Rreth Emrit Shqiptar

Rreth emrit shqiptar?

Është tashmë një gjë e njohur që ky etnonim, me të cilin e quajnë veten e tyre ata që kanë shqipen si gjuhë amtare, është relativisht i ri. Edhe më i ri është emri Shqipni a Shqipëri. Dihet gjithashtu se në një periudhë më të hershme shqiptarët e quanin veten e tyre t’arbëneshë a t’arbëreshë dhe vendin e tyre Dheu i Arbënit a i Arbërit, apo thjesht Arbën a Arbër. Për moshën relativisht të re të fjalëve shqiptar dhe Shqipni/Shqipëri dëshmon qartë mungesa e tyre jo vetëm tek autorët e vjetër veriorë (Buzuku, Budi, Bardhi, Bogdani etj.), por edhe tek arbëreshët e Greqisë e të Italisë.Madje, tek arbëreshët e Greqisë e të Italisë nuk ndeshet as fjala shqip, që ata e japin me ndajfoljen arbërisht. Emërtimet më.të hershme të shqiptarëve dhe të atdheut të tyre mbijetojnë edhe në gjuhët e popujve, me të cilët ata kanë pasur marrëdhënie historike. Kështu, p.sh., te grekët gjejmë arvanit-as, përkatësisht Arvanon[1], te sllavët arëban-as, përkatësisht Arban apo Raban[2], tek turqit arnaut, përkatësisht arnaut-llar, kurse në gjuhët e Evropës Perëndimore mbizotërojnë trajtat, që kanë si bazë temën Alb-, si p.sh. në latinishten e vonë arban-enses a alban-enses, në italishte albanese, përkatësisht Albania, në frëngjishte albanais, përkatësisht Albanie, në gjermanishte Albaner, përkatësisht Albanien etj. Trajta me temën alb- del edhe te Ptolemeu i Aleksandrisë, që përmend fisin ilir të alban-oi-ve me kryeqendër qytetinAlban-o-polis.

Pra, ne rastin tone ka ndodhur nje zevendesim relativisht i vone i emertimeve me te hershme, qe e kishin bazen tek tema arb-, me emertimet me te reja, qe e kane bazen tek tema shqip-. Nje dukuri e tille paraqit nje varg pikepyetjesh, qe pjeserisht edhe sot e gjithe diten nuk jane sqaruar plotesisht (shih per keto, nder te tjere, Demiraj: 1999, 175vv.). Por ne kete artikull, te cilin po e shkruaj me rastin e 300-vjetorit te mbledhjes se Kuvendit te Arbenit, do te merrem vetem me disa nga keto ceshtje dhe pikerisht me zanafillen e emrave shqiptar dhe Shqip-ni / Shqip-eri si edhe me arsyet e pergjithesimit te tyre ne vend te emertimeve me te hershme Arben / Arber dhe i arben-esh / i arber-esh. Arsyeja, qe me nxiti ne kete rast, eshte se emri shqiptar dokumentohet per te paren here ne Kuvendin e Arbenit, qe u botua ne vitin 1706, d.m.th. tre vjet pas mbledhjes se atij kuvendi. Ne nuk e dime se cili ka qene perkthyesi i Akteve te atij Kuvendi nga latinishtja; por nuk ka se si te mos pranojme qe ai ne kete rast ka perdorur nje fjale, qe ishte bere e gjalle ne shqipen popullore tekohes, megjithese ne traditen letrare te shkrimtareve katolike veriore perdoreshin rregullisht fjalet Arben, i arbenesh dhe arbenisht, qe mbizoterojne edhe ne Aktet e Kuvendit te Arbenit, ku fjala shqiptar eshte perdorur vetem nje here dhe pikerisht ne faqen 105, ku thuhet: Para se te hinjene misionarete me refyem, te jene saminuem prej P. Prefetit a prej si, qe urdhenon Prefeti, a diine mir giuhen e shqipetarevet Š Ne nuk dime se sa dendur do te kete qene perdorur fjala shqiptar nga vete pjesemarresit e Kuvendit, te cilet, po te merren parasysh rrethanat e kohes, duhet te kene qene te nje niveli arsimor, qe nuk i lejonte te largoheshin nga shqipja popullore e te perdornin gjuhen e veprave te autoreve te vjeter e aq me pak latinishten.

