roli i huamarrjes private dhe huamarrjes publike në zhvillimin ...

REPUBLIKA E SHQIPËRISË UNIVERSITETI I TIRANËS FAKULTETI I EKONOMISË

ROLI I HUAMARRJES PRIVATE DHE HUAMARRJES PUBLIKE NË ZHVILLIMIN

EKONOMIK TË VENDIT

PËR GRADËN SHKENCORE: “DOKTOR I SHKENCAVE NË EKONOMI”

Përgatiti: Udhëheqës Shkencor:

Migena PETANAJ Prof.As.Dr. Brikena LEKA

TIRANË, 2016

Roli i huamarrjes private dhe huamarrjes publike në zhvillimin ekonomik të vendit Migena Petanaj

1

PËRMBAJTJE HYRJE ......................................................................................................................................................... 7 QËLLIMI DHE OBJEKTIVAT E STUDIMIT .................................................................................... 9 HIPOTEZAT............................................................................................................................................. 10 METODOLOGJIA E STUDIMIT ......................................................................................................... 11 KONTRIBUTET E STUDIMIT ............................................................................................................ 12 PËRMBLEDHJE EKZEKUTIVE ......................................................................................................... 14 KAPITULLI 1: RISHIKIMI I LITERATURËS MBI HUAMARRJEN PRIVATE DHE PUBLIKE .................................................................................................................................................. 17

1.1. Rishikim i literaturës mbi marrëdhënien e borxhit publik me rritjen ekonomike ............ 17 1.2. Rishikim i literaturës mbi marrëdhënien e borxhit privat me rritjen ekonomike ........... 21 1.3. Modele të rritjes ekonomike ................................................................................................... 24 1.4. Kapitali privat dhe rritja ekonomike ...................................................................................... 26

KAPITULLI 2: BORXHI PUBLIK DHE EFEKTI I TIJ NË ZHVILLIMIN EKONOMIK ......... 29 2.1 Koncepti i defiçitit buxhetor, Borxhit Publik dhe rritjes ekonomike ................................ 29 2.2 Analiza e Borxhit të Brendshëm dhe të Jashtëm .................................................................. 34 2.3 Roli i Borxhit Publik në rritjen ekonomike ........................................................................... 39 2.4 Borxhi Publik dhe rritja ekonomike në vendet anëtare të BE-së ....................................... 41 2.5 Ecuria e Borxhit Publik të Shqipërisë në vite ....................................................................... 44

KAPITULLI 3: ROLI I HUAMARRJES PRIVATE NË ZHVILLIMIN EKONOMIK TË VENDIT .................................................................................................................................................... 49

3.1 Rëndësia e zhvillimit të Sektorit Privat ................................................................................. 49


2

3.2 Roli i biznesit në huamarrjen private dhe marrëdhënia biznes-banka ............................... 52 3.3. Ecuria e Huamarjes Private në Shqipëri ................................................................................ 54 3.4. Disa problematika të borxhit privat në Shqipëri dhe vende të tjera të Rajonit ................ 59 3.5. Analizë pyetësorëve mbi aktivitetin kreditues të bankave ................................................. 62

KAPITULLI 4: ANALIZA STATISTIKORE, EKONOMETRIKE DHE VËRTETIMI I HIPOTEZAVE ......................................................................................................................................... 75

4.1. Aspektet teorike ........................................................................................................................ 75 4.2 Modeli bazë i përdorur për aplikim........................................................................................ 78 4.3 Grafikët e variablave të marrë në studim .............................................................................. 80 4.4 Interpretimi i rezultateve dhe vërtetimi i hipotezave ........................................................... 83

KONKLUZIONE ..................................................................................................................................... 96 REKOMANDIME ................................................................................................................................... 99 BIBLIOGRAFIA .................................................................................................................................... 102 ANEKSE ................................................................................................................................................. 107 PYETËSOR ............................................................................................................................................ 135

PËR AKTIVITETIN KREDITUES TË BANKAVE .................................................................... 135 KREDIA PËR INDIVIDËT ............................................................................................................. 136 PRITJET PËR TË ARDHMEN ....................................................................................................... 137

BOTIME: ................................................................................................................................................. 139 PJESËMARRJE NË KONFERENCA SHKENCORE: .................................................................... 141


3

LISTA E TABELAVE Tabela 2.1 Norma e rritjes së PPB-së reale në vendet e Ballkanit Perëndimor .............................34 Tabela 2.2Totali i IHD-ve në milionë lekë ....................................................................................34 Tabela 2.3 Struktura e Borxhit të Brendshëm ................................................................................35 Tabela 2.4 Mbajtësit e Borxhit të Brendshëm ...............................................................................36 Tabela 2.5 Ecuria e borxhit publik për periudhën 2001-2015 .......................................................45 Tabela 3.1 Kredia për bizneset sipas sektorëve të ekonomisë .......................................................56 Tabela 3.2 Kreditë me probleme ndaj totalit të kredisë (në %) .....................................................60 Tabela 3.3 Disa tregues kryesorë makroekonomikë për vendet e Evropës Lindore ......................61 Tabela 4.1 Përmbledhje e treguesve ..............................................................................................78 Tabela 4.2 Ecuria e Borxhit Publik, Borxhit Privat dhe PBB-së Reale .........................................80 Tabela 4.3 Përmbledhja e Modelit sipas PBB-së Reale .................................................................84 Tabela 4.4 Tabela ANOVAb .........................................................................................................85 Tabela 4.5 Koefiçientët ..................................................................................................................85 Tabela 4.6 Përmbledhja e Modelit .................................................................................................86 Tabela 4.7 ANOVAb ......................................................................................................................87 Tabela 4.8 Koefiçientëta .................................................................................................................87 Tabela 4.9 Përmbledhja e Modelit .................................................................................................89 Tabela 4.10 ANOVAb ....................................................................................................................89 Tabela 4.11 Koeficientëta ...............................................................................................................90 Tabela 4.12 Koeficientëta ...............................................................................................................93 Tabela 4.13 Koeficientëta ...............................................................................................................94


4

LISTA E GRAFIKËVE Grafiku 2.1 Shërbimi i borxhit ndaj stokut të borxhit sipas sektorëve (në %) .............................. 39 Grafiku 2.2 Raportet e Borxhit Publik ndaj PBB-së në vendet anëtare të BE-së ......................... 42 Grafiku 2.3 Elasticiteti i PBB-së për Borxhin Publik dhe Raporti i Borxhit Publik ndaj PBB-së në vendet anëtare të BE-së ................................................................................................................. 43 Grafiku 2.4 Elasticiteti i borxhit publik ndaj PBB-së ................................................................... 44 Grafiku 2.5 Struktura e stokut të borxhit ...................................................................................... 46 Grafiku 2.6 Ecuria e stokut të borxhit / PBB-së ........................................................................... 47 Grafiku 2.7 Parashikimi i Raportit të Borxhit Publik ndaj PBB-së .............................................. 48 Grafiku 3.1 Shpërndarja e peshave të kredisë së re për biznesin dhe individët ............................ 57 Grafiku 3.2 Cilësia e portofolit të bizneseve ................................................................................ 58 Grafiku 3.3 Treguesi i Kredive me Probleme ndaj Totalit të Kredisë .......................................... 59 Grafiku 3.4 Kriteret e bankës për kredinë dhënë bizneseve ......................................................... 63 Grafiku 3.5 Standartet për miratimin e kredive për biznes ........................................................... 64 Grafiku 3.6 Kushtet e miratimit të kredisë për bizneset ............................................................... 65 Grafiku 3.7 Kërkesa e bizneseve për kredi ................................................................................... 65 Grafiku 3.8 Efekti i faktorëve në ndryshimin e kërkesës për kredi .............................................. 66 Grafiku 3.9 Kriteret e bankës për kredinë dhënë individëve ........................................................ 67 Grafiku 3.10 Standardet e aplikuara për miratimin e kredive për individë .................................. 68 Grafiku 3.11 Kërkesa e individëve për kredi ................................................................................ 68 Grafiku 3.12 Efekti i faktorëve në ndryshimin e kërkeses për kredi për individët ....................... 69 Grafiku 3.13 Ndryshimet në standardet e bankës për miratimin e kredisë për bizneset dhe kredisë për individët .................................................................................................................................. 70


5

Grafiku 3.14 Ndryshimet në kërkesën për kredi për bizneset dhe individët ................................. 71 Grafiku 3.15 Ritmi i aktivitetit kreditues në lekë dhe në valutë për periudhën e ardhshme ......... 71 Grafiku 3.16 Ndryshimet në normën e interesit të kredisë ........................................................... 72 Grafiku 3.17 Vlerësimi i faktorëve në kërkesën për kreditim në valutë të huaj për bizneset ....... 73 Grafiku 3.18 Vlerësimi i faktorëve në kërkesën për kreditim në valutë të huaj për individët ...... 74 Grafiku 4.1 Borxhi Publik dhe Privat gjatë periudhës 2001-2015 i shprehur në miliona lekë. .... 81 Grafiku 4.2 Borxhi Publik i Brendshëm dhe i Jashtëm gjatë periudhës ....................................... 81 Grafiku 4.3 Borxhit Publik dhe Privat gjatë periudhës 2001-2015 i shprehur në përqindje në raport me PBB-në ......................................................................................................................... 82 Grafiku 4.4 Borxhi Publik i Brendshëm dhe i Jashtëm gjatë periudhës 2001-2015 i shprehur në përqindje në raport me PBB-në..................................................................................................... 82 Grafiku 4.5 PBB-ja gjatë periudhës 2001-2015 i shprehur në miliona lekë ................................. 83 Grafiku 4.6 Trendi i kontributit ndër vite të Borxhit Publik ndaj PBB-së Reale .......................... 86 Grafiku 4.7 Trendi i kontributit ndër vite e borxhit privat ndaj PBB-së Reale ............................ 88 Grafiku 4.8 Trendi i kontributit ndër vite të borxhit publik dhe borxhit privat ndaj PBB-së Reale të marrë sëbashku .......................................................................................................................... 91


