ROm 3 2011
-
Upload
louise-bos -
Category
Documents
-
view
244 -
download
16
description
Transcript of ROm 3 2011
maart 2011 www.romagazine.nlmaart 2011 www.romagazine.nl
3
Energierotonde NL Lees verder
Schaalsprong Almere +Nieuwe verdienmodellen +gebiedsontwikkelingGebiedsconcessie: +ontwikkelingen op stoom
�������������������� ��������������������� ��������������������������������� ����� ����������������������� ��� ��� ������� ��������� �� ���������������� ��� ����������� ��� ����� �� �������������������������������������������������� � ������ ��������������� ������������������������������������ ����������������������������!��������������� ��� ������� ��������������� ���� ��������� �����������������������������������������������"���� �#�������������������$������������������������������������������������������������� �%� �����&��������' ������������������������������������������������������������� ����������������������������
������������� ������� !����������������������������������������������� ������������������&������������� ������ ��� �������������� ��������� �� ����� �������� �� ���� ������������������������!����������������������� ������
������ �� ��� �������� ������������ ��������� ���� ��� ������������� � ������ ����������������� ������� ��� ������� ��� ������� �� ���� �������������� ������� ����� �������� !�� (���)����������� ���� ������������� ���� ���� ���� ��������� ���������� � ��� ��� �������� �������� ������� ������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������ ���������� ������������ ���� ���
*�� ��+�����&
!����,��-��
!���+��+�
����%
�*��
����
� �
�
!����,��-�
!���+��+�
.� �����������������
� ����������������������������������������������
+��������������������
���������������
������������������
��������������
&���������
����� /������������
Probeer Belasting Magazinevoor een halfjaar met 20 % korting
� Bruikbare artikelen over de effecten van fi scale wetgeving
� Haagse actualiteiten en internationaal nieuws
� Het belangrijkste fi scale nieuws
� Handige tips
� Pensioenpraktijk
� BTW actualiteiten
� DGA Journaal
� BM Column
� Estate - en Financial planning.
Meer informatie en direct bestellen gaat u naar:
www.elsevierfiscaal.nl/winkel
u ontvangt ook gratis de digitale
nieuwsbrief
sociaalbestek
tijdschrift voor werk, inkomen en zorg
nummer 9, september 2008, jaargang 70
Andere kijk op wijken Ruimte voor ondernemerschap
Slachthuisbuurt vat koe bij de horens De opmars van
maatschappelijke activeringscentra Sociale cohesie via
internet Klantmanagement nieuwe stijl
Thema buurtgericht werken
Sociaal Bestek is hét vakblad op het snijvlak van sociale zekerheid, arbeidsvoorziening en lokaal sociaal beleid. Met gerichte informatie over ontwikkelingen en achtergronden, met interviews, jurisprudentie, boekbesprekingen en uitleg van regelgeving. Kortom, met een abonnement op Sociaal Bestek heeft u maandelijks uitgebreide vakinformatie en prikkelende opinies op uw bureau. Sociaal Bestek is al ruim 65 jaar het toonaangevende vaktijdschrift binnen de sector sociale zekerheid, arbeidsvoorziening en lokaal sociaal beleid.
Doelgroep
gemeentelijke sociale diensten
de gemeentelijke afdelingen Welzijn en Sociale Zaken
en vorming bij arbeidsbureaus
verzekeringsorganen
cliëntenorganisaties, de gesubsidieerde sector en samenwerkingsorganen in het kader van de SWI-operatie
Ik wil een introductieabonnement op Sociaal Bestek en profi teer van de aantrekkelijke korting. 6 Nummers voor maar i 36!
Vul uw gegevens in en ontvang Sociaal Bestek
Naam M V
Voorletters Tussenvoegsel
Functie
Bedrijf
Adres
Postcode
Plaats
Land
Telefoon
U kunt het formulier sturen naar:
Reed Business bvt.a.v. KlantadministratiePostbus 8087000 AV Doetinchem(een postzegel is niet nodig)
Introductieabonnement 6 stuks [RBI2]U ontvangt een introductieabonnement van Sociaal Bestek: 6 nummers voor g 38,16 (incl. 6% BTW). Dit introductieabonnement wordt omgezet in een regulier abonnement tenzij minimaal 2 weken voor het verlopen van het introductieabonnement schriftelijk is opgezegd aan: Reed Business bv, T.a.v. Klantenadminstratie, Postbus 808, 7000 AV Doetinchem.Bij niet tijdige opzegging wordt het abonnement automatisch verlengd met één jaar. Prijzen van het reguliere abonnement zijn: g 165,84 voor 11 nummers per jaar. Alle prijzen zijn incl. 6% BTW en verzendkosten. Prijswijzigingen voorbehouden.
Introductieabonnement6 nummers voor g 36
JA
4
10
13
16
18
21
30
33
36
42
ROm2
- ‘Wie waterwoont, moet meedeinen’
- Natuurdatabank
- Binnenstedelijk bouwen
- Prijs Kleur Buiten
- Provincies zoeken geld voor landelijk gebied
- Nieuws uit Brussel
Column: Het Hiernogmaals
Ruimtelijke bekeken
Schaalsprong Almere aan een zijden draadje
Gebiedsconcessie moet ontwikkelingen op stoom houden
WaboWijs
Traditie en tijdgeest in de ruimtelijke ordening
Interview Maarten Hajer
Trend
Energierotonde NL
Forum
Tijdig ov op Vinex-locaties
Waterlinie
Praktijk
Nieuwe verdienmodellen gebiedsontwikkeling
ROm Snippers
Agenda, recensies
Redactioneel
maart 2011
2
InhoudFusie
Er voltrekt zich een stille revolutie in bestuurlijk Nederland. De
provinciebesturen van Noord-Holland, Utrecht en Flevoland on-
derzoeken de mogelijkheid om binnen niet al te lange tijd samen te
gaan in ‘één nieuwe provincie’. De Utrechtse Commissaris van de
koningin Roel Robbertsen noemt in de Volkskrant van 7 februari
zelfs de termijn van ‘een half jaartje’, dat ze nodig hebben om tot
een besluit te komen.
Mocht het werkelijk zo snel gaan dan is dat, gegeven de historie
van de vele initiatieven en plannen over bestuurlijke hervormin-
gen in dit land, een revolutionaire ontwikkeling.
Vanwaar die plotselinge doorbraak in de Noordvleugel, waar
Amsterdam toch altijd meewarig neerkeek op Utrecht en de ogen
liever liet vallen op het snel groeiende en met de Amsterdamse
regio sterk verbonden Almere en achterland?
De urgentie is hoog. Het economische tij vraagt om een krachtig
bestuur met een samenhangende visie op ruimtelijke ontwikke-
lingen. Dat geldt zeker voor de Noordvleugel van de Randstad, die
in alle opzichten geldt als de motor van de nationale economie.
In de Amsterdamse regio zien ze de vorming van één Randstad-
provincie, samen met de zuidvleugel, als een doemscenario. Nu
het kabinet-Rutte aangeeft eindelijk een doorbraak te willen in die
slepende discussie om de bestuurlijke drukte in de Randstad te
verminderen, kiezen ze eieren voor hun geld.
Ruimtelijk en economisch beschouwd een volstrekt logische
zaak. Om te zien hoezeer de Amsterdamse en Utrechtse regio
met elkaar verbonden zijn, hoef je alleen maar tijdens de spits op
Amsterdam Centraal en Utrecht Centraal te gaan kijken. Boven-
dien werkt de gloednieuwe 10-baans A2 als een ‘zwarte loper’
voor verdere verstrengeling. En Almere krijgt zo een veel betere
ruimtelijke inbedding als voorstad van Amsterdam én Utrecht,
mits de ontsluiting aan de westkant verbetert. Dat laatste zou wel
eens de beloning van het kabinet kunnen zijn voor de fusie en het
temperen van de schaalsprong in Almere.
Marcel Bayer é
hoofdredacteur
Trend
Energierotonde NL
Nederland ‘power hub’, Noord-Nederland
‘Energy Valley’ en ‘gasrotonde van Europa’.
Energievisioenen te over bij het kabinet.
Maar wat is werkelijk haalbaar? En wat
schieten onze ruimte, milieu en welvaart
ermee op? Steenkool, gas en atoomstroom
staan met hun neus vooraan. Zijn ‘duurzame’
plaatjes en Europese CO2-doelstellingen
feitelijk verlaten? Worden wij de beroete
energie-koelies van de grootmachten in
ons achterland? ROMagazine schetst de
energetische toekomstkaart van Nederland.
Traditie en tijdgeest in de ruimtelijke ordening
Interview Maarten Hajer
Een discours over de traditie en de
tijdgeest in de ruimtelijke ordening in
tien afl everingen. Tien interviews met
toonaangevende personen over het einde
van de rijkssturing, de nieuwe regierol van
provincies en gemeenten, de ruimte voor de
markt en de samenleving.
Infrastructuur moet de basis vormen voor
de visie op de ruimtelijke toekomst, daar
is Hajer van overtuigd. Een belangrijke
opdracht voor de rijksoverheid is te bekijken
hoe er meer rendement is te halen uit de
ligging van bestaande infrastructuur.
‘Veel geld om nieuwe aan te leggen is er de
komende tijd namelijk niet.’
Praktijk
Nieuwe verdienmodellen gebiedsontwikkeling
‘Het decennia lang ingesleten systeem van
departementale miljardensubsidies in
woningbouw, waterbouw, infrastructuur,
natuur, et cetera werkt niet meer als gevolg
van publieke tekorten en het inzicht dat we
als subsidieverslaafden kansen onvoldoende
benutten.’
Voorpublicatie naar aanleiding van het eind
maart te verschijnen cahier over nieuwe
verdienmodellen gebiedsontwikkeling bij
NederLandBovenWater.
pag. 36pag. 18pag. 26
maart 2011
3
Er is maar weinig nodig om ontwerpers
enthousiast aan het schetsen te krijgen, bleek
26 januari maar weer eens tijdens het Waterate-
lier. Geef ze een kaart van een plangebied en
een stift, en ze gaan al snel aan de gang. Doel
‘Wie waterwoont, moet meedeinen’
van het wateratelier was ontwerpers en
waterexperts samen actief te laten ervaren dat
een betere onderlinge samenwerking leidt tot
een beter ontwerp met water. Misschien is het
een open deur intrappen, maar de belangrijkste
conclusie van de aanwezigen was dat door de
vroegtijdige verbinding van ruimtelijk ontwerp
en techniek uiteindelijke betere ontwerpen
worden gemaakt. Tijdens het Wateratelier werd
in vier deelsessies gewerkt aan praktijkcases in
Nederland.
Tijdens het atelier bleek dat lastige
consequenties van een ontwerpkeuze door
Gebiedsontwikkeling in nieuwe fase: ‘Het roer moet om’Overheid, markt en maatschappelijke
organisaties peinzen zich suf over manieren
om ruimtelijke projecten van de grond te
krijgen en meer vaart te geven. De uitdagin-
gen zijn scherp in het vizier, de belemmerin-
gen tot in detail benoemd, alleen over de
aanpak verschillende de meningen.
Groei is niet langer vanzelfsprekend, krimp
is ook interessant. Kwaliteit wordt belangrij-
ker dan kwantiteit. Zowel de overheid als de
marktpartijen moeten beseff en dat de rol
van de eindgebruikers centraal komt te
staan. ‘De tijd van one size fi ts all is voorbij’.
De bewindsvrouw schetste in een paar
zinnen de veranderingen en de uitdagingen.
Om daar meteen aan toe te voegen, dat de
rijksoverheid een terughoudende en vooral
kaderstellende rol zal spelen. Er is behoefte
aan gebiedsgericht beleid, en dat is vooral
een zaak van de gemeenten en provincies.
Waar mogelijk zal het kabinet zoeken naar
‘behendige combinaties’ in het rijksbeleid,
geeft Schultz van Haegen aan. Zij noemt het
MIRT en Ruimte voor de rivier als een
project waar ‘verschillende belangen
samenkomen en elkaar versterken.’ Ze gaat
zich vooral richten op het vereenvoudigen en
versnellen van de procedures, en doet daarbij
een opmerkelijke uitspraak: ‘We moeten
voorkomen dat het voldoen aan de regels
uitgangspunt van een project is. Dat hoeft
helemaal niet altijd.’
Op het ministerie van Infrastructuur en
Milieu werken ze aan een Raamwet voor het
omgevingsrecht, met minder verplichtingen
en bundelen van onderzoeksmomenten, en
verder aan minder planfi guren en globalere
bestemmingsplannen. Schultz van Hagen
gaat er op letten dat de aanbevelingen uit de
commissie-Elverding en de ervaringen
daarmee bij de aanleg van infrastructuur
leidend gaan worden bij gebiedsontwikkeling.
Dat betekent naast het in elkaar schuiven van
de onderzoeksverplichting in het kader van
de m.e.r.-procedure vooral dat alle partijen in
een vroegtijdig stadium bij de ontwikkeling
worden betrokken, ‘óók de niet-standaard
partners’, benadrukt de minister.
Gemeenten en ontwikkelaars zullen vooral
aan dat laatste moeten wennen, maar de reali-
teit dwingt ze ertoe, weet ook Friso de Zeeuw.
‘Het repertoire van samenwerkingsvormen
wordt breder, we zullen kleinschaliger moeten
gaan werken en de gebruikers er veel meer bij
moeten betrekken’, stelt de praktijkhoogle-
raar Gebiedsontwikkeling TU Delft en
directeur Nieuwe Markten bij Bouwfonds
Ontwikkeling. Tijdens het congres overhan-
digde hij de minister de publicatie ‘Gebieds-
ontwikkeling in een andere realiteit; wat nu te
doen?’. Er staan concrete acties in om
gebiedsontwikkeling vlot te trekken.
Daar is zelfs geen wijziging in de wet- en
regelgeving voor nodig, constateert Bert van
Delden, plaatsvervangend directeur-generaal
WWI. In een tweegesprek met De Zeeuw
ging hij in op een aantal mogelijkheden, die
de afgelopen jaren onder zijn leiding door de
Stuurgroep Onorthodoxe maatregelen zijn
bedacht en uitgewerkt. ‘Neem het doorbre-
ken van het dogma dat dertig procent van de
nieuwbouw in de sociale sector moet
plaatsvinden. Dat staat nergens in de
Grondwet of zo.’ Tijdelijk ruimtegebruik is
een andere mogelijkheid, en om dat mogelijk
te maken zal de wetgeving wel moeten
worden aangepast, geeft Van Delden aan.
Het geld bij de overheid is op en de banken
zijn uiterst terughoudend met het verstrek-
ken van kredieten. Peter Keur, directievoor-
zitter van de FGH Bank en bestuurder bij de
Rabo Vastgoedgroep, geeft aan dat de
banken projecten de komende tijd vooral
zullen toetsen op het realistische gehalte,
het risicomanagement en de fl exibiliteit in
de programmering.
Slimme fi nancieringscoalities met ‘nieuwe
waardemakers’ als de zorg, het onderwijs,
duurzame energievoorziening bieden
perspectief om projecten zowel in het
landelijke gebied als binnenstedelijk van de
grond te krijgen. ‘Goed omgaan met
schaarste wordt daarbij leidend; dus niet
meer hoeveel kunnen we bouwen, maar wat
is er nodig, voor wie en waar?’, schetst Keur
het perspectief. Schaarstebeleid is voor
gemeenten een halszaak. En dus ontkomen
ze er niet aan om de ambities scherp tegen
het licht te houden, signaleren alle sprekers
op het congres. Alleen nog doen wat écht
moet en kan, de rest schrappen of in de
ijskast. ‘Dat vergt politieke moed’, weet de
Gelderse gedeputeerde Co Verdaas. ‘Wij
hebben de gemeenten laten inventariseren
wat er nog voor bouwplannen liggen. Dan
schrik je echt. Ik vind het de gewoonste zaak
van de wereld dat je ze dwingt realistischer
te zijn. Ik zit nu op de lijn: geen goed
afstemming van de plannen, dan geen geld
voor herstructurering.’
Marcel Bayer é
RO
maart 2011
4
Natuurdatabank doorslaand succes opgeslagen. Maandelijks komen er ongeveer
anderhalf miljoen waarnemingen bij, via
onder andere Waarneming.nl en Telmee.nl.
Alle gegevens worden door de GaN gevali-
deerd voordat ze in de databank komen. De
kwaliteit van de gegevens die provincie en
wetterskip Fryslân gebruiken is daarmee
geborgd. En beide partijen hebben dagelijks
toegang tot deze actuele en betrouwbare
gegevens.
Bij ruimtelijke planvorming of aanleg van
infrastructuur kunnen provincie en
wetterskip Fryslân vanaf nu in een vroeg
stadium rekening houden met beschermde
soorten. Ook kan er vooraf gericht, voor er
planschade ontstaat, opdracht gegeven
worden om te zoeken naar fl ora en fauna. De
deskundige combineert daarvoor zijn lokale
expertise met kennis uit de NDFF. Daardoor
wordt de kans op missers en problemen
achteraf een stuk kleiner.
Friesland is sinds
begin februari als
zevende provincie
aangesloten op de
Nationale Databank
Flora en Fauna
(NDFF). Samen met
het wetterskip
Fryslân kunnen
beleidsmakers van de provincie nu twee jaar
gebruikmaken van het grootste landelijke net-
werk van betrouwbare natuurgegevens ter
wereld. ‘De provincie en het Wetterskip zijn
klaar om aan de slag te gaan met de Nationale
Databank’, aldus gedeputeerde Hans Konst.
Met de aansluiting van de provincie Friesland
heeft deze natuurdatabank nu ruim de helft
van de provincies als klant.
Op dit moment zijn meer dan 40 miljoen
fl ora- en faunawaarnemingen in de NDFF
Behalve toegang tot natuurgegevens hebben
de provincies ook de mogelijkheid om hun
eigen natuurgegevens op te slaan, te laten
valideren en beheren. Zo worden uitwisse-
lingsproblemen voorkomen en krijgen
medewerkers steeds meer de beschikking
over betrouwbare natuurgegevens in hun
eigen werkgebied. Gedeputeerde Hans
Konst: ‘Waarom we hier enthousiast over
zijn, heeft vooral te maken met de manier
waarop onze gegevens nu toegankelijk
worden. We doen er veel aan om de natuur,
in de brede zin van het woord, te laten
bloeien. De terreinbeheerders, natuurorgani-
saties, boeren en liefhebbers houden dat ook
goed in de gaten. De waarnemingen die zij
doen worden vanaf vandaag dan ook zo
opgeslagen dat die informatie herbruikbaar
is. Op Friese en op landelijke schaal. Zo
ontstaat een beter inzicht van wat er groeit
en bloeit.’
de ontwerpers vaak worden vooruitgescho-
ven of bij voorbaat geaccepteerd. Hoe
beheer en onderhoud goed mogelijk is,
moet later maar worden uitgezocht. En wat
de bewoner ervan vindt? Die moet er maar
mee leven. Bij een van de sessies verscheen
het statement: ‘wie waterwoont, moet
meedeinen’ op een groot papier aan de
wand. Overlast, bijvoorbeeld dat je bij
hoogwater je auto niet bij je huis kan
parkeren, of minpunten van een drijvende
woning zoals een gebrek aan een tuin zijn
voor sommigen bij voorbaat acceptabel
omdat het hoort bij het ontwerp.
Op deze momenten had de vaak technische
kijk van de aanwezige waterexperts soms een
ontnuchterende uitwerking. Wanneer een
ontwerper inbrengt dat een boot bij je
woning aantrekkelijk is, is de waterexpert
alweer een stap verder en vraagt zich af hoe
die boot dan op het open water kan komen
en wat de aanleg van de benodigde sluis kost,
die daarvoor nodig is.
Aan de ene kant werd de ontwerper soms
door de waterexpert bruut uit zijn droom
gehaald, aan de andere kant werd de
waterexpert door de creativiteit van de
ontwerper geïnspireerd om buiten de
gebaande paden te denken. Door te
profi teren van elkaars kennis en inzichten
leidden alle vier de ateliers tot verrassende
oplossingen.
Het Wateratelier is een samenwerkingsver-
band van DHV, ministerie van I&M en Nirov
om de ontmoeting te stimuleren tussen alle
betrokken partijen die belang hebben bij een
goed ontwerp met water. Voor vragen over
het Wateratelier kun u contact opnemen met
Jeroen Niemans (Nirov): 070 302 8470 of
Steven de Boer é
RO
maart 2011
5
hartstikke slecht’, merkte ze tijdens het
symposium op.
Eén van de hardnekkige vooroordelen over
binnenstedelijke verdichting is volgens Van
der Pol de hogere bouwkosten. Om een einde
te maken aan die discussie vroeg ze het
Economisch Instituut voor de Bouwnijver-
heid (EIB) de feiten nog eens op een rij te
zetten. Helaas leek de analyse van 150
woningbouwprojecten uit de periode
2004-2007 het ‘misverstand’ over bouwkos-
ten eerder te bevestigen dan te ontkrachten.
Zo had een binnenstedelijke nieuwbouwwo-
ning in de gemeentelijke grondexploitatie
restricties te hoeven opleggen, alsook om de
leesbaarheid van het ensemble te vergroten.