Gjithsesi, fakti qe emri shqiptar eshte perdorur, qofte edhe nje here te vetme, ne perkthimin e Akteve te Kuvendit te Arbenit, deshmon qarte se kjo fjale e prejardhur kishte hyre tashme ne perdorim nder banoret e Dheut te Arbenit. Madje, mund te pohohet se ky emer ne shekullin XVIII ishte ne perdorim jo vetem nder shqiptaret veriore por edhe nder ata te trevave jugore. Per keta te fundit ne kete rast vlendeshmia e dijetarit suedez H. E. Tunman (Thunmann), i cili ne vepren e tij te vitit 1774 Untersuchungen ber die Geschichte der stlichen europischen Velker [Hulumtime mbi historine e popujve te Evropes Lindore], faqe 243, shkruan: Albanet e quajne veten skipatar, por burimin e kesaj fjale ata nuk e dine. E, po te kihet parasysh se Tunmani kishte pasur kontakte me shqiptare ne mergim, midis te cileve ishte edhe Konstandin Xhehani, nje voskopojar i ditur, qe i dorezoi atij edhe doreshkrimin e fjalorit te Th. Kavaliotit, atehere mund te arrihet ne perfundimin qe emri shqiptar ne shekullin XVIII ishte i njohur edhe nder banoret e Shqiperise Jugore. Ne keto rrethana, duhet pranuar qe ky emer etnik duhet te jete shfaqur, te pakten, qysh nje ose dy shekuj me pare, por gjithsesi pas shpernguljeve te arberesheve per ne Itali,

of 8Rreth emrit shqiptar? - Forum-Al.com™

18/08/2014http://www.forum-al.com/showthread.php?t=18689

d.m.th. pas shekullit XV.[3]

Ky emer i ri erdh e zevendesoi me shpejtesi emrin e meparshem etnik te shqiptareve, te cilet, sic u vu ne dukje edhe pak me siper, dikur e quanin veten te arbeneshe / te arbereshe. Nje dukuri e tille nuk eshte e panjohur ne historine e popujve. Mjafton te kujtojme, sa per shembull, rastet e banoreve te dikurshem te Galise (Franca e sotme) dhe te Bullgarise. Sic dihet, galet e dikurshem te romanizuar nen sundimin romak, pas pushtimit te vendit te tyre nga fisi gjerman i frankeve ne shekullin V te eres sone, moren nje emer te ri etnik, franceze (francais). Po keshtu banoret e dikurshem te Bullgarise, trakas ne pjesen me te madhe te sllavizuar, erdhen e u quajten bullgare sipas emrit te fisit turko-mogol te Bullgareve, qe e pushtuan ate vend ne shekullin VII te eres sone nen udheheqjen e prijesit te tyre, Asparuhut. Por ne keto dy raste kemi te bejme me ndikimin, qe kane ushtruar grupet sunduese mbi masen e popullsive te pushtuara. Ka edhe raste te tjera te zevendesimit te nje emri te meparshem etnik me nje me te ri si rrjedhim i pushtimeve ushtarake. Mjafton te permendim nga Gadishulli Ballkanik emrin etnik te rumuneve, te cilet e moren kete emer pas romanizimit te popullsise se dikurshme te Dakise nga romaket. Gjithsesi, ne keto raste kemi te bejme me dukuri, qe nuk eshte e veshtire te shpjegohen historikisht, megjithese kane ndodhur ne periudha relativisht te hershme.

Kurse zevendesimi i emrit etnik i arbenesh / i arberesh me emrin e ri etnik shqiptar, megjithese ka ndodhur ne nje periudhe relativisht te vone dhe pikerisht pas shekullit XV, paraqitet mjaft i veshtire per t'u shpjeguar. Per kete arsye kjo ceshtje nuk ka gjetur ende nje zgjidhje te pranueshme nga te gjithe. Ne pergjithesi, ata qe jane marre me kete ceshtje, ne nje menyre a ne nje tjeter, e kane lidhur ate me pushtimin turk, ndoshta sepse dukuria ne shqyrtim ka ndodhur pikerisht ne kohen e sundimit turk te vendit tone. Keshtu p.sh. O. Myderrizi (1965, 164) zevendesimin e emrit i arbenesh / i arberesh me emrin shqiptar e lidh me perhapjen e islamizmit ne vendin tone. Ai pohon: Emri i vjeter nuk tregonte vetem kombesine, por edhe besimin. Me nderrimin e besimit u ndje nevoja edhe e nderrimit te tij. Emri i ri shqiptar, qe u adoptua si emer kombetar, bazohej ne gjuhen, ne nje nga elementet kryesore te kombesise. Ky emer mund te jete perdorur si emer kombetar nga myslimanet e pare shqiptare qe ne shekullin XVI, po keta, mbasi ishin te paket, shumices nuk ia imponuan dot.