6

LISTA E SHKURTIMEVE PBB Prodhimi i Brendshëm Bruto PKB Prodhimi Kombëtar Bruto INSTAT Instituti i Statistikave OECD Organizata Ekonomike për Koperim dhe Zhvillim FMN Fondi Monetar Ndërkombëtar BB Banka Botërore BSH Banka e Shqipërisë BE Bashkimi Europian VAR Vektor Auto-Regression BQE Banka Qëndrore Europiane UNDP United Nation Development Programme EUROSTAT European Statistics IHD Investime të huaja direkte EJL Europa Juglindore BP Ballkani Perëndimor


7

HYRJE Kriza financiare me tё cilёn u pёrballёn shumë vende u ka tërhequr vëmendjen shumë ekonomistëve, kryesisht tek problematikat që lidhen me borxhin publik, duke lënë jashtë vëmendjes një lloj tjetër borxhi po aq të rëndësishëm për ekonominë e një vendi siç është huamarrja private. Në kushtet kur burimet alternative të financimit të projekteve të biznesit, jashtë kanaleve bankare janë të kufizuara, huamarrja private ka ndikim të madh në rritjen ekonomike të vendit. Kur flasim për borxh, duhet të merret parasysh si borxhi publik, ashtu dhe borxhi privat. Aktualisht, ndërsa borxhi publik në Shqipëri gjendet në shifra alarmante, borxhi privat është i ulët krahasuar me madhësinë e tij në vendet e Rajonit, pasi me shifrat e borxhit privat në vendet e zhvilluara as nuk mund të krahasohet. Analiza e borxhit privat merr një rëndësi të veçantë për faktin se borxhi privat është i lidhur me financimin e projekteve të biznesit dhe me rritjen e kërkesës konsumatore, të cilat i shërbejnë rritjes ekonomike dhe përmirësojnë parametrat makroekonomikë të vendit. Kjo analizë merr një rëndësi të veçantë, sidomos në kushtet e një ekonomie në reçesion. Kriza ekonomike e vitit 2007 detyroi shumë vende që të marrin borxh, sepse nga njëra anë të ardhurat e tyre fiskale u zvogëluan si pasojë e reçesionit, nga ana tjetër shpenzimet publike u rritën nga zbatimi i politikave të gabuara sociale, që u ndërmorën nga qeveritë e këtyre vendeve. Borxhi publik është një prej treguesve kryesorë makroekonomik, i cili formon imazhin e vendeve në tregjet ndërkombëtare dhe një faktor përcaktues për rritjen e fluksit të investimeve të huaja direkte. Ai përfaqëson një levë, që po u përdor mirë dhe me efikasitet, i jep një shtysë pozitive rritjes ekonomike. Nëse përdoret keq, mund të shkohet deri aty sa ta çojë vendin në kufijtë e krizës financiare. Për më tepër, huaja në letra me vlerë, afati i tyre, normat e interesit dhe kostot e përgjithshme të financimit të borxhit kanë ndikim mbi ekonominë, mbi të ardhmen e ndërmarrjeve dhe mirëqenien sociale jo vetëm për brezin e sotëm, por edhe për brezat e ardhshëm. Sot problemi nuk është borxhi fillestar, por borxhi i akumuluar dhe i pashlyer që rritet çdo ditë. Pra, problemi nuk shtrohet sa borxh kemi marrë, por sa fuqi ripaguese kemi dhe sa të qëndrueshme janë rrjedhat tona të parasë për të shlyer këtë borxh. Ky është sot problemi për çdo huamarrës shqiptar qoftë ky qeveri, biznes apo ekonomi familjare. Menaxhimi i Borxhit Publik në vendet në tranzicion dhe vendet në zhvillim është më kompleks dhe vendimtar se sa në vendet e zhvilluara. Në këto ekonomi të dobta, zgjedhja e strukturës financiare të borxhit publik është çelësi për të garantuar stabilitetin fiskal për shkak të luhatshmërisë së lartë të kushteve makroekonomike dhe financiare. Përveç kësaj, dinamika e


8

borxhit publik rëndon peshën e rrezikut fiskal si një burim i jostabilitetit makroekonomik të çdo vendi. Një ndër problemet me të cilat përballet ekonomia shqiptare është edhe dukuria e huave me probleme, e cila qysh prej vitit 2008 ka ardhur gjithnjë në rritje. Treguesi i lartë i huave me probleme ka treguar se disa faktorë të rëndësishëm që mund të ndikonin në zbutjen e kësaj dukurie, nuk kanë funksionuar me të gjitha hapësirat e mundshme. Megjithë përpjekjet që po bëjnë bankat e nivelit të dytë së bashku me Bankën Qëndrore, kreditë e këqija janë përsëri në nivel shqetësues. Ekonomia shqiptare, gjatë dekadës së fundit ka njohur një rritje ekonomike të qëndrueshme dhe relativisht të kënaqshme, krahasuar me vendet e tjera të Rajonit. Proceset e transformimit ekonomik dhe të ristrukturimit, si dhe politikat makroekonomike të ndjekura në këto dhjetë vitet e fundit kanë rezultuar me ritme rritje më të larta në Rajonin e Europës Lindore. PBB-ja për frymë është rritur me rreth 2.3 herë gjatë periudhës 2000-2014, me një rritje mesatare vjetore prej rreth 5.6 %. Por, megjithë nivelin e lartë të rritjes ekonomike, sipas të dhënave të publikuara nga Banka Botërore, Shqipëria mbetet një nga vendet më të varfëra të Europës, me rreth 25 % të popullsisë që jeton nën nivelin e varfërisë, në krahasim me një mesatare prej mbi 10,000 dollarë në vit, që jeton popullsia në vendet e tjera të Rajonit të Ballkanit. Kjo sjell një varësi të vendit nga ekonomitë e huaja, qoftë përsa i përket nevojës për import të pjesës më të madhe të mallrave, qoftë dërgesave të emigrantëve (rreth 15 % e PBB-së), të investimeve dhe të huave të drejtpërdrejta (rreth 7 % e PBB-së) dhe e ndihmave të tjera ndërkombëtare.1

1 Studim i Biznes Albania, 2011


9

QËLLIMI DHE OBJEKTIVAT E STUDIMIT Qëllimi i këtij studimi është të analizojë përfitimet dhe të metat e huamarrjes publike dhe huamarrjes private në rritjen ekonomike, punësimin, defiçitin buxhetor, bilancin e pagesave dhe inflacionin. Nëpërmjet hulumtimit të variablave të ndryshëm që ndikojnë mbi PBB- në dhe që janë të lidhur me borxhin publik, studimi ka për qëllim të përcaktojë kufirin minimal të rritjes ekonomike dhe të borxhit publik, pas të cilit ky i fundit nuk kthehet në një barrë të rrezikshme për ekonominë. Gjithashtu studimi ka për qëllim të vlerësojë rëndësinë e sektorit privat dhe të huamarrjes private në zhvillimin ekonomik të vendit. Studimi fokusohet në efektet e borxhit publik dhe borxhit privat mbi treguesit makroekonomik të vendit dhe sidomos theksi vihet në efikasitetin e huamarrjes publike dhe huamarrjes private mbi PBB-në. Efektet e borxhit publik mbi PBB-në variojnë nga njeri vend në tjetrin, duke studiuar faktorët që ndikojnë mbi të dalin diferencat midis këtyre vendeve dhe bëhet i mundur krahasimi i efektit të huamarrjes private dhe huamarrjes publike mbi ekonominë e çdo vendi. Duke ndjekur qëllimin, ky studim do të fokusohet: në domosdoshmërinë e borxhit shtetëror dhe mënyrën se si shteti e siguron këtë borxh, në rëndësinë e zhvillimit të sektorit privat dhe rolit të biznesit mbi huamarrjen private, në rolin e borxhit publik dhe huamarrjes private në rritjen ekonomike të vendit, se si paraqitet e ardhmja e aktivitetit kreditues të bankave, sa problematik është borxhi i jashtëm i Shqipërisë dhe si menaxhohet ai nga Qeveria Shqiptare etj.


10

HIPOTEZAT

1. Borxhi publik ndikon mbi rritjen ekonomike. Një nivel borxhi i lartë çon në uljen e ritmeve të rritjes ekonomike dhe një nivel borxhi i ulët çon në rritjen e ritmeve të rritjes ekonomike.

2. Niveli i ulët i huadhënies private, si dhe frenimi i ritmeve të saj, nuk e stimulon rritjen ekonomike.

3. Borxhi publik ndikon mbi Prodhimin e Brendshëm Bruto. Akumulimi i borxhit çon në uljen e investimeve.

4. Huamarrja private ndikon më shumë mbi Prodhimin e Brendshëm Bruto, se sa huamarrja publike.


11

METODOLOGJIA E STUDIMIT Metodologjia e përdorur është në funksion të qëllimeve të vëna në fillim të punimit. Studimi është mbështetur në një kërkim empirik. Për hartimin e këtij punimi është përdorur një literaturë e gjerë, e cila përfshin materiale dhe punime të shumë autorëve të huaj dhe vendas, studime me karakter rajonal dhe kombëtar. Për realizimin e studimit janë përdorur një numër i madh burimesh informacioni nga faqet zyrtare të institucioneve të rëndësishme si kombëtare, ashtu edhe ndërkombëtare, ku mund të përmendim: Fondi Monetar Ndërkombëtar, Banka Botërore, OECD, Ministria e Financave, Banka e Shqipërisë, INSTAT, etj. Për të analizuar situatën e aktivitetit kreditues të bankave, të dhënat janë mbledhur duke ndërtuar një pyetësor, i cili i është drejtuar bankave të nivelit të dytë në Vlorë, Fier dhe Tiranë, gjithsej 50 pyetësorë. Numri i pyetësorëve është relativisht i vogël, sepse për të patur një vlerësim sa më real të kërkesës dhe ofertës së kredisë, pyetësori i është drejtuar bankave që kanë një peshë tregu më shumë se 3 % gjatë vitit (informacioni është marrë nga statistikat e BSH-së). Në grupin e bankave me peshë tregu mbi 3 % përfshihen: Raifeissen Bank, Banka Procredit, Banka Kombëtare e Greqisë, Banka Societe Generale Albania, Banka Alfa, Union Bank, Banka Credins, Banka Kombëtare Tregëtare, Sanpaolo Bank dhe Banka Tirana. Pyetësori është plotësuar nga drejtuesit e këtyre bankave për aktivitetin kreditues të bankave në 6 mujorin e parë 2015 dhe parashikimin e aktivitetit kreditues të bankave për 6 mujorin e dytë 2015. Pyetësori përbëhet nga tre pjesë me pyetje cilësore: pjesa e parë përmban pyetje për kredinë dhënë bizneseve, pjesa e dytë për kredinë dhënë individëve dhe pjesa e tretë për pritjet e aktivitetit kredidhënës si për bizneset dhe për individët. Studimi është zgjeruar duke përfshirë analizën empirike të efektit të huamarrjes publike dhe të huamarrjes private ndaj rritjes ekonomike nëpërmjet një modeli ekonometrik. Burimi kryesor i të dhënave për këtë model ka qënë Ministria e Financave, Banka e Shqipërisë dhe INSTAT. Harku kohor i të dhënave sipas serive kohore tre mujore dhe një vjeçare i korrespondon periudhës 2000 – 2015. Për konceptimin e modelit më ka ardhur në ndihmë rishikimi i literaturës.


12

KONTRIBUTET E STUDIMIT Kontributet akademike Ky punim analizon rolin e huamarrjes publike dhe huamarrjes private në zhvillimin ekonomik të vendit. Duke analizuar ecurinë e huamarrjes publike dhe ecurinë e huamarrjes private, dalin në pah problemet të cilat përbëjnë sfidat e ardhshme të politikbërësve dhe institucioneve bankare lidhur me aktivitetin kreditues të tyre. Një nga kontributet kryesore të këtij punimi është informacioni i sintetizuar në lidhje me mënyrën, sesi borxhi publik dhe privat ndikon mbi rritjen ekonomike të vendit për një periudhë 15 vjeçare (2001-2015). Kontributet praktike Studimi ka si synim t’i shërbej kryesisht pushtetit qëndror dhe atij lokal për të analizuar shpenzimet buxhetore dhe përdorur me efiçensë fondet publike. Gjithashtu, ky studim synon të nxisë bankat të japin kredi për bizneset vendase dhe të huaja për investime në çdo fushë të ekonomisë. Modeli ekonometrik i vlerësimit të ndikimit të huamarrjes private dhe huamarrjes publike në rritjen ekonomike është një tjetër kontribut i këtij punimi, i cili në mënyrë modeste nxjerr një lidhje pozitive midis huamarrjes private dhe efektit në PBB dhe një lidhje negative midis borxhit publik dhe efektit në PBB. Rezultatet e modelit varen plotësisht nga metoda ekonometrike e përzgjedhur, numri i serive kohore të marra në studim, cilësia e të dhënave, zgjedhja e variablave, etj. Disa nga kufizimet e këtij modeli mund të përmblidhen si më poshtë: Seria kohore e vogël, pra përdorimi i një zgjedhje të përbërë nga vetëm 15 seri kohore kondicionon analizën tonë dhe nuk lë shumë hapësira për zgjedhjen e metodës ekonometrike, për të realizuar një analizë më të plotë të fenomenit të marrë në studim. Rritja e numrit të variablave. Do të donim të zgjeronim numrin e variablave, duke marrë në shqyrtim edhe variabla të tjerë, si: numrin e popullsisë, PBB-në për frymë, kursi i këmbimit të lekut me euron dhe me dollarin etj, por në një model me seri kohore ku numri i vrojtimeve nuk është i madh, përfshirja e variablave të tjerë do të ndikonte negativisht në vlerësimin e tij.


13

Përjashtimi i remitancave nga modeli. Një nga variablat që ka ndikuar në rritjen ekonomike janë edhe remitancat. Ky variabël nuk është përfshirë në model për dy arsye. Së pari për të mos rritur shumë numrin e variablave shpjegues në kushtet kur seria është e vogël dhe së dyti remitancat janë burimi kryesor i investimeve private në vend, prandaj përfshirja e tyre në model do të rriste kolinearitetin midis këtyre variablave. Treguesit e cilësisë së qeverisjes. Qeverisja dhe institucionet shtetërore janë një faktor i rëndësishëm në nxitjen e biznesit privat për investime, por përfshirja e rolit të qeverisë në bashkëpunimin me sektorin privat në model është e pamundur. Një nga arsyet është mungesa e të dhënave. Mospërputhje mes të dhënave, duke iu referuar burimeve se nga janë marrë të dhënat. Burimet e të dhënave janë: Ministria e Financave, Banka e Shqipërisë dhe INSTAT. Duhet të theksojmë se në shumë raste janë parë mospërputhje të dhënash midis këtyre tre institucioneve për të njëjtat variabla. Këtu mund ti referohemi raporteve të viteve të ndryshme të të njëjtit institucion, por që përmbanin shifra të ndryshme për një tregues të caktuar në një vit të caktuar. Gjithashtu për tregues të matur në të njëjtin vit, kemi mospërputhje shifrash mes këtyre tre institucioneve. Kjo përbën një kufizim për modelin që do të vlerësojmë, pasi rezultatet mund të mos përputhen me pritshmëritë tona.


14

PËRMBLEDHJE EKZEKUTIVE Ky punim është konceptuar në katër kapituj që ndjekin një rrjedh llogjike për realizimin e qëllimit të studimit, duke trajtuar një sërë problemesh që lidhen me huamarrjen private dhe huamarrjen publike dhe ndikimin e tyre në rritjen ekonomike. Në kapitullin e parë trajtohet rishikimi i literaturës lidhur me huamarrjen private dhe huamarrjen publike.Më konkretisht në këtë kapitull trajtohen:

Rishikim i literaturës mbi marrëdhënien e borxhit publik me rritjen ekonomike, ku trajtohen studime të autorëve të ndryshëm, të cilët analizojnë marrëdhënien që ekziston midis borxhit publik dhe rritjes ekonomike. Disa autorë konkludojnë se: përcaktuesit e çdo vendi ndikojnë në efikasitetin e huamarrjes publike dhe efektin e saj në PBB. Në rastin e vendeve në zhvillim është gjithmonë një marrëdhënie negative dhe e konsiderueshme mes totalit të borxhit dhe rritjes ekonomike ose për një vend, borxhi i lartë dëmton aftësinë e qeverisë për të ofruar shërbimet e domosdoshme për qytetarët e saj ose plakja e popullsisë së një vendi mund të reduktojë rritjen e ardhshme ekonomike dhe mund të rrisë normat e interesit, duke minuar më tej qëndrueshmërinë e borxhit.

Rishikim i literaturës mbi marrëdhënien e borxhit privat me rritjen ekonomike, ku trajtohen studime të autorëve të ndryshëm mbi marrëdhënien që ekziston midis borxhit privat dhe rritjes ekonomike, diskutime mbi rolin e kapitalit privat dhe efektet e tij pozitive ose negative mbi rritjen ekonomike të një vendi. Shumë studime e kanë bërë të qartë ndikimin e kapitalit privat mbi rritjen ekonomike, si p.sh: një komb rrit produktivitetin e kapitalit dhe kapacitetin përmes avancimeve teknologjike apo rrit produktivitetin e tij të punës përmes investimeve kapitale njerëzore, duke nxitur iniciativa të suksesshme sipërmarrëse ose kompanitë me një barrë të lartë borxhi pengojnë rritjen e qarkullimit dhe të investimeve dhe rekrutimin e punëtorëve të rinj, pasi janë të detyruara për t'iu përgjigjur rënies ekonomike më shpejt. Megjithatë, ka studime që tregojnë se dhe rritja ekonomike kontribuon në aktivitetin privat dhe rrit kapitalin privat.

Në këtë kapitull trajtohen disa modele të rritjes ekonomike, siç janë: modelet ekzogjene të rritjes dhe modelet endogjene të rritjes. Modelet ekzogjene të rritjes pretendojnë se për të mbajtur një normë pozitive të rritjes të prodhimit për frymë në periudha afatgjata, duhet të ketë avancim të vazhdueshëm në njohuritë teknike në formën e produkteve të reja, proceseve dhe tregjeve. Ndërsa modelet endogjene të rritjes marrin parasysh rritjen


15

ekonomike në periudha afatgjatë dhe përdorin mekanizma endogjen për të shpjeguar burimin e saj kryesor, që është progresi teknologjik.

Rëndësia e kapitalit privat dhe roli i kapitalit privat në rritjen ekonomike. Sipas autorëve të ndryshëm ekziston nevoja për të vlerësuar kontributin e aktivitetit të kapitalit privat mbi rritjen ekonomike në ekonomitë e vendeve në zhvillim. Nga ana tjetër, ata konkluduan se edhe vet rritja ekonomike kontribon në rritjen e aktivitetit të kapitalit privat. Gjithashtu, gjetjet tregojnë se kapitali vendas është një model alternativ i inovacionit dhe ndryshimit teknologjik të çdo vendi.

Në kapitullin e dytë trajtohet borxhi publik dhe efekti i tij mbi zhvillimin ekonomik të një vendi, mënyrat e financimit të defiçitit buxhetor etj. Më konkretisht, në këtë kapitull trajtohen:

Sqarimi i konceptit të defiçitit buxhetor, borxhit publik dhe rritjes ekonomike, avantazhet dhe disavantazhet e rritjes ekonomike,

Analiza e borxhit të brendshëm dhe të jashtëm, analizë strukturës së borxhit të brendshëm dhe analizë strukturës së borxhit të jashtëm,

Roli i borxhit publik në rritjen ekonomike, efektet pozitive dhe negative të marrjes borxh mbi PBB-në, efekti i borxhit publik në rishpërndarjen e të ardhurave etj.

Borxhi publik dhe rritja ekonomike në vendet anëtare të BE-së. Duke analizuar elasticitetin e borxhit publik ndaj PBB-së, arrihet në konkluzionin se raporti optimal i borxhit publik ndaj PBB-së me efekt pozitiv ndaj rritjes ekonomike është afër shifrës 65 %, ndërsa efektet negative të borxhit publik në rritjen ekonomike u konstatuan në nivelin 20% deri ne 40 % të PBB-së.

Ecuria e borxhit publik të Shqipërisë në vite etj. Në kapitullin e tretë trajtohet roli i huamarrjes private në zhvillimin ekonomik të vendit.Gjithashtu në këtë kapitull trajtohen:

Rëndësia e zhvillimit të sektorit privat, disa nga prioritetet që e bëjnë sektorin privat të rëndësishëm.

Roli i biznesit në huamarrjen private dhe marrëdhënia biznes- banka, pasi borxhi privat është i lidhur me financimin e projekteve të biznesit dhe me rritjen e kërkesës konsumatore, të cilat i shërbejnë rritjes ekonomike dhe përmirësojnë parametrat makroekonomik të vendit.


16

Ecuria e huamarrjes private në Shqipëri. Disa studime tregojnë për një lidhje të ngushtë mes huamarrjes private dhe treguesit të PBB-së. Kështu vendet me rritje më të lartë të PBB-së reale kanë edhe rritje më të lartë të kredisë për sektorin privat dhe anasjelltas.

Disa problematika të borxhit privat në Shqipëri dhe vende të tjera të Rajonit. Kreditë me probleme janë sot kërcënimi kryesor i qëndrueshmërisë dhe zhvillimit të sistemit bankar.

Analizë pyetësorit mbi aktivitetin kreditues të bankave, i cili ka për qëllim të bëjë vlerësimin e aktivitetit kreditues të bankave të nivelit të dytë si dhe të vlerësojë pritjet e kërkesës dhe të ofertës së kredisë nëpërmjet opinioneve vlerësuese të mbledhura.

Në kapitullin e katërt bëhet analiza statistikore dhe ekonometrike. Analiza përqëndrohet në ndikimin e borxhit publik dhe borxhit privat mbi rritjen ekonomike, për një vend si Shqipëria. Përpunimi i të dhënave është bërë me programin statistikor SPSS version 17.0, i cili disponon të gjitha mjetet e duhura për analizën dhe konkretisht është përdorur metoda e multiregresionit linear. Është përdorur ky model, sepse nga rishikimi i literaturës ka rezultuar që variabli i PBB-së parashikohet më mirë nga këta dy tregues që janë: huamarrja private dhe huamarrja publike.

Fillimisht trajtojmë modelin e përdorur për aplikim, variablat e marrë në shqyrtim: borxhin publik dhe borxhin privat si variabla të pavarur, ndërsa PBB-në si variabël i varur si dhe trajtojmë aspektet teorike të modelit. Të dhënat tabelare dhe grafike të variablave të marrë në studim (Borxh Publik, Borxh Privat dhe PBB) i përkasin periudhës 2001-2015.

Për të arritur në konkluzione më të sakta dhe për të përjashtuar inflacionin si faktor që ndikon mbi PBB –në, analiza është bërë me PBB-në nominale dhe PBB-në reale. PBB-ja reale është llogaritur duke pjestuar PBB-në nominale me Indeksin e Çmimeve të Konsumit.

Gjithashtu, në këtë kapitull prezantohen rezultatet e analizës, bëhet vërtetimi i hipotezave, bëhet krahasimi i rezultatve të arritura nga analiza e regresionit me konkluzionet e nxjerra nga studimi i literaturës.

Në përfundim prezantohen konkluzionet e arritura nga ky studim dhe jepen rekomandimet përkatëse që mendojmë se u vlejnë organeve të pushtetit qëndror dhe lokal dhe të interesuarëve të tjerë në këtë fushë.


17

KAPITULLI 1: RISHIKIMI I LITERATURËS MBI HUAMARRJEN PRIVATE DHE PUBLIKE Në këtë kapitull është paraqitur një përmbledhje e literaturës teorike, e cila është e domosdoshme për të krijuar pritshmëritë mbi marrëdhënien mes borxhit publik dhe rritjes ekonomike, si dhe mbi marrëdhënien mes huamarrjes private dhe rritjes ekonomike. Fillimisht, jemi munduar të përmbledhim mendimet e shkollave kryesore ekonomike lidhur me marrëdhënien që ekziston ndërmjet borxhit publik dhe rritjes ekonomike, studime të cilat nuk kanë rezultuar në të njëjtat përfundime. Në pjesën e dytë jemi përpjekur të sjellim teoritë e ndryshme ekonomike lidhur me marrëdhënien që ekziston ndërmjet huamarrjes private dhe rritjes ekonomike, efektet pozitive dhe negative të kësaj marrëdhënie. Në vijim, për të bërë më të qartë efektin e huamarrjes private mbi rritjen ekonomike, kemi trajtuar disa modele të rritjes ekonomike dhe në fund për të realizuar pritshmëritë tona rreth kësaj marrëdhënie, kemi analizuar një sërë studimesh empirike të dekadës së fundit mbi kapitalin dhe rritjen ekonomike, që kanë pasur në fokus kryesisht vendet në zhvillim, sikurse është dhe Shqipëria.

1.1. Rishikim i literaturës mbi marrëdhënien e borxhit publik me rritjen ekonomike

Roli që ka borxhi publik në PBB, varion nga vendi në vend. Këto diferenca midis vendeve shpjegohen nga një numër faktorësh.Sipas H.N.R. Ribeiro, T. Vaicekauskas dhe A. Lakštutienė, faktorët specifik dhe përcaktues të çdo vendi ndikojnë në efikasitetin e huamarrjes publike dhe efektin e saj në PBB. Sipas tyre, nuk mund të gjendet një lidhje midis krizës së borxhit, nivelit të borxhit qeveritar dhe ndikimit të tij mbi PBB- në.Ata analizuan përfitimet dhe të metat e huamarrjes publike dhe shkaqet e krizës së borxhit në vendet e Bashkimit Europian. Sipas opinioneve Kejnsiane, defiçiti buxhetor dhe borxhi publik ka një ndikim pozitiv në aktivitetin ekonomik të çdo vendi, në veçanti përmes mekanizmit të shpenzimeve publike, duke argumentuar se rritja e shpenzimeve publike është rezultat i defiçiteve dhe borxhit të shkaktuar nga politika fiskale ekspansioniste. Nga ana tjetër përfaqësuesit e Shkollës Neo-klasike thonë se defiçiti buxhetor dhe borxhi publik mund të kenë efekte të dëmshme për rritjen ekonomike.Ata analizuan shpenzimet e konsumit familjar gjatë gjithë ciklit të tyre jetësor dhe treguan se qeveria me lëvizjet e defiçitit buxhetor shton barrën tatimore për brezat e ardhshëm. Gjithashtu, lidhjen midis borxhit publik dhe rritjes ekonomike në Bashkimin Evropian në periudhën 2000-2010 e ka studiuar Piotr Misztal, i cili ka përfshirë arsyet dhe faktorët përcaktues në këtë marrëdhënie dhe ka vlerësuar elasticitetin e borxhit publik ndaj PBB-së. Por rezultatet e


18

studimeve empirike kryer nga Kumar dhe Woo (2010) për një grup vendesh, duke përfshirë ekonomitë e zhvilluara dhe vendet në zhvillim tregojnë marrëdhënie negative mes borxhit publik fillestar dhe rritjes ekonomike në periudhën 1970-2007.Rezultatet e analizave të tyre konfirmuan se rritja e raportit të borxhit publik ndaj PBB-së nga 10 pikë përqindje shoqërohet me rënie të PBB-së reale për frymë me 0.2 pikë përqindje brënda një viti. Schclarek (2005), duke analizuar 59 vende në zhvillim dhe 24 ekonomi të zhvilluara ka deklaruar se në rastin e vendeve në zhvillim, është gjithmonë një marrëdhënie negative dhe e konsiderueshme mes totalit të borxhit të çdo vendi dhe rritjes ekonomike.Ndërsa për vendet e zhvilluara nuk ka gjetur një lidhje të rëndësishme mes borxhit publik dhe rritjes ekonomike. Ferreira (2009) ka analizuar marrëdhëniet mes rritjes ekonomike dhe borxhit publik.Duke përdorur Modelin (VAR) vektor autoregression konfirmoi ekzistencën e marrëdhënies mes rritjes ekonomike për banor dhe raportit të borxhit publik ndaj PBB-së në vendet anëtare të OECD gjatë periudhës 1988-2001.Për më tepër, ai konfirmoi se kjo marrëdhënie është gjithmonë e ndërsjelltë. Keho (2010) ekzaminoi lidhjen midis defiçitit buxhetor dhe rritjes ekonomike në shtatë vende të Afrikës Perëndimore në periudhën 1980-2005, duke përdorur modelin VAR mori rezultate jobindëse.Në rastin e tre vendeve ai nuk gjeti lidhje shkakësore midis defiçitit buxhetor dhe rritjes ekonomike. Por në rastin e tri vendeve të tjera, ai gjeti marrëdhënie negative mes bilancit fiskal dhe rritjes ekonomike. Menaxhimin e borxhit publik para, gjatë dhe pas krizës për tre anëtarë të Bashkimit Europian: Hollanda, Irlanda dhe Hungaria e kanë trajtuar në studimin e tyre: A. A. Badurina dhe S.Svaljek. Janë zgjedhur nga autoret këto tri vende, për shkak se të gjithë kishin një sistem relativisht të zhvilluar të mirëmenaxhimit të borxhit publik para krizës dhe, gjithashtu për shkak të faktit se gjatë krizës ata që janë përgjegjës për menaxhimin e borxhit publik, kanë ndjekur një politikë të akomodimit aktiv në rrethanat aktuale të tregut. Kriza ekonomike globale ka pasur efekte të ndryshme në defiçitin fiskal dhe zhvillimin e borxhit publik në këto vende. Në përfundim autorët japin një pasqyrë të menaxhimit të borxhit publik në Kroaci në periudhën e krizës dhe e krahasojnë atë me menaxhimin e borxhit publik në tri vendet e marra në studim. Por borxhi është një thikë me dy tehe.Kur përdoret me mençuri dhe moderim është e qartë se përmirëson mirëqenien, por kur është përdorur keq rezultati mund të jetë fatkeqësi për individët, familjet dhe firmat, pasi çon në falimentimin dhe shkatërrimin e tyre financiar. Për një vend, borxhi i lartë dëmton aftësinë e qeverisë për të ofruar shërbimet e domosdoshme për qytetarët e saj.


19

Në hulumtimin e tyre Ugo Panizza dhe Andrea F. Presbitero kanë gjetur një korrelacion negativ midis borxhit publik dhe rritjes ekonomike. Megjithatë, lidhja mes borxhit dhe rritjes ekonomike zhduket me një ndryshore dhe zëvëndësohet me efektet e rivlerësimit nga ndërveprimi midis borxhit në valutë të huaj dhe luhatshmërisë së kursit të këmbimit. Dorina Kadiu ka studiuar rolin e borxhit publik mbi rritjen ekonomike në Shqipëri, për periudhën 1992-2012, si dhe faktorët kryesorë përcaktues për këta dy tregues. Rezultatet treguan se borxhi publik ka një efekt negativ statistikisht të rëndësishëm mbi rritjen ekonomike në Shqipëri.Sipas autores, një rritje me një pikë përqindje në nivelin e borxhit publik do të ndikonte në një ulje me rreth 9.29 pikë përqindje të rritjes ekonomike të pritur, kur të gjithë variablat e tjerë mbeten konstantë. Pra, në rastin e Shqipërisë me një rritje ekonomike prej 1.3 përqind në vitin 2012, rritja me 1 pikë përqindje e borxhit publik gjatë vitit 2012, do ta ulte rritjen ekonomike në 1.18 përqind. Një tjetër konkluzion i këtij studimi është se: shpenzimet qeveritare ndikojnë pozitivisht mbi rritjen ekonomike, ndryshe nga sa thuhet teorikisht. Në këtë përfundim arrihet, sepse vendi ynë është një vend në tranzicion ku sektori publik është mjaft i rëndësishëm në ecurinë e reformave ekonomike dhe të zhvillimit të sektorit privat. Ndikimin e borxhit publik në rritjen ekonomike e kanë studiuar edhe Stephen G Cecchetti, M S Mohanty and Fabrizio Zampolli (2011). Ata konkluduan se:”kemi ardhur në pikën ku nivelet e borxhit janë kaq të larta sa mund ta dëmtojnë rritjen ekonomike në periudha afatmesme dhe afat-gjata dhe se marrëdhënia ndërmjet rritjes ekonomike dhe borxhit është jolineare”.2 Sipas tyre vendet e zhvilluara kanë probleme nga rritja e borxhit publik më shumë se vendet në zhvillim, pasi plakja e popullsisë së këtyre vendeve do të rris ndjeshëm nivelet e borxhit publik në dekadat e ardhshme.Në të njëjtën kohë, plakja e popullsisë mund të reduktojë rritjen e ardhshme ekonomike dhe mund të rrisë normat e interesit, duke minuar më tej qëndrueshmërinë e borxhit. Pra, sipas tyre i vetmi konkluzion i mundshëm është se vendet e avancuara me nivel të lartë borxhi duhet të veprojnë shpejt dhe me vendosmëri për të zgjidhur problemet e tyre fiskale. Sa më gjatë ata të presin, aq më i madh do të jetë ndikimi negativ në rritjen ekonomike dhe aq më e vështirë do të jetë për t’i rregulluar këto ndikime. Por duhet theksuar se shumë studime empirike janë kryer në të kaluarën duke treguar një marrëdhënie jolineare midis borxhit publik dhe rritjes ekonomike (Moore, Chrystol 2008).Përgjithësisht, rezultatet e këtyre studimeve tregojnë se borxhi publik ndikon pozitivisht mbi rritjen ekonomike, por vetëm në një nivel të caktuar të borxhit në raport me PBB-në. Në përfundime të ngjashme konkluduan edhe Elbadawi, Ndulu, dhe Ndung'u (1997) duke analizuar 2 “Efektet reale të borxhit”,Stephen G Cecchetti, M S Mohanty and Fabrizio Zampolli,September 2011


20

marrëdhënien mes borxhit publik dhe PBB-së në 26 vende të Afrikës Jugore në periudhën 1980-1994.Ata kanë treguar se borxhi publik ndikon pozitivisht mbi rritjen ekonomike në këto vende, por vetëm deri në 97% të PBB-së. Në mënyrë të ngjashme, Pattillo, Poirson, Ricci (2002) ekzaminuan 93 vendet në zhvillim në periudhën 1972-1998 dhe ata gjetën se ndikimi pozitiv i borxhit publik mbi normën e rritjes së PBB-së, arrihet deri në nivelin e 35-40% të GDP-së. Huamarrja e qeverisë nga bankat e vendit është rritur në mënyrë dramatike në vendet në zhvillim duke filluar nga fundi i viteve 1990. Sektori financiar, veçanërisht sistemi bankar, në shumicën e vendeve në zhvillim ka qenë historikisht objekt i ndërhyrjeve të qeverisë dhe normat e interesit janë vendosur shpesh administrativisht nga Banka Qendrore.Marrëdhëniet mes huamarrjes së qeverisë dhe huamarrjes private mendohen zakonisht me efekt negativ në diskutimet e politikës financiare. Nëse normat e interesit nuk janë të përcaktuara nga kërkesë-oferta e tregut, atëherë "disponueshmëria e kredisë" do të jetë e rëndësishme për të kuptuar efektet e huamarrjes së qeverisë në investimet private. Në studimin e saj Mona Esam Fayed1 (2012) konkludon se: në qoftë se qeveria merr borxh një dollar më shumë nga sektori bankar, bankat kanë mbetur me një dollar më pak për sektorin privat. Pra, bankat duke ju përgjigjur një huamarrje më të lartë në favor të qeverisë, rregullojnë portofolet e tyre të kredisë dhe minimizojnë rrezikun e kthimit të aseteve dhe detyrimeve të ndryshme. Studime të ngjashme janë kryer nga Smyth dhe Hsing (1995), të cilët analizuan ndikimin e borxhit publik në rritjen ekonomike në SHBA në vitet 80- 90- të. Megjithatë, këta autorë vlerësuan një nivel optimal të borxhit publik (niveli i borxhit publik, i cili maksimizon rritjen ekonomike) për Ekonominë e SH.B.A-së. Rezultatet e tyre treguan se niveli optimal i borxhit publik ndaj PBB-së për frymë arriti në 38.4% në periudhën e analizuar. Reinhart dhe Rogoff (2010) shqyrtuan 44 vende të zhvilluara dhe në zhvillim. Ata arritën në përfundimin se niveli i lartë i borxhit publik në raport me PBB-në (mbi 90%) është shoqëruar me një nivel më të ulët të rritjes ekonomike si në vendet e zhvilluara, ashtu dhe për ato në zhvillim.Për më tepër, në rastin e vendeve në zhvillim, niveli relativisht i lartë i borxhit të jashtëm në lidhje me PBB-në (mbi 60%) ka ndikuar negativisht në rritjen ekonomike. Duke analizuar treguesin e borxhit publik si përqindje ndaj PBB-së në vendet e BE-së mund të thuhet se ky tregues është rritur në mënyrë të konsiderueshme gjatë dhjetë viteve të fundit. Përqindja mesatare e borxhit publik ndaj PBB-së në 27 shtete anëtare të BE-së ishte 65% në fillim të vitit 2000, ishte 75 % në fillim të vitit 2010 dhe 82 % në fillim të vitit 2014. Raporte më të larta të borxhit publik ndaj PBB-së regjistrohen në: Greqi, Itali dhe Belgjikë, por raporte më e ulëta të borxhit publik ndaj PBB-së regjistrohen në: Estoni, Luksemburg dhe Bullgari.


21

1.2. Rishikim i literaturës mbi marrëdhënien e borxhit privat me rritjen ekonomike Gjithmonë ka patur diskutime mbi rolin e kapitalit privat dhe efektet e tij pozitive ose negative mbi rritjen ekonomike të një vendi. Zhvillimi ekonomik i një vendi apo rajoni është një faktor kyç për rritjen ekonomike, veçanërisht në tregjet e reja. Rritja ekonomike e një vendi mund të përkufizohet si një zgjerim i Produktit të Brendshëm Bruto (PBB) ose Produktit Kombëtar Bruto (PKB). PBB-ja është një funksion i kapitalit, punës, tokës dhe sipërmarrjes. Dornbusch, Fischer dhe Startz (2004) përcaktojnë PBB-në si vlera e të gjitha mallrave dhe shërbimeve përfundimtare të prodhuara në një vend brenda një periudhe të caktuar kohe, ndërsa PKB-ja i referohet të gjitha mallrave dhe shërbimeve të prodhuara nga shtetasit, duke përfshirë dhe të ardhurat nga emigrantët. Prandaj themi se: një komb rrit produktivitetin e kapitalit dhe kapacitetin përmes avancimeve teknologjike apo rrit produktivitetin e tij të punës përmes investimeve në kapitalin njerëzor, duke nxitur iniciativa të suksesshme sipërmarrëse (Makhene, 2009). Në hulumtimin e tyre Martti Randveer, Lenno Uusküla dhe Liina Kulu kanë studiuar rritjen ekonomike të disa vendeve para reçesionit dhe pas marrjes së borxhit.Ata konkludojnë se: një nivel më i lartë i borxhit para një reçesioni lidhet me një rritje më të vogël ekonomike, pasi ngadalësimi ekonomik ka mbaruar. Në të kundërt, rritja më e lartë e kreditit para një reçesioni lidhet me rritjen më të lartë të PBB-së pas krizës.Efektet e borxhit mbi konsumin janë më negative, duke lënë të kuptohet se pas reçesionit njerëzit konsumojnë më pak për të kursyer më shumë, se ata bënë në periudhën para reçesionit. Megjithatë, efektet e përgjithshme ekonomike të borxhit në PBB dhe rritjen e konsumit janë të kufizuara. Sipas tyre, në mënyrë të ngjashme, në nivel korporate, një barrë e lartë borxhi pengon rritjen e qarkullimit dhe të investimeve dhe rekrutimin e punëtorëve të rinj. Kompanitë me një barrë të lartë borxhi janë të detyruara për t'iu përgjigjur rënies ekonomike më shpejt. Në një ekonomi me tejkalim të borxhit disa mekanizma mund të kenë efekt në uljen e rritjes ekonomike.Tejkalimi i borxhit ndodh kur borxhi i korporatës është më i lartë, se sa fitimi nga investimet e reja i përdorur për mbulimin e humbjeve dhe kthimin e kredive ekzistuese. Si rrjedhojë investitorët nuk janë të interesuar për financimet e reja. Ata përdorën të dhëna nga 31 vende të OECD3 për periudhën 1960 - 2007 dhe për 20 nga vendet në zhvillim 4për periudhën 1980-2007, për rritjen e PBB-së dhe konsumit pas reçesionit.

3 Australia, Austria, Belgjika, Kanadaja, Republika Çeke, Danimarka, Estonia, Finlanda, Franca, Gjermania, Greqia, Hungaria, Island, Irlanda, Italia, Japonia, Korea, Luksemburgu, Meksika, Hollanda, Zelanda e Re, Norvegjia,Polonia, Portugalia, Sllovakia, Spanja, Suedia, Zvicra, Turqia, Britania e Madhe, dhe SHBA.


22

Për analizën paraprake u paraqitën marrëdhëniet mes variablave kryesorë dhe gjetën një marrëdhënie negative midis rritjes së konsumit dhe borxhit ndaj PBB-së dhe një marrëdhënie pozitive midis konsumit dhe rritjes së kredisë private. Në fund ata konkluduan se nuk ka asnjë lidhje mes ndryshimit të borxhit ndaj PBB-së dhe rritjes së PBB-së. Sipas tyre, për të gjitha marrëdhëniet, varianca e rritjes së PBB-së është e lartë, gjë që tregon se ka faktorë të ndryshëm që ndikojnë në rritjen e PBB-së pas një krize. Megjithatë, shumë studime nuk e kanë bërë të qartë ndikimin e kapitalit privat mbi rritjen ekonomike, pasi marrëdhënia ndërmjet kapitalit privat dhe rritjes ekonomike mund të jetë në të kundërt, që do të thotë se është rritja ekonomike që kontribuon në aktivitetin privat dhe rrit kapitalin privat. Stromberg (2009) argumenton se sfida në ndërmarrjen e studimeve të tilla është për shpjegimin e kundërt të shkakësisë që shkakton këtë rritje, kontributin e investimeve private, sesa anasjelltas. Kredia është jetike për veprimtarinë ekonomike të çdo biznesi apo individi. Familjet marin hua për të lehtësuar konsumin dhe blerjen e shtëpive. Firmat shpesh kërkojnë kredi për të financuar investimet afatgjata. Huamarrja e sektorit privat është e lidhur me politikën ekonomike. Ajo ndikon në mekanizmin e transmetimit monetar dhe është përcaktuesi kryesor i stabilitetit financiar. Lidhur me këtë, Christian Dembiermont, Mathias Drehman dhe Siriporn Muksakunratana, në studimin e tyre paraqitën seri afatgjata për totalin e kredisë hartuar për 40 ekonomi të përparuara dhe në zhvillim. Studimi shpjegon konceptet themelore për hartimin e serisë së re, duke përfshirë një përshkrim për kriteret statistikore të nivelit të lartë të aplikuar, karakteristikat themelore të serive të përdorura dhe teknikat statistikore të përdorura, e ofron këtë informacion për 40 ekonomi mesatare, me të dhëna tremujore për më shumë se 45 vjet, për sektorin privat jofinanciar. Sipas tyre, ndërsa kredia totale është rritur në përgjithësi ndjeshëm ndaj PBB-së, nivelet dhe tendencat e huamarrjes së sektorit privat janë të ndryshme në vende të ndryshme. Për shembull, në disa ekonomi, totali i kredisë ndaj PBB- së është mesatarisht rreth 70%, por kjo shifër ndryshon në të gjitha vendet me kalimin e kohës. Një regresion i thjeshtë tregon se pjesa e kredisë private në totalin e kredisë bie me zhvillimin financiar. Kreditë me probleme janë sot kërcënimi kryesor i qëndrueshmërisë dhe zhvillimit të sistemit bankar. Rritja e huave me probleme është e lidhur ngushtë me treguesin e borxhit publik dhe në të njëjtën kohë një nga shkaktarët kryesorë të uljes së aktivitetit kreditues të bankave. Në kushtet kur subjektet nuk kanë aftësi paguese, marrja e një borxhi të ri pa likujduar borxhin e vjetër nuk mund ta shmang falimentimin dhe e rrit edhe më tepër treguesin e huave me probleme. 4 Argjentina, Brazili, Kili, Kina, Kolumbia, Egjipti, India, Indonezia, Izraeli, Jordania, Malajzia, Maroku, Pakistani, Peruja, Filipinet, Rusia, Afrika e Jugut, Tajvan, Tajlanda, Venezuela.


23

Shumë ekonomistë kanë studiuar aktivitetin kreditues të bankave, kreditë me probleme dhe faktorët makroekonomikë që ndikojnë mbi to. Një ndër studimet e rëndësishme që fokusohen në faktorët specifik të bankave është studimi i realizuar nga Berger dhe DeYoung (1997). Autorët kanë studiuar lidhjet mes kredive me probleme, efiçencës së kostos dhe kapitalizimit në bankat tregtare të SHBA-së për periudhën 1985-1994. Ata gjetën një lidhje të dyanshme mes efikasitetit të kostos dhe kredive me probleme. Ata e shpjeguan ndikimin prej kredive me probleme te efikasiteti i kostove si "fat i keq", i nxitur kryesisht nga përkeqësimi në kushtet makroekonomike. Ndërsa ndikimin e efiçencës së kostos te kreditë me probleme e shpjeguan me anë të hipotezës së “menaxhimit të keq”. Sipas kësaj hipoteze që ata ngritën, efiçenca e ulët e kostos është një sinjal i praktikave të këqija menaxheriale, duke lënë të kuptohet se si rezultat i monitorimit dhe kontrollit të dobët, kreditë me probleme ka të ngjarë të rriten. Kjo hipotezë u mbështet dhe nga studime të tjera, si: ai i autorit Williams (2004), i cili u përqëndrua te marëdhënia midis cilësisë së huave me efiçencën e kostove për bankat e kursimeve në Evropë në vitet 1990-1998, Weil (2010) që analizoi bankat çeke për periudhën 1994-2005 (cituar nga Klein 2013). Vogiazas & Nikolaidou (2011) hetuan përcaktuesit e kredive me probleme në sektorin bankar rumun gjatë krizës greke për periudhën dhjetor 2001 deri në nëntor 2010. Sipas tyre, shpenzimet e ndërtimit dhe investimet, papunësia dhe inflacioni, norma e borxhit të Rumanisë ndaj PBB-së dhe M2 ndikojnë në rrezikun e kredisë së sistemit bankar të vendit. Bofondi dhe Ropele (2011) kryen studimin e tyre në Itali, duke marrë të dhënat tremujore gjatë periudhës 1990-2010. Ata kanë gjetur se kreditë me probleme janë të lidhura pozitivisht me normat e papunësisë, normat e kredidhënies dhe të lidhur negativisht me normën e rritjes të Produktit të Brendshëm Bruto. Louzis, Vouldis and Metaxas (2011) përdorën të dhëna dinamike panel për të përcaktuar se cilët ishin faktorët që shkaktonin huatë me probleme në sektorin bankar grek. Studimi u realizua me të dhëna nga 2003 deri në 2009 dhe u morën në konsideratë të gjitha kategoritë e huave,huatë e korporatave,ato konsumatore dhe huatë hipotekore. Sipas këtyre studiuesve përcaktuesit e kredive me probleme janë: rritja e Produktit të Brendshëm Bruto, papunësia, normat e kredidhënies, borxhi publik dhe cilësia e menaxhimit. Këta autorë, krahas faktorëve të tjerë u fokusuan dhe në ndikimin që mund të kishte borxhi publik në treguesin e huave me probleme, duke u bazuar dhe në studimin e Reinhart dhe Ragoff (2010), të cilët treguan se ka një lidhje midis krizave bankare dhe krizave të borxhit publik. Sipas tyre ka dy linja transmetimi të krizës së borxhit në një krizë bankare. Studime janë bërë dhe në vendet më afër Shqipërisë. Mahmudi (2013) realizoi një studim mbi korelacionin që ekziston midis normës së rritjes së ekonomisë dhe kredive me probleme në


24

sektorin e shitjeve me pakicë për Republikën e Maqedonisë. Pas realizimit të një analize korelacionesh, autori nxori si përfundim që rritja e përqindjes së kredive me probleme është shkaktuar nga ulja e Produktit të Brendshëm Kombëtar.

1.3. Modele të rritjes ekonomike Gjatë viteve ka pasur interes për studimin e rritjes ekonomike sidomos për burimet, format dhe efektet e rritjes ekonomike. Për këtë arsye dy modele kryesore kanë dalë për të shpjeguar rritjen ekonomike dhe ato janë: modelet ekzogjene të rritjes dhe modelet endogjene të rritjes Modelet ekzogjene të rritjes pretendojnë se për të mbajtur një normë pozitive të rritjes të prodhimit për frymë në periudha afatgjata, duhet të ketë avancim të vazhdueshëm në njohuritë teknike në formën e produkteve të reja, proceseve dhe tregjeve.Solow (1956) dhe Swan (1956) zhvilluan modele neoklasike të rritjes duke argumentuar se mungesa e përparimit teknologjik do të shkaktojë efektet e pakësimit të të ardhurave dhe do të kufizojë rritjen ekonomike, pra ato bazohen në akumulimin e kapitalit si një burim për rritjen ekonomike. Në formën e tij më të thjeshtë ky model është bazuar në një funksion prodhimi me dy inpute: kapitali dhe puna. Në mbështetje të modeleve ekzogjene të rritjes janë disa modele të veçanta,por të ngjashme të zhvilluara nga Harrod dhe Domar.Modelet e rritjes Harrod-Domar teorizojnë mbi punën empirike të Keynes (1936), që shpjegon pse tregjet nuk mund të arrijnë punësim të plotë. Modelet Harrod-Domar konsiderojnë një ekonomi të mbyllur në të cilën një e mirë homogjene është prodhuar që mund të përdoret ose si një e mirë e investimeve, ose si një konsum i mirë në varësi të agjentit ekonomik. Modeli i rritjes Harrod-Domar jep disa njohuri në dinamikën e rritjes. Ne duam një metodë të përcaktimit të ekuilibrit të ritmit të rritjes g për ekonominë. Nëse shënojmë me Y – Prodhimin e Brendshëm Bruto dhe me S- Nivelin e kursimeve, atëhere mund të themi se niveli i kursimeve është një funksion i nivelit të PBB-së. Investimet janë një variabël i rëndësishëm për ekonominë, sepse investimi ka një rol të dyfishtë. Investimi përfaqëson një komponent të rëndësishëm të kërkesës për prodhimin e një ekonomie, si dhe rritjen e kapitalit. Kështu ΔK = σΔY. Pra, duhet të ketë një ekuilibër mes kërkesës dhe ofertës për prodhimin e një kombi. Në rastin më të thjeshtë kjo gjendje ekuilibër redukton I = S. Kështu I = ΔK = σΔY dhe I = S, kështu që σΔY = sy. Prandaj norma ekuilibër e rritjes g jepet nga formula:

g = ΔY / Y = s / σ


25

Me fjalë të tjera, norma e rritjes ekuilibër e prodhimit është e barabartë me raportin e prirjes marxhinale për të kursyer dhe raportin kapital-output. Ky është një rezultat shumë i rëndësishëm, pasi na tregon se si ekonomia mund të rritet në mënyrë të tillë, që rritja në kapacitetin e ekonomisë për të prodhuar kompletohet nga kërkesa për prodhim e ekonomisë. Por ekuilibri i modelit Harrod-Domar është një ekuilibër në “presë të briskut”. Nëse ekonomia devijon nga ky ekuilibër, atëhere do kemi të bëjmë me një ekonomi fatkeqe. Modelet endogjene të rritjes marrin parasysh rritjen ekonomike në periudha afatgjatë dhe përdorin mekanizma endogjene për të shpjeguar burimin e saj kryesor, që është progresi teknologjik. Në këtë kontekst rritja e qëndrueshme influencohet nga rritja e nivelit agregat të kursimeve, akumulimi i faktorëve të prodhimit (punë, kapital fizik dhe human), rritja e efiçencës në proçesin e prodhimit, nga mbështetja e zhvillimit teknologjik dhe rritja e investimeve në kërkim – zhvillim. Ky model merr parasysh vetëm kapitalin si faktor përcaktues në proçesin e prodhimit, duke supozuar të ardhura marxhinale konstante të kapitalit. Funksioni i prodhimit është i formës:

Yt = AKt Frankel (1962) duke përdorur përpjekjet teorike shpjegoi se funksioni i prodhimit agregat mund të tregoj një produkt të vazhdueshëm ose një rritje marxhinale të kapitalit. Kjo për shkak se firmat grumbullojnë më shumë kapital, disa prej kapitalit në rritje krijojnë një avancim teknologjik, i cili do të anulojë tendencën për zvogëlim të produktit marzhinal të kapitalit. Në mbështetje të teorisë endogjene të rritjes ka versione të teorisë me bazë risi të rritjes, i cili pranon se kapitali intelektual si një burim i progresit teknologjik dallon nga kapitali fizik dhe njerëzor. Barro (1990) ndërton një model të rritjes që përfshin shërbimet publike si një input produktiv për prodhuesit privat. Në këtë lloj modeli merren në konsideratë tre lloj të mirash publike: private-publike me kusht, të cilat janë rivale dhe përjashtohen, publike-publike të ofruara, të cilat janë jo-rivale dhe nuk përjashtohen dhe të mirat me kusht që publikisht janë subjekt i ngjeshur. Kategoria e tretë e të mirave publike, të cilat janë rivale, por në një farë mase nuk përjashtohen përfshijnë: autostradat, ujin dhe sistemet e kanalizimeve, gjykatat etj. Por autori i modelit sygjeron se modeli mund të jetë i përshtatshëm për shërbimet e sigurisë, duke përfshirë mbrojtjen kombëtare dhe shërbimin policor. Në modelin e parë, bazuar në të mirat publike të ofruara në mënyrë private, çdo prodhues ka të drejta pronësore për një sasi të caktuar të shërbimeve publike. Nëse G është sasia totale e blerjeve të qeverisë, atëherë G = C / n është sasia ndarë për secilin prodhues, ku n është numri i prodhuesve.


26

Shumë ekonomistë, kohët e fundit kanë trajtuar lidhjen ndërmjet IHD-ve dhe rritjes ekonomike në vendet pritëse. Sipas studjuesve përfundimet nuk kanë qënë të njëjta. Disa kanë konkluduar se IHD-të ndikojnë pozitivisht mbi rritjen ekonomike dhe disa të tjerë kanë konkluduar se IHD-të ndikojnë negativisht mbi rritjen ekonomike. Sipas tyre kjo varet nga variablat e çdo vendi siç janë : PBB-ja, Kapitali human , IHD-të, shpenzimet qeveritare etj. Për të studjuar ndikimin e IHD-ve në rritjen ekonomike në Shqiperi është përdorur Modeli Solow, si më i përshtatshmi, pasi shfrytëzon të dhënat dytësore zyrtare si: PBB-ja për frymë, kapitali si pjesë e PBB-së dhe popullsia në moshe pune.

1.4. Kapitali privat dhe rritja ekonomike Kapitali privat mund të përshkruhet si kapital i parashikuar në një periudhë afatmesme dhe afatgjatë nga ana e investitorëve me një potencial të lartë rritjeje.Gillian dhe Wright (2008) përcaktojnë kapitalin privat, si kapital të rrezikut, të parashikuar për një shumëllojshmëri të situatave që variojnë nga kompanitë financiare dhënë bizneseve fillestare.Shumica e firmave e kanë zgjerimin ose rritjen si një nga objektivat kryesore të tyre, kështu që kjo kërkon akses në kapital shtesë për të financuar këtë rritje.Ka pasur një shumëllojshmëri të burimeve të përbashkëta të kapitalit duke filluar nga kreditë bankare, obligacionet, kapitalin aksioner, huamarrjet nga familjarët dhe miqtë si dhe fitimet e pashpërndara. Megjithatë, kapitali privat po bëhet një burim i financimit të firmave, sidomos i atyre me një potencial të lartë rritjeje. Zhvillimi ekonomik i një vendi është një faktor kyç për rritjen ekonomike, veçanërisht në tregjet e reja. Rritja ekonomike e një vendi mund të përshkruhet si një zgjerim i Produktit të Brendshëm Bruto (PBB) ose Produktit Kombëtar Bruto (PKB), ku PBB-ja është një funksion i kapitalit, punës, tokës dhe sipërmarrjes. Dornbusch, Fischer dhe Startz (2004) përcaktojnë PBB-në si: vlera e të gjitha mallrave dhe shërbimeve përfundimtare të prodhuara në një vend brenda një periudhe të caktuar, ndërsa PKB-ja i referohet të gjitha mallrave dhe shërbimeve të prodhuara nga shtetasit, duke përfshirë prodhimin e emigrantëve.Mund të thuhet se një komb rrit produktivitetin e kapitalit dhe kapacitetin përmes avancimit teknologjik apo produktivitetit të punës përmes investimeve kapitale njerëzore.Prandaj rritja e PBB-së mund të jetë nxitur nga iniciativat e suksesshme sipërmarrëse (Makhene, 2009). James M. Gatauwa and Anthony S. Mwithiga (2014) studiuan kapitalin privat dhe rritjen ekonomike. Sipas tyre, rritja është një objektiv kyç i firmave private dhe i ekonomisë në tërësi.Prandaj ekziston nevoja për të vlerësuar kontributin e aktivitetit të sektorit privat mbi rritjen ekonomike në ekonomitë e vendeve në zhvillim.


27

Nga ana tjetër, ata konkluduan se edhe vet rritja ekonomike kontribon në rritjen e aktivitetit të kapialit privat. Për realizimin e studimit ata përdorën një model konceptual, i cili paraqet ndërveprimin midis kapitalit privat (variabël i pavarur), mjedisit financiar (variabël ndërmjetës) dhe rritjes ekonomike (variabël i varur). Variabli i pavarur është kapitali privat i cili përcaktohet nga niveli i investimeve. Variabli i varur është rritja ekonomike dhe kjo është e përfaqësuar nga rritja e PBB-së. Ndryshorja e moderuar është mjedisi financiar dhe është e përfaqësuar nga rregullimi financiar, ligjor dhe kuadri mbikëqyrës. Prandaj modeli konceptual thekson se marrëdhënia midis kapitalit privat dhe rritjes ekonomike do të ndikohet nga mjedisi financiar si më poshtë: Variabël i pavarur Variabël ndërmjetës Variabël i varur

Figure 1: Model konceptual Ku: P1 – shpreh lidhjen midis kapitalit privat dhe rritjes ekonomike dhe P2- shpreh ndikimin që mjedisi financiar ka në marrëdhënien e kapitalit privat me rritjen ekonomike. Stromberg (2009) argumenton se sfida në ndërmarrjen e studimeve të tilla është për të kontrolluar shpjegimin e kundërt të shkakësisë në këtë rritje, sesa anasjelltas. Studimi i tij synon të shqyrtojë teoritë e aplikueshme në analizimin reciprok midis kapitalit privat dhe rritjes ekonomike, krijimin dhe drejtimin e këtij relacioni dhe më në fund për të nxitur kërkime të mëtejshme mbi kapitalin privat dhe rritjen ekonomike.


28

Në rajone të tilla si Afrika dhe Azia, studimet për shpjegimin e marrëdhënies mes kapitalit privat dhe rritjes ekonomike janë mjaft të kufizuara. Megjithatë, DeBeer dhe Nhleko (2009) shqyrtuan ndikimin ekonomik të kapiatlit privat në tregjet financiare në Afrikën e Jugut. Rezultatet treguan se transaksionet e kapitalit privat në Afrikën e Jugut janë mjaft të kufizuara.Në Singapor, Koh dhe Koh (2002) shpjeguan efektin e kapitalit vendas në rritjen ekonomike. Gjetjet tregojnë se kapitali vendas është një model alternativ i inovacionit dhe ndryshimit teknologjik. Megjithatë këto studime nuk tregojnë qartë ndikimin e kapitalit privat në rritjen ekonomike, por janë përqendruar në ndikimin e kapitalit vendas në rritjen e ndërmarrjeve të vogla dhe të mesme. Niveli i kapitali privat ka qenë në rritje të fortë në ekonomitë në zhvillim, por në rajonet e zhvilluara ka pasur rënie në aktivitetin e investimeve private. Në Evropë, investimet private ishin mbi 1 miliardë euro në vitin 2012, pavarësisht një rënie prej 19.2% nga viti 2011. Kjo rënie ka ardhur si pasojë e efekteve të krizës së viteve 2007-2008.


29

KAPITULLI 2: BORXHI PUBLIK DHE EFEKTI I TIJ NË ZHVILLIMIN EKONOMIK Në kapitullin e dytë trajtohet Borxhi Publik dhe efekti i tij mbi zhvillimin ekonomik të një vendi, mënyrat e financimit të defiçitit buxhetor etj. Më konkretisht, në pjesën e parë sqarohet koncepti i defiçitit buxhetor, i borxhit publik dhe rritjes ekonomike, avantazhet dhe disavantazhet e rritjes ekonomike. Në pjesën e dytë vazhdohet me analizën e Borxhit të Brendshëm dhe të Jashtëm, analizën e strukturës së Borxhit të Brendshëm dhe strukturës së Borxhit të Jashtëm. Në vijim trajtohet roli i Borxhit Publik në rritjen ekonomike, efektet pozitive dhe negative të marrjes borxh mbi PBB-në, efekti i Borxhit Publik në rishpërndarjen e të ardhurave etj. Për të konkretizuar marrëdhënien mes borxhit publik dhe rritjes ekonomike, në vijim trajtohet Borxhi Publik dhe rritja ekonomike në vendet anëtare të BE-së, si dhe ecuria e borxhit publik të Shqipërisë në vite. 2.1 Koncepti i defiçitit buxhetor, Borxhit Publik dhe rritjes ekonomike 2.1.1 Defiçiti buxhetor Defiçiti buxhetor është përcaktuar në mënyrë tipike si diferenca midis shpenzimeve qeveritare (duke përfshirë interesin mbi borxhin) dhe të ardhurave të qeverisë. Megjithatë, në përputhje me një përkufizim më kompleks, defiçiti buxhetor është diferenca midis madhësisë së Borxhit Publik në fund të vitit korrent me madhësinë e Borxhit Publik në fund të vitit të kaluar.Këto dy përkufizime janë ekuivalente, në qoftë se borxhi publik përcaktohet si vlera e obligacioneve të emetuara. Defiçiti buxhetor i një vendi e rrit borxhin publik, pasi qeverisë do t’i duhet të marrë borxh për të mbuluar shpenzimet qeveritare të pambuluara me të hyra. Raporti i borxhit të qeverisë ndaj PBB-së mund të ndryshojë ose të mbetet i qëndrueshëm, kjo varet nga norma kombëtare e rritjes. Pra, defiçiti buxhetor rezulton kur të ardhurat e shtetit janë më të vogla se shpenzimet e tij. Për administratën publike flitet për defiçitin publik, i cili rezulton kur të ardhurat publike vjetore janë më të vogla se shpenzimet publike vjetore. Në rastin kur hyrjet e buxhetit janë më të mëdha se daljet thuhet se ka një tepricë buxhetore, e cila ndodh rrallë për vendet në zhvillim, siç është Shqipëria, pasi shumica e vendeve janë me defiçit. Sistematikisht, një rritje e raportit të borxhit të brendshëm ndaj PBB-së është një kërcënim për vendin, pasi borxhi publik hyn në rrugën e paqëndrueshme të rritjes, duke e çuar vendin drejt falimentimit. Prandaj është e rëndësishme të kuptosh shkaqet e rritjes së raportit të borxhit publik


30

ndaj PBB-së dhe të gjesh madhësinë optimale të këtij raporti për çdo vend nisur nga faktorët përcaktues që influencojnë mbi këtë raport. Për këtë qëllim është e nevojshme të dallosh defiçitin buxhetor standard nga defiçiti buxhetor primar. Defiçiti buxhetor primar është i barabartë me defiçitin buxhetor standard i korrigjuar nga kostoja e shërbimit të borxhit publik (Feldstein 2004). Pra, defiçiti standard i buxhetit dhe defiçiti buxhetor primar mund të paraqiten në format e shprehjeve të mëposhtme:

SB = G+ (I x PD)–T

PB = G – T Ku: SB - defiçiti i buxhetit standart; PB - defiçiti primar i buxhetit; PD- Borxhi Publik G - Shpenzimet qeveritare; I - Interesi i borxhit publik; T - Të ardhurat e qeverisë (tatimore dhe jo tatimore). Për këtë arsye, në bazë të shprehjeve të përmendura më lart mund të paraqesim raportin e borxhit publik ndaj PBB-së në formën e mëposhtme:5

GDPPD

GDPGDPiGDP

TGGDPPD

Ku: GDP - Produkti i brendshëm bruto. Pra, në përputhje me këtë ekuacion, raporti i borxhit publik ndaj PBB-së është shuma e raportit të defiçitit primar buxhetor ndaj PBB-së dhe diferenca midis normës së interesit dhe normës së rritjes së PBB-së, shumëzuar me raportin e borxhit të qeverisë. Qeveritë për të ekuilibruar llogaritë, defiçitin buxhetor mund ta kompesojnë nëpërmjet:

1- Huamarrjes e cila e zhvendos problemin në kohë, pasi duhet besim i kreditorëve që të realizohet dhe ka kosto shtesë për të likujduar, që janë interesat.

2- Përdorimit të rezervave praktikisht të akumuluara prej tepricave monetare të grumbulluara nga vitet e mëparshme, gjë e cila nuk ndodh për vendet në tranzicion.

5Piotr Misztal,” Borxhi publik dhe rritja ekonomike në Bashkimin Evropian”


31

3- Emetimit monetar. Printimi i parave mund të çoj në rritjen e ofertës monetare, rritjen e normës së interesit dhe për rrjedhojë në rritjen e inflacionit, i cili do të dëmtonte investimet e brendshme apo të huaja të një vendi.

4- Rritjes së tatimeve, vetëm në rast se ato nuk rëndojnë aktivitetin ekonomik të vendit 5- Reduktimit të shpenzimeve publike etj.

Në financimin e defiçitit buxhetor me anë të emetimit monetar dallojmë dy situata:

a) Rritja e shpenzimeve publike shoqërohet me rritjen me të njëjtën normë të tatimeve gjë që do të thotë se kjo rritje e masës monetare është e njëjtë me shpërndarjen falas të monedhës. Kjo shpërndarje është e njëjtë me transferimin e aseteve të sektorit publik, pra është fjala për një tatim negativ,

b) Rritja e shpenzimeve publike korrespondon ekzaktësisht me rritjen e masës monetare, pra nuk ka efekt neto mbi asetet.

Në vendin tonë, financimi i defiçitit buxhetor realizohet si me anë të fondeve të brendshme dhe me fonde të huaja përkatësisht:

- hua shtetërore në tregun e brendshëm financiar (Borxhi i Brendshëm), nëpërmjet emetimit të bonove të thesarit;

- hua shtetërore në tregun financiar ndërkombëtar; - të ardhurat nga privatizimi i pronës (aseteve) shtetërore.

Në tregun e brendshëm furnizuesi i burimeve për financimin e defiçitit buxhetor është sