Rritja e kapacitetit të komunitetit në Fushë Arrëz për ... · si rezultat i ndryshimit të...

Rritja e kapacitetit të komunitetit në Fushë Arrëz për

ruajtjen e farave lokale bujqësore, arrore dhe frutore

Projekti EcoNord R1-32.

Belul GIXHARI

(Universiteti Bujqësor, Tiranë)

30 Shtator 2016

Rritja e kapacitetit të komunitetit në Fushë Arrëz për

ruajtjen e farave lokale bujqësore, arrore dhe frutore

Projekti EcoNord R1-32.

Belul GIXHARI

(Universiteti Bujqësor, Tiranë)

30 Shtator 2016

Universiteti Bujqesor, Tirane 1Belul Gixhari.

Hyrje:

o Shqipëria = larmi natyrore

dhe biologjike (~ 3250 specie

bimore = ~ 30% Evropës).

o Zonat malore mbartin një

larmi të madhe të bimëve dhe

racave, potenciali ekonomik i

të cilëve ende nuk është

shfrytëzuar plotësisht.


Uniformitet = gjërat janë të njejta.

NUK ke mundësi të zgjedhësh.

Kur të gjitha gjërat janë të njejta, çdo gjë

duket ose bëhet monotone .....~

Prandaj thuhet: Uniformiteti është vdekje


Uniformiteti = Gjërat janë të njejta

5Belul Gixhari. Universiteti Bujqesor, Tirane

6Belul Gixhari.

Diversiteti është jetë,

Diversiteti = Gjërat janë të ndryshme

Universiteti Bujqesor, Tirane


Çfarë është biodiversiteti?o Bimësia (brenda specieve dhe ndërmjet specieve), me larminë e

tipareve sasiore e cilësore: përfshihen në termin = biodiversitet.

o Biodiversiteti është i trashëgueshëm ose jo i trashëgueshëm.

o Biodiversiteti që trashëgohet është baza e ekzistencës së vetë

njerëzimit.

Çfarë kuptojmë me Resurset gjenetike?

Togfjalëshi = resurse gjenetike ndahet në:

resurse = burim, pasuri, rezervat dhe

gjenetike = tipare, karaktere që trashëgohen.

o Në plan të gjerë koncepti resurse gjenetike përfshin të gjithë

bimësinë (të egër, spontane, të kultivuar, etj.). me tipare të

trashëgueshme ose jo (në kohë dhe territore të caktuara).

o Në vështrimin e ngushtë agronomik, me resurse gjenetike

përfshihen bimët e kultivuara dhe varietetet e përmirësuara.


Biodiversiteti i bimëve

• Bimët ushqejnë njeriun. Aktualisht 93% e dietës humane paraqitet

nga ushqimet bimore.

• Bimët sigurojnë lëndë të para, energji, medikamente, oksigjen, etj.

• Bimët janë bazë në stabilizimin e klimës, të ajrit, në mbrojtjen

e tokës nga erozioni dhe shembjet, në mbrojtjen e brigjeve të

lumenjve,

• Bimët kontribuojnë në ruajtjen e bilancit kimik të globit,

mbrojnë eko-sistemet, rregullojnë biosferën, etj.



Humbjet e Biodiversitetit Biodiversiteti është shkatërruar në vijimësi

kryesisht për shkak të aktivitetit të njeriut**,

o Nga përdorimi pa kriter i burimeve natyrore

o nga braktisja e vendbanimeve, veçanërisht në ato malore.

si rezultat i ndryshimit të klimës,

o Në përgjithësi: menaxhimi dhe përdorimi i qëndrueshëm i

biodiversitetit është zbatuar në masë të pamjaftueshme.


Biodiversiteti i dëmtuar kryesisht nga njeriu

o Krijimi dhe futja në bujqësi e farave me rendimente të larta

ishte me pasoja për bimësitë lokale.

o Pasoja = shumë forma lokale (landraces) humbën, u lanë pas

dore ose vazhduan të kultivohen në hapsira të vogla.

o Humbja/zhdukja e formave lokale njihet si erozion gjenetik ose

shkatërrim i biodiversitetit.