Per E. Cabejne (1976, 65) Zhdukja dhe zevendesimi i tij [i emrit te meparshem " Sh.D.] me emrin shqiptar mbase ka lidhje me zberthimet etnike qe u kryen me ardhjen e osmaneve. Por autori nuk e zberthen me tej mendimin e tij. Kurse A. Buda (1986, I, 149), pasi ben fjale per luften e gjate te krahinave te ndryshme te Shqiperise kunder pushtuesve osmane, pohon: Kjo ndeshje ballore e gjate dhe masive midis masave popullore dhe ËÅ“te huajit'shpjegon nje dukuri ne dukje te habitshme etnogjenetike: eshte pikerisht mbas kesaj periudhe lufte qe ne verejme te kaloje ne radhe te dyte emertimi i lashte etnik arben dhe te zevendesohet dora-dores me nje emer gjithashtu me rrenje te lashte shqiptar, me te cilin kjo kombesi e vecon veten nga pushtuesit e huaj, si nje kombesi e vecante unitare, e ndryshme ne radhe te pare me gjuhen e saj te dalluar, te perbashket e te kuptueshme shqipe. Edhe per R. Ismajlin (1987, 102), Emrat shqiptar dhe Shqiperi Š jane krijuar pas ndryshimeve me te thella sociale, politike e konfesionale. Ai shton (f. 103) se emri shqiptar u stabilizuaplotesisht si i vetmi emer vetem ne kushtet e krijimit te vetedijes per kombin, ne rrethanat politike te levizjes se madhe te Rilindjes.

Sic shihet, edhe nga pohimet e ketyre tre dijetareve nuk del fort e qarte arsyeja emenjanimit te emrit te lashte etnik dhe e zevendesimit te tij me emrin e ri shqiptar, sepse dallimin etnik te popullit tone nga pushtuesit mund ta kryente dhe e kreu fare mire per njefare kohe edhe etnonimi i arbenesh / i arberesh.

Me shkoqur per ceshtjen ne shqyrtim eshte shprehur kohet e fundit E. Sedaj. Ky autor (1996, 108), pasi ve ne dukje se ne nje nga vjershat e bejtexhiut Sheh Mala (1865-1928) perdoret emri turk per shqiptar dhe se shqiptaret e islamizuar gezonin te



drejta, qe nuk i gezonin shqiptaret e krishtere, pohon: C'eshte e veteta, nga ky qendrim kuptohet ajo vetedije e shemtuar per te braktisur emertimin arberesh, sepse ky ne terminologjine turke, si arnaut pra, saktesisht identifikohej me shqiptarin e tradites skenderbegiane, qe ne plan te pare ishte tradite antiturke. Ne kete menyre behen polarizimet dhe krijohen ndasite e medha ndermjet turkut dhe arnautit, per te qene dicka i mesem. Prandaj, pikerisht ne kete mjedis duhet kerkuar perdorimi i emertimit shqiptar. Por ne baze te ketij arsyetimi, pritej qe shqiptaret e islamizuar nepergjithesi (dhe jo vetem disa njerez te ndikuar prej kultures turke-orientale) ta quanin veten turq, cka nuk i pergjijet se vertetes historike. Ne kete rast do pasur parasysh edhe fakti qe ne kohen, kur ka ndodhur perhapja e etnonimit shqiptar, shumica e shqiptareve (dhe jo vetem e shqiptareve) ishin analfabete dhe banonin neper fshatra, larg ndikimit te drejtperdrejte turk. ÃƒÆ’Ã¢â‚¬Â¹shte e vertete se nje ndikim i tille ka qene i dukshem ne nje pjese te caktuar te popullsise, qe emrin turk e perdornin ne kuptimin mysliman, ne kundervenie me kaure. Madje, nje kundervenie e tille bie ne sy edhe te Kuvendi i Arbenit, si p. sh. ne faqen 32, ku thuhet: Per gjith te prenda e per gjith te shetunda te jesene te kershtenete p~ ngrane mish; ata, q* p~ nevoje s'ndigjonjene kesaj ligje, jane per te njefune me heretiq; m~ fort nde kete dhÃƒÂ¯¿œ, ku prej se ngranit se mishit te prenden e te shetundene njifet kush asht Turk e kush i Kershteni.. Ky version eshte mbajtur edhe ne botimin e dyte te Kuvendit te arbenit te vitit 1868. Kurse ne perkthimin e E. Radose te vitit 1872 (faqe 16) ky paragraf jepet keshtu: Š t'kshtent per gjith t'prenne e per gjith t'shtune t'ruhen mos me hanger mish aspak. Ata q* nuk i nnigjojn p~ nevoj kti urdhnimit, apin shybe se jan perlye me mkat t'Shkjevet e t'Luterajve, e sidomos n'dhÃƒÂ¯¿œ ton, ku i Kshteni d~n prej Turkut, pse nuk ha mish t'prennen, e d~n prej Shkjevet, pse nuk ha mish t'shtunen.[4]

Gjithashtu, ne baze te arsyetimit te E. Sedajt pritej qe turqit t'i emertonin ndryshe shqiptaret myslimane nga ata te krishtere. Por dihet se turqit, per t'i dalluar nga veteturqit dhe nga popujt e tjere nen sundimin e tyre, i kane quajtur shqiptaret pa asnje dallim me emrin arnaut, qe e ka burimin, me disa ndryshime te karakterit fonetik, tek emertimi grek arvanit- nepermjet metatezes *arnavit dhe evolucionit te metejshem arnavut > arnaut. E nje emertim i tille i shqiptareve nga ana e turqve deshmohet edhe ne Fjalorin e Frang Bardhit (1635, f. 22), ku fjala Epirote perkthehet: i arbeneshe, Turcic Arnautlar. Gjithashtu nuk ka asnje te dhene, qe te deshmoje se dallimi i emertimeve i arbenesh dhe shqiptar ne baze te perkatesise fetare, d.m.th. ne kundervenien i krishtere ~ mysliman, eshte bere nga vete shqiptaret. Perkundrazi, perdorimi i emrit shqiptar, qofte edhe nje here te vetme ne Kuvendin e Arbenit, ku pohohet se misionaret e huaj, para se te kryejne praktiken e rrefimit nder besimtaret katolike, duhet te kontrollohen nese e dine mire giuhen e shqiptareve (shih me siper), deshmon se ky emertim perdorej edhe per shqiptaret e krishtere[5]. Dhe te kihet parasysh se emri shqiptar ketu eshte perdorur rreth tridhjete vjet para Fjalorit te Bardhit, ku nuk eshte perdorur jo vetem ky emer, por as ndajfolja shqip. Ky autor, i cili eshte e pamundur te mos e kete njohur botimin e Akteve te Kuvendit te Arbenit(1706), ka perdorur rregullisht fjalet i arbeneshe dhe arbenisht nen ndikimin etradites se shkrimtareve te meparshem. Keshtu mund te shpjegohet mosperdorimi iemrit shqiptar edhe prej Bogdanit, i cili edhe ndajfoljen shqip ne gjithe vepren e tij e ka perdorur vetem nje here (shih me poshte) Qe nje dallim ndermjet myslimaneve dhe te krishtereve shqiptare nuk ka ekzistuar ne perdorimin e emrit etnik shqiptar, deshmon edhe fakti se ne titullin e botimit te dyte te Kuvendit te Arbenit ne vitin 1868 eshte shtuar etnonimi shqiptar: Ndene Shqiptarin Klementin XI, kurse ne botimin e pare (1706) thuhet vetem Ndene Klementit i njimidhjetmi[6]. E njejta gje bie ne sy edhe ne botimin e Kuvendit te Arbenit nga E. Radoja me 1872: Koncilli dheut Shqypnis, b~mun n'viet 1703. N'koh t'Paps Shqyptarit Klementit t'njimdhettit.

Dhe se fundi, nuk eshte pa interes te kujtohet me kete rast se banoret e fshatrave te Arberise ne prapatoken pas Vlores ne kuptimin e ngushte, qe jep Hahn-i (shih me poshte) vazhduan ta quanin veten arbereshe edhe pas pushtimit turk.[7]

Pra, ceshtja e zevendesimit te emrit te meparshem etnik me emrin e ri shqiptar eshte



me e veshtire nga sa mund te duket ne nje veshtrim te pare. Gjithsesi, sic e kemi shtjelluar edhe me pare (shih Demiraj: 1999, 191vv.), kjo dukuri do lidhur me menjanimin e meparshem te ndajfoljes arbenisht / arberisht nga ndajfolja shqip. Te kihet parasysh se Buzuku ne te vetmin rast qe i eshte dashur te perdore nje ndajfoljete tille, ka perdorur pikerisht fjalen shqip ne faqen XXV: Pater noster, q* vjen me thashune shqip: Ati yne Š

Kurse Budi, gjuha e te cilit eshte me popullore, ne te gjitha veprat e tij ka perdorur kater here ndajfoljen shqip dhe asnje here fjalen arbenisht: Shqip te mundenj me rrefyem ndonje kanke te reŠ(Doktrina e kreshtene, f. 220); O per te madhe devocione e ngushellim te popullit shqip te na thote mbe kete aresyeŠ; Š ndo shqip tue ia thane, t'i thoete se Š; ani mbasi te kiete dhane te rrefyemite, q* quhete Š o shqip o perletere ta dieŠ(Rituali Roman, ff. 74, 85, 96).