Bron: Juryrapport Kleur Buiten 2010
Hoge ambities voor binnenstedelijk bouwen onhaalbaar
Kleur Buiten-prijs 2011: Le Medi
De wens van de Tweede Kamer om zes-
tig procent van alle nieuwbouw in bestaande
steden en dorpen te realiseren lijkt
onhaalbaar. Uit recent onderzoek van het
Planbureau voor de Leefomgeving blijkt dat
tussen 1996 en 2008 hooguit veertig pro-
cent van alle nieuwe woningen in bestaand
bebouwd gebied is neergezet. Na de
millenniumwisseling is vooral in de
stadsrandzone het aantal nieuwe huizen en
inwoners sterk gegroeid. De verdichting in
de stad nam juist af.
Het waren geen vrolijke onderzoeksresulta-
ten die PBL-directeur Maarten Hajer (zie
Een impressie uit het jurycommentaar op
het winnende ontwerp:
‘De jury is onder de indruk van de
veelzijdigheid van het kleurgebruik in dit
interview elders in dit nummer) meenam
naar de afsluitende conferentie van het
project Prachtig Compact NL in januari jl. In
de afgelopen jaren blijkt de verdichting van
de stad in het slop geraakt. Het bebouwd
gebied dijt steeds verder uit. Voor rijksbouw-
meester Liesbeth van der Pol vormde het
dichtslibben van de open ruimte juist de
reden om het afgelopen jaar in publicaties en
excursies te hameren op het belang van
binnenstedelijke verdichting. In haar ogen
leven er bij marktpartijen en overheden nog
te veel misverstanden over het bouwen in
bestaand stedelijk gebied. ‘In vergelijking
met Toronto of Vancouver doen we het
Rotterdamse woningbouwproject. Alleen al het
gebruik van vele varianten wit is, volgens een
van de juryleden, een briljante oplossing om de
eenheid in het complex te bewaren zonder
De St ichting K leur Buiten (SKB) wi l het bewust gebr uik van k leur in de gebouwde omgeving bevorderen.
RO
maart 2011
6
Provincies op zoek naar geld voor landelijk gebiedAan enthousiasme had Walter Kooy die
laatste maandag van januari geen gebrek. Op
een door de provincie georganiseerde
werkconferentie hield de directeur van het
Nationaal Groenfonds zijn gehoor op vurige
wijze voor dat ondanks de fi kse overheidsbe-
zuinigingen er nog genoeg manieren zijn om
projecten in het landelijk gebied voor elkaar
te krijgen. Hij sprak van ‘nieuwe arrange-
menten’ en deed meteen een aantal
voorstellen. ‘Sta natuurbegraven toe.
Mensen zijn best bereid een plekje te kopen
voor een prachtig gelegen laatste rustplaats.
Laat bewoners betalen voor een weids
uitzicht, en gebruik het geld voor groenpro-
jecten. Richt verenigingen van eigenaren op
en regel daarmee het beheer van een
landschap of park.’ De zaal knikte: echt
nieuw waren de ideeën van Kooy niet, maar
in deze tijd de moeite van het onderzoeken
waard.
Het werd daarna niet helemaal duidelijk hoe
de suggesties van de Groenfonds-directeur
een relevante bijdrage leveren aan de
provinciale doelstelling om drieduizend
hectare te benoemen tot ‘groene contour’.
Dit zijn gebieden die op vrijwillige basis
verworven worden, waar geen beperkingen
voor de landbouw gelden en die na herin-
richting tot de ecologische hoofdstructuur
(EHS) behoren. Op zichzelf is deze ambitie
lovenswaardig – het kabinet heeft de
afronding van de EHS immers laten varen.
Maar wanneer dit gefi nancierd moet worden
via verenigingen van eigenaren en natuurbe-
graafplaatsen lijkt de kans op succes miniem.
Niet dat er op die manieren geen interes-
sante groengebiedjes ontstaan, maar of
dergelijke snippers een robuust ecologisch
netwerk vormen – zoals de EHS ooit bedoeld
was – is de vraag.
In de daaropvolgende discussie werd dan
ook teruggegrepen naar oude alternatieven.
Als de provincie zelf geen geld heeft moeten
partijen worden gevonden die op grote
schaal willen investeren. De ‘usual suspects’
kwamen op tafel: recreatieondernemers die
betalen voor de kwaliteit van hun omge-
ving, zorginstellingen die investeren in
groen en ontwikkelaars die opbrengsten uit
de woningbouw gebruiken voor de aanleg
van natuur en landschap. Die laatste
constructie werd overigens met hoon
ontvangen. De zogenoemde verevening is
vooral een afl aat voor de bouwer en leidt
volgens de aanwezigen zelden tot de
gewenste groene kwaliteit.
Tot slot viel op dat tijdens de conferentie
geen onvertogen woord viel over de
aangekondigde rijksbezuinigingen op
natuur, milieu en landschap. Terwijl de
provincies meer dan ooit verantwoordelijk
zijn voor de groene ruimte is hun investe-
ringsbudget landelijk gebied (ILG) fl ink
verkleind. Walter Kooy verbaast zich er dan
ook over dat natuur- en landschapsorganisa-
ties niet en masse naar het Malieveld tijgen.
Toch biedt de opstelling van de provincie
Utrecht hoop, aldus Kooy. ‘Die zegt tenmin-
ste: als de verantwoordelijkheid bij ons ligt,
bepalen we zelf wel of we de EHS aanleggen
of niet.’
Mark Hendriks é
Binnenstedel i jk bouwen in Rotterd am
Foto: Roel Dijkstra
gemiddeld een verlies van € 10.000 opgele-
verd. Bij herontwikkeling van ‘brownfi elds’
was dit in sommige gevallen zelfs opgelopen
tot € 40.000 per woning. Nieuwe huizen op
een uitleglocatie zorgden gemiddeld juist
voor een batig saldo van € 8.000 per stuk.
Van Hoek stelde ook dat het lastig was om in
het algemeen iets te zeggen over de
maatschappelijke baten van binnenstedelijke
verdichting. De infrastructuurkosten en het
welvaartsverlies door fi les lijken met
woningbouw in bestaand bebouwd gebied
wel iets kleiner dan bij nieuwbouw in het
weiland. Maar de verschillen zijn niet groot
en kunnen bij hoge kwaliteitsambities snel
omslaan in extra maatschappelijke kosten.
Van Hoek pleitte dan ook voor het opstellen
van een Maatschappelijke Kosten Baten Ana-
lyse (MKBA) voor ieder project.
Toch bood het EIB-onderzoek ook lichtpunt-
jes voor binnenstedelijk bouwen. Uit de
eerdergenoemde grondexploitaties bleek
namelijk dat het wél mogelijk is om
‘greenfi elds’ binnen de stad met een
sluitende begroting te verstedelijken. Omdat
bewoners erg aan stadsgroen hechten, moet
het eventueel verlies aan groen wel ruimhar-
tig worden gecompenseerd. Verder is het
volgens Van Hoek mogelijk om vijf tot tien
procent op de woningbouwkosten te
besparen met een minder strikte interpreta-
tie van bouw- en veiligheidsnormen, vaker
parkeren op eigen kavel en het schrappen
van sociale woningbouw. De opbrengsten
kunnen bovendien verder omhoog met
goede buitenruimten en ruimere beukmaten
in een huis.
Jaco Boer é
RO
maart 2011
7
maart 2011
8
Nieuws uit Brussel
Europese energie-infrastructuur krijgt langzaam vorm
Uiterlijk in 2014 moet er in de EU sprake zijn
van één Europese markt voor gas en elektrici-
teit. Dat staat in de slotverklaring waarover
premier Mark Rutte en de 26 overige EU-rege-
ringsleiders het begin februari op een Europese
top in Brussel eens werden. Daarvoor is een
Europees netwerk van gas- en elektriciteitslei-
dingen essentieel. Om de realisering hiervan te
bespoedigen moeten de vergunnings regels
voor de aanleg ervan volgens de regeringslei-
ders gestroomlijnd en verbeterd worden.
Europarlementariër Lambert Van Nistelrooij
(CDA), woordvoerder energie voor de
EVP-fractie in het Europees Parlement, vindt
dat de EU hierbij het Nederlands model zou
moeten overnemen. De rijkscoördinatierege-
ling zorgt in Nederland namelijk voor een
aanzienlijk kortere procedure dan in andere
Europese landen, aldus Van Nistelrooij.
Eerder al, in november vorig jaar, maakte de
Europese Commissie haar prioriteiten voor
de energie-infrastructuur voor de komende
twintig jaar bekend. Ze heeft transport-
corridors voor elektriciteit en gas aangeduid
die het Europese netwerk klaar moeten
maken voor de eenentwintigste eeuw. Deze
met voorrang te ontwikkelen verbindingen
moeten ervoor zorgen dat de Europese Unie
ook in de toekomst over voldoende energie
kan beschikken.
Voor de elektriciteitssector gaat het om vier
prioriteitscorridors:
- Een off shore netwerk in de noordelijke
zeeën en verbinding naar Noord-en
Centraal-Europa voor het vervoeren van
door off shore windparken geproduceerde
elektriciteit naar consumenten in grote
steden en voor het opslaan van elektrici-
teit in waterkrachtcentrales in de Alpen en
de Noord-Europese landen.
- Koppelingen in Zuidwest-Europa voor het
vervoeren van elektriciteit uit wind,
zonne-energie en waterkracht naar de rest
van het continent.
- Verbindingen in Centraal Oost- en
Zuidoost-Europa ter versterking van het
regionale netwerk.
- Integratie van de Baltische energiemarkt
in de Europese markt.
In de gassector gaat om drie corridors:
- Een zuidelijke corridor voor het recht-
streeks leveren van gas van de Kaspische
Zee naar Europa.
- Integratie van de Baltische energiemarkt
en verbinding met Centraal- en Zuidoost-
Europa.
- Een noord-zuidcorridor in West-Europa
die interne bottlenecks moet opheff en.
Volgens TenneT, de netbeheerder van het
Nederlandse elektriciteitsnetwerk, is
Nederland goed voorbereid op de toekomst.
Plannen voor uitbreiding van de elektrici-
teits-infrastructuur zijn vastgelegd in een
langetermijnvisie voor 2030 en sluiten
volgens TenneT goed aan bij het EU-beleid.
Het hoogspanningsnet is al verbonden met
de landelijke netwerken van Duitsland,
België en Noorwegen. In april wordt een
nieuwe verbinding met Engeland in gebruik
genomen. Daarnaast liggen plannen klaar
voor een tweede kabel naar Noorwegen, een
naar Denemarken en een extra verbinding
met Duitsland. ‘Hiermee ligt Nederland niet
langer aan de rand van Europa, maar
ontwikkelt het zich meer tot powerhub’,
aldus een TenneT-woordvoerder.
Verder investeert TenneT in drie nieuwe
binnenlandse ‘elektriciteitssnelwegen’, ‘die
een belangrijke schakel vormen in het
netwerk van de toekomst’. Een daarvan is
een verbinding van Diemen naar Eemshaven,
waar veel nieuwe productiecapaciteit komt
en de nieuwe verbinding met Scandinavië is
gepland. Een andere geplande verbinding
loopt van Beverwijk naar de Maasvlakte. Ook
daar wordt nieuwe productiecapaciteit
gepland. Bovendien arriveert de nieuwe
verbinding naar Engeland er. Tot slot komt
er een verbinding van Tilburg naar Borssele,
waar ook nieuwe productiecapaciteit is
gepland. In zowel Borssele, de Maasvlakte als
in Eemshaven komen mogelijk connecties
met off shore windparken.
Energ ie- infrastr uctuur.
Zebravinken
Aanwijzingen dat grotere bedrijven het
dal van de crisis achter de rug hebben
zijn steeds overtuigender. Ondernemers
hebben weer vertrouwen in de toekomst.
Grote uitzondering is de bouwsector.
Alles wat daaraan raakt, verkeert nog in
mineur. Omdat woningbouw en com-
mercieel vastgoed de afgelopen decennia
zwaar dominant zijn geweest in gebieds-
ontwikkeling, dreigt ook dit concept van
geïntegreerd werken te worden meege-
zogen in een neerwaartse spiraal. Het
KN-virus (Kan Niet) sluipt in organisa-
ties van overheden, ontwikkelaars en
bouwers. Dit terwijl gebiedsontwikkeling
vanuit een breder perspectief juist een
rijke belofte is voor de nabije toekomst.
Omdenken binnen sectoren en kruisbe-
stuiving tussen sectoren kan op termijn
tientallen miljarden vrijspelen voor
effectieve investeringen in ruimte en
omgevingskwaliteit.
Onze subsidieverslaving en het nog
onbenut laten van verdienmogelijkheden
wordt op recepties onmiddellijk verklaard
vanuit het korset van regels en wetten.
Natuurlijk, we hebben onszelf lam gere-
geld. Zeker in deze tijd wordt elk incident
opgeblazen door naar nieuws hunkerende
journalisten en per direct nog groter ge-
maakt door om publiciteit smekende po-
litici. Geen grotere erectie (m/v) dan door
electie. Deze waan van de dag genereert
generieke regels als uitingen van daad-
kracht, om vervolgens weer daadkracht
te tonen in het snoeien van wildgroei. Dit
mechanisme blijft op volle toeren draaien
zolang we als zebravinken iedere seconde
bevestiging van ons bestaan zoeken en
vinden in nieuwe berichten. De opruk-
kende populariteit van social-media doet
vermoeden dat we nog lang niet toe zijn
aan ontnuchtering. Klaarblijkelijk moeten
we eerst ervaren dat we elkaar compleet
gek maken met niets.
De neiging door te gaan met het verspil-
len van tientallen miljarden komt in mijn
beleving vooral door sectoraal protecti-
onisme. Binnen een sector is het geheel
van geschreven en ongeschreven regels
overzichtelijk. Iedereen die een paar jaar
meedraait, is een bekende op bijeen-
komsten. De treden van de ladder naar de
top zijn zichtbaar. Optimaliseren binnen
sectoren loopt tegen grenzen aan. Echt
beter en met dezelfde middelen veel meer
bereiken, is alleen intersectoraal mogelijk.
En dan wordt het plotseling stil. Want
dat impliceert een compleet andere orde.
Sectorale toppers zijn niet langer de smaak-
makers. Daarom blijft de zorg de zorg. Een
koekoeksjong in het nest van de nationale
begroting. De huidige 60 miljard is voor
2025 geprognosticeerd op 140 miljard.
Voor curatieve zorg welteverstaan. Terwijl
wetenschappelijk vaststaat dat meer groen
in de directe leefomgeving tot 10% kan be-
sparen. In 2025 gaat dat om een bedrag tot
14 miljard. Zeker 5% valt te besparen als we
voor ouderen levensloopbestendig bouwen.
Het verhuizen van ouderen vergroot de
kans op dementie. Verzorging van demente
bejaarden in tehuizen is zeer kostbaar. De
grootste winst zit in betere voedselkwaliteit
en voedingsgewoonten. Liefst twee derde
van chronische ziekten zijn direct gerela-
teerd aan slecht voedsel. Waar we aan de
ene kant boeren en fabrikanten dwingen
tot perverse besparingen, smijten we aan de
andere kant miljarden over de balk. Omdat
we denken en werken vanuit gescheiden
kokers. Dit is niet volhoudbaar.
Terug naar gebiedsontwikkeling. Nu de alles-
overheersende rol van vastgoed achter ons
ligt, is het tijd voorslimme kruisbestuivingen
tussen sectoren. Gebiedsontwikkeling staat
voor mij voor een onorthodoxe werkwijze
om ‘verslimming’ in de praktijk te brengen.
De bouw speelt daarin een rol, maar wel
naast water, groen, mobiliteit en stadsland-
bouw.
Peter van Rooy, é
Het Hiernogmaals Voorbij
maart 2011
9
De globale ruimtelijke reserveringen voor de
nieuwe infrastructuur zijn vastgelegd in het
Derde Structuurschema Elektriciteitsvoor-
ziening (SEV III). Deze ruimtereserveringen
zijn slechts globaal, zodat bij het vaststellen
van de precieze tracés rekening kan worden
gehouden met plaatselijke omstandigheden.
Een proces waarbij naast netbeheerders en
elektriciteitsproducenten ook provincies,
gemeenten en waterschappen zijn
betrokken.
GasOndanks de slinkende voorraad wil gasleve-
rancier Nederland een belangrijke speler
blijven op de Europese aardgasmarkt en de
‘gasrotonde’ van Noordwest-Europa worden.
Daarom wordt er gewerkt aan uitbreiding
van het gasleidingennetwerk van nu al ruim
15.000 kilometer pijpleiding in Nederland en
Noord-Duitsland en aan aansluiting op
grensoverschrijdende netwerken, een
strategie die goed aansluit bij het EU-beleid
van een vrije handel in energie. Een
belangrijke uitbereiding, waaraan sinds 2008
gewerkt wordt, is de Noord-Zuid Route.
Boris Peters é
maart 2011
10
Ruimtelijk bekeken
Schaalsprong in de gevarenzoneAlmere wil uitgroeien tot een stad aan het water, met woonwijken voor alle soorten huizenzoekers.
Maar het heeft de wind tegen. De markt twijfelt, het geld voor de infrastructuur komt er
voorlopig niet en de uitbreidingsrichting staat ter discussie.
Welke kant gaat het op met Almere? De stad houdt vast
aan de ambitie om uit te breiden met 60.000
woningen en wordt daarin nog altijd gesteund door het Rijk
en de Metropoolregio Amsterdam. Maar de vaste term die bij
die plannen hoorde, de ‘schaalsprong’, is onlangs vervangen
door het wat bescheidener klinkende Almere 2.0. De
betekenis die schuilt achter deze naamsverandering is dat
Almere de groeiopgave in de komende jaren in kleinere
stappen zal maken: minder blauwdrukplanning en meer
ruimte voor particuliere opdrachtgevers en marktpartijen
die niet tot de traditionele bouwkolom behoren. Zo wordt
het Europakwartier in Almere Poort ontwikkeld vanuit een
in de wijk gelegen ‘Bouwfabriek’, waar aspirant-ontwikke-
laars van groot tot klein terechtkunnen met plannen voor
kleine aantallen woningen. De gemeente probeert met deze
koersverlegging de gang erin te houden. Particuliere
opdrachtgevers hoeven niet te wachten tot zeventig procent
van de woningen in een project zijn verkocht en kennen een
lager risicoprofi el dan institutionele partijen.
Ontspannen Eind vorig jaar trad woningcorporatie Stadgenoot terug als
belangrijkste ontwikkelaar van het Olympiakwartier in
Almere Poort, nadat andere partijen al eerder waren
afgehaakt. Juist dit deel van de stad is een van de uitbreidin-
gen waarmee Almere de transformatie wil maken van een
slaapstad naar een ‘echte’ stad, met woonmilieus in hoge
dichtheden en een mooie mix van wonen en werken. De stad
had juist gekozen voor een Amsterdamse woningcorporatie
als partner om zo het Olympiakwartier een grootstedelijke
allure te geven. Ondanks deze tegenvaller staat de ambitie
van een grootstedelijker Almere nog steeds kaarsrecht
overeind, zegt Herman Schartman, directeur van Almere 2.0:
‘We zijn op dit moment op zoek naar andere manieren om de
Grootstedelijke ambitie staat nog steeds kaarsrecht overeind
èè
maart 2011
11
plannen voor het Olympiakwartier te realiseren. Maar
andere plannen gaan gewoon door. In de kustzone van
Almere-Poort gaat Amvest het plan Almere-Duin uitvoeren,
wat ook zal bijdragen aan meer voorzieningen en een
gevarieerder bevolkingsopbouw. Voor Almere-Hout hebben
we net een contract getekend met corporatie Ymere voor een
duurzame woonwijk. In beide gevallen ging het om competi-
ties waarvoor veel belangstelling was van marktpartijen.’
Hoeveel behoefte is er aan grootstedelijk wonen in Almere?
Die discussie bestaat al sinds de plannen voor de schaalsprong
werden gepresenteerd. De stad heeft er voor gekozen om meer
dan de helft van de opgave van 60.000 woningen aan de
westkant te plannen om zo aantrekkelijke wijken aan, en deels
in, het water te kunnen bouwen. Het kiest daarmee wel voor
de moeilijkste weg. Bouwen langs het water vereist niet alleen
de aanleg van een vaste verbinding door het IJmeer, maar
veronderstelt ook dat grote aantallen huizenkopers naar
Almere zouden willen verkassen om ándere motieven dan een
huis met tuin in een groene omgeving. Vooralsnog groeit de
stad harder aan de oostkant, in Almere-Hout, waar de nadruk
ligt op ontspannen woonmilieus.
Scepsis Het is de vraag hoeveel geduld de markt heeft met Almere.
Directeur Jan Fokkema van de NEPROM, de koepel van
projectontwikkelaars, stelt de woningprognoses in de
regio niet ter discussie, maar hij ziet wel groeiende
twijfel in de sector over de haalbaarheid
van de plannen: ‘De vraag is hoe reëel het nog is om zo zwaar
op Almere in te zetten. De eerste signalen daarover zijn niet
gunstig, en in de komende jaren zal de consument nog
minder te sturen zijn. De keuze die Almere nu heeft gemaakt
voor kleinere uitbreidingen met niet-institutionele partners
is een goede manier om de crisis te omzeilen, maar het biedt
geen alternatief voor de grootschalige plannen aan de
westkant van de stad. Ik verwacht dat andere locaties voor
woningbouw in de Noordvleugel weer nadrukkelijker op de
kaart zullen komen.’
Herman Schartman erkent dat de plannen voor Almere-
Pampus en Almere-IJland op dit moment nog ver weg lijken,
maar hij is overtuigd van de noodzaak ervan. ‘Je moet
vooruit durven denken. Ik merk
dat Almere nog vaak wordt
bekeken met de blik van
het verleden. Almere
wil groeien naar
een meer
Het is de vraag hoeveel geduld de markt heeft met Almere
maart 2011
11
Olympiakwar t ier
Beeld: MVRDV.
maart 2011
12
lijke woningbouw op verouderde bedrijventerreinen van de
grond te krijgen? Amsterdam heeft in haar eigen structuur-
visie immers ook grote plannen voor woningbouw in het
Westelijk Havengebied en langs het IJ.
Complementair‘Ik begrijp dat het aantrekkelijk kan zijn om keuzes tegen-
over elkaar te zetten, maar als regio win je er niets mee,’ zegt
Eric van der Kooij, verantwoordelijk voor de Metropoolregio
bij de Dienst Ruimtelijke Ordening in Amsterdam. ‘Het is
geen of-verhaal maar een en-verhaal. Het wordt nog weleens
vergeten dat Almere gevraagd is om uit te breiden. De
Noordvleugel heeft als opdracht om 150.000 netto woningen
te bouwen tot 2040, aan dat aantal is volgens de laatste
berekeningen niets gewijzigd. Amsterdam neemt daarvan
50.000 tot 70.000 voor haar rekening in bestaand stedelijk
gebied, wat al een enorme opgave zal zijn. De tegenstelling is
dus niet of je kiest voor Almere of Amsterdam-Noord en
Zaanstad, maar voor bouwen in Almere of voor bouwen in
het weiland, met een verdere aantasting van het landschap
als gevolg. Dan is de keuze voor Almere vanuit maatschap-
pelijk oogpunt de verstandigste, ook als je daarvoor de extra
investering van een IJmeerlijn nodig hebt.’
Vooralsnog staat de Tweede Kamer niet te trappelen om
minimaal vier miljard te spenderen aan een vaste verbinding
door het IJmeer. In Almere zelf wordt al hardop gespeculeerd
over alternatieve eisen, mocht het tot een negatief besluit
komen. Het zou een gemiste kans zijn, zegt Van der Kooij:
‘De Noordvleugel van de Randstad is de economische motor.
Het patroon is dat studenten en kenniswerkers naar
Amsterdam trekken en vervolgens in de regio willen blijven.
Daarom kun je in deze regio het grootste rendement halen
uit woningbouw, als er tenminste genoeg aantrekkelijke
woonmilieus zijn. Almere is daarbij onmisbaar. Dat grote
verhaal moet nog beter worden uitgelegd. Het is belangrijk
dat bestuurders vasthouden aan dat eindbeeld, dat biedt
zekerheid aan bewoners en marktpartijen.’
Martin de Jong é
Almere: str uctuur vis ie .
‘Ondanks de soms sceptische geluiden over zelfbouw wérkt het gewoon’
diverse bevolking, een economie die meer in evenwicht is en
naar een bij zijn omvang passend voorzieningenniveau. Daar
hoort een diversiteit aan woonmilieus bij. Het beeld van
Almere als forensenstad is nu al achterhaald. Na Hilversum
heeft de stad het hoogste aandeel zzp’ers.’
HorizonHet lijkt tegenstrijdig dat een stad die grote uitbreidingen
wil realiseren voor een aanpak kiest van kleinschalige,
organische groei. Schartman: ‘De crisis zit ons uiteraard in
de weg, maar het heeft ook de herordening van de woning-
markt versneld. Het was al langer duidelijk dat vraag en
aanbod beter op elkaar aangesloten moeten worden en dat
eindgebruikers meer te zeggen moesten krijgen. Ondanks de
soms sceptische geluiden over zelfbouw wérkt het gewoon.
In 2010 zijn er in Almere ruim zestienhonderd woningen
gebouwd, waarvan een groot deel in particulier opdrachtge-
verschap. Intussen werken we door aan de plannen voor
Almere-Pampus en Almere-IJland en Almere Centrum-Weer-
water, die een veel langere horizon kennen. De bedoeling is
dat er medio 2012 een principebesluit komt over een
IJmeerlijn. Dan zal het nog tot 2028 duren voor die in
gebruik is. Je praat dus over sterk verschillende snelheden.’
Dat langetermijnperspectief voor Almere staat de laatste tijd
ter discussie, niet alleen bij ontwikkelaars maar ook in
kringen van architecten en stedenbouwkundigen. Tijdens
een bijeenkomst in januari in De Rode Hoed in Amsterdam
stond de vraag centraal of de keuze voor een dubbelstad aan
het IJmeer wel de juiste is. Zijn de plannen voor de westkant
van Almere niet te ‘Dubai-achtig’? Zou de regio niet beter
kunnen kiezen voor de ontwikkelingsas langs het IJ en de
Zaan, die beter is te ontsluiten met infrastructuur en waar
nog vele onbenutte kansen liggen voor woningbouw? Halen
ze de druk van de ketel die noodzakelijk is om binnenstede-
Ruimtelijk bekeken
èè
maart 2011
13
Het zijn onzekere tijden voor gemeentelijke grond- en ontwikkelingsbedrijven. Ook in Rotterdam
stapelen de tekorten zich op. Er is nauwelijks grond meer voorradig en het geld om grootschalig te
investeren ontbreekt. Om ontwikkelingen aan de gang te houden en de regie niet geheel te verliezen,
experimenteert het Ontwikkelingsbedrijf Rotterdam met verschillende werkvormen. Een daarvan is
de gebiedsconcessie. Koen Westhoff , directeur Gebiedsontwikkeling van het OBR, vertelt. ‘We zijn niet
meer de melkkoe van de gemeente.’
Gebiedsconcessie moet ontwikkelingen op stoom houden
Traditioneel is de Nederlandse overheid risicodragend
betrokken bij een gebiedsontwikkeling.
Bij een gebiedsconcessie is dat anders. Hierbij sluiten
publieke partijen een overeenkomst met een private partij of
een consortium van (private) partijen voor het (her)-
ontwikkelen, bouwen en onderhouden van een gebied.
Verantwoordelijkheden zijn duidelijk gescheiden. Publieke
partijen zijn verantwoordelijk voor het proces tot en met de
structuurvisie, het concessiekader en de aanbesteding.
Private partijen nemen daarna het stokje over en zijn voor
eigen rekening en risico verantwoordelijk voor kwaliteit,
aanleg en onderhoud van het gebied.
In andere EU-lidstaten blijken gebiedsconcessies te leiden tot
snellere realisatie, meer innovaties, meer fl exibiliteit om in
te spelen op dynamiek, hogere ruimtelijke kwaliteit en
besparingen op de totale kosten van zeventien procent
(Aedes-Magazine, 2008).
Aantrekkelijk instrumentJuist in de huidige economische crisis lijkt een gebiedscon-
cessie dan ook een aantrekkelijk instrument voor onze
grond- en ontwikkelingsbedrijven. Gebiedsontwikkelingen
stagneren en de tekorten stapelen zich op, zoals in Rotter-
dam. Koen Westhoff , directeur Gebiedsontwikkeling van het
Ontwikkelingsbedrijf Rotterdam (OBR): ‘We hebben onlangs
een extra voorziening getroff en van 50 miljoen euro en
sluiten niet uit dat we meer maatregelen moeten treff en. We
stellen onze programma’s nu bij, snijden in de projecten en
zullen die geprognosticeerde inkomsten voorlopig moeten
afboeken. Onze structurele afdracht van zo’n 30 miljoen
euro per jaar gaat met ongewijzigd beleid naar 0 euro. De
‘Een gebiedsconcessie in Nieuw Crooswijk heeft meerdere voordelen’
opbrengsten die we nu nog hebben danken we aan de laatste
erfpachtscontracten.’
De resultaten zijn volgens Westhoff zo mager omdat er
vrijwel geen grond meer beschikbaar is. En het OBR wordt
weliswaar als trekker van projecten ingeschakeld vanwege de
kennis van de stad, maar krijgt daar tot op heden geen
vergoeding voor. ‘Bovendien is de grond die we verkopen
door onze residuele benadering weinig lucratief. Kosten voor
het bouwrijp maken en de bouwkosten zelf, zijn zo hoog dat
dat geen zoden aan de dijk zet.’
Nieuw CrooswijkOm gebiedsontwikkelingen mogelijk te blijven maken
experimenteert het OBR met een gebiedsconcessie in Nieuw
Crooswijk. Hier worden 1800 van de 2100 woningen
gesloopt. Na voltooiing van de reconstructie, gepland in
2016, zal 70 procent van de woningen een middeldure of
dure huur- of koopwoning zijn. Momenteel is 95 procent van
de woningen een huurwoning met voor het overgrote deel
een lagere huur.
In Nieuw Crooswijk nemen woningcorporatie Woonstad en
de Ontwikkelcombinatie Nieuw Crooswijk (bestaande uit
Proper-Stok en Era Contour) de totale vernieuwing en
inrichting voor eigen risico en rekening ter hand. Na
realisatie dragen ze het beheer over aan de gemeente.
Ruimtelijk bekeken
maart 2011
14
Westhoff : ‘Dat gebeurt binnen vooraf vastgestelde kaders op
ruimtelijk en fi nancieel gebied.’
Westhoff ziet in het werken met een gebiedsconcessie
in Nieuw Crooswijk meerdere voordelen: ‘De gemeente loopt
minder risico, maar stelt wel de democratisch gelegitimeerde
kaders. Private partijen kunnen optimaal hun kennis
en kunde inbrengen. In Nieuw Crooswijk leidt
dat tot een ijzersterk, integraal concept.’
In de praktijk betekent de gebiedsconcessie wel dat de
publieke opdrachtgever anders moet omgaan met de
‘uitvraag’ richting marktpartijen. Enerzijds moet deze
uitvraag de publieke doelstellingen borgen en anderzijds
ruimte bieden voor creativiteit aan de zijde van de markt.
Westhoff : ‘Dat blijkt nog best lastig. Onze voorschriften voor
de inrichting van de openbare ruimte zijn erg gedetailleerd,
tot aan het voorschrijven van het gewenste type klinker.’
Belang van vertrouwenEen gebiedsconcessie dwingt om taken, verantwoordelijkhe-
den en bevoegdheden helder te defi niëren. Overheden
moeten vervolgens de kunst van het loslaten leren verstaan.
Westhoff : ‘In Nieuw Crooswijk verloopt dat relatief soepel.
Het feit dat Woonstad Rotterdam, Proper-Stok en Era
Ruimtelijk bekeken
maart 2011
15
Contour goed bekend zijn met Rotterdam en Crooswijk
speelt daarin een belangrijke rol.’
Toch zag de gemeente zich, vanwege de economische crisis
en de langere duur van het ontwikkelproces, vorig jaar
gedwongen om fi nancieel bij te springen om de herontwikke-
ling van Crooswijk overeind te houden. Westhoff : ‘Het gaat
om circa 10 miljoen euro. In die zin is het experiment met de
gebiedsconcessie mislukt omdat dat niet de afspraak was.
Wel zorgde het ervoor dat de ontwikkeling doorging. De
gemeente krijgt dit geld echter weer terug van de marktpar-
tijen als de markt weer aantrekt en we weer op het oorspron-
kelijke businessplan uitkomen.’ Inmiddels is de gebiedsont-
wikkeling verder geprioriteerd en geherprogrammeerd om zo
veel mogelijk op de huidige vraag aan te sluiten.
NavolgingWesthoff ziet Nieuw Crooswijk als een
voorbeeld dat navolging verdient.
Werken met een gebiedsconcessie
past volgens hem binnen de
transformatie die het OBR
doormaakt. ‘De grond is vrijwel
op en het geld ook. Maar dat
betekent niet dat we onze
werkzaamheden gaan
staken. De crisis duurt niet eeuwig. De stadsontwikkeling
gaat door en onze kennis is daarbij hard nodig. Met gebieds-
concessies houden we regie op deontwikkeling.’
Experimenten met andere werkvormen zijn volgens
Westhoff ook denkbaar en worden momenteel uitgeprobeerd
in Rotterdam. ‘We kunnen als overheid bijvoorbeeld de
maatschappelijke voorzieningen ontwikkelen
of daarvoor borg staan, die dan als vliegwiel
voor een gebiedsontwikkeling werken.
Private partijen moeten dan de vervol-
ginvesteringen plegen.’ Westhoff
concludeert: ‘Duidelijk is dat we niet
meer de geldkoe van de gemeente
zijn en dat onze meerwaarde zit in
onze kennis van en ervaring met
gebiedsontwikkeling.’
Karl Bijsterveld é
‘Duidelijk is dat we niet meer de geldkoe van de gemeente zijn’
Nieuw Crooswi jk :
een gebiedsconcessie
dwing t om taken,
verantwoordel i jkheden
en bevoegdheden
helder te de f iniëren.
Artist impression:
Proper Stok
WaboWijs
Sneller en goedkoper dankzij de Wabo?De belofte van de Wabo was duidelijk: de omgevingsvergunning zou de administratieve
lasten van burgers en bedrijven verminderen. Aanvragen zouden gemakkelijker ingediend
en sneller behandeld worden. Is dat gelukt? En wat hebben gemeenten moeten doen om
hun organisatie zo in te richten dat zij deze belofte kunnen waarmaken?
‘Het is wel gemakkelijker geworden voor de aanvrager,
want die kan alles nu in één keer bij ons indienen.
Voor de gemeente betekent de Wabo echter meer werk, we
moeten veel meer afstemmen’, zegt Frank Verweij, Wabopro-
jectleider bij de gemeente Wijchen. ‘In feite zijn de adminis-
tratieve lasten van burgers en bedrijven verplaatst naar de
gemeente’, zegt Saskia Bosch, manager van het bureau
Omgevingsvergunning in de gemeente Rotterdam. Wijchen
en Rotterdam kozen een verschillende aanpak voor de
implementatie van de Wabo: Wijchen maakte één afdeling
Vergunningverlening & Handhaving, Rotterdam begon een
bureau dat de termijnen en afhandeling van de vergunning-
aanvragen gemeentebreed regisseert.
Net zo snelWijchen vormde de afdeling Vergunningverlening & Handha-
ving in 2009. ‘Ik ben zo blij dat we dat toen al hebben
gedaan. Alleen het OLO was nu nieuw voor ons, de manier
van werken hadden we ons al eigen gemaakt’, zegt Verweij.
De gemeente werkt met een ‘Wabo intakeloket’, een
wekelijkse vergadering van alle afgevaardigden uit specialisa-
ties zoals milieu, bouwen, APV en bodem. ‘In dat overleg
worden alle ingekomen aanvragen bekeken en verdeeld.’ Er
zijn casemanagers voor onder meer bouwen, milieu en APV,
die de afhandeling en de termijnen volgen. Om dit geauto-
matiseerd te ondersteunen, paste de gemeente haar
registratiesysteem aan, samen met leverancier Centric. Echte
knelpunten kent de gemeente nu niet meer, vertelt Verweij.
‘We hebben alle termijnen tot nu toe gehaald, van de 117
aanvragen die we tot eind december binnenkregen.’ Is de
klant onder de Wabo sneller geholpen? De termijnen zijn
korter geworden, maar ‘onder het oude systeem werd er ook
snel vergund als de klant een complete aanvraag indiende’,
zegt Verweij. ‘Een sloopvergunning, bijvoorbeeld, verleenden
we dan in een tot twee weken. Dat is nu niet anders.’
OpstartproblemenRotterdam heeft een bureau Omgevingsvergunning, waar alle
in- en uitgaande Wabogerelateerde post doorheen gaat, de
aanvraag naar de juiste dienst wordt doorgezet en de termijnen
worden bewaakt. Tot eind december ontving de gemeente ruim
duizend aanvragen, vooral enkelvoudige. Alle stukken worden
gedigitaliseerd, alle betrokken diensten hebben toegang tot deze
digitale dossiers. Rotterdam bouwde hiervoor een nieuw
midoffi cesysteem. ‘Men hoeft nu niet meer op papieren
pakketjes te wachten, maar kan direct aan de slag’, zegt Bosch.
De informatie-uitwisseling binnen de gemeente is sneller, zodat
de behandeling sneller kan verlopen. En aanvragers kunnen nu
ook, dankzij het OLO, in het weekend en ’s avonds hun aanvraag
indienen. ‘Dat is natuurlijk een voordeel voor de klant.’ De start
van de Wabo verliep echter niet geheel vlekkeloos in Rotterdam,
vertelt Bosch. Zo werkt het toevoegen van ingescande aanvra-
gen in het OLO niet goed en konden gemeentelijke partijen niet
via het OLO indienen. De gemeente heeft inmiddels haar eigen
invoermogelijkheid voor gescande aanvragen gebouwd. De
opstartproblemen leidden ertoe dat vaker dan gebruikelijk de
termijnen moesten worden verlengd. Inmiddels begint alles
steeds beter te werken, zegt Bosch.
KeurslijfJan van den Broek, senior adviseur Omgevingsrecht bij
VNO-NCW, zegt dat de werkgeversvereniging nog weinig
Informatie-uitwisseling en behandeling sneller
Inmiddels is gebleken dat zestig tot tachtig procent van
de gemeenten nog niet klaar is voor digitale verwerking
van omgevingsaanvragen. VNO-NCW opent als reactie
een e-mailadres ([email protected]) waarop onderne-
mers hun klachten over de Wabo procedure kunnen
melden (bron: VNO-NCW 9 februari 2011).
maart 2011
16
Ruimtelijk bekeken
klachten heeft gekregen over overheden die zich niet aan de
termijnen houden. ‘Het is echter te vroeg om daarover te
oordelen, want de vergunningverlening voor complexe
aanvragen duurt zes maanden. De eerste aanvragen vanaf
1 oktober zijn dus nog in behandeling.’ Klachten over
termijnverlenging van eenvoudiger aanvragen kreeg
VNO-NCW tot nu toe niet. Wel is er kritiek op de gebruiks-
vriendelijkheid van het Omgevingsloket Online. Zo moeten
bedrijven inmiddels eHerkenning gebruiken om in te loggen,
maar daar bestaan veel vragen over. ‘Bijvoorbeeld over het
gewenste betrouwbaarheidsniveau en de bijbehorende kosten.
Het blijkt voor aanvragers erg lastig om daar de juiste
informatie over te vinden.’ Dat het OLO een keurslijf oplegt,
wat in de vorige afl evering in deze serie al werd beschreven,
ondervinden ook de bedrijven waar Van den Broek contact
mee heeft. Zo kunnen IPPC-bedrijven niet meer dan twee
BREF-documenten invoeren, terwijl grote bedrijven zich soms
aan wel vier of vijf van deze documenten moeten houden.
Het loket wordt automatisch afgesloten als de gebruiker tien
minuten niets heeft getypt, ‘terwijl je tussentijds veel moet
opzoeken’, en eenmaal ingevoerde lijsten kunnen niet altijd
worden gewijzigd. Het OLO kan dus een stuk gebruiksvriende-
lijker, stelt Van den Broek. ‘Bedrijven zijn nu bang dat het
OLO ertoe leidt dat de overheid denkt dat zij gegevens niet
goed hebben ingevuld en daaraan juridische consequenties zal
verbinden.’ De tijd moet nu leren of de Wabo het voor
bedrijven sneller heeft gemaakt. ‘Dat kunnen we pas over een
paar maanden beoordelen.’ VNO-NCW wil dan haar leden
gaan vragen naar hun eerste ervaringen met de Wabo.
Marieke Vos é
Het OLO kan een stuk gebruiksvriendelijker
klkklklacacacccccaccccccccccchhthththhtennenen hhh hheeeeeeeeeeeeeeeeeeeeeeeeeeeeeeeeftftfftftftftftftftftffftftftftfftftftftftftt ggg g g ggg g g ggggggg kkkkkekekekekkekkkkkekkkrerererererereerereerrrerererrereegegegegeeegeegegeggeggegeegg nnn nnnnnnnn nn n nnnn ovovoovovovovvooovvovovoverererereeererrreererer oooooo oovevevveevevevevevevevvvveveveveverhrhhhhhhhhhhhrhhrhhhrhrrrrhrhrrr dddedddedddeddeddddddddedededdeedededededeneeeenenenennenennnennnn dddddddddddddddddd dd ddd ddddd diiiiiieiieieieieeeeeiieieiee z z zz z zzz zzzz z zziichh ininniniiiiiniiniinininiinnnnnin tetettettetettettt aaaa a aaaaaaaanananananaannnnnannnannn ddddddddddddd d ddddddeeeeeee ee e eeeee
termijnen hhhhhho ddduddden. ‘HHetttt i iiis echththhter te vroeg om dddd daarover tte
oordrd lelenen, wantnt d de veergrgununniningngveverlrleneniningg vovooror ccomomplplexexee
HeHeHHeHHeHHeHHeHeHeeeHeHettttttt tttttttt llolllllollllolololoollolololololokkkkkekkkekkekk ttttt ttt woowowowoo dddrrdrdrdrdrrdddtttttttttt t auauaauauauuuauauttototomamamamamamamaamammmaaamamaatititititiiiitititititititititititittiscscscscscscscscscscscscscscsccscschhhhhhhhhhhhhhhhhhhhh h h hh hh affafafafafaafafafafafafafafaffafaffaaafaaffafgegegegegggegeggegegegegegegeegegeeggg ssslslssssssslsssllsslsls otottttottottotototottootottototototenenennenenneeeenennenen aaa aaaaaa aaaaa aaa aaaa alsllllllllslslsllslslslsllsslslsslslslsllslslslslsls ddddd d ddd d d dddddeeeeeee eee ee gggegegegegeegegegeeggeegeegegegeggegegg bbrbbbbrbrbbbbrbbbbbbbrbbbbrbrbbbrrbrbrbrbbrbbb uiuiiuiiiiiuiiiiuiuiiuiuiuiiuiuiuuuuuuiuuiuiuiuiuiuiuuu kkkekekkkkkkkekkkkekkekkkkekkkek rrrr r r r tittitititiiiiititittiittitititititiitit eneneneeneneneneneenenenenenenenenenenn
minutet n ini tets hhe fefftt getytt tpt, ‘t‘t‘t‘terwiijljlljl jjjje tut ssentitijddddjdds ve lelll moet
opopzozoekekenen’, e enn eeeenmnmaaaall iningegevovoererdede l lijijststenen k kununnen n n ninietet altltijijdd
Geen k lachten over
eenvoudige aanvragen,
zoals een
kapvergunning.
Foto: MV
maart 2011
17
maart 2011
18
‘Een historische ‘Een historische kans
om om infrastructuur infrastructuur aan ruimte teaan ruimte te koppelen’ koppelen’
Interview Maarten Hajer
Traditie en tijdgeest in de ruimtelijke ordening
Traditie en tijdgeest in het ruimtelijk beleidIn hetzelfde jaar dat de Canon van de ruimtelijke ordening tot stand komt, zet het kabinet-
Rutte de bijl in de ruimtelijke ordeningstraditie. Geen Nationaal Historisch Museum, geen
grootse en meeslepende visies meer op de nationale ruimte. Dat kan geen toeval zijn.
In de ambitie om eindelijk aan te pakken, gooit het kabinet de rijkssturing grotendeels
overboord en lijkt er een eind te komen aan een tijdperk waarin visionaire ordenaars de
inrichting van ons land bepaalden. Ruimte is als hoof daandachtsveld van rijksbeleid door
het kabinet-Rutte geschrapt. De provincies moeten het ruimtelijke beleid gaan uitzetten
en coördineren. Maar kan de ruimtelijke ordening in Nederland wel zonder rijkssturing.
Klemmende vragen die we in dit debat voorleggen aan een panel van beleidsmakers,
ontwerpers en wetenschappers.
ROm start een discours over de traditie en de tijdgeest, over de consequenties voor het Nederland van de toekomst.
Nu infrastructuur, ruimte en milieu bij de rijksoverheid
beleidsmatig zijn verenigd, ligt er een historische kans
om ruimte te koppelen aan infrastructuur, denkt Maarten
Hajer, directeur van het Planbureau voor de Leefomgeving
(PBL). ‘Dit ministerie kan die strategische keuze veel
gemakkelijker maken dan in het verleden. In hetzelfde huis
hebben ze nu een heel goed voorbereid waterinfrastructuur-
project, het Deltaprogramma, en het MIRT, waarin de
investeringen in de harde infrastructuur voor de komende
tijd zijn vastgelegd. Ik zou zeggen: let’s go!’
‘Om niet het spoorwegnet als basis voor de verstedelijking te
nemen, is echt een kostbare vergissing geweest’, stelt Maarten
Hajer, terugkijkend op een halve eeuw ruimtelijke ordening. ‘Er
was in ro-land een antipathie tegen spoorwegplanologie. De
gedachte was dat je ruimtelijk bepaalde wat de optimale locaties
waren. De ingenieurs van Rijkswaterstaat moesten daarna maar
komen met hun rails en bielzen.
In de Tweede Nota over de ruimtelijke ordening ging het al niet
goed. De vervoerskaart is toen als het ware in de nota geplakt,
omdat deze van een ander ministerie kwam. Daarna was vooral
de volkshuisvesting leidend voor de ruimtelijke ordening, met
een overheid die vrij precies aangaf waar wel en waar niet kon
worden gebouwd. Opvallend is vervolgens dat iedere keer als er
in de ruimtelijke planning sprake is van niet ingeloste beloften,
het te maken heeft met het niet goed afstemmen van nieuw-
bouw en de infrastructuur. De Vinex is het laatste voorbeeld.’
Agenda’s koppelenInfrastructuur moet de basis vormen voor de visie op de
ruimtelijke toekomst, daar is Hajer van overtuigd. Een
belangrijke opdracht voor de rijksoverheid is te bekijken hoe
er meer rendement is te halen uit de ligging van bestaande
infrastructuur. ‘Veel geld om nieuwe aan te leggen is er de
komende tijd namelijk niet. Bovendien is het een puur
economisch belang; om infrastructuur beter renderend te
krijgen, zul je de ruimtelijke programma’s er veel beter op
moeten laten aansluiten. Als de dichtheid hoger wordt, kun
je ook de voorzieningen sterker maken. Je maakt het
mogelijk om een tram vaker te laten rijden, om meer winkels
en restaurantjes in de lucht te houden. De Stedenbaan
tussen Rotterdam en Den Haag is een mooi voorbeeld, maar
zo hebben we er niet veel. De strijd om de tram van Alphen
door Leiden naar Katwijk illustreert hoe moeilijk het is. Zo’n
lijn door het centrum en niet erlangs is gewoon heel
verstandig, ook voor de middenstand.’
Kaarten stapelenHet ruimtelijk verbinden van de cruciale agenda’s is in de ogen
van Maarten Hajer de belangrijkste uitdaging voor het nieuwe
departement. ‘Bovensectoraal meerwaarde creëren, dat is wat
de nieuwe planningsdoctrine zou moeten zijn. We ontkomen
er niet aan om een aantal kaarten van sectorale belangen over
elkaar heen te leggen, en daar beslissingen op te nemen. Dat
levert nieuwe gezichtspunten en mogelijkheden op. De kunst
is om die sectorale visies in één ruimtelijke visie te verknopen.
Dat zul je altijd in samenspel moeten doen. Zo’n perspectief
bevrijdt. Het zal blijken dat dit heel veel lucht geeft.’
Hij noemt naast de infrastructuur nadrukkelijk de wa-
teragenda. ‘Met het Deltaprogramma kun je een heel lange
lijn neerzetten, en de vraag beantwoorden wat het meer
oplevert dan alleen maar droge voeten. Water heet niet voor
niets ‘het blauwe goud’. Toch gaan we er niet als zodanig mee
om, althans nog lang niet goed genoeg.’
Natuurdoelen zijn in deze tijd van grote bezuinigingen alleen
te realiseren door out of the box denken en kansen zoeken, stelt
Hajer. ‘Er komt een moment dat je moet bedenken dat natuur
er niet alleen is voor de ecologie maar ook om beleefd te
worden en om geld mee te verdienen en te besparen. Neem de
Noodvleugel, onze grote economische motor. De karakteris-
tieke natuurlandschappen, waaronder internationale
topnatuur als de Oostvaardersplassen, maken daar onlosma-
kelijk deel van uit en bepalen mede de waarde van dat hele
gebied. Laten we er dan mee omgaan als een Serengeti in de
polder. Maak het toegankelijker en aantrekkelijker, niet voor
massatoerisme, maar mondjesmaat en met wachtlijsten waar
iedereen op wil staan. Verbind ook daar natuur met economie.
We maken momenteel sommen om te berekenen wat natuur
betekent in termen van diensten voor de samenleving.’
EnergielandschappenOpmerkelijk is dat de directeur van het PBL milieu niet noemt
als een meegekoppeld belang in het ruimtelijk beleid. ‘Ik
veronderstel dat als een vanzelfsprekendheid’, zegt hij desge-
vraagd, en legt uit. ‘Hoe Nederland zich op een duurzame manier
presenteert als innovatieve regio is bepalend voor de toekomst.
We weten wat het belang is van sterke stedelijke regio’s. Daarbij
speelt hoge omgevingskwaliteit een cruciale rol. Je trekt vandaag
de dag geen mensen en bedrijven meer aan als de leefkwaliteit
ondermaats is. Dus economie en ruimte lopen samen op. Je
kunt niet over de toekomst nadenken zonder duurzaamheid
daarbij te betrekken. De energie zal duurder worden en het
kwaliteitsbesef van de burger zal alleen maar toenemen.’
We zullen moeten gaan denken in energielandschappen,
antwoordt Hajer op de vraag wat dit voor het rijksbeleid
betekent. ‘Dat zou mooi aansluiten bij onze traditie van vrij
functionalistisch omgaan met het landschap. De manier
waarop we de agrarische activiteiten hebben vormgegeven,
de waterwerken hebben gebouwd en aangelegd; dat bepaalt
heel sterk de eigen identiteit van de streek waar we zijn en
waar we van zijn gaan houden.
Als het nou echt puntje bij paaltje komt, gaan we dan toch nog
werk maken van windproductie op het land? Dat is in ieder
‘Het is de kunst om op
langere ter mi jn te
k i jken. Stedenbouw en
planolo g ie zouden het
mo gel i jk moeten
maken d at dezelfde
gebieden die nu
worden aangepakt over
v i j f t ig jaar met nieuwe
gebr uiken weer
functioneel z i jn .’
Foto: Th eo Bos
èè
Ruimtelijk verbinden van cruciale agenda’s
maart 2011
19
geval veel goedkoper dan op zee. Hoeveel verder kunnen we
gaan met landbouwtoepassingen in de energieproductie?
Hoe zorgen we ervoor dat de CO2, die in de bodem zit
opgesloten zoals in het veenweidegebied, niet vrijkomt? We
kunnen hier niet in die mate bos aanplanten zoals ze dat
elders in Europa doen om aan de CO2-doelstelling te voldoen,
maar wat doen we dan wel? Dan blijkt ineens dat peilverho-
ging, behalve voor natuurontwikkeling ook vanwege klimaat-
beleid verstandig is. Maar dat heeft grote consequenties voor
de ruimtelijke plannen in die gebieden. Met andere woorden:
de vraag wat onze ruimtelijke energieagenda is, wordt nog
nauwelijks gesteld, laat staan beantwoord.’
PlanningsconceptenRuimtelijke planning is een scheppingsdaad, memoreert
Maarten Hajer. ‘Doe dat dan op een manier zodanig dat het
rendeert en tegelijkertijd zijn waarde houdt in de tijd’, roept
hij bijna uit. ‘Soms is het voor de planologie belangrijker om
vast te houden aan bepaalde ruimtelijke reserveringen.’ Hij
wijst op een aantal succesvolle planningsconcepten als de
groene lobben van Amsterdam en het Groene Hart. ‘Het
mal-contramal-principe, dat tegenover verdichting en
openheid moet staan, is zeer sterk gebleken.’
‘Het is de kunst om op langere termijn te kijken. Stedenbouw en
planologie zouden het mogelijk moeten maken dat dezelfde
gebieden die nu worden aangepakt over vijftig jaar met nieuwe
gebruiken weer functioneel zijn.’ Ruimtelijke rechtvaardigheid
is daarbij een belangrijk issue, en zeker ook een rijksverant-
woordelijkheid, meent Hajer. ‘Hoe ga je om met onvermijdelijke
krimp? We gaan daar niet meer op tegensturen, zoals in de
jaren zeventig en tachtig is geprobeerd. Overal bedrijventerrei-
nen aanleggen, is een fatale vergissing gebleken. Je moet je wel
afvragen wat je in een krimpgebied kunt doen met energieop-
wekking, nieuwe zorgarrangementen, nieuwe natuur, die zo
beleefbaar is dat hij aantrekkelijk wordt als bestemming.’
Ingewikkeld daarbij is de vraag wat je als overheid nog wilt en
kunt regelen en op welk niveau dat dan het best kan, aldus
Maarten Hajer. Hij wijst erop dat die vraag niet van vandaag of
gisteren is. ‘De ruimtelijke ordening is van oudsher primair
decentraal van opzet. Dat wordt vaak vergeten. Neem bijvoor-
beeld het het bestemmingsplan. Steeds heeft de discussie over
subsidiariteit gespeeld. Wat we wel en niet op rijksniveau
moeten doen, hebben we nog niet goed gedefi nieerd.’
Organisch‘We zouden veel meer moeten proberen de ruimte te lezen en
aan te sluiten op wat zijn waarde heeft bewezen, zegt Hajer
stellig. Hij kan niets met het begrip maakbaarheid en laat zich
niet verleiden tot wat hij noemt modernisten-bashen. ‘Een
stedenbouwer of planoloog zit toch allang niet meer in de positie
dat hij wel even bepaalt hoe de moderne stad eruitziet. We
blijven de kritiek op Le Corbusier toch niet tot in lengte van
dagen herhalen?’ Wel is hij blij dat er paal en perk is gesteld aan
‘de arrogantie van veel architecten, die meenden met hun creaties
de ruimte helemaal naar hun hand te kunnen zetten’. Steden-
bouw, architectuur en planning moeten getoetst worden aan de
mate waarin ze dienstbaar zijn aan een samenleving en de
kwaliteit van het leven vergroten, meent Maarten Hajer. ‘Het is
terug, niet zozeer naar de menselijke maat maar naar wat de
essentie van de stad is. Goede stedenbouwers en planologen
kijken heel goed naar hoe die stad in elkaar zit, waar de dynamiek
zit, welke sfeer die uitstraalt. Ze kijken en luisteren naar de
mensen die er leven, en doen daar dan iets mee wat waarde
toevoegt. Zo’n Marikenstraat in Nijmegen, hoe daar met gevoel
en kennis van zaken een uitgewoonde plek in een geweldig goed
functionerend stuk stad is omgevormd. Prachtig! Zulke plekken
appelleren heel sterk aan het gevoel van de mensen.’
Verdichting moet, is de stellige overtuiging van Hajer. Maar
dat kan niet uitsluitend binnenstedelijk, voegt hij er meteen
aan toe. ‘Kijk naar de kwaliteiten van het Oosterdok en het
Westerdok in Amsterdam. Fantastisch wat daar gebeurt.
Maar we moeten ons wel realiseren dat het maar een deel
van de agenda is. De behoefte aan nieuwe stedelijke
constructie is veel groter dan wat je rond de binnenstad kwijt
kunt. De voorstadlocaties horen er bij. Daar zijn ook knopen
van ov en automobiliteit waar nog veel meer mogelijk is.
De uitdaging is ook om nu in de Vinex meer gecombineerde
woon-werkmilieus te maken. Dat kan natuurlijk gemakkelijk.
Er zijn tegenwoordig zat zzp’ers met bedrijfj es aan huis. De
nieuwe stad is de stad van de Coff ee Company, van de
ontmoetingsplekken.’
Marcel Bayer é
‘Verdichten moet, maar niet alleen binnenstedelijk’
maart 2011
20
Traditie en tijdgeest in de ruimtelijke ordening
maart 2011
21
Trend
Energietransitie nieuwe stijl vraagt
om ruimtelijke visieNederland wil een ‘power hub’ zijn. Maar de transitie naar ‘duurzaam’ is uitgesteld.
Verdienpotentieel en voorzieningzekerheid staan voorop, met grootschalige steenkoolcentrales,
biomassa, veel (CO2-arm) gas en misschien kernenergie. Over de implicaties voor de ruimtelijke
inrichting en het milieu wordt nog nauwelijks nagedacht. ‘De druk op gemeenten zal toenemen.’
Demonstraties tegen ‘smerige’ kolencentrales in de
Eemshaven en op de Maasvlakte zijn mislukt. Maar
ondergrondse CO2-opslag in Barendrecht is afgeblazen
wegens lokale volkswoede. Het zijn turbulente tijden voor de
energiesector in Nederland. Ambities te over. Power hub,
gasrotonde: het gaat gepaard met overheidssteun voor geves-
tigde energieopwekking en -voorziening. Fiscale vrijstellin-
gen, gratis emissierechten, omstreden vergunningen voor
kolencentrales, miljardeninvesteringen in leidingwerken en
(verbale) support voor kernenergie.
Tegelijkertijd zijn onder Balkenende IV en Rutte I veel
overheidsprikkels voor ‘hernieuwbare bronnen’ terugge-
schroefd, opgeschort of – fi scale groenregeling – afgeschaft.
De horizon van de beoogde energietransitie verschuift naar
2050 of verder. ‘Langetermijnkwestie’, beklemtonen kabinet
Nederland: handelshuis of wingewest?
èè
Ons energielandschap wordt omgeploegd, de belangen zijn groot
Foto: PL
maart 2011
22
Trend
Gasopslag in een zoutkoepel onder Pieterburen, CO2 de grond in onder het Groningse
Westerkwartier. Het zijn plannen die grote commotie in het noorden teweegbrengen.
In navolging van Drenthe gaat ook Groningen een structuurvisie diepe ondergrond maken.
In augustus werd Pieterburen en omgeving verrast door
het plan van het Franse energiebedrijf EDF om een
gasopslag te maken in de ondergrond. Dat leidde al snel
tot een soort volksopstand. Pieterburen leeft vooral van
recreatie: van zeehonden, wandelaars en wadlopers. Een
gasopslag zou bovengronds een industrieel ogende
installatie nodig hebben.
Ook gemeente De Marne en de Provincie Groningen
keerden zich tegen het plan.
Maar tot nu toe tevergeefs. Ondanks de protesten met
stokbroden, gaf het ministerie van Economische zaken,
Landbouw en Innovatie (EL&I) een vergunning voor een
proefboring.
Dit gebrek aan macht, ook aan de orde bij de aanwijzing
van locaties voor ondergrondse CO2-opslag, leidde in
Groningen tot de aankondiging van een provinciale
structuurvisie diepe ondergrond die antwoord moet
geven op de vragen: ‘Wat kan waar?’ en: ‘Wat willen we
waar?’ Groningen volgt daarmee het voorbeeld van
Drenthe dat vorig jaar een structuurvisie maakte.
Relatie boven- en ondergrondHet noorden heeft een bijzondere bodem waarin de drukte
toeneemt: gaswinning, oliewinning, de winning van zout,
grondwaterbeheer, maar ook ondergrondse opslag van
allerlei stoff en: gas, stikstof, zuurstof, CO2, en de mogelijk-
heden van warmtekoudeopslag en geothermie.
De Drentse gedeputeerde Tanja Klip-Martin: ‘Er kan veel
met onze ondergrond, maar bij veel gebruiksmogelijkheden
moet je wel kiezen, je kunt er maar een keer iets mee doen.
Voor het maken van de structuurvisie hebben we enorm veel
onderzoek gedaan: wat is er allemaal, wat zijn de mogelijk-
heden en wat willen we ermee? Het gaat erom beredeneerd
keuzes te maken, anders krijg je wild west in de ondergrond’.
De relatie met de bovengrond was een andere belangrijke
aanleiding. De in de jaren ‘negentig gebouwde gasopslag
in Langelo, is volgens Klip-Martin een schoolvoorbeeld
van ‘hoe het niet moet’. De installatie voor de gasopslag
staat in een beekdal. ‘De beekdalen hebben we nu hard
nodig voor waterberging, om het water langer vast te
houden. Als er nu een dergelijk plan voorbij zou komen,
dan zouden we zeggen: maak die installatie een paar
kilometer verderop, op het bedrijventerrein. Alles in de
ondergrond heeft uitwerking op ontwikkelingen
bovengronds, en andersom.’
WingewestDe natuur- en milieufederaties in Groningen en
Drenthe pleiten al langer voor een structuurvisie
ondergrond. Reinder Hoekstra van de Drentse Natuur
en Milieufederatie: ‘Tot nu toe ging het te veel om de
belangen van de winning van delfstoff en. Bij het Rijk is
Economische Zaken steeds het leidende ministerie
geweest. Een integrale afweging, inclusief bovengrond-
se belangen, wordt daar niet gemaakt.’ Hoekstra noemt
de Drentse structuurvisie daarom ‘echt een doorbraak’.
Al vindt hij wel dat in de nu vastgelegde visie ‘de
nadruk te veel op gebruik ligt en te weinig op bescher-
ming’.
Zijn collega van de Groningse Natuur- en Milieufederatie,
Siegbert van der Velde vindt de koppeling tussen de
noordelijke ambities op energiegebied en bodembeleid in
het huidige beleid ‘niet helder’. ‘Gaswinning wringt
bijvoorbeeld met gasopslag. Waarom zou je gas gaan
opslaan? Dan produceer je toch gewoon wat minder. Dan
hebben mensen niet de overlast van zo’n opslag met een
bromtoon. Hoe kun je uitleggen aan de bevolking wat het
nut is van gasbuff ering? Dat doe je dan alleen maar om
economische redenen, om gas te verkopen in de winterpe-
riode zodat je er een betere prijs voor krijgt.’ Van der
Velde wijst op een sentiment dat sterk leeft in het
noorden. ‘Veel mensen hebben het idee dat Groningen als
wingewest wordt gebruikt. Holland pikt onze kostbare
delfstoff en en daar krijgen we nu rotzooi voor terug, zoals
de CO2-opslag.’
Noordelijke provincies willen meer
zeggenschap over ondergrond
‘Kennis geeft gezag en invloed, ook zonder formele bevoegdheid’
maart 2011
23
èè
VerantwoordelijkheidEen structuurvisie verandert echter niet de bevoegdheden.
Nog steeds geeft het ministerie van EL&I op basis van de
mijnbouwwet vergunningen uit. Klip-Martin, die namens
het IPO met het ministerie overlegt, heeft de indruk dat de
positie van de provincies sterker wordt: ‘Natuurlijk zijn er
nationaal-economische belangen gemoeid met iets als de
winning van aardgas, natuurlijk is dat een bevoegdheid van
het Rijk, maar het omgevingsbelang ligt bij de provincie. Ook
in het huidige regeerakkoord is duidelijk de provincie
aangewezen als verantwoordelijke overheidslaag voor
ruimtelijke ontwikkelingen. En ontwikkelingen in de diepe
ondergrond hebben nu eenmaal ook een omgevingsbelang.
Ik heb de indruk dat het Rijk dit steeds meer erkent en dat
men aan het opschuiven is richting de regio’s.’
Maar ook zonder formeel gezag versterkt een structuurvi-
sie de positie van een provincie. Klip-Martin: ‘Kennis geeft
gezag en invloed, ook zonder formele bevoegdheid.
Gewapend met kennis kunnen wij zeggen: dat weten wij
allemaal van de Noord-Nederlandse bodem en wij vinden
dat dit een goede keuze is.’
Ook het Groningse PvdA-statenlid Sjak Rijploeg denkt dat
een structuurvisie helpt: ‘Het Rijk kan natuurlijk dwars
tegen de provincie in gaan zoals bij Urk met de windmo-
lens. Een structuurvisie maakt wel duidelijk waar een
provincie staat. Dan is het voor het Rijk toch moeilijker
om er tegenin te gaan.’
Karin Broer é
Str uctuur vis ie .
maart 2011
24
Trend
maart 2011
25
en energieproducenten tegenwoordig. De Europese doelstel-
ling – 20 procent ‘duurzaam’ in 2020 – lijkt passé.
Duits, Zweeds, FransMarktpartijen klagen over ‘zwalkend overheidsbeleid’. De
voornaamste verklaring ligt echter niet in Den Haag, maar
over de grens: bij de verwarrende machtsverschuivingen op
weg naar een Noordwest-Europese en wereldomspannende
energiemarkt. Globaliserende marktpartijen, waar
voorlopig fossiel en kernenergie domineren, bepalen de
speelruimte. Linksom wil Nederland die machtiger
handelspartners bedienen. Rechtsom zoekt de overheid
naar gunstige herpositionering: voornamelijk via onze
vertrouwde gasinfrastructuur. Daarachter gaan zorgen
schuil over voorzieningszekerheid, bijvoorbeeld voor onze
energie-intensieve industrie.
Neem de elektriciteitsopwekking. De voormalige provinciale
stroomproducenten Nuon en Essent zijn overgenomen door
het Zweedse Vattenfall (met Duitse belangen), respectieve-
lijk het Duitse crypto-overheidsbedrijf RWE. Beide bouwen
mega-kolen/biomassacentrales in de Eemshaven. E.On
(eveneens Duits) bouwt op de Maasvlakte.
En dan de Fransen. Atoomstroomgrossier EDF (82 kerncen-
trales) wil samen met het Zeeuwse Delta (mede-eigenaar van
de Borssele-centrale) een tweede kerncentrale bouwen in
Borssele. Wij ook, roept ERH (de voormalige aandeelhouders
van Essent), in alliantie met… RWE.
België nijdig. Electrabel, dochter van het eveneens Franse
GDF/Suez, projecteert zijn kersverse kerncentralevisioen
daarom liever op de Eemshaven, waar het al een gasgestook-
te centrale bezit.
Eén ding is zeker: zonder krachtige partner als EDF of RWE
geen nieuwe kerncentrales. Dáár zitten de kennis en het
geld. Weinig anderen durven de fi nancieringsrisico’s aan, ons
kabinet evenmin. Ondertussen verrijzen her en der warmte-
krachtcentrales, veelal gasgestookt. Een greep: minister
Maxime Verhagen (ELI) opende onlangs in Lelystad
Electrabels Maxima-centrale, Eneco bouwt in de Europoort,
Nuon bij Diemen, Heveskes in Delfzijl. Ook afvalbedrijven,
waaronder Sita in Roosendaal, gaan in warmtekracht, al of
niet op biomassa. Windmolenparken op land leveren zeker
600 megawatt, off shore turbines-in-aanbouw 875 MW.
BouwvakkerskazernesIs al die stroom nodig? In Nederland niet. Wijzelf hebben
ongeveer genoeg aan onze huidige opwekcapaciteit van
25 gigawatt. Daar komt nu 30 gigawatt bij, een ruime
verdubbeling. Gedienstig werkt netbeheerder TenneT (naast
binnenlandse netversterkingen) aan extra verbindingen met
Duitsland, Denemarken, Engeland, Noorwegen en de
Noordzee.
Straks gaat per saldo 40 procent van de hier opgewekte
elektriciteit de grens over. En de recettes? Worden wij een
wingewest? Hoho, nuance, waarschuwen insiders. Immers,
Noord-Nederland hoopt als ‘Energy Valley’ duizenden
hightech arbeidsplaatsen te trekken. En ook de bouwplannen
van Nuon en Essent hebben provincies geen windeieren
gelegd, vermoedt prof. Ernst Worrell, die in Utrecht ‘energie,
materialen en milieu’ doceert. De vergunningaanvragen
dateren van vóór de verkoop van beide energiebedrijven.
Worrell: ‘Met zo’n bruidsschat op zak, konden de provincies
allicht méér vragen.’
Voor gewone Groningers valt de werkgelegenheid vooralsnog
tegen. Vakbonden mopperen dat de bouw van de centrales
vrijwel uitsluitend gebeurt door duizenden gastbouwvak-
kers, uit Portugal, Polen en, Roemenië. De huisvesting van
dat vreemdelingenlegioen vormt een ruimtelijke en sociale
kwestie apart. In verschillende dorpjes nabij de Eemshaven
zijn uitgestrekte tijdelijke bouwvakkerskazernes ingericht
(zie kader), terwijl ook de broodnodige hotelcapaciteit in
deze krimpregio voor vijf jaar goeddeels is dichtgeslibt.
AfgeketstOnze kuststreek plukt wrange vruchten. De bouwhausse bij
de Eems- en Rijnmond heeft alles te maken met de èè
Tijdelijke ‘projecthotels’
Voor de bouw van de nieuwe Eemshaven-centrales worden
circa 5000 Zuid- en Oost-Europese bouwvakkers
ingevlogen, ‘bij gebrek aan gekwalifi ceerd Nederlands
personeel’. Het merendeel wordt gehuisvest in tijdelijke
prefab woonkazernes in Oost-Groningen. De omheinde
‘projecthotel’-complexen zijn voorzien van alle comforts
om overlast te beperken.
Energy Village in Uithuizen ligt op braakliggende
landbouwgrond. Archeologische resten zijn middels
ringmuren afgeschermd. In Wagenborgen is voor ‘Envilla’
het voormalige ggz-terrein en landschapspark Groot
Bronswijk gekozen. Tweehonderd bomen zijn gekapt. De
vervallen parkstructuur is verder opengebroken.
Door de bouwvakkers verdubbelt bijna de dorpsbevolking.
Van de 1800 inwoners in Wagenborgen hebben er 550
bezwaar aangetekend. Beide projecthotels worden over vijf
jaar afgebroken. Krimpgemeente Delfzijl heeft geen
vervolgplan voor Groot Bronswijk, ooit Wagenborgens trots.
‘Er moeten absoluut integrale ruimtelijke ondergrondvisies komen’
De in onmin levende ‘provinciale’ energiebedrijven Delta en ERH willen allebei een eigen
nieuwe kerncentrale bouwen naast de bestaande centrale in Borssele. Economische Zaken trekt
de kar met een rijkscoördinatieregeling. De provincie Zeeland rest een ondergeschikte rol en is
bovendien in meerderheid voor. De vraag is of er plaats is voor twee nieuwe kerncentrales.
Voor het eerst in decennia staat het sein in Den Haag
op groen voor kernenergie. Minister Verhagen van
Economische Zaken, Landbouw en Innovatie ziet ruimte
voor twee nieuwe kerncentrales. Het Zeeuwse energiebe-
drijf Delta, in handen van de provincie Zeeland en een
aantal Zeeuwse gemeenten, heeft medio 2009 een
startnotitie ingediend als eerste stap in een vergunning-
aanvraag. In 2013 denkt Delta met een defi nitieve
vergunning te kunnen gaan bouwen naast de bestaande
kerncentrale in het Sloegebied in Borssele. Eind 2018
moet de kerncentrale operationeel zijn.
Energy Resource Holding (ERH), de erven van het aan de
Duitse energiereus RWE verkochte Essent, heeft in
september 2010 ‘een mededeling gedaan van het
voornemen tot de bouw’ (startnotitie volgens de nieuwe
Wet RO) van een nieuwe kerncentrale op dezelfde
locatie. ERH denkt in 2019 de eerste kernen te kunnen
splitsen.
De ‘run’ op Borssele
Aanvraag voor twee nieuwe
kerncentrales in het Sloegebied
De kolencentrale
(opschr ift EPZ) rechts
de reactorbol van de
ker ncentrale en op de
voorgrond de
koelwater uit laat .
S loegebied, gemeente
B orssele .
Foto: PL
maart 2011
26
Trend
FatsoenlijkVoorwaarde voor een vergunning is een sluitende business-
case. Delta en ERH kunnen dat niet alleen. Delta start een
joint development company met het Franse EDF (grotendeels
in handen van de Franse staat en exploitant van 82 kerncen-
trales) en RWE staat op de achtergrond klaar om in te
stappen als ERH aan de slag gaat.
Het Zeeuwse provinciebestuur en de Provinciale Staten zijn
verdeeld maar in meerderheid voor nieuwe kerncentrale.
Logisch wellicht omdat de provincie met 50 procent van de
Delta-aandelen er dividend van gaat plukken. De Zeeuwse
gedeputeerde Harry van Waveren nuanceert dat beeld. ‘Wij
hebben in principe geen bezwaar, maar voor de beoordeling
is een businessplan nodig waaruit een fatsoenlijk rendement
blijkt. Het is spannend of dat gaat lukken. Uit een recent
OESO-rapport blijkt dat vrijwel alle kerncentrales met
overheidssteun draaien.’
AanvaardbaarHet Sloegebied in Borssele is een van de drie in het Derde
Structuurschema Elektriciteitsvoorziening aangewezen
‘waarborglocaties’ voor kernenergie. Borssele heeft op de
andere locaties, de Eemshaven en de Maasvlakte, voor dat er
al een kerncentrale staat en dat de Centrale Organisatie Voor
Radioactief Afval (COVRA) er gevestigd is. Bovendien is er
‘maatschappelijk draagvlak’. Volgens een NIPO-enquête in
opdracht van Delta vindt 59 procent van de Zeeuwen
uitbreiding ‘aanvaardbaar’.
De Rijkscoördinatieregeling moet de besluitvorming
stroomlijnen en versnellen. Daartoe worden alle benodigde
vergunningen en procedures getrokken door Economische
Zaken. Zij moeten een inpassingspan opstellen met een
afzonderlijke milieueff ectrapportage. Ingenieursbureau Arca-
dis heeft onderzoek gedaan naar de inpasbaarheid. Half
maart wordt hierover verslag uitgebracht.
ImpactEen grote rol speelt de beschikbaarheid van voldoende
koelwater. De bestaande kerncentrale, maar ook de
naastgelegen kolencentrale en de recent opgeleverde
gascentrale, maken voor doorspoelkoeling gebruik van
Westerscheldewater. Of ook het koelwater van twee
nieuwe centrales in de Westerschelde geloosd kan worden,
zonder dat het Natura 2000-gebied daar onder lijdt, is
de vraag.
Het alternatief zijn koeltorens van pakweg 170 meter hoog.
Een dergelijke ingrijpende horizonvervuiling is volgens het
provinciale omgevingsplan in toeristisch Zeeland niet
toegestaan. Maar de provincie heeft daar niets meer over te
zeggen. Van Waveren: ‘Het Rijk heeft het laatste woord met
het rijksinpassingsplan. We kunnen eventueel beroep
aantekenen, maar als deze projecten onder de Crisis- en
herstelwet worden gebracht, vervalt ook de beroepsmoge-
lijkheid.’
Vanwege de enorme hoeveelheid elektriciteit (5000 MW)
die de geplande kerncentrales samen opwekken, is het
nodig dat er een nieuwe hoogspanningsverbinding van
380 kilovolt van Borssele naar West-Brabant komt.
TenneT is daar al druk mee bezig. Vorig jaar zijn de
milieueff ecten van zes mogelijke tracés voor ‘elektriciteits-
snelweg Zuid- West 380kV’ onderzocht en binnenkort
wordt het defi nitieve tracé bekendgemaakt. Ook voor
ZuidWest 380kV geldt de Rijkscoördinatieregeling. De
provincie heeft geen zeggenschap over het tracé, maar Van
Waveren weet wel dat de optie dwars door het Nationaal
Park de Oosterschelde van tafel is.
WinnaarAls het gaat om de beschikbare ruimte in het Sloegebied
lijkt echter ook de Rijkscoördinatie tegen fysieke grenzen
op te lopen. ‘Er is ruimte voor één nieuwe centrale’, zegt
Van Waveren. ‘Maar twee wordt moeilijk. Het Sloegebied
is in beheer bij Zeeland Seaports en de kernfunctie is
havengebied. Een deel van de ruimte wordt gereserveerd
voor de geplande containerterminal. Het beschikbare
gebied is misschien wel groot genoeg voor twee nieuwe
centrales maar gedurende de bouwperiode is een aanzien-
lijk groter oppervlakte nodig. Dat betekent dat volgtijdig-
heid een belangrijk aandachtspunt is.’
Met andere woorden: de twee centrales kunnen waar-
schijnlijk niet tegelijkertijd worden gebouwd. Het is niet
aannemelijk dat een van de twee partijen zijn plannen vrij-
willig in de ijskast zet voor de vijf jaar die de bouw duurt.
Dus kan er maar één winnaar zijn. ‘Ik ben dan ook zeer
nieuwsgierig hoe het selectieproces zal verlopen’, zegt Van
Waveren.
Eerder heeft Economische Zaken al laten weten dat
vergunningen niet worden uitgegeven volgens het principe
‘wie het eerst komt...’. De plannen zijn vrijwel identiek. Als
de businesscases aan elkaar gewaagd zijn, wordt het een
kwestie van lobbyen. ERH lijkt dan met zwaargewichten
Brabant en Limburg kansrijker bij het ministerie van
EL&I, dat tegenwoordig met zachte ‘g’ geleid wordt.
Peter Lievense é
Rijk heeft het laatste woord met het rijksinpassingsplan
èè
maart 2011
27
maart 2011
28
Trend
aanwezigheid van koelwater en maritieme aanvoerroutes
voor kolen en biomassa. Er zijn milieuprotesten tegen CO2
en ongezonde uitstoot van fi jnstof- en metaaldeeltjes. Maar
kansrijker zijn acties voor de Waddenzee, aangewezen als
VN-werelderfgoed en EHS/Natura 2000-gebied. Dollard en
Eemsmond zijn reeds vervuild door havenactiviteiten. Dat
wordt nu erger, betoogt directeur Siegbert van der Velde van
de Natuur- en Milieufederatie Groningen. Vaarroutes worden
uitgebaggerd voor diepliggende kolenvrachtschepen.
‘Resultaat: nog meer vertroebeling, slecht nieuws voor
zeeorganismen en wadvogels. Verder zullen talloze vissen
omkomen in de koelwateraanzuigingen. En we krijgen een
slachting onder overvliegende trekvogels, doordat bij de
Nuoncentrale synthetisch gas afgefakkeld wordt.’
Het voorgenomen E-Pact tussen de provincie, milieugroepe-
ringen, Groningen SeaPorts (gecertifi ceerd als EcoPort) en de
stroomproducenten is afgeketst. Desondanks wordt verder
gepraat over natuurcompensatie en win-winconstructies
rond luchtkwaliteit. De betrokken bedrijven zijn niet gerust
op enkele Europese beroepszaken, onder meer wegens
overschrijding van Europese emissieplafonds.
OndergrondHet echte ‘milieuzorgenkindje’ wordt onze CO
2-balans, becijfert
prof. Catrinus Jepma, hoogleraar Energie en Duurzaamheid in
Groningen. Direct ruimtelijk gevolg: ‘Ondergrondse CO2-opslag
wordt pure noodzaak. Anders verdwijnen onze Europese
CO2-reductieverplichtingen domweg uit beeld.’ Helaas, zowel
economisch als technisch is carbon capture and storage (CCS) in
deze omvang omgeven met vragen. Nog afgezien van publieke
angst voor verstikkende CO2-wolken. Er moeten absoluut
integrale ruimtelijke ondergrondvisies komen, aldus Jepma.
‘Overigens, mocht CCS doorgaan, dan komt ongetwijfeld de
dwingende Rijkscoördinatieregeling eraan te pas.’
Drenthe, Groningen en Friesland doen niet moeilijk. CCS
kan nog eventueel, maar géén kernenergie, stellen zij. De
bevolking? Die kijkt ‘noordelijk’ de kat uit de boom, zuchten
actiegroepen als Vereniging Zuivere Energie en CO2ntra-
mine. Meer gerommel klinkt bij gemeenten.
Dwars door gemeente Grootegast komt waarschijnlijk een
CO2-transportleiding te liggen. Ook voor opslag zelf is
Grootegast in beeld. Maar in akkers prijken: ‘CO2 Nee!’-borden.
Vanwege angst voor CO2-lekken, maar ook omdat boeren
bijklussen met groene energieproductie. Door bazige kolenreu-
zen het net af geduwd worden, daar passen ze voor. Zelfs de
CDA-raadsfractie, normaliter wars van ‘klimaatsprookjes’, is
faliekant tegen. ‘Misschien dat we door een rijksinpassingsbe-
sluit straks moeten meewerken’, erkent gemeentelijk
voorlichter Dirk Jan Westerhof. ‘Maar zelf alvast actief de
bestemmingsplannen erbij pakken? Totáál-niet-mee-bezig!
Ons standpunt is glashelder. Nu rustig afwachten. Toch?’
GasknooppuntOns energielandschap wordt omgeploegd, de belangen zijn
groot. Leidingen, installaties, centrales: de druk op gemeen-
ten om mee te werken, zal toenemen, verwacht hoogleraar
Jepma. Urk moet knarsetandend een 450 MW windpark
dulden, Bergen Noord-Holland (kader) een ondergrondse
gasopslag. Beide via de Rijkscoördinatieregeling RCR.
Energie, zo redeneert het kabinet, is een nationaal belang.
Voor gas – als schoonste fossielvariant – geldt dat laatste al
helemaal. Onze lucratieve aardgasbellen raken op, maar
staatsgasdistributiebedrijf Gasunie bezit een formidabele
infrastructuur. Dan maar handelscentrum worden in de
Noordwest-Europese ‘gasrotonde’, bedacht Den Haag.
Beven in Bergen
In de Bergemeerbodem heeft gasbedrijf Taqa
jarenlang aardgas gewonnen. In het lege veld wil
Taqa voortaan gas van elders opslaan, al ligt de
meest milieuvriendelijke optie even verderop, op
een voormalig militair MOB-terrein. Het kabinet
hanteert de Rijkscoördinatieregeling: gas is nationaal
belang.
Provincie Noord-Holland en omliggende gemeenten
hebben wijselijk hun bezwaren ingetrokken. Resteren
Natuurmonumenten en gemeente Bergen, waar
veel inwoners benauwd zijn voor nog ernstiger
aardschokken, dan ze al eerder meemaakten door de
gasbedrijvigheid.
Natuurmonumenten gebruikt zijn beroepsmogelijkheden
als onderhandelhefboom voor permanente natuur-
compensatie. Maar Bergen kan als overheid niet in beroep
onder de RCR. ‘Best frustrerend’, meesmuilt ro-wethouder
Alwin Hietbrink: ‘Juist wij staan voor een stuk algemeen
burgerbelang.’
Bergen kan als overheid niet in beroep onder de RCR. ‘Best frustrerend’
‘We moesten 900 vergunningen afkaarten met zeventig gemeenten en tien provincies’
maart 2011
29
Gasgestookte centrales, boerenbiogasproductie: prachtig!
Boven- en ondergrondse gasopslag moeten handelsvoorraad
vormen. Staatsgashandelaar GasTerra runt een succesvolle
virtuele gashandelsbeurs (TTF). De Gasunie legt 500
kilometer extra buisleiding aan, de ‘Noord-Zuidroute’.
Planologisch geven gewone gasbuisleidingen zelden blijvend
problemen, aldus Gasunie-omgevingsmanager Age Yska: ‘Ze
liggen onzichtbaar, veilig diep en bij voorkeur gebundeld en/
of door rustig gebied. Bij lastige punten, zoals natuurterrei-
nen, zoeken we met betrokkenen naar ruimtelijke oplossin-
gen. Grondeigenaren krijgen een nette, vaste compensatie.’
Desondanks was het Noord-Zuidroute vergunningencircus
pittig. ‘Het merendeel speelde vóór de Rijkscoördinatie-
regeling. We moesten 900 vergunningen afkaarten met
zeventig gemeenten en tien provincies. We zijn nu halver-
wege de aanleg. Eén ander traject, tussen Beverwijk en
Wijngaarden, komt onder de RCR. Ook ELI overlegt dan mee.’
Het miljardenproject gasrotonde loopt voorspoedig. Maar de
concurrentie is groot, waarschuwt het Britse zogeheten
‘Brattle-rapport’. Een voorgenomen tweede LNG-terminal in
de Eemshaven (de eerste ligt op de Maasvlakte) is bijvoor-
beeld afgeblazen: ‘niet rendabel’.
TweerichtingsverkeerTerwijl de zwaargewichten worstelen op de Europese mat,
gaat de lokale transitie naar decentrale opwekking stilletjes
door. Opvallend is hoeveel gemeenten en bewonersgroepen
eigen energiebedrijven oprichten, eventueel samen met
woningcorporaties.
In zekere zin zijn we terug bij af: bij de ouderwetse lokale
energiemaatschappijtjes. Soms gaat het om het gezamenlijk
inkopen van bijvoorbeeld PV zonnepanelen. Meestal
betreft het ‘warmtenetten’, gevoed met restwarmte van
bestaande bronnen. Warmte-effi ciëntie tikt aan bij
energiebesparing, want warmte maakt twee derde van ons
energiegebruik uit.
Eindhoven (kader) gaat verder, met een potige eigen
biomassa-warmtekrachtunit voor de nieuwbouwwijk
Meerhoven. Warmte-overschotten én opgewekte elektra zijn
voor ‘hogere’ netten.
Ook de technologie schrijdt voort. Nieuwe leidingtypen, op
maat gesneden compressorstations en ICT-innovaties:
langzaam wordt het leidingennet geprepareerd voor
tweerichtings-gasverkeer, uiteenlopende bronnen/gaskwali-
teiten en variabele drukniveaus.
SmartUiteindelijk volgt de overgang naar echte ‘smart grids’,
voorspelt onder anderen Han Damsté, voorzitter taakgroep
Duurzaam en Innovatie bij Netbeheer Nederland. Gas-/
warmtelevering en het elektriciteitsnet raken onderling
vervlochten. Elektrische warmtepompen voor wijkverwar-
ming zijn er een voorproefj e van.
(Nieuwbouw)wijken en bedrijven moeten straks snel kunnen
schakelen tussen warmte of stroom, tussen consumptie en
productie. Overschotten moeten ze betaald kunnen wegslui-
zen via het net. Spekkoper zijn diegenen (ook gemeenten,
wijken of woningcorporaties) die marktprijsschommelingen
computergestuurd realtime monitoren en vervolgens fl exibel
aanpikken op elektrische of gasverwarming.
Kortom, volop nieuwe uitdagingen voor leiding- en netbe-
heerders, aldus Han Damsté: ‘Maar ook voor gemeenten en
ontwikkelaars. Men moet eerder en anders samenwerken bij
bouwprojecten. De deskundigheid van de net- en leidingbe-
heerders moet integraal meedraaien bij de projectontwikke-
ling en het planontwerp.’
Michel Robles é
Eindhoven: energieproducent
De bio-WKK-centrale voor Meerhoven draait op
gemeentelijk snoeiafval en houtsnippers. De centrale
levert warmte aan 1580 woningen en 20.000 m2
bedrijfsoppervlak, via 44 kilometer warmtenet.
Eindhoven is eigenaar. Investering: ruim 17,4 miljoen
euro. Opgewekte elektriciteit, voldoende voor
1920 huishoudens, wordt aan het net teruggeleverd.
Totale CO2-emissiereductie: 5900 ton.
n 1580 woningen en 20.000 m2
k, via 44 kilometer warmtenet.
enaar. Investering: ruim 17,4 miljoen
elektriciteit, voldoende voor
maart 2011
30
Forum
Vroegtijdig aanleggen van hoogwaardig openbaar vervoer heeft slechts een tijdelijk
eff ect op het ov-gebruik in Vinex-wijken, zo blijkt uit een onderzoek in drie grote Haagse
nieuwbouwwijken. Het gebruik van de tram is wel hoger in wijken waar deze vroegtijdig is
aangelegd, maar dat verschil in tramgebruik verdwijnt na een aantal jaren. De kwaliteit
van de verbinding is voor reizigers veel meer een doorslaggevend argument om al dan niet
het ov te nemen.
Hoogwaardig ov in Vinex-wijken
Kwaliteit belangrijker
dan tijdigheid
verkeer- en vervoerssysteem noodzakelijk. Als algemeen
uitgangspunt hanteert de Nota Ruimte dat nieuwe grote
woon- en werklocaties tijdig en adequaat worden ontslo-
ten. Wat daarmee precies bedoeld wordt, is niet nader
ingevuld. In Vinex-convenanten (1995-2005) hebben Rijk
en regio afspraken gemaakt over de ontsluiting van de
‘Als je een nieuwe wijk bouwt, moet je ook zorgen dat
er vanaf het begin goed openbaar vervoer is, anders
kiezen de mensen voor de auto en krijg je ze later niet
meer de auto uit en het ov in’, is een vaak gehoorde
opvatting. In een dichtbevolkt land als Nederland is
onderlinge afstemming tussen de verstedelijking en het
F i g u u r 1 : D e o n d e r z o e k s w i jk e n .
èè
maart 2011
31
grote bouwlocaties per openbaar vervoer. De planning was
erop gericht om hoogwaardig openbaar vervoer (treinsta-
tion, nieuwe tramverbinding of vrije busbanen) in gebruik
te nemen als twee derde van de woningbouw op een
locatie zou zijn gerealiseerd. Deze vuistregel zou resulte-
ren in een kostendekkingsgraad van minimaal vijftig
procent, wat als ondergrens voor rijksfinanciering wordt
gehanteerd. Eerder aanleggen zou betekenen dat het Rijk
meer zou moeten bijdragen aan de exploitatie van het ov.
Later aanleggen heeft het risico dat nieuwbouwbewoners
voor de komst van het hoogwaardig ov een keuze voor de
auto maken en daar later ook niet meer van afwijken. Dit
zou dus tot minder gebruik van het ov leiden.
Haagse wijkenIn drie Haagse Vinex-wijken; Wateringse Veld, Ypenburg en
Leidschenveen is onderzocht wat het eff ect is van de aanleg
van een hoogwaardige openbaarvervoerverbinding. De
bouw van de drie wijken is begonnen in 1996/1997. Ze zijn
vergelijkbaar in bevolkingssamenstelling, liggen ongeveer
even ver van het centrum van Den Haag (zie fi guur 1) en
hebben alle drie een tramverbinding gekregen. In Wate-
ringse Veld is de tram vrijwel bij het begin van de bouw van
de wijk aangelegd, in Ypenburg vijf jaar later en in Leid-
schenveen tien jaar later.
Een argument dat nogal eens gebruikt wordt tegen vroegtij-
dige aanleg van ov is het feit dat mensen in Vinex-wijken
vaker dan gemiddeld zouden verhuizen. Als dat zo is, hoef je
Ruimtelijke inrichting en mobiliteitsgedrag
Er is in Nederland veel onderzoek verricht naar de
vraag in hoeverre het verplaatsingsgedrag van mensen
samenhangt met de ruimtelijke kenmerken van de
omgeving. Die samenhang lijkt beperkt. Zo zien we bij
hogere bebouwingsdichtheden wel kortere
verplaatsingen, maar ook meer verplaatsingen.
Daardoor verandert het totaal aantal afgelegde
kilometers per persoon per dag nauwelijks. Wel worden
er in een dichte stedelijke structuur minder kilometers
per auto en meer op de fi ets en met het openbaar
vervoer afgelegd (Maat, 2009). Alleen in de meest
stedelijke gebieden kan het relatief lage autobezit deels
worden toegeschreven aan ruimtelijke factoren (Van de
Coevering et al., 2008). In het buitenland worden soms
grotere eff ecten gevonden. Dat kan verklaard worden
door de grotere variëteit in ruimtelijke structuur die
daar vaak te vinden is.
Nieuwbouwbewoners reizen meer dan anderen. Dit
komt vooral door hun (hogere) opleiding, hoge
arbeidsparticipatie en levensfase en veel minder
door de inrichting van deze wijken (Snellen et al.,
2005). Zo zijn Vinex-wijken grotendeels bevolkt
door jonge, vaak tweeverdienende ouders, wat de
relatief hoge mobiliteit in die wijken (gedeeltelijk)
verklaart.
F i g u u r 2 : M i g ra t i e m o b i l i te i t i n a a n t a l ve r t rek k e n d e p e r s o n e n o p d e h e l e b e vol k i n g ( W i jk m o n i to r D e n Ha a g ) .
Onderlinge afstemming tussen verstedelijking en het verkeer- en vervoerssysteem is noodzakelijk in Nederland
maart 2011
32
Forum
rol dan alleen het moment van aanleggen van ov. Ook de
kwaliteit van de tramlijn lijkt belangrijk te zijn. Leidschen-
veen is ontsloten door Randstadrail, een sneller systeem
dan de stadstrams naar Wateringse Veld en Ypenburg.
Analyses van het aantal werkplekken, winkels en woon-
adressen dat binnen een redelijke tijd (vijftien minuten tot
een halfuur) per fi ets, auto en ov bereikbaar is, laat zien dat
voor de mensen uit Wateringse Veld en Ypenburg het
aantal mogelijke bestemmingen ongeveer gelijk is.
Bovendien blijkt dat je vanuit Leidscheveen binnen een
half uur meer bestemmingen kunt bereiken per auto of met
het ov dan vanuit de beide andere wijken. De meest gewilde
bestemmingen zijn vanuit Leidschenveen bovendien
relatief snel met het ov bereikbaar. Fietsers kunnen
daarentegen juist vanuit Wateringse Veld in vijftien à
dertig minuten meer bestemmingen bereiken dan fi etsers
uit de beide andere wijken.
Dit onderzoek was beperkt van omvang. Het is te vroeg
om uit onderzoek naar drie woningbouwlocaties een
algemene uitspraak te kunnen doen over de rol van
tijdigheid en de kwaliteit van hoogwaardige openbaar-
vervoerverbindingen op het ov-gebruik. Meer onderzoek
is daarom nodig om de resultaten van dit onderzoek te
kunnen veralgemeniseren.
Elske Olthof (4 infra) é
Karst Geurs, Bas Tutert (Universiteit Twente)
Hans Nijland (Planbureau voor de Leefomgeving)
je als overheid eigenlijk niet te richten op het vroegtijdig
aanleggen van hoogwaardige openbaarvervoerverbindingen.
Immers, over een paar jaar, als de wijk grotendeels is
afgebouwd, zijn de oorspronkelijke bewoners grotendeels
verhuisd. De nieuwe wijkbewoners kunnen dan hun
mobiliteitsgedrag aanpassen aan de nieuwe realiteit,
namelijk een nieuwbouwwijk ontsloten door hoogwaardig
openbaar vervoer. Uit beschikbare verhuisgegevens (Wijk-
monitor Den Haag, 1995-2008, WoON) bleek echter dat
mensen in de drie Haagse Vinex-wijken juist minder dan
gemiddeld uit de wijk wegtrokken (zie fi guur 2). Het
verhuisgedrag van de bewoners in deze nieuwbouwwijken is
dus geen reden om de aanleg van de lightrailverbinding zo
lang mogelijk uit te stellen.
Tramgebruik Als het waar is dat vroegtijdige aanleg van ov leidt tot
hoger gebruik in latere jaren, zou je dus verwachten dat
het ov-gebruik in Wateringse Veld het hoogst is. Daar ligt
de tram er immers al vrijwel vanaf het begin van de wijk.
MON-cijfers uit 2006 laten zien dat in Wateringse Veld
het lightrailgebruik inderdaad beduidend hoger is dan in
Ypenburg (zie figuur 3). Met behulp van regressiemodel-
len, waarin allerlei factoren die de mobiliteit kunnen
beïnvloeden zijn meegenomen, is het verschil tussen het
tramgebruik in Wateringse Veld en Ypenburg in 2006 en
in 2010 nader onderzocht. Daaruit bleek dat er in 2006 in
Wateringse Veld significant meer van de tram gebruik-
gemaakt werd dan in Ypenburg, ook na correctie voor
factoren als leeftijd, opleiding, werk, gezinssamenstelling
en, autobezit. Opvallend is dat het verschil in tramgebruik
in de loop van de tijd is verwaterd, zodat er in 2010 geen
significant verschil meer is in tramgebruik tussen beide
wijken.
De enquêtes uit 2010 laten zien dat juist in Leidschenveen
het tramgebruik het hoogst is, terwijl daar de tramlijn nog
maar een paar jaar ligt. Er spelen dus andere factoren een
F i g u u r 3 : M o d a l s p l i t o p e n b a a r ve r vo e r i n 2 0 0 6 ( M O N D e n Ha a g ) .
èè
maart 2011
33
De afgelopen jaren is met veel elan gewerkt aan het herstellen en weer toegankelijk maken
van de voormalige waterlinies in Nederland. Nu Rijk en provincies fors bezuinigen en zich
terugtrekken op hun kerntaken dreigt de uitvoering van veel plannen echter te stagneren.
Maarten van Arkel en Wilfried Romp pleiten ervoor om de ambities nu niet los te laten maar
juist een nieuwe impuls te geven. In dit artikel schetsen zij een nieuw ontwikkelingsperspectief
voor dit waardevolle erfgoed en doen zij aanbevelingen voor een nieuwe koers.
Gezamenlijk blijven investeren in het waterlinielandschap
Uitgangspunten1. Ontwikkel het ‘waterlinielandschap’ tot een aantrekkelijke
en (economisch) duurzame leefomgeving.
De ambities voor de waterlinies worden vaak sectoraal
ingevuld. De plannen beperken zich tot de waterlinie
zelf. Het is gewenst om de ambitie te verbreden tot een
kwaliteitsimpuls voor het gehele gebied van waterlinie.
Het wenkend perspectief is een gevarieerd, historisch
rijk en economisch vitaal gebied en daarmee een
aantrekkelijke en duurzame leefomgeving.
2. Realiseer opgave waterlinies binnen integrale gebiedsont-
wikkelingen.
De eff ectiviteit van maatregelen neemt toe door de
specifi eke linieopgaven te combineren met andere
Het stelsel van voormalige waterlinies, bestaande uit
onder andere de Oude en Nieuwe Hollandse Waterli-
nie, de Stelling van Amsterdam en de Grebbelinie behoort
tot ons nationale en regionale cultuurhistorisch erfgoed
(UNESCO Werelderfgoed, rijksmonument en gemeentelijk
monument en nationaal landschap). Dit was in de afgelopen
tien à vijftien jaar voor veel bestuurders een belangrijke
reden om die linies te gaan herstellen, en weer toegankelijk
en beleefbaar te maken.
Dat geldt nog steeds, maar in een tijd van een terugtredende
overheid, forse bezuinigingen en economie als topprioriteit
garandeert deze aanpak niet langer de duurzame instand-
houding van de waterlinies. De ambities moeten een nieuwe
impuls krijgen in de vorm van een (ver)nieuw(d)
toekomstperspectief.
Forum
Grebbel inie , Werk bi j
Krachtwi jk .
maart 2011
33
maart 2011
34
Forum
ruimtelijke opgaven in het waterlinielandschap zoals
de verbetering van de waterhuishouding, ontwikkelin-
gen in landbouw en natuur(beheer), en eventueel
woningbouw, en de aanleg van infrastructuur. De
waterlinie vormt de rijgdraad van de integrale gebieds-
ontwikkeling. De provincie, als regisseur van ruimtelijke
ontwikkelingen staat hier aan het roer. Zij zorgt voor
voldoende ruimte voor ontwikkelingen die per saldo tot
een kwaliteitsverbetering van het waterlinielandschap
leiden. Daarnaast moet de provincie haar planologische
instrumenten zoals de structuurvisie en verordening
inzetten voor de borging van kwetsbare cultuurhistori-
sche waarden.
3. Ontwikkel innovatieve exploitaties en organiseer deze in
vruchtbare allianties.
De verschillende waterlinieprogramma’s zijn nog sterk
gericht op restauratie. Exploitatie en beheer krijgen
hierin te weinig prioriteit. Dit vormt een risico voor de
duurzame instandhouding van de waterlinies. Verder
blijven hierdoor potentiële economische kansen
onbenut.
Innovatieve exploitaties vragen om scherpe, meer
uitgesproken keuzes op het vlak van cultuur, recreatie/
toerisme/attractie en natuur. Daarvoor is het nodig de
grenzen van het mogelijke op te zoeken in plaats van te
blijven steken in zouteloze compromissen.
Innovatieve exploitaties kunnen alleen in allianties van
private en publieke partijen vorm krijgen. De private
sector kan hierbij sterker dan tot nog toe betrokken
worden. Daarvoor moet dan wel de commerciële ruimte
Grebbel inie , for t aan
de Buursteeg.
maart 2011
35
worden geboden, binnen de kaders die we als samenle-
ving met elkaar hebben afgesproken.
4. Benut het unieke defensiesysteem voor stads-, gebieds- en
regiopromotie.
Landsverdediging met behulp van een stelsel van
waterlinies is uniek in de wereld. Dit verleden kan meer
dan tot nog toe in samenhang worden verteld, waarbij de
fysieke relicten en de geschreven en vertelde geschiedenis
(‘oral history’) elkaar kunnen versterken. Dit samenhan-
gende verhaal vormt een bron voor stads-, gebieds- en
regiopromotie, en daarmee voor de bevordering van
recreatie en toerisme. Dit draagt vervolgens weer bij aan
de dynamiek en de leefbaarheid in het waterliniegebied.
5. Deel kennis en ervaringen en behartig gemeenschappelijke
belangen.
In de afgelopen jaren is binnen de verschillende waterli-
nieprogramma’s kennis opgebouwd en ervaring met de
uitvoering opgedaan. Het is belangrijk deze kennis te
delen en zo van elkaar te leren. Voorbeelden daarvan zijn:
hoe worden private partijen bij de uitvoering betrokken,
hoe functioneert een ondernemersplatform, hoe kan het
ro-instrumentarium worden ingezet?. Hoe zorgen we voor
meer draagvlak en het betrekken van kennis uit de regio?.
De gemeenschappelijke belangen worden zo ook zicht-
baar, net als de manier waarop die gezamenlijk behartigd
kunnen worden.
Een dergelijke ‘community of practice’ tussen de
waterliniegebieden en organisaties maakt gebruik van
nieuwe communicatieprincipes, social media en
e-participatie.
Wilfried Romp (Wilfried Romp Advies, Zuilichem) en é
Maarten van Arkel (Van Arkel Advies, Amersfoort)
zijn zelfstandig adviseurs. Zij zijn betrokken bij de
ontwikkeling van respectievelijk de Hollandse
Waterlinie en de Grebbelinie.
Grebbel inie , s luis je
in Lunterse B eek bi j
Daatse laar.
Geen duurzame instandhouding van waterlinies in een tijd van terugtredendeoverheid, forse bezuinigingen en economie als topprioriteit
maart 2011
35
Essay
Nieuwe verdienmogelijkheden
bij gebiedsontwikkelingBelast de winst bij bestemmingswijziging. Doorbreek de strakke functiescheiding in ruimtelijke
plannen en stimuleer tijdelijk gebruik. De combinatie van zorgtaken en natuurontwikkeling
biedt aanzienlijke kostenbesparing en onverwachte mogelijkheden. Uitgifte van gebiedsaandelen
en gebiedsobligaties. Het zijn slechts enkele van de nieuwe verdienmogelijkheden om
ruimtelijke ontwikkelingen mogelijk te maken nu de klassieke publiek-private motor hapert.
Ze worden behandeld in de publicatie van – en op basis van onderzoek en ervaringen in – het
Innovatieprogramma NederLandBovenWater. Hier een samenvatting.
Het decennialang ingesleten systeem van departemen-
tale miljardensubsidies in woningbouw, waterbouw,
infrastructuur, natuur et cetera werkt niet meer als gevolg
van publieke tekorten en het inzicht dat we als subsidie-
verslaafden kansen onvoldoende benutten. Op gemeente-
lijk niveau hapert de grondexploitatie. Deze belangrijke
bron van inkomsten is omgeslagen in een dossier van
fi nanciële zorgen. Ook provincies, waterschappen en
woningcorporaties maken in fi nanciële zin een pas op de
plaats. Tegenover deze publieke tekorten staat een
particulier bezit van honderden miljarden en behoren onze
pensioenfondsen tot de rijkste der aarde. Per saldo zijn we
(nog) een rijk land, maar haperen geldstromen zodanig dat
ruimtelijke investeringen steeds verder achter de noden
aanlopen. Anders dan bij de vorige crises is sprake van
demografi sche stabiliteit, uiterst mondige particulieren en
kenniswerkers die moeiteloos meebewegen met winnaars
van een snoeiharde mondiale concurrentie om kapitaal,
kennis en kwaliteit. In grote delen van de samenleving
bestaat overtuigende behoefte aan individuele en collec-
tieve zelfredzaamheid. Investeren in infrastructuur kan
ditmaal niet meer dan een aspect van de oplossing zijn.
Veel meer muziek kan klinken uit het ontkokeren van
sectoren en beleidsvelden. Binnen kokers wordt geoptima-
liseerd en geïntegreerd, terwijl de ware winst ligt op de
raakvlakken. Vrees voor verlies van belangen en homogene
netwerken houden de kokers nog gesloten, sommige als
oesters. Sectorale subsidies hebben deze ingetogenheid Jachthaven Wanssum.
Praktijk
maart 2011
36
èè
jarenlang ondersteund en daarmee innovaties in de kiem
gesmoord.
KruisbestuivingVanuit het innovatieprogramma NederLandBovenWater is
aan de hand van talloze sectorale en intersectorale gesprek-
ken en werksessies onderzocht waar nieuwe verdienmoge-
lijkheden liggen. Per verdienmogelijkheid zijn kansen,
dilemma’s, beleidsimplicaties en waar mogelijk goede
voorbeelden gegeven. Aanvankelijk is geprobeerd om de
verdienmogelijkheden in categorieën in te delen: als
vliegwiel potentieel van zeer groot belang, groot belang of
van belang. Tijdens deze exercitie bleek spoedig dat geen van
de onderzochte verdienmogelijkheden een alternatief kan
vormen voor het vastgoed in de project- en gebiedsontwik-
kelingen tot 2008. Vastgoed was in die tijd dé grote aanjager.
De dominantie was zelfs zo groot dat de aanvankelijke breed-
te van gebiedsontwikkeling vooral door ontwikkelaars is
versmald tot Vinext, opvolger van Vinex met 650.000
nieuwe woningen. Vele anderen zijn meegegaan in deze
vernauwing van gebiedsontwikkeling. De immense
Camping ' t Veerhuis bi j Jet aan de Maas in B l i tterswi jck .
Ooijen Wanssum ligt in Noord-Limburg. Tot de overstro-
mingen van de Maas in 1995 had de Oude Maasarm tussen
Ooijen en Wanssum een cruciale functie in de afvoer van
waterpieken op de Maas. Door ‘tijdelijke’ afsluiting van de
tien kilometer lange Maasarm met kades, is sinds 1996
sprake van een fl essenhals. Omdat de Oude Maasarm vroeg
of laat weer zal moeten meestromen, is 1700 hectare
ruimtelijk voor onbepaalde tijd gereserveerd voor water.
Het vergunningenregime is er zeer streng en zet het op
zichzelf al krimpgevoelige gebied planologisch op slot.
Bewoners en mkb-ondernemers voelen zich dubbel gepakt.
Zij kunnen zelf geen kant meer op voor de veiligheid van
andere gebieden, tot vijftig kilometer stroomopwaarts. Als
het Rijk de klassieke middelen voor dijken en kades
ruimtelijk inzet, legt de regio er vijftig miljoen bij. Het
planologische slot kan dan weer van het gebied en
bewoners en ondernemers krijgen eindelijk duidelijkheid,
ook zelf waterveiligheid en weer toekomstperspectief. Het
panorama van ‘Toscane om de hoek’ ligt dan binnen bereik.
Voor vermogende particulieren is dit panorama zo
attractief dat zij bij de gemeenten al hebben aangeklopt
voor de waterneutrale bouw van moderne kastelen met
woon-werkfuncties. Ook recreatieondernemers staan klaar
om in het gebied te investeren. En dat in een krimpregio,
waar scholen en banken aan het wegtrekken zijn. Investe-
ringen in waterveiligheid zijn zo een kans voor ruimtelijke
economie en recreatie, terwijl de waterveiligheid er zeker
op lange termijn alleen maar op vooruit gaat.
Ooijen Wanssum
Binnen kokers wordt geoptimaliseerd en geïntegreerd, terwijl de ware winst ligt op de raakvlakken
maart 2011
37
verdiencapaciteit leek oneindig, waardoor de risico’s als nihil
werden gepercipieerd. Van deze zeepbel met fi nanciële
hefboomwerkingen (‘leverages’) ervaren we de pijnlijke
consequenties. Partijen die hebben ingezet op Vinext, komen
nu van een koude kermis thuis.
Anno 2011 gaat er mogelijk meer geld om in kinderopvang
dan in nieuwbouw. De nieuwe verdiencapaciteit schuilt niet
zozeer in één of enkele alternatieven voor vastgoed als wel in
de kruisbestuiving tussen sectoren. Nieuwe verdienmogelijk-
heden liggen vooral daar. In innovaties op het niveau van
concepten, systemen en producten. De perspectieven en de
maatschappelijke betekenis van combinaties treden in
bestaande praktijken soms voorzichtig aan het daglicht.
Overtuigende voorbeelden van omdenken over ruimte zijn
in Nederland echter nog zeer beperkt. Toch zijn die nodig om
de sectorale spelers uit hun kokers te krijgen. Als dat immers
meer loont dan verdere optimalisaties binnen de eigen koker,
is blijven zitten waar je zit geen optie meer. Intersectorale
samenwerkingsverbanden en integrale gebiedsexploitaties
worden dan de norm.
Vliegende brigadeVoor het beproeven van nieuwe verdienmogelijkheden zijn
gesprekken gevoerd met houders van illustratieve praktijken Histor isch pand
'De Gunhof ' .
Anno 2011 gaat er mogelijk meer geld om in kinderopvang dan in nieuwbouw
over de volle breedte van gebiedsontwikkeling. Variërend van
binnen- en buitenstedelijke woningbouw tot infrastructuur,
water, landbouw en landschap. Zij staan klaar om hun gebied
hiervoor open te stellen. Voor het welslagen van toepassin-
gen, waar in korte tijd veel moet gebeuren, verdient het
aanbeveling per gebied één (onafhankelijke) gebiedscommis-
saris aan te stellen. Hij of zij heeft de bevoegdheid eventueel
niet regionaal overbrugbare obstakels, naar verwachting
vooral in de sfeer van regelgeving door het Rijk, onmiddellijk
voor te leggen aan de top van betrokken ministeries. Verder
is een vliegende brigade voor kennis en kunde aanbevelens-
waardig, wetende dat de voor de beoogde verandering
noodzakelijke praktijkdeskundigheid dun is gezaaid. De
vliegende brigade is het oliemannetje voor de thans
mankerende motor. Tegelijkertijd kan de vliegende brigade al
doende refl ecteren en vanuit de toepassingen anticiperen op
contemporaine wet- en regelgeving, zoals een fundamenteel
ander omgevingsrecht.
Met slimme toepassingen van verdienmogelijkheden
kunnen we in de praktijk tonen waar ons ondernemerschap
en onze inventiviteit ook in de eenentwintigste eeuw toe in
staat zijn. Met dezelfde middelen kunnen we zoveel meer
bereiken. Waar ook andere landen nog zoekend zijn,
kunnen we in Nederland tonen dat we ook voor ruimtelijk
economische innovaties een wereldlaboratorium zijn. In
lijn met bewezen kwaliteiten op het vlak van waterbouw,
landbouw, logistiek, architectuur, design en life sciences.
Met waar nodig vrijstelling voor regelgeving uit een
defi nitief achter ons liggend tijdperk, zijn de praktijken
versnellingskamers waar we kunnen
uitvinden hoe het anders kan. Passend
binnen de dynamiek en de expansie van
de eenentwintigste eeuw, die meer
vragen dan gepalaver over visioenen. We
kunnen nu tonen hoe het ook kan, in
plaats van blijven zeggen hoe het
zou moeten. Succesvolle
voor beelden zijn
Praktijk
maart 2011
38
maart 2011
38
goed voor de betreff ende gebieden, voor Nederland en voor
Europa. Voor het manifesteren van ons innovatief vermo-
gen en ruimtelijk ondernemerschap wordt bij voorkeur
jaarlijks een internationaal congres georganiseerd in één
van de gebieden. Op zo’n ‘testimonial day’ tonen we de
wereld wat we hebben bereikt en wat op stapel staat te
gebeuren. Het ruimtelijk dossier is bij uitstek geschikt om
onze nieuwe dynamiek tastbaar te maken en verdere
impulsen te geven aan een ondernemende mentaliteit.
VerdienmogelijkhedenIn het cahier Verdienmogelijkheden worden een kleine dertig
verdienmogelijkheden besproken, die de gebiedsontwikke-
ling vlot kunnen trekken op een betaalbare en duurzame
manier. Een paar krenten uit de pap.
Bestemmingsheffi ng
Kans: door winst bij bestemmingswijziging van grond te
belasten, krijgt de ‘cashfl ow’ bij gemeenten een impuls en
Verdeelstat ion in de vor m van een Austral ische rots . Voor de bedr i jven en bewoners uit het stadsdeel is het verdeelstat ion van grote waarde. De
bouw van het 150 k i lovoltstat ion ste lt de energ ievoorziening op Science Park vei l ig. B ovendien kr i jgen de bedr i jven op het park een snel lere
aansluit ing. Daar naast ontvangen 50.000 huishoudens via dit stat ion e lektr ic ite it .
Watergraafsmeer
Watergraafsmeer is een karakteristiek deel van Amster-
dam met 25.000 bewoners. De diepgelegen droogmakerij
ligt op vijf meter beneden de zeespiegel. Dit verklaart het
relatief fors aantal klachten over grondwater in en om
woningen en bij bewoners langs de dijk zorgen over hun
waterveiligheid. De wijk kent een grote diversiteit aan
bedrijvigheid. Meest bijzonder is het één van de belang-
rijkste internetknooppunten van West-Europa. Het beheer
van de openbare ruimte is in handen van Stadsdeel Oost
en Waternet. Jaarlijks is met ruimtelijk beheer van
Watergraafsmeer een bedrag gemoeid van tien miljoen
euro. Het gebied staat voor een kwaliteitstransformatie:
verdichting met woningen met behoud van het open
groene karakter van de wijk en meer ruimte voor water-
berging. En dat met zeer beperkte publieke investerings-
middelen. Toepassing van innovaties en het smeden van
nieuwe allianties maken op de beheerkosten een besparing
mogelijk van tien procent. In dat geval komt er jaarlijks
een miljoen vrij voor de gebiedstransformatie van deze
wijk. Weliswaar een bescheiden bedrag, maar door het
enthousiasme van bewoners, ondernemers en kennisin-
stellingen ligt er wellicht meer winst in het verschiet.
Vooral het mkb loopt warm voor de nieuwe benadering.
Tientallen ondernemers denken actief mee en komen
gezamenlijk met verrassende oplossingen voor meervou-
dig ruimtegebruik, zonder dat het overheden meer gaat
kosten. Hierbij zou eenduidiger en eenvoudiger regelge-
ving voor bijvoorbeeld waterwonen enorm helpen.
èè
maart 2011
39
worden prijsopdrijvende grondspeculaties getemperd.
Wetende dat de grondwaarde voor ruim veertig procent
wordt bepaald door de nabijheid van voorzieningen, parken
en cultuur (Centraal Planbureau, Stad en land, 2010), is een
bestemmingsheffi ng voor gemeenten een extra stimulans
om kwaliteiten toe te voegen.
Dilemma: grondpolitiek is in Nederland licht ontvlambaar.
Alleen al in de twintigste eeuw zijn er drie kabinetten over
gevallen.
Beleidsimplicatie: betrekken van deze verdienmogelijkheid
in een totaaloplossing voor stagnatie in de woningmarkt en
het commercieel vastgoed. Uitwerking van bestemmingshef-
fi ng vereist alertheid op onbedoelde perversiteiten, zoals
gemeenten die om reden van inkomsten meer (doen)
bouwen dan waar vraag naar is.
Voorbeeld: in Groot-Brittannië bestaat ‘creaming off
betterment’ en in Spanje vloeit een vast deel van de
bestemmingswinst in de kas van de regio.
Functiefl exibiliteit
Kans: een strakke functiescheiding is goeddeels gedateerd
door het nieuwe wonen, werken, winkelen en recreëren.
Meer fl exibiliteit in bestemmingen maakt meegroeien in de
tijd mogelijk, verlaagt de kosten van criminaliteitspreventie
en kan de mobiliteitsgroei temperen.
Dilemma: bestemmingsplannen die tot in detail regelen wat
waar en wanneer is toegestaan.
Beleidsimplicatie: in overeenstemming met het advies van de
Commissie-Dekker uitwerken van een niveau van bestem-
mingsplannen tussen overdreven rechtsbescherming en
volledige functievrijheid. Verder stimuleren van sociale
redzaamheid en het nemen van verantwoordelijkheid op
gebiedsniveau, met betrokkenheid van bewoners en
ondernemers.
Voorbeeld: plattelandswoningen als voormalige agrarische
bedrijfswoningen (boerderijen), waarvoor ruimere milieure-
gels gelden die voorafgaande aan notariële overdracht
bekend zijn. Toegespitst op commercieel vastgoed heeft
Nieuwegein voor kantorenpark Merwestein het bestem-
mingsplan aangepast in strijd tegen leegstand. Het park ligt
vlak bij het centrum en trekt maatschappelijke gebruiksfunc-
ties. Amsterdam wil langer dan een jaar leegstaande
kantoren een nieuwe bestemming geven, die bijvoorbeeld
jongeren- of studentenhuisvesting mogelijk maakt.
Gebiedsaandelen
Kans: aandelen zijn een Nederlandse uitvinding voor het
aantrekken van middelen en het genereren van mentaal
eigenaarschap. Th ans zijn particulieren en pensioensfondsen
met vele miljarden op zoek naar continuïteit in een redelijk
rendement. Gebieden zijn nog onderbelicht. Wellicht zijn er
fi scale mogelijkheden te creëren in de sfeer van commandi-
taire vennootschappen, analoog aan cv’s voor scheepsbouw.
Dilemma: nog geen ervaringen met gebiedsaandelen of
gebiedsobligaties in Nederland, waardoor koudwatervrees.
Beleidsimplicatie: stimuleren en ondersteunen van het
proces gericht op een eerste spraakmakende toepassing in
Nederland. Hierbij aandacht voor verhandelbaarheid van de
aandelen, risico’s en reële rendementsprognoses.
Voorbeeld: Amerikaanse snelwegen met tol inclusief
aanliggende bedrijven, hotels, restaurants en benzinestati-
ons. In Nederland komen mogelijk delen van de A27 of A15
(voornemens tot publiekprivate samenwerking) of een
bedrijvencampus in Brainport Eindhoven in aanmerking.
Streekrekening
Kans: overheden, bedrijven en particuliere organisaties
kunnen een gemeenschappelijke streekrekening openen. Een
bank als de Rabobank geeft op de inleg een marktconforme
rente en doneert vijf procent over het totaal van de rentever-
goedingen. Op verzoek van deelnemers kan ook een deel van
de marktconforme rente worden geschonken aan het
betreff ende streekfonds.
Dilemma: de mogelijkheden zijn nog weinig bekend.
Beleidsimplicatie: stimuleren van toepassingen.
Voorbeeld: op de streekrekening voor Het Groene Woud is al
vijftig miljoen euro ingelegd. In combinatie met renteschen-
kingen genereert dit jaarlijks een kwart miljoen voor
investeringen in het gebied.
Zorg
Kans: de sterk oplopende kosten van curatieve (140 miljard
in 2025) zijn fors te reduceren door preventief meer groen
in de leefomgeving (besparing tussen vijf en tien procent),
levensloopbestendig bouwen waardoor ouderen minder
kans lopen op dementie door verhuizing op late leeftijd
(eveneens minimaal vijf procent) en gezondere voeding.
Liefst twee derde van alle chronische ziekten is direct
gerelateerd aan slechte voeding en/of voedingsgewoonten.
Het preventief investeren van thans curatieve middelen
komt zowel de zorg als de natuur en biologische (stads)
landbouw ten goede.
Dilemma: zorg, groen, voeding en bouw zijn volledig
gescheiden werelden.
Beleidsimplicatie: stimuleren van ontkokering en meer
concreet levensloopbestendig bouwen, groen in en om de
stad, agro-coöperaties en voedselbewustzijn.
Voorbeelden: De Sint Maartenskliniek in Nijmegen, waar
bewoners bewust gebruikmaken van gekende streekproduc-
ten met positieve eff ecten op gezondheid en geluk. In
Ommen worden op een voormalig militair oefenterrein zorg
en coöperatieve landbouw gecombineerd. Patiënten
verdienen er een eigen inkomen. Op en nabij het voormalige
vliegveld Soesterberg worden wonen, zorg, groen en
agro-productie gecombineerd. De directie van een ziekenhuis
overweegt nieuwbouw in een daarbij aan te leggen park,
wetende dat directe nabijheid van groen het gemiddelde
aantal opnamedagen tot een kwart kan bekorten.
Praktijk
maart 2011
40
AanbevelingenMarktpartijen
Neem de roep om transparantie serieus. Transparantie over
kosten en baten is een voorwaarde voor herstel van vertrou-
wen. En vertrouwen is een voorwaarde om onder meer de
woningmarkt weer aan de gang te krijgen. Kijk hiervoor niet
in eerste instantie naar de overheid maar neem hierin een
eigen verantwoordelijkheid.
Verbreed de kijk op ontwikkelen. Vooral voor ontwikkelaars
geldt dat zij tot voor kort sterk waren gefocust op nieuwe
ontwikkelingen, bij voorkeur grote uitleglocaties. Nu we
weten dat de samenleving in dit nieuwe tijdperk vooral
behoefte heeft aan kwalitatief hoogwaardige transformaties,
kleinschalig maatwerk in nieuwbouw en (collectief)
particulier opdrachtgeverschap, is het zaak de kijk op
ontwikkelen te verbreden. Zet de gewaardeerde professie in
daar waarer vraag naar is.
Gemeenten
Stimuleer ondernemerschap en innovaties. Nog te veel
gemeenten timmeren de toekomst dicht met gedetailleerde
bestemmingsplannen en structuurvisies. Het verleden is
daarin vaak leidend. Onze toekomst vraagt juist om
gemeenten die kansen zien, fl exibiliteit bieden en verbindin-
gen leggen met het oog op vitale coalities. Van toelaten via
ontwikkelen naar uitdagen. Dit vereist actief opereren in
brede netwerken, een hoog competentieprofi el van ambtena-
ren en een luisterende attitude van bestuur en politiek.
Erken de nieuwe realiteit. Waardeer, in navolging van
voorlopers onder marktpartijen, grondposities af tot reële
waarden en tref voorzieningen voor verliezen in lopende
grondposities. Stort toekomstige grondopbrengsten in een
specifi ek fonds, zodat een buff er ontstaat voor het opvangen
van conjunctuurschommelingen.
Provincies
Neem als middenbestuur je verantwoordelijkheid. Na de
Nota Ruimte (2006) is het regeerakkoord (2010) duidelijk
over de rol van provincies bij gebiedsontwikkeling. Het is de
kernactiviteit, er van uitgaande dat gebiedsontwikkeling
gaat over ruimte inclusief natuur en raakt aan economie. De
onderlinge verschillen tussen provincies qua voortvarend-
heid waarmee zij de cultuuromslag maken van hindermacht
naar ontwikkelkracht zijn groot. Willen we op regionale
schaal niet langer worden geconfronteerd met overaanbod
van bedrijventerreinen, commercieel vastgoed en in krimp-
en watergevoelige regio’s ook woningen is een actieve rol
vereist. Gezaghebbend in verbinden, regisseren en initiëren.
Zorg voor personen met het gewenste profi el. De cultuurom-
slag van niet mogelijk maken naar wel mogelijk maken is al
enige tijd gaande. Door de bank genomen is sprake van
progressie maar duidelijk is dat het tijd vergt en dat het
continue investering in talent vereist. En bovenal ambtelijke,
bestuurlijke en politieke overtuiging dat regionale regie op
volhoudbare infrastructuur, bedrijvigheid, woningbouw,
waterveiligheid en natuur er toe doet. Inherent aan eigen
twijfel is interne ineff ectiviteit en externe oproep tot
structuurdiscussies.
Rijk
Zet in op de sterkste regio’s. In de context van een exponen-
tieel toenemende mondiale concurrentie tussen regio’s, is
het verstandig schaarse rijksmiddelen vooral in te zetten op
de economisch sterkste regio’s. Elke geïnvesteerde euro
rendeert daar het meest. Als het daar blijft ‘regenen’,
‘druppelt’ het in de andere regio’s. Als onze (bescheiden)
metropolen qua kennis, kapitaal en kwaliteit worden
‘drooggelegd’ door Parijs, Londen of Chinese metropolen,
wordt het overal ‘mistig’. Politiek zal dit een lastige bood-
schap zijn, want vanuit het principe van de verdelende
rechtvaardigheid zijn we geneigd juist de zwakkere regio’s te
helpen. Toch is het noodzakelijk voor de concurrentiepositie
van Nederland.
Creëer condities voor innovatief ondernemerschap. Zeker
waar rijksmiddelen in het geding zijn, heeft het Rijk de
neiging te sturen op productniveau. In afrekenbare termen
van vierkante meters asfalt, kubieke meters zand of
waterberging, hectares natuur of specifi eke productinnova-
ties. Hierdoor neemt de fl exibiliteit voor andere overheden,
marktpartijen en particulieren af en worden zij in een
dociele rol gedrukt, terwijl juist innovatief ondernemer-
schap is vereist. Juist hiervoor de condities creëren is bij
uitstek een taak van het Rijk. Het gaat om concept- en
systeeminnovaties en sturing op panorama- of hooguit
programmaniveau.
Vereenvoudig het omgevingsrecht. Het bestaande
omgevingsrecht begon met de Woningwet uit 1901 en is na
110 jaar uitgewoond. Elke wijziging is als een lapje op nog
steeds dezelfde fi etsband. We zijn toe aan een fundamenteel
nieuw stelsel waarin niet langer plannen maar personen
centraal staan. Om te zorgen dat de verdienmogelijkheden,
zonder nieuwe complicerende experimentenwet, toch snel en
slim kunnen worden toegepast, is het van belang als Rijk
adequaat te reageren op signalen van gebiedscommissarissen als
zij aanlopen tegen frustrerende rijksregels uit de vorige eeuw.
Pas MIRT toe als integraal rijksbudget. Het binnen de EU
extreem centrale belastingregime van Nederland legitimeert
de vraag aan het Rijk integraal te investeren in infrastruc-
tuur en ruimte in de brede zin van het woord, inclusief
binnenstedelijke ontwikkelingen. Qua kaders kan worden
vastgehouden aan de Nota Ruimte, de Nota Mobiliteit en het
Nationaal Waterplan. Voeg daar een beknopte integrale
actualiseringsnotitie aan toe over krimp, prioritaire
projecten en nieuwe publieke fi nanciering.
Peter van Rooy é
Voor meer informatie en het downloaden
van dit cahier: www.nlbw.net.
maart 2011
41
maart 2011
42
RO snippers
Wildernis
Op 10 juni 1871 werd de laatste boom geveld
van het laatste oerbos in ons land. De kap van dit
legendarische Beekbergerwoud – dat lag tussen
Apeldoorn en Klarenbeek – werd met instem-
ming begroet. De ondergang ‘kwam voort uit
de overtuiging dat de strijd tegen de wildernis
de eerste plicht is van een beschaafd volk’. Dat
beschaafde volk heeft inmiddels ingezien dat het
slopen van een achtduizend jaar lang ongeschon-
den woud een doodzonde is. In 1993 besloot de
Vereniging tot Behoud van Natuurmonumenten
hier een natuurlijk en wild gebied tot ontwikke-
ling te brengen. Het nieuwe Beekbergerwoud zal
driehonderd hectare beslaan en staat daarmee
symbool voor het behoud en bescherming van
bestaande, bedreigde landschapen en het creëren
van nieuwe ruigtes en nieuwe, onontgonnen
streken. Instellingen zoals Natuurmonumenten,
Staatsbosbeheer en de provinciale landschappen
zijn daartoe de grote initiators. De ecologische
hoofdstructuur en het behoud van biodiversiteit
zijn de leidende principes.
Kester Freriks bewijst dat anno 2010 gelukkig
nog steeds sprake is van ruige stukken, min
of meer ongerepte natuur in Nederland. De
veerkracht van de natuur blijkt ongeloofl ijk,
alhoewel mensenhanden voortdurend trachten
daarop controle uit te oefenen. Freriks, die zijn
sporen als auteur van romans en reisverhalen
heeft verdiend, is in twaalf maanden op zoek
gegaan. Het resultaat is een lyrische beschrijving
van 25 ‘verborgen’ streken en plaatsen. Daar
zitten ook opmerkelijk genoeg de stedelijke
jungle van Amsterdam en de industriële wildernis
van de Maasvlakte – waar het ooit het vogelrijke
eilandje De Beer was gesitueerd bij. ‘Rondom
mij, van horizon tot horizon tekent zich het
summum van het westerse beschavingsoff ensief
af, een onafzienbare muur van aluminium, beton,
golfplaat, rook, buizen en schoorstenen die als
een vloedgolf op me afkomt’.
Het prachtig vormgegeven boek ‘Verborgen
wildernis’ bevat verslagen van zijn ervaringen
in combinatie met kaarten uit de Atlas der
Neederlanden, die bijeengebracht en uiteengezet
worden door conservator kaarten en atlassen
van de bijzondere collecties van de Universiteit
van Amsterdam, Jan Werner.
Natuurbouw en natuurherstel blijken geen optie.
Dat is – volgens Freriks – allemaal te gekunsteld.
Zo heeft het Zuidhollandse eiland Tiengemeenten
weinig met de echte wildernis te maken en is de
ontwikkeling van de Oostvaardersplassen – dat
eigenlijk na de inpoldering van Flevoland bij
toeval ontstond omdat de geplande industrialisa-
tie daar stagneerde – met allerlei beheerprogram-
ma’s en de introductie van edelherten, konikpaar-
den en heckrunderen op de verkeerde weg.
Vermoedelijk is de romanticus en natuurliefheb-
ber Freriks ook niet te spreken over het recente
afschieten van een wildzwijn dat daar – volgens de
faunabeheerders – niet thuis hoorde. ‘De natuur
vindt in al haar vitaliteit een bestaansrecht dat de
mens buitensluit, overbodig maakt’. (RC)
KE ST ER FRERIKS EN JAN W ERNER 2010 : V E R B OR
G E N WILDE R NI S; RUIG E NAT UUR & K A A RT E N IN
N E DE R L A ND , 367 BLZ . , AT HENAEUM/POL AK & VAN
GENNEP, AMST ERDAM, 367 BLZ . , 29,95 EURO
Denkstad
Een sterke stedelijke regio bestaat niet (meer)
uit een centrum en periferie, maar uit ee grote
dynamische diversiteit aan milieus: historische
binnensteden, stationsomgevingen, werklo-
caties, stedelijke woonwijken, grootschalige
winkelgebieden en de bebouwde en groene
gebieden daar omheen. Door creatief en
proactief kansen en ontwikkelingen te stimule-
ren zullen ruimtelijke planners anders moeten
denken, aldus Maarten Hajer van het Planbureau
voor de Leefomgeving. ‘Kern van deze benade-
ring is het denken in termen van contrasten
en complementariteit binnen de regio. Een
stedelijke regio is immers als een mozaïek met
veelkleurige vlakken. Een mozaïek waar niet
zozeer sprake is van uitbreiding, maar waar
herschikking en herstructurering aan de orde
van de dag zijn’.
In het prettig gestructureerde en leesbare ‘De
staat van de ruimte 2010’ komen in acht ‘verdie-
pingen’ alle verschillende stedelijke milieus aan
bod. Die analyse laat zien dat plekken weliswaar
uniek zijn, maar dat er toch algemene uitspra-
ken kunnen gelden. Op basis daarvan ontstaan
mogelijkheden voor een adaptieve planning
en voor visievorming. Het gaat er darbij om te
sturen op de identiteit van een locatie.
DE S TA AT VA N DE R U I M T E 2 0 1 0 ; DE H E R S C H I K K I N G
VA N S T E DE L I J K N E DE R L A N D , PL ANBUR E AU VOOR
DE LEEFOMGEVING, DEN HAAG/BILT HOVEN, 2010,
I SBN 9789078645368, 192 BLZ .
Decentraal wat kanOp 1 juli 2008 trad de vernieuwde Wet ruimte-
lijke ordening in werking. Op verzoek van de
Eerste Kamer heeft het Planbureau voor de
Leefomgeving samen met het Instituut voor
Bouwrecht gekeken hoe deze wet in de nieuwe
planologische en bestuurlijke praktijk werkt. En
hoewel de onderzochte periode slechts anderhalf
jaar bedraagt blijkt dat het bestemmingsplan
weliswaar het belangrijkste normstellende en
conserverende instrument is geworden, maar
dat het nog te weinig anticipeert of sturend is op
nieuwe ontwikkelingen.
Een ander doel van de wetswijziging was een
snellere planologische besluitvorming, vooral
waar het gaat om bestemmingsplannen. Dat
lijkt gelukt te zijn – ook voor projectbesluit-
procedures – hoewel het voortraject inmiddels
wel is verlengd door een veelheid van verplicht
onderzoek op het gebied van bodemgesteldheid,
waterhuishouding, luchtkwaliteit, fl ora en fauna
en archeologie. Opvallend is dat de versnelling
van de procedures niet (gedeeltelijk) teniet is
gedaan door meer en langdurige beroepspro-
cedures. Immers, Gedeputeerde Staten en de
VROM-inspectie zouden met het wegvallen
van de goedkeuringsprocedure daartoe hun
toevlucht kunnen nemen. Dat blijkt niet het
geval. In 2008 en 2009 heeft de Raad van State
Aanbevolen lectuurOnder redactie van Robbert Coops ([email protected])
maart 2011
43
RO snippers
Hulsbos en
Dijker:
voorzitters
jongNLingenieurs
en Jong SKB
Per 1 januari 2011 zijn twee jonge
Witteveen+Bos’ers voorzitter geworden
van landelijke organisaties. Ir. J. (Joost)
Hulsbos van jongNLingenieurs en
ir. R. (Rob) Dijcker van Jong SKB.
JongNLingenieurs is een netwerk voor
young professionals, werkzaam bij
lidbureaus van NLingenieurs. Dit netwerk
is bedoeld om branchebrede ontwikkelin-
gen te bespreken en kennis uit te wisselen.
Daarnaast wil JongNLingenieurs een brug
slaan naar opdrachtgevers, universiteiten
en hogescholen.
Jong SKB zijn young professionals op
gebied van duurzame ontwikkeling van de
ondergrond, die zich hebben verenigd. Dit
netwerk verbindt overheden en marktpar-
tijen in hun zoektocht naar vernieuwing,
verbetering en verbreding van het gebruik
van de ondergrond.
Vork: ruimte-
ontwikkelaar
Boheemen
Per 1 februari is
Michiel Vork (1977)
begonnen als ruimte-ontwikkelaar. Hij zal
zich primair gaan richten op de ontwikke-
ling van woninglocaties.
Vork heeft zijn opleiding als commercieel
bouwkundige gevolgd aan de Haagse
Hogeschool, aangevuld met enkele
opleidingen zoals project- en procesma-
nagement en strategische projectontwik-
keling. Zijn afstudeerproject bij TNO
Bouw in Delft was ‘consumentgericht
bouwen’. Als projectontwikkelaar heeft de
heer Vork achtereenvolgens gewerkt bij
Arcadis/PRC, Panagro en Th unnissen
Ontwikkeling.
Asselbergs:
nieuwe
Atelierleider
Fons Asselbergs,
voorheen onder
meer Rijksadviseur Cultureel Erfgoed en
wethouder van de gemeente Amersfoort,
leidt vanaf
15 februari 2011 de werkplaats voor
ruimtelijke kwaliteit, AtelierOverijssel.
Met de komst van de heer Asselbergs, een
zwaargewicht op het gebied van ruimtelijke
kwaliteit, zet het Atelier dit jaar in op de
rol van Overijsselse gemeenten.
Rommers
AgendaAgenda
slechts 35 uitspraken gedaan over bestemmings-
plannen en daarbij was de provincie noch VROM
appellant. (RC)
E X D U R A N T E E VA LUAT I E W E T R U I M T E L I J K E
OR DE N I N G ; E E R S T E R E S U LTAT E N , PL ANBURE AU
VOOR DE LEEFOMGEVING, DEN HAAG/BILT HOVEN,
2010, I SBN 9789078645351, 133 BLZ .
Uitgebalanceerd! Een indrukwekkend aantal deskundigen uit
verschillende organisaties heeft een al even
indrukwekkend overzicht tot stand gebracht
over al onze monumenten, archeologische
vindplaatsen en het historische landschap,
oftewel het culturele erfgoed. Dat is op een
systematische, op gegevens onderbouwde wijze
gebeurd waardoor het erfgoed, het erfgoedbe-
leid en de ontwikkelingen daarvan in concreet
perspectief konden worden geplaatst. En dat is
hard nodig, want zolang de precieze kennis bij
bestuurders en beleidsbepalers ontbreekt dreigen
voor de kwaliteit van het erfgoed noodlottige
maatregelen genomen te worden. Niettemin – zo
waarschuwt directeur Cees van ’t Veen van de
Rijksdienst voor het Culturele Erfgoed – is het
geen beleidsevaluatie. De balans levert wel de
gegevens voor politieke en maatschappelijke
discussies (zie ook: ROM, juni 2010).
De balans is uiterst zorgvuldig en thematisch
opgebouwd. Het levert daardoor een overvloed
aan gegevens maar vooral ook aan overwegingen
om geen onverhoedse inbreuken te plegen op het
erfgoed. Want dat is onomkeerbaar.
Per provincie zijn kaarten toegevoegd waarin
niet alleen is aangegeven waar rijksmonumen-
ten, wederopbouwmonumenten of archeologi-
sche gebieden zijn te vinden, maar waarin ook
overzichten zijn opgenomen over (voorgeno-
men) gemeentelijke en provinciale plannen op
het gebied van monumentenzorg, archeologie of
landschapsontwikkeling. (RC)
RIJKSDIEN ST VOOR HE T CULTUREEL ERFGOED:
E R FGOE DB A L A N S 2009: A RC HEOLO GIE ,
MONUME N T E N E N CULT UURL A NDS C HA P IN
N E DE R L A ND , I SBN 9789076046624, 300 BLZ . ,
AMER SFOORT 2009.
d b
Cursus/Congres
Cursus Klimaatverandering:
risico-inventarisatie en –communicatie
Risico’s, strategieën, communicatie en
onzekerheden rond klimaatveranderingen.
Plaats: Wageningen
Datum: dinsdag 31 mei en woensdag
1 juni 2011
Info: [email protected]
Landelijke bijeenkomst Crisis- en
herstelwet
De opbrengst van de wet voor de praktijk
Datum: 31 maart
Plaats: Jaarbeurs, Utrecht
Info: www.rostra.nl
Ruimteconferentie 2011
Over infrastructuur en stedelijke
ontwikkeling
Datum: 19 april
Plaats: Cruise Terminal, Rotterdam
Info: www.pbl.nl
Colofon
Abonnementen/klantenservice
Reed klantenservice
Postbus 808
7000 AV Doetinchem
telefoon: 0314-358 358, fax: 0314-358 161
e-mail: [email protected]
ROmagazine is gratis voor ambtenaren milieu
en ro rijksoverheid, provincie, waterschappen,
regiobesturen en gemeenten. Aanmelden kan
via website www.romagazine.nl.
Jaarabonnement:
• standaard € 169,95 incl. btw
• studenten en VVM- en NIROV-leden
€ 89,95 incl. btw
• meeleestarief (v.a. 2e abonnement op
hetzelfde adres) € 78,75 incl. btw
• losse nummers € 23,75 incl. btw excl. porti
Abonnementen kunnen ieder moment ingaan,
doch slechts worden beëindigd indien schrifte-
lijk, telefonisch of per e-mail vóór 1 november
van de lopende jaargang is opgezegd. Bij
niet-tijdige opzegging wordt het abonnement
automatisch met een jaar verlengd.
Het volgende nummer van ROmagazine
verschijnt in april. Uw opgegeven gegevens
kunnen door Reed Business bv en geselec-
teerde bedrijven worden gebruikt voor het
toezenden van informatie en/of speciale
aanbiedingen. Indien u hiertegen bezwaar
heeft, kunt u zich schriftelijk richten tot:
Reed Business bv
t.a.v. Adresregistratie
Postbus 808
7000 AV Doetinchem
ISSN 1571-0122
Jaargang 29 nr. 3
maart 2011
ROmagazine is het maandelijkse vak blad
voor de ro’er bij gemeente en provincie,
de rijksoverheid, marktpartijen en
maatschappelijke organisaties. ROmaga-
zine biedt actuele informatie over
ontwikkelingen in het beleid, beschrijft
best cases in de uitvoering van dat beleid
en biedt een platform voor opinies over de
ruimtelijke ontwikkeling. Aan deze uitgave
is de grootst mogelijke zorg besteed: voor
onvolledige/onjuiste informatie aanvaar-
den auteur(s), redactie en uitgever geen
aansprakelijkheid. Voor verbetering van
onjuistheden houden zij zich aanbevolen.
Redactieadres
Reed Business bv
Postbus 152
1000 AD Amsterdam
telefoon: 020-515 91 89 of 06-485 200 20
e-mail: [email protected]
Redactie
Marcel Bayer (hoofdredacteur),
Karl Bijsterveld, Max Rozenboom
(eindredactie), Jaco Boer, Martin de Jong,
Michel Robles, Marieke Vos
Medewerkers
Karin Broer, Mark Hendriks, Bas Husslage,
Loek Kusiak, Sanne van der Most, Harry
Perrée, Ton van Rietbergen, Lucas
Rozenboom (cover)
Uitgever
Heleen Kooistra
Website
www.romagazine.nl
Advertenties
Acquire Media
Faradaystraat 4A
8013 PH Zwolle
telefoon: 038-460 63 84
e-mail: [email protected]
maart 2011
44
In aprilRuimtelijk bekeken
Utrechtse plaklocatiesHer en der in het landelijke gebied van de
Provincie Utrecht staan duizenden woningen
met per locatie onvoldoende draagvlak
voor goed openbaar vervoer en andere
voorzieningen en meer verkeersdruk
op lokale wegen. Over het gebrek aan
coördinatie in Neerlandse kleinste, meest
centrale en ruimtelijk meest kwetsbare
provincie.
Traditie en tijdgeest in de ruimtelijke
ordening
Willem Salet ‘Dit kabinet legt een radicalere en robuustere
visie op de ruimtelijke vraagstukken neer
dan we de laatste vijftig jaar hebben gezien’,
stelt hoogleraar planologie aan de UvA
Willem Salet. Hij noemt het een ‘paradoxale
situatie’ dat dit economisch ingestoken
ruimtelijk beleid samen gaat met
decentralisatie van de ruimtelijke
bevoegdheden. ‘Dan komt het dus nooit van
de grond’. Salet ziet in het beleid nog weinig
aansluiting op hetgeen zich in de praktijk
allang voltrekt: de netwerkstad.
Trend
Actualisering bestemmingsplannenSamen met Eiff el maakt ROmagazine de
tussenstand op van de actualiseringsslag met
bestemmingsplannen bij gemeenten. Eiff el
doet daar onderzoek naar en analyseert waar
de grootste voortgang en vertraging
plaatsvindt, en wat de voornaamste
belemmeringen momenteel bij gemeenten
zijn om hun bestemmingsplannen actueel en
digitaal raadpleegbaar te maken.
Belasting_Magazine bevat direct toepasbare informatie voor de adviespraktijk. Over de effecten van fi scale wetgeving in de praktijk, belastingnieuws en –tips. Met rubrieken als: Praktijktips, Haagse actualiteiten, Internationaal nieuws, Pensioenpraktijk, Estate planning, Financial planning, BTW actualiteiten, DGA Journaal en BM Column. Verschijnt 8 keer per jaar.
Nu 4 nummers van € 115,61 voor € 92,49 excl. btw!
NU HALFJAARABONNEMENT MET 20% KORTING
Bestel direct! Kijk op www.elsevierfi scaal.nl of bel 0314-358358
Voorzie uw klanten van concreet en actueel advies met Belasting_Magazine!
Met Fiscaal Advies mist u niets! Het magazine sluit aan bij de Elsevier Almanakken en geeft u zes keer per jaar to the point informatie over fi scale wetgeving. Voor alerte particulieren én adviseurs.
Bevat korte bijdragen van fi scaal nieuws, zoals (aanpassing) wetgeving, fi scale tips, uitspraken van de fi scale rechter, achtergronden vanuit de fi scale wereld en lezersvragen.
Nu 6 nummers van € 63,20 voor € 50,56 incl. btw!
NU JAARABONNEMENT MET 20% KORTING
Bestel direct! Kijk op www.elsevierbelasting.nl of bel 0314-358358
Altijd op de hoogte van de belangrijkste fi scale ontwikkelingen
Weet u de weg in het fi scale doolhof?Weet u de weg in het fi scale doolhof?
0107 FA-BM 210x297 Z_PR.indd 1 23-03-10 12:37
Bouwfonds Ontwikkeling staat sinds jaaren dag met beide benen midden in de maat-schappij. Onze betrokkenheid is ontstaan vanuit vijfenvijftig jaar aandeelhouder-schap van ruim vijfhonderd Nederlandse gemeenten en wordt gevoed door het fi jn-mazige netwerk van onze regiokantoren. Wie zo betrokken is, kijkt vanzelfsprekend verder dan alleen naar de fysieke gebieds-ontwikkeling.
We houden nu al rekening met de betekenisvan onze projecten voor toekomstige genera-ties. Denken vanuit die toekomstwaardebetekent kiezen voor kwaliteit boven kwan-titeit, voor duurzaamheid boven snelle winst, voor slimme, integrale oplossingen en voor verantwoord rendement voor investeerders, eindgebruikers en de samenleving.
Bouwfonds Ontwikkeling is onderdeel van Rabo Vastgoedgroep
Betrokkenheid