman hina yuraq bloquechakunata hurqun, hinaspa,mesa patapi churaspa huk hukmanta yupan; tukuptinqawillamun llapan uyarinanpaq haykatach hurqusqa.
-
7/27/2019 Ruta 02i Quechua Chanca_0
59/68
57Quechua Chanca
Chaymantaqa sapa huu pukllayta qallarin:
1 kaq iqi
(Chunkakama)
2 kaq iqi
(Iskay chunkakama)
Hukwarmachayanawayqatahapin,
hinaspa, paamanta qallarispa chulla
chullamanta yuraq bloquechakunata
urquchin.
Sapaurquqmimesapatapichuraspa
huk hukmanta yupan. Chaymanta
willan haykach llapan kasqanmanta.
Yanawayqahapiqurquptinmi
pukllayqa tukun.
Hinasparimarinku:Pitaqaswan
achka bloquechakunata urqusqa?
Pitaq pisi bloquechakunata
urqusqa?
Hukirqichayanawayqatahapin,
hinaspa, paamanta qallarispa chulla
chullamanta yuraq bloquechakunata
urquchin.
Sapaurquqmimesapatapichuraspa
huk hukmanta yupan. Chaymanta
willan haykach llapan kasqanmanta.
Yanawayqahapiqurquptinmi
pukllay tukun.
Hinasparimarinku:Pitaqaswan
achka bloquechakunata urqusqa?
Pitaq pisi bloquechakunata
urqusqa?
Rurayta tukurquspaa:
Yachay wasipi kaykunata rurananku:
Kunanqa sapanka qillqananpi mayqin yupamusqanku bloquechakunatapassiqinan.
1 Kaq iqi: Hayka kasqanman hina yupayninta chinpanpi churanqa.2 Kaq iqi: Hayka kasqanman hina yupayninta chinpanpi churanqa.
Yachasqanchik qatipanapaq
Kawsayninchikpi yupaymanta.
1 kaq iqi 2 kaq iqi
Mayqin uywachayupamusqantacha anchatamunakun? Hayka uywachakunataqkasqari?, chayta siqin.
Hayka yupaykunataq allin kasqauywachanchikkuna mirarinanpaq?,chaymanta rimarin.
-
7/27/2019 Ruta 02i Quechua Chanca_0
60/68
58 Quechua Chanca
Yuraq bloquechakunawan pukllasqanchikmanta.
1 kaq iqi 2 kaq iqi
Yuraq bloquechakunatayana wayaqamantaurqurispa yuparispakasqanta willan.
Yuraq bloquechakunatayana wayqamanta urqurispayuparispa kasqanta willan.
Tukupanapaq yuyaymanaykuna.Ima yachaykunatataq yacharqanchik?Kay yachaykunari allinchu runa masinchikpaq, pachamamanchikpaq ima?Sumaq kawsayta rikurichiwanchikchu?
-
7/27/2019 Ruta 02i Quechua Chanca_0
61/68
59Quechua Chanca
1 - 2 Niqi warmakunawanyachaykuna kallpanchanapaq
Yachanapaq kamasqa
iqikuna
Yachay/atina:
1 kaq iqi 2 kaq iqi
Iskay chunka yupaykama
yuyaychakunpas
qillqanpas.
Hayka chunkakunayuq,
hayka sapankunayuq
yupay kan chayta
yuyaychanpas
qillqanpas.
Yachay/atina
qatipanapaq:
Iskay chunka yupaykama
ima kaqkunapi
rikuchinpas, siqinpas,
qillqanpas.
Chunkankunatapas
sapankunatapas huk
yupaymanta qawachin.
Kawsayninchikmanta yachaykuna
1 - 2 niqi warmakunapaq:
Ayllupa yachaynin: Parischasqata tupaqninpi yupan.
Uywanchik tayta mama
kapuwasqanchikmanta.
Chunkachasqa yupaymanta.
Yachay qatipanapaq: Kay pachapi tukuypas parisnintinpunikasqanta yachan.
Uywanchikkuna sumaqta mirariyninmanta. Chunkachasqa yupaykunata riqsin.
Ruraypa sutin:Awaypi mamakunawan yachaykunapi yapayta qichuyta yachasun.
Llaqtapa llamkaynin:Away.
-
7/27/2019 Ruta 02i Quechua Chanca_0
62/68
60 Quechua Chanca
Llaqtanchikpa kawsayninpi yachaykuna
Llamkaypa riqsichikuynin:
Yapaykuna qichuykuna chuyanchay patamanta yachaykunaqajunio julio killakunapipas yachakunmanmi. Ayllunchikkunapiqachay killakunapiqa sara tipiypas, chaki kawsay iraykunapipas,wayrachiykunapas, hatun tarpuy papa allaypas, taqiypas, chuururaypas, puchkaypas, awaypas kanmanmi. Chay ruraykunapasunqunpiqa yapaykunapas qichuykunapas chuyanchakunmanmichaynapim chay patamanta yachaykunataqa sumaqtaqispichisunman.
Llaqtapa yachayninkuna kallpanchanapaq
Manaraq warmakunawan rurayta qallarichkaspa:
Yachachiqqa kaykunatam ruranan yachaykuna kallpanchananpaq:
Ayllupi pich awachkan chaytam waturikunanwarmachakunawan rinanpaq.
Chaypim awaq mamawan sumaqta rimarimunan.
-
7/27/2019 Ruta 02i Quechua Chanca_0
63/68
61Quechua Chanca
Warmakunawan ruraypia
Llapallanku (1 kaq iqi, 2 kaq iqi)
Yachachiqqa warmachakunantin tutallamantam awaq mamaman watukaqlluqsinanku.
Imallatapas aparinankum awaq mamaman qurinankupaq.
Allinta qawarinakuspam purinanku. Awaq mamapa wasinman yaykuspapassumaqtam napaykunanku ancha manchakuywanpas kanankum.
Chaypim awaq mamawan rimarinanku: Imatataq away qallarinanpaqri rurarqan?Ancha allinchu chay awanakuna challariy, qapachiy ima? Imanaptintaq away
qallariypaq Apukuna Pacha mama maarikuyri allin? Imakunatataq awariwillakamun? Runa hinachu awari? Qaytu kururkunari ruminchasqachu kachkan?Imapaq? Hayka hatun kururkunataq huk puuna awanapaq yaykun? sapakallupaqchu? Llapanpaqchu?
Awaq mama kururkunata qawachispa warmachakunawan yupan huk kallupuunapaq, chaymantataq hukkaq kallunpaqpas. Hinaspa llapanta yupankuhayka kururtaq yaykun huk puuna awanapaq chayta.
Yachay wasiman chayaspa kay hinata rurarinanku:
1 kaq iqi 2 kaq iqi
Sapankawarmakunaqillqanapanqanpi
hayka kururch yaykusqa puunapa huk
kallunman chayta siqin.
Chaymantahaykakururchyaykun
hukkaq kallunman chayta siqillankutaq.
Sapankapiyupayninkunatachuran.
Llapakururkunata(iskaykallupaq)
yupaspa yupayninta churan.
Hinaspayachachiqninmanwillan.
Sapankawarmakunaqillqanapanqanpi
hayka kururch yaykusqa huk
puunaman chayta siqin.
Chaymantahaykakururkunataqyaykun
iskay puunaman chayta siqillankutaq.
ChaymantarurallankutaqHayka
kururkunataq yaykunman huk
kallullaman? chayta rurallankutaq.
Sapankapiyupayninkunatachuran.
Hinaspayachachiqninmanwillan.
Chaykunatatukuspawarmachakunawanrimarinku:
Imatataq away qallarinanpaqri mama rurasqa? Imakunatataq awari willakusqa?
-
7/27/2019 Ruta 02i Quechua Chanca_0
64/68
62 Quechua Chanca
Rurayta tukurquspaa:
Yachay wasipi kaykunata rurananku:
Kunanqa sapanka qillqana maytunpi huk munay qatanatasiqinqa. Chaymantataq sapa kallupa urachanpi hayka kururchyaykusqa chayta churanqa. Aswan urachampiqa llapakururukuna yaykusqanta yupaypi churanqa.
Yachayninchikkuna yachaywasipi yachaykuwan
tinkuchinapaq
Machulanchikkunaqa, kawsayninchikman hina, yupayta
rimariptinkuqa kikin yupasqapa (uywapas, imapas kachun)kawsaynintan (nimanta) aparimuchkanku. Chaymi awaqmamakunapas qaytu kururkuta yupaptinkuqa runa masintapasqawachkankuman hina sumaq manchakuywan rimapayanku.Hinallataq awanwanpas tukuy punchaw rimarinku.
Ichaqa, huk llaqtakunapipas yachay wasipipas manam chaytaqayachankuchu chaymi yupallanku imatapas, huk hukmantapas,mayqin pachapi kaspapas. Hinallataq yapankupas qichunkupasmana kawsayniyuqpas kanmanku hinallata.
Yachaywasipi qillqay yachapanapaq
Ruraypa sutin:
yapaykunapipas qichuykunapipas pukllaspa yachasun
Manaraq warmakunawan rurayta qallarichkaspa:
Yachachiqqa, yachaykuna kallpanchananpaq, kaykunatamruranan:
Chay bloques de base 10 nisqa pukllanatam maskanan.
Chaypaqqa llapa irqichakunatam tawa huupi rakinan: 2huupi 1 kaq iqita, 2 huupi 2 kaq iqita.
Hatun rapikunapim sasachakuykunata qillqaspa siqikunawan
achalanan:
-
7/27/2019 Ruta 02i Quechua Chanca_0
65/68
63Quechua Chanca
1 kaq iqipaq 2 kaq iqipaq
Maria kay miski rurukunata apamusqa:
5 manzanata, 7 duraznota. Hayka
rurukunatataq llapanpi apamusqa?
Hayka chiwchikunataq aswan
achka kachkan kancha ukupi hawapi
kaqkunamanta?
Panchopa 12 qillqanankuna kasqa; ichaqa
hukkunatawan rantikusqa. Llapanpi 18 kaptinri
Haykatataq rantikusqa?
Hayka wallpakunatataq rantikunay Tomaspa
wallpankunaman aypanaypaq?
Warmakunawan ruraypia:
Llapallanku (1 kaq iqi, 2 kaq iqi)
Llapan warmakunatam tawa huupi rakiy (iskay 1 iqimanta, iskay 2 iqimanta) 1 iqipi warmakunapaq: Pirqapi sumaq siqisqa sasachakuykunata churay. 2 kaq iqi warmakunapaqtaq: Sapa huuman sumaq siqisqa sasachakuyta aypay. Qallarinanpaqqa 2 kaq iqipi warmakunatam awpaqtaqa yacharichina. Hinaspaam 1
kaq iqiwan llamkarina.
1 kaq iqi(Chunkakama)
2 kaq iqi(Iskay chunkakama)
Warmakunaqasapankamhuunmanta
qawarimunan yachachiq sasachakuyta
rikuchimuptin.
Kasqanmanhinamchaybloques
multibase isqanwan pukllarispa
kutichinan tapukuyta.
Chaynatamtukunankukamaruranan.
warmakunaqasapankahuunpim
awinchanan siqisqa sasachakuyta.
Kasqanmanhinamchaybloquesmultibase
isqanwan pukllarispa kutichinan tapukuyta.
Chaynatamtukunankukamaruranan.
1kaqiqipiwarmakunawan
llamkachkaspapas yachachiqqa
qawarimunanmi.
-
7/27/2019 Ruta 02i Quechua Chanca_0
66/68
64 Quechua Chanca
Rurayta tukurquspaa:
Yachay wasipi kaykunata rurananku: Kunanqa sapanka qillqananpi, yapaytachu qichuytachu munan chaytam siqinan.
Chaymantaqa yupayninkunatam kasqanman hina (yapaychu /qichuychu)churananku.
Yachasqanchik qatipanapaq:
Kawsayninchikpi yapaymantapas qichuymantapas.
1 kaq iqi 2 kaq iqi
Imaynatataq awaq mamari kururkunata
qawasqa? Hayka kururtaq huk kallu
puunaman yaykusqa? Huk puunamanri?
Imaynatataq awaq mamari kururkunata
qawasqa? Hayka kururtaq huk puunapiri
yaykusqa? Huk puuna huk kalluntinpirihaykataq kanman?
Bloquechakunawan pukllasqanchikmanta.
1 kaq iqi 2 kaq iqi
Marta kay miski rurukunata apamusqa:
7 duraznota. Iskayta mamanman qusqa
Hayka rurukunatataq puchusqa?
Maria kay miski rurukunata apamusqa: 7
duraznota. Hayka rurukunatataq rantinan
18 man aypananpaq?
Tukupanapaq yuyaymanaykuna.
Ima yachaykunatataq yacharqanchik?
Kay yachaykunari allinchu runa masinchikpaq, pacha mamanchikpaq ima?
Sumaq kawsayta rikurichiwanchikchu?
-
7/27/2019 Ruta 02i Quechua Chanca_0
67/68
-
7/27/2019 Ruta 02i Quechua Chanca_0
68/68