Edhe Bogdani, tek i cili, sic u vu ne dukje pak me siper, nuk ndeshet asnje here emri shqiptar, e ka perdorur nje here ndajfoljen shqip ne parathenien e vepres se tij: Štue pasune bam ende aj [Andrea Bogdani- Sh.D.] nje gramatike latin e shqip. Por ai perdor me shume ndajfoljen arbenisht si edhe emer-mbiemrin i arbenesh-i. Per me teper, ndajfoljen shqip e ka perdorur nje here edhe Luka Bogdani ne vjershen, qe ikushton kusheririt te tij, Pjeter Bogdanit: Shqip, latin e taljan // gerqisht ende dalmat // jevreisht e arap // armenisht ende sir. Te kihet parasysh se ne kete vjershe Luka Bogdani ka perdorur nga nje here te vetme edhe emrin Arben'si edhe togfjaleshin dore sone s'arbeneshe.

Pra, tek autoret e vjeter veriore bie ne sy qe krahas ndajfoljes arbenisht eshte perdorur, diku me shume e diku me pak, edhe fjala shqip, qe ata pa dyshim e kane marre nga te folmet popullore perkatese. Kjo ndajfolje duhet te kete qene e mbare gjuhes sone, per cka na deshmon, nder te tjere, edhe perdorimi i saj nga Nezim Frakulla i Beratit (1685-1780): Kete divan e zura shqip (shih Myderrizi: 1954, 64). Kjo deshmon se ne te folmet popullore ne nje periudhe te caktuar me kuptimin e ndajfoljes arbenisht / arberisht eshte perdorur edhe ndajfolja shqip. Ka shume te ngjare qe fjala shqip ne zanafille te kete pasur kuptimin qarte, hapur, troc[8] dhe vetem me pas ka marre kuptimin e ndajfoljes arbenisht / arberisht, te cilen dalngadale edhe e ka nxjerre jashte perdorimit. Rrethanat, ne te cilat ndajfolja shqip ka marre kuptimin e sotem, nuk jane te qarta. Gjithsesi, ne kete rast do te ketendodhur dicka e ngjashme (por jo e njejte) me ate qe ka ndodhur me fjalen gjermane deutsch, te perdorur si mbiemer, si emer dhe si ndajfolje. Kjo fjale e vjeter gjermanike ne gotishte del me trajten thiuda dhe me kuptimin popull, fis. Kurse midis shekujve VIII-X te eres sone ne gjermanishte ajo del ne trajten diutisk dhe me kuptimin popullor. E perdorur bashke me emrin gjuhe ajo ka marre me ne fund kuptimin e gjuhes gjermane, si gjuhe popullore ne kundervenie me gjuhen latine (shih Moskalskaja: 1969, 22).

Pra, ne nje periudhe relativisht te vone te evolucionit te gjuhes sone ne rrethana, qembetet te hulumtohen, ndajfolja shqip erdh e u perdorur gjithnje e me dendur nekuptimin e ndajfoljes arbenisht / arberisht, te cilen pak nga pak edhe e nxori jashte perdorimit. Ne kete menyre erdh e u krijua nje mosperputhje midis temes se ndajfoljes shqip dhe asaj te emrave Arben / Arber dhe i arbenesh / i arberesh. Kjo mosperputhje ne temat e ketyre fjaleve binte ne kundershtim me prirjen e pergjithshme te gjuhes sone per t'i emertuar popujt a fiset dhe gjuhet a dialektet perkatese me fjale te se njejtes rrenje. P.sh. te krahasohen: grek ~ Greqi ~ greq-i-sht, italian ~ Itali ~ ital-i-sht, turk ~ Turqi ~ turq-i-sht, rus ~ Rusi ~ rus-i-sht, pol-ak ~ Pol-oni ~ pol-on-i-sht etj., gege ~ Gegeni ~ gegen-i-sht, toske ~ toskeri ~ tosker-i-sht, cam ~ Cameri ~ Camer-i-sht, mesap ~ mesap-isht, etrusk ~ etrusk-isht etj. Prandaj mosperputhja midis temes se fjales shqip dhe asaj te emrave Arben / Arber dhe i arbenesh / i arberesh nuk mund te mbetej pa u menjanuar shpejt a vone. Dhe kjo u be me menjanimin e emertimeve me te hershme Arben / Arber dhe i arbenesh / i arberesh dhe me zevendesisimin e tyre gjate shekujve te fundit me emrat shqip-tar, perkatesisht Shqip-e-ni/Shqip-e-ri. Si rrjedhim ai qe fliste shqip, filloi te mos quhej



me i arbenesh / i arberesh, por shqip-tar dhe atdheu i tij nuk u quajt me Dheu iArbenit a i Arberit, por Shqip-e-ni a Shqip-e-ri.

Midis ketyre dy pale emertimeve bien ne sy disa ndryshime te dukshme ne tipin e formimit. Keshtu p.sh., ndersa i arben-esh / i arber-esh del si nje fjale e paranyjezuarmbiemerore me prapashtesen "esh-, e cila i eshte shtuar emrit Arben / Arber, qeemertonte vendin a atdheun e arberesheve, emertimi i ri shqip-tar del si nje fjale e formuar nga ndajfolja shqip me prapashtesen "tar, e cila u shtohet rregullisht emrave (khs. shteg-tar, guxim-tar etj.). Per fjalen e prejardhur shqip-tar mund te behet pyetja perse ne kete rast u perdor pikerisht prapashtesa "tar dhe jo ndonje prapashtese tjeter. Kesaj pyetjeje, te pakten sot per sot, eshte e veshtire t'i jepet nje pergjigje e sakte. Mund te thuhet vetem se ne kete rast nuk mund te shfrytezohej prapashtesa e vjeter "esh e emer-mbiemrit i arben-esh / i arber-esh, qe ishte fonetikisht e ngjashme me prapashtesen "eshe, me te cilen formoheshin emra te gjinise femerore nga emrat mashkullore (khs. bar ~ bar-eshe, turtull ~ turtull-eshe etj.).

Lidhur me etnonimin e ri shqiptar mbetet per te sqaruar edhe se ne c'treva, ku flitej shqip, eshte shfaqur se pari kjo fjale e prejardhur. Ajo dokumentohet ne shekullin XVIII me pare per trevat veriore (Kuvendi i Arbenit) dhe me pas per trevat jugore(Tunmani). Por sot per sot eshte e veshtire te thuhet me saktesi se ne ne c'treva u shfaq se pari kjo fjale e re dhe si u perhap pastaj edhe ne trevat e tjera, ku banoret flisnin shqip. Gjithsesi, duke pasur parasysh faktin qe ndajfolja shqip me kuptimin e se hershmes arbenisht / arberisht dokumentohet si ne veri (Buzuku, Budi etj.) edhe ne jug (Nezim Frakulla), ishte plotesisht e mundshme qe fjala e re shqip-tar, kudo qe te jete shfaqur per here te pare, te perhapej dalngadale ne te gjitha trevat shqipfolese, ku etnonimi i meparshem i arbenesh / i arberesh kishte nisur te behej si nje fjale arkaike, ose te perdorej me nje kuptim me te ngushte, per te emertuar banoret e ndonje zone te caktuar, sic eshte p.sh. rasti i banoreve te zones nga prapatoka (hinterlandi) e Vlores e poshte (shih me poshte). Gjithsesi, etnonimi shqiptar paraqitet i pergjithesuar edhe nder shkrimtaret katolike te shekullit XIX. Mjafton te kujtojme me kete rast se kjo fjale eshte perdorur edhe si pjese e titullit nebotimin e dyte te Kuvendit te Arbenit me 1868: Ndene shqiptarin Klementin XI Š E ky emer etnik eshte perdorur kater vjet me vone (1872) edhe nga .E. Radoja ne titullin e botimit te tij: Koncili i dheut Shqypnis, b~mun n'viet 1703. N'koh t'Paps Shqyptarit Klementit t'njimdhettitŠ

Shfaqja e etnonimit te ri shqiptar nuk mund te mos ndikonte edhe ne emertimin e atdheut te tyre, qe dikur quhej Dheu i Arbenit / Dheu i Arberit apo thjesht Arben / Arber, per cka na deshmojne autoret e vjeter veriore, nga njera ane, dhe arbereshet e Italise, nga ana tjeter. Nga te paret ne kete rast mjafton te permendim Buzukun e Bogdanin, ndersa nga te dytet mjafton te permendim De Raden, Daren etj. (Per keta shih shenimin 3).

Vlen te shenohet se emertimi Arben-a, perkatesisht Arber-a eshte relativisht i vone. Trajta veriore Arbeni-a eshte perdorur disa here ne Aktet e Kuvendit te Arbenit, si p.sh. Š te Shurbise e Arbeniise, dielte e Arbeniise etj.. Por atje perdoret edhe trajta e njohur dhe dikur me e perhapur Arben, qe eshte vene edhe ne emertimin e vete Kuvendit te Arbenit. Pas gjithe gjasash, fjala e prejardhur Arben eshte nje krijese jo-popullore, qe nuk i ka qendruar kohes. Kurse trajta jugore Arbereshte perdorur me nje kuptim me te ngushte. Sipas Hahn-it (1854, I, 230), ky emer gjeografik ne kohen e tij (shekulli XIX), ne nje kuptim me te ngushte, shenjonte malesine pas Vlores(Kurveleshin ose Laberine), ndersa ne nje kuptim me te gjere, sipas tij, ky emerperfshinte edhe Himaren (Akrokeraunin) si edhe zonen e Delvines, d.m.th. gjitheKaonine. Por sot perdoret me fort emri Laberi ne kuptimin e ngushte, qe jepte Hahn-i.

Emertimi Arben u zevendesua shume shpejt nga nje formim me i ri dhe pikerisht nga emri gjeografik Shqip (e)-ni / Shqiperi. Mjafton te permendim ketu se Engjell Radoja me 1872 i ribotoi Aktet e Kuvendit te Arbenit me titullin Koncili i Dheut Shqypnis, cka



tregon se emri Shqypni [= Shqipni] e kishte menjanuar tashme perfundimisht emrin e hershem Arben a Dheu i Arbenit e nje menjanim i tille kishte perfshire gjithe truallin, ku flitej shqip. E ne kete menyre gjithe grupi i fjaleve, qe kishte si baze temen Arb-(Arben / Arber, i arben-esh / i arber-esh, arben-isht / arber-isht, Arben- / Arber-) u zevendesua nga formimet me te reja me baze temen shqip (shqip-tar, Shqip-ni / Shqip-e-r).

Literatura e shfrytezuar

Bardhi, Frang. Dictionarium Latino-Epiroticum. Romae. 1635

Bogdani, Pjeter. Cuneus Prophetarum. I, II. Patavii. 1685

Buda, Aleks. Shkrime historike. I. Tirane. 1986

Budi, Pjeter. Dottrina Christiana. Roma. 1618

Budi, Pjeter. Rituale Romanum. Roma. 1621

Buzuku: (Shih Cabej: 1968). 1555

Concili Provintiali (shih Kunvendi i Arbenit: 1706).

Concilium Albanum Provintiale sive Nationale habitum anno MDCCIII.Clemente XI. Pont. Max. (Botim i dyte). Romae, MDCCCLXVIII.

cabej, Eqrem. Meshari i Gjon Buzukut. I, II. Tirane. 1968

cabej, Eqrem. Studime gjuhesore; vell. V. Prishtine. 1975

cabej, Eqrem. Studime etimologjike ne fushe te shqipes. II. Tirane. 1976

Demiraj, Shaban. Prejardhja e shqiptareve ne driten e deshmive te gjuhes shqipe. Tirane1999

Georgiev, Vladimir. Vokalnata sistema v razvoja na slavianskite ezici. Sofija. 1964

Hahn, Georg von. Albanesische Studien. I. Jena. 1854

Ismajli, Rexhep. Gjuha shqipe e Kuvendit te Arbenit (1706). Prishtine. 1985

Ismajli, Rexhep. Artikuj mbi gjuhen shqipe. Prishtine1987

Koncili Dheut Shqypnis (shih Radoja).

Kunvendi i Arbenit: = Concili Provintiali o Kunvendi i Arbenit mbeliedhune nde viet njaj mije shtat qind e tre, ndene Klementit i njimidhjetmi, Pape Pretemadhi. Romae. Anno MDCCVI. 1706

Kuvendi i Arbenit o Concilli Provintialli, mbeliedhune vietit mije shtat qint e tre ndene Shqiptarin Clementin XI, Pape Pretemadhin. E dyta shtamp. Nde Rome , 1868.

Meyer, Gustav. Albanesische Studien. V. (Beitrge zur Kentniss der in Griechenlandgesprochenen albanesischen Mundarten). ÃƒÆ’Ã¢â‚¬Â¹ien. 1896



Moskalskaja, O.I. Deutsche Sprachgeschichte. Leningrad. 1969

Myderrizi, Os. Nezim F, Buletin per Shkencat Shoqerore. 1954, nr. 1.

Myderrizi, Osman. Emri i vjeter kombetar i Shqiperise ne tekstet e vjetra shqip me alfabet latin e arab. Studime historike. 1965. Nr. 4.

Radoja, Engjell. Koncili i Dheut Shqypnis. B~mun n'vjet 1703. N'koh t'Paps Shqyptarit Klementit t'njmdhettit. N'Rom. 1872

Rix, Helmut. Historische Grammatik des Griechischen. Darmstadt. 1976

Sedaj, Engjell. Etnonimi arberesh " shqiptar kontribut per autoktonine e shqiptareve. Prishtine. 1996

Thunmann, Johann. Untersuchungen ber die Geschichte der `stlichen europischen V`lker. Leipzig. 1774

--------------------------------------------------------------------------------

[1] SiH shihet, tek arvan-it-as dhe Arvan-on pasqyrohet emri i lashte Arban meshnderrimin e rregullt /-b-/ > /-v-/, qe eshte vertetuar ne greqishte jo me vone se shekullit II para eres sone (shih Rix: 1976, 83).

Por nje nderrim i tille fonetik nuk ishte perftuar tek vete arbereshet e Greqise e per kete na deshmojne, nder te tjera, edhe nja dy vargje popullore, qe na jep Meyer-i (1896, 56, 62) nga arbereshet e ishullit Poros dhe te ishullit Hydra: Te me flaseelinisht, gjithmone arberisht. b) Š di turqisht e arberisht.

[2] Trajta sllave Raban < Arban, me metatezen "ar > -ra, eshte shfaqur ne sllavishtenjugore pas shekullit IX te eres sone (shih, nder te tjere, Georgiev: 1964, 13v. 38, 98).

[3] SiH dihet, arbereshet e Italise kane njohur e perdorur vetem fjalet me baze temen arb-. Keshtu p.sh. gjejme te Matrenga: mbe gluhe te arbereshe; te Variboba: i / e arberesh, arberisht; te De Rada Fiamuri i Arbrit etj., te G. Dara (i Riu) Arber, arberesh etj.

[4] Te kihet parasysh se ne versionin latinisht te Kuvedit te Arbenit (Concilium AlbanumŠ, f. 26 e botimit te dyte " 1868) ne vend te fjales turk eshte perdorur nje here fjala infidelis i pabese[= jo i krishtere- Sh.D.] dhe nje here fjala schismaticus skizmatik : Š in his potissimum regionibus, in quibus fidelis ab infideli, catholicus aschismatico, praefata ab esu carnium differentia discernetur. [Š sidomos ne keto treva, ne te cilat besimtari prej te pabesit, katoliku prej skizmatikut dallohet nga te ngrenet e mishit, [nenkuptohet te premten dhe te, shtunen " Dh.D.].

[5] Supozimi i E. Sedajt (1996, 98v.) qe ne kete rast emri shqiptar mund te kete kuptim te atyre kriptokatolikeve dhe te atyre grave arbeneshe, qe jetonin me myslimane (shqiptare) dhe paraqitnin nje shtrese te popullsise, qe nuk kuptonte mire sakramentet e kishes, nuk del i argumentuar.

[6] Krahaso edhe ne f. 8: po gezon dheu i arbeneshi Š tashti ndene Pape t'arbeneshe, q* latinisht do me thane te bardhe, asht dale mbe drite. si edhe ne f. 9: Š lus Hyin te ruenj tv Papen Arbeneshe PretemadheŠ

[7] Per perdorimin e emrave Arben / Arber dhe i arbenesh / i arberesh ne vise te ndryshme te Shqiperise shih Gabej: 1976, 61vv.



[8] Mendimi i perhapur nder disa studiues qe kjo fjale te kete lidhje me emrin eshpendit te shqipes, nuk eshte i mbeshtetur. Mjafton te kihet parasysh, nder te tjera, se autoret e vjeter veriore e dallojne ne te shkruar emrin e shpendit, qe ata e quajne shqype, nga ndajfolja shqip (shih me hollesisht per kete Gabej: 1975, V, 70; shih edhe Demiraj: 1999, 195 dhe Sedaj: 1996, 114v.). Por cili ka qene kuptimi zanafilles i kesaj fjale, mbetet ende i pasqaruar bindshem (shih Demiraj: 1999, 195v. " me literaturen perkatese).



Rreth Emrit Shqiptar

Documents

Transcript of Rreth Emrit Shqiptar