Ndryshimet nga bimët e egra te format lokale dhe varietetet

moderne janë shoqëruar me ngushtim të bazës gjenetike.

(me kuadrate paraqiten tiparet e ndryshme te bimët)

14 tipare 9 tipare 4 tipare

Belul Gixhari. Universiteti Bujqesor, Tirane 13


Reduktimi i bazës gjenetike nga format e egra te gruri i butë

(me shenja të kuqe paraqiten tiparet e ndryshme te gruri)


Pamje nga zona Pukë – Fushë Arrëz

të biodiversitetit të dëmtuar

nga shkaqe të ndryshme:

djegiet, prerjet, shkuljet, shembjet, tharjet, etj.

Biodiversiteti i shkatërruar nga dëmtimi i burimeve natyrore:

djegiet, prerjet, shkuljet, shembjet, tharjet, etj.


Biodiversiteti i shkatërruar nga braktisja e vendbanimeve,

sidomos malore = që çon në humbje të biodiversitetit.



Biodiversiteti i shkatërruar

nga prejet (Fushë Arrëz)


Si e ruajmë biodiversitetin?

o Ruajtje jasht vend-origjinës: = në Bankat Gjenetike.

o Ruajtje në vend-origjinë: ruajtje në fermë.

Ruhen bimët që i shkojnë më mirë një fermeri,

që ai i pëlqen ti mbajë dhe ti rrisë.

o Ruajtje në vend-ndodhjen natyrale: ruajtja bëhet natyrshëm në

terrene natyrale ku bimët kanë mbirë vetë (kryesisht bimët e egra,

mjeksore, frutat e pyllit, etj


Ruajtja e biodiversitetit në Bankën Gjenetike

o Shqipëria ka krijuar Bankën Gjenetike,

që ruan bimët me fara (3200) ose

me rrënjë /bimë (900).

o Ruajtje afat gjatë: 50, 100 ose më shumë vite (= koleksion bazë).

o Ruajtje për përdorim aktual (= koleksion aktiv)**

o **Qëllimi është ruajtja dhe përdorimi i qëndrueshëm i resurseve

të bimëve për bujqësinë dhe ushqimin nga fermerët e sotëm .

Thënie me rëndësi

o Të mbjellësh/rrisësh një farë = të mendosh për 1 vit.

o Të mbjellësh/rrisësh një pemë = të mendosh për 10 vite.

o Të rrisësh/edukosh një brez = të mendosh për 100 vite.

o Të ruash farat e bimëve në bankat gjenetike = të mendosh për

më shumë se 100 vite = dmth të mendosh për brezat që vijnë

dhe që NUK e kanë mundësinë të gjejnë në natyrë të gjitha

bimëte që kemi ne sot.


Ruajtja e biodiversitetit në Bankën Gjenetike

Lidhur me biodiversitetin NUK ka mundësi të thuhet:

• se çfarë bimësh do tju nevojiten brezave të ardhshëm, ose

• se cilat bimë mund të jenë të afta për t’i plotësuar kërkesat e

së ardhmes, ose

• cilat bimë mund të jenë të afta të përballojnë ndryshimet e

shpejta të klimës.

Por një gjë është e sigurtë:

Sa më shumë diversitet të konservohet dhe të jetë i

disponueshëm për tu përdorur në të ardhmen, aq më të mëdha do

të jenë shanset e plotësimit të kërkesave të brezave në të ardhmen.


Ruajtja e biodiversitetit në Fermë

o Ruajtja në Fermë po konsiderohet si forma më e rëndësishme e

ruajtjes së diversitetit bimor.

o Sado i madh të jetë numri i formave bimore që ruhen në bankën

gjenetike, ato janë shumë herë më pak se diversiteti që ruhet në

fermë (në nivel fshati, apo në shkallë vendi).

o Ruajtja në fermë është në kushte të ngjashme ose të përafërta me

kushtet origjinale të krijimit dhe përshtatjes së një bime.


Pamje nga ruajtja e biodiversitetit në Fermë


Rreziqet e biodiversitetit në Fermë

o Lëvizjet e shumta demografike në vend ose jasht vendit e bëjnë

ruajtjen në fermë jo të sigurtë, prandaj ruajtja e bimëve në bankën

gjenetike është e nevojshme dhe plotson ruajtjen në fermë.

o Shumë vende që nuk kanë braktisur fshatin futen në grupin e

vendeve të pasura.

o Të gjitha vendet ose pjesë të tyre që e kanë braktisur fshatin janë

grupuar në vendet me varfëri më të lartë.

o Mosbraktisja e fshatit kërkon kryesisht: rrugë, ujë, drita, politika

nxitëse bujqësore.



Përse duhet ruajtur biodiversiteti?

o Kur humbasin speciet e rëndësishme shërbimet jetësore

ekologjike ndërpriten = diversiteti vazhdon të zhduket.

o Format bimore autoktone kanë vlera të veçanta për zonën ku

janë përshtatur.

o Format lokale të ruajtura nga fermerët kanë veçori dhe cilësi që

NUK i kanë kultivarët modernë.

o Këto veçori janë rezultat i bazës gjenetike më të gjërë se

kultivarët modernë.

Baza gjenetike më e gjërë te format e egra dhe lokale

14 tipare 9 tipare 4 tipare

Ngushtim të bazës gjenetike varietetet moderne



Rëndësia e varieteteve lokale

• Përshtatja ndaj kushteve të zonës ku kultivohen.

• Ato shmangin efektet negative të klimës.

• Kanë kërkesa modeste (pleh, ujë, pesticide, mekanizim, etj)

• Sigurojnë prodhim të qëndrueshëm për çdo vit;

• Kanë qëndrueshmëri ndaj sëmundjeve kryesore të bimëve;

• Kanë cilësi të veçanta të prodhimit,

• Kanë shije shumë të mirë aq të kërkuar nga konsumatori.

29Belul Gixhari.

Qëndrueshmëria ndaj sëmundjeve karakteristikë kryesore e

formave bimore autoktone.

Universiteti Bujqesor, Tirane

Rezultatet e arritura nga Projekti

o Janë koleksionuar deri tani:

o Gjithsej = 15 varietete fermeri.

o Misër: 2 varietete fermeri (misër i bardhë dhe i verdhë me

përbërje qelqore).

o Fasule: 9 varietete fermeri të ndryshme.

o Hudhër: 1 varietet fermeri (kokë madhe, thelbinj të mëdhenj).

o Arra: 1 varietet fermeri (kokërr madhe).

o Qepë vendi 1 varietet fermeri.

o Spec i kuq djegës 1 varietet


Rezultatet e Projektit

NUK mund të pretendohet se janë:

o koleksionuar të gjitha format e përdorura nga fermerët.

o koleksionuar format më të mira të fermerëve.

o shkeluar të gjitha fermat e mëdha apo të vogla të zonës.

Por mund të themi se:

o ka filluar diçka të lëvizë në të mirë të biodiversitetit.

o po tentohet të hidhen disa baza në interes të komunitetit.

o format e fermerit të grumbulluara janë paisur me pasaportën

përkatëse.

o Kjo vlen në promovin e zonës që i kultivon dhe në mbrotjen e

tyre.



Rezultatet paraprake të Projektit

Misri për kokoshka_Fshati Fushë Arrëz Misri I bardhë “Morave_Fushë Arrëz



Hudhra e bardhe-Kryezi_FusheArrez



Arra e Kabashit


Fasulja 2_FusheArrez


Fasulja e bardhë-Fushë Arrëz Misri i bardhë_Dardhëz_Fushë Arrëz


epe me kultivim 2 vjecar_Fshati

Qelëz_FusheArrez

Qepe me kultivim 3 vjecar_fshati

Xath_FusheArrez


Spec djegës

i vendit


Kultivari i mollës “Gjyle” e Pukës


Kultivari i mollës “Boshnjake”


Varietete të tjerë lokale të identifikuara në

fermë (on farm)

17 kultivarë molle: Gjyle, Boshnjake, Karapash, Kapse, Koce, Verore,

Kovaçe, Rusha, Dimrake, Kuqja e Naimit, Kuqaloshja e Gjegjanit, Gjyle e

thartme, Gjeçe, Kuçale, Bashote, Lulsatke, etj.

10 kultivarë dardhe: Rakakel, Veriorja, Korrikje e Pukës, Verore, Vjeshtore,

Kokërr madhe, Bishtjne e Pukës, Dimërore, Kokiçke, etj.

mbi 26 Kultivarë rrushi Tajka rozë e Gjegjanit, Tajkë e kuqe, Manakuqi i

Pukës, Razaki rozë e Pukës, Rrush Dhelpre ose Dhelpnur, Kokërr vogli i

Iballës, Çelek i bardhë, Levrushki, I vonti i Pukës, Rrushi Gjyl-e, Rrushi

Dedaj, I ziu i Dedajve, Tahir, Tahir i Zi, Thanës, Laraman, Rrush blu, Kallmet,

Ragabardhi, Naraqi i Qelzës, Mjaltës, Buzhal, Shorte, Folet, Brasen, Arap.


Varietete të tjerë lokale të identifikuara në

fermë (on farm)

• mbi 8 kultivarë kumbulle

• 7 kultivarë qershie

• 7 kultivarë arre

• mbi 17 kultivarë misri

Forma të tjera të kultivuara dhe të egra

• Hudhër kokërrmadhe, Hudhër e bardhë ose hudhër e gojanit,

Qepa e kuqe, Qepa e kuqe e Dibrës, Spec i Oblikës, Fasule e

Iballës, Fasule e kuqe, Patate vendi, Ftoi i lalajve, Mani i

lashtë, Shegë Devedishe, Mani im kuq, Mani i zi, Boronica,

Sherebela, Trumza ose Shtërmeni, Menderza, etj.


Burime të bimëve të egra të identifikuara në

zonë mbi 38 specie

molla e egër, dardha e egër, qershia e egër, mëzhdrava,

manaferra, murrizi, thana, caraci, shega e egër, boronica, fiku i

egër, gështenja, lajthia e egër, arra, larushku, gorica, vodhëza,

kumbulla e egër, kulumbria, bajamja e egër, verriu, mjedra,

qingla, rigoni i kuq, rigoni i bardhë, zherokulli, primula,

kamomili, karrota e egër, dhe 2 vjeçare, boronica e zezë,

luleshtrydhja e pyllit, dëllinja e zezë, dëllinja e kuqe, çikorja,

trumëza, hithra, hrëndafili i egër , etj.


Eko-turizmi dhe përdorimi i qëndrueshëm i

burimeve lokale

Ruajtja dhe përdorimi i qëndrueshëm i burimeve bimore

lokale/autoktone është i domosdoshëm për zhvillimin e zonës

në përgjithësi dhe të turizmit në veçanti.

Diversiteti bimor i kultivuar, i egër, pyjor, diversiteti i

peizazheve, relievtit, burimeve ujore, mbulesave pyjore,

trashëgimisë ndërtimore, kulturore, prania e bio-monumenteve të

shumtë, etj., janë premisa dhe burime natyrore që mund të

shfrytëzohen për eko-turizëm.


Eko-turizmi dhe historia e zonës

• Ekoturizmi është i lidhur me historinë e kulturën e një vendi.

• Edhe fshatrat e zonës (Kryeziu, Iballa, Qafë Mali, etj.) kanë

historinë dhe kulturën e tyre të njohur në shekuj.

• Banorët e këtyre fshatrave kanë bërë përpjekje të vazhdueshme

për të qenë të lirë e të pavarur.

• Këtë e provon fakti që fshatrat e zonës kanë ruajtur dhe

trashëguar mjaft nga pasuritë e diversitetit bimor dhe të

pasurive kulturore të zonës.



Ka dëshmi se krahina ka qenë e banuar që në lashtësi.

Zona, ndër shekuj, ka pasur mjeshtra të gurit e të drurit.

Dëshmi arkeologjike dhe gjurmë të rrugëve të lashta (mund të

përmendim: Kalanë e Iballës të përiudhës romake; gjurmët e një

fortifikimeve të gjetur në Gralisht (Bugjon) në lartësin mbi 900

m, gjurmët e një kështjelle në krahun verior të krahinës Iballë

(në Berishë), ndërtime shumë të vjetra të fortifikimeve dhe në

veçanti të kullave tre katëshe.

Kryeziu është vendlindja e figurave të mëdha kombëtare si

Shtjefen Gjeçov Kryeziu dhe Ndre Mjeda.



Iballa ka dëshmi të shumta, që është popullsi mbartëse e asaj që

njihet me emrin "Kultura e Komanit", kulturë që trashëgon

elemente e veçori trashëguese të popullsisë ilire.

Në këtë krahinë dëshmohet prania e kishave të vjetra si; Kisha

e Alshiçes (Berishë), Kisha Zojës Shnaprende (Kokdodë),

Kisha mbrenda rrënojave të kalasë së Iballës, gjurmët e dy

manastireve benediktine të vjetër e të lashtë.



Përbërja heterogjene e zonës, bashkjetesa e disa fiseve dhe dy

besimeve fetare, katolikë e myslimanë, ka krijuar llojshmërinë e

elementeve kulturorë, të këngëve, valleve, kostumografisë,

etj.

Tërheqëse për mjaft turistë të huaj janë veshja e burrave të

zonës, veshja e grave Mirditore, veshjet e grave të Kabashit,

Kryeziut dhe të Pukës, etj.

Këto veshje tradicionale autoktone, gratë e zonës i kanë

punuar me mjeshtëri e art dhe trashëguar që prej shekujsh. Vlen

të përmendim Dava Papushin, e cila deri në moshën 86 vjeçare

ishte e pasionar për punimin e rrobave mirditore.


Zona e Fushë-Arrëzit është mjaft e pasur në burime,

monumente dhe bio-monumente natyrore.

Ujvara e Kryeziut

Qarret e varrezave të Shënkollit, në Kodër Gegaj

Qarri tek xhamija, në varrezat e fshatit Kryezi

Karsti i Munellës, 1800 – 1990 m mbidet, pranë fshatit Tuç (Qafë

Mali).

Sofra e Lekës 350 m mbi nivelin e detit, pranë fshatit Kabash

Pisha e Dardhës, 450 m mbi nivelin e detit, në varrezat e fshatit

Dardhë (Blerim)

Pisha e Shejzës ndodhet në afërsi të fshatit Iballë

Mrizi i Ndërlugjeve 800 m mbi nivelin e detit, pranë fshatit Meçe,

(Rrape).


Zona e Fushë-Arrëzit është mjaft e pasur në

burime, monumente dhe bio-monumente natyrore.

Hurdha e Tisit ndodhet në lartësinë 650 m mbi nivelin e detit,

në luginën e përroit të Gomsiqes.

Shpella e Kaurit ndodhet në afërsi të fshatit Lëvrushk.

Shpella e Gjeçovit në afërsi të fshatit të fshatit Gomsiqe.

Guri i Shenjtë, një gur graniti me formë shumëkëndëshi afër

fshatit Zezaj, .

Gështenjat e Kokdodit është pyll i përbërë nga gështenja e

kalit .

Bungat e varrezave gjenden në varrezat e fshatit Korthpulë.


Të gjithë këto burime natyrore dhe

kulturore kanë vlera shkencore

(gjeologjike, gjeomorfologjike, biologjike,

estetike, ekonomike, historike), didaktike,

ekologjike, kulturore dhe turistike.


Eko-turizmi dhe produktet bio të zonës

Shumë nga familjet e zonës së Fushë-Arrëzit kanë pasur dhe

vazhdojnë të kenë traditë në përgatitjen e ushqimeve,

sidomos me ushqime bio, për përdorim direkt ose për

konservim për periudhën e dimrit.



Produktet blegtorale bio të tillë si: qumështi, kosi, gjalpi,

djathi i lopës, djathi i deles, djathë dhije, etj., si dhe

perimet të prodhuara në kopështin e shtëpisë (qepa, hudhra,

domatja, trangulli, speci, lakra, patatja, fasule, etj.),

frutat e qershisë, kumbullave, mollëve, dardhave, ftojt, arrat,

gështenjat, etj.,

pijet e ndryshme si: verë e kuqe dhe e bardhë nga rrushi që

prodhohet në hardhi apo në vreshtat në fshatrat e zonës, raki

rrushi, raki mani, raki qershie, raki thane, raki kumbulle pa

lëndë të huaj, mjaltë i një cilësie konkurruese, etj., janë

produkte bio të zonës me vlera të përdorimi për zhvillimin e

eko-turizmit.



Llojet e ndryshme të mishit të pjekur në hell (mish qingji,

keci, dhie) shumë cilësor, pasi bagëtia e imtë kullot në bjeshkët

e zonës, që është e pasur me lloje të ndryshme bimësie;

mishin e pulës së fshatit dhe qervishin, që përgatitet me

lëngun e pulës dhe me miell misri,

pitet e pjekura në tepsi me saç, me ngrohje prushi me dru lisi,

etj.,

janë ndër produktet bio me cilësi të larta që ofron guzhina

tradicionale e zonës.



Të gjitha këta vlera të trashëgimisë bimore, pezazhore,

kulturore e historike.....

janë një pasuri materiale e shpirtërore të pallogaritshme

dhe përbëjnë bazën kryesore, suportin për nxitjen e

ekoturizmit dhe formave të tjera turistike, që duhet të

aplikohen sot e në të ardhmen.


Llojet e turizmit që ofron mjedisi natyror i

zonës së Fushë-Arrëzit

Shtrirja gjeografike e zonës së Fushë-Arrëzit dhe kryesisht të

krahinave Qafë Mali, Iballë, Blerim, etj., janë mjaft të

favorshme për zhvillimin e shumllojshëm të turizmit si psh:

turizmi malor, turizmi alpin, turizmi kurativ, turizmi i

gjelbër, turizmi aventurë (makina të forta foristrada, motora

garash, ), shëtitjet me kalë, guidave të ndryshme turistike në

të gjitha stinët e vitit, turizëm kulturor (turizëm kulturor,

historik, për studiuesit e florës e faunës (bio-monumentëve),),

turizëm kulinar (për të testuar dhe shijuar produktet e

guzhinës tradicionale), etj.


Turizmi efektiv

• Ndërgjegjësimi i të gjithë aktorëve përbën sot një nevojë

urgjente dhe kërkon që roli i institucioneve përgjegjës për

zhvillimin e turizmit të forcohet përsa i përket hartimit të

politikave dhe strategjive për turizmin lokal malor.

• Për një proçes efektiv të përfshirjes së aktorëve që ndikojnë

turizmin, janë të nevojshëm realizimi i një bashkëpunimi dhe

marrëdhënie të ngushtë pune me të gjitha strukturat në nivel

lokal, kombëtar dhe rajonal.

• Të gjithë institucionet, veprimtaria e të cilave ndërthuret me

aktivitete të turizmit, duhet të koordinojnë planet e tyre të

veprimit me institucionin përgjegjës për turizmin sipas

dispozitave të caktuara në legjislacion.


Ruajtja

e

Boidiversitetit Bimor

Botëror


Ruajtja e Boidiversitetit Bimor Botëror

Ruajtja e

farave

në tunelin

e Svalbard

(Norvegji)

Ruajtja e farave në tunelin e Svalbard

•Tuneli Global Svalbard i ruajtjes së farave është

hapur zyrtarisht në 26 Shkurt 2008

•Ai mund të ruajë 1,500,000 mostra me nga 500

fara secila.

•Temperatura e ruajtjes kurrë nuk zbret nën -3°C

•Tuneli Global Svalbard i ruajtjes së farave është

hapur zyrtarisht në 26 Shkurt 2008

•Ai mund të ruajë 1,500,000 mostra me nga 500

fara secila.

•Temperatura e ruajtjes kurrë nuk zbret nën -3°C



• Ruajtja bëhet vetëm në sajë të akullit dhe borës• Ruajtja bëhet vetëm në sajë të akullit dhe borës

Rritja e kapacitetit të komunitetit në Fushë Arrëz për ... · si rezultat i ndryshimit të...

Documents

Transcript of Rritja e kapacitetit të komunitetit në Fushë Arrëz për ... · si rezultat i ndryshimit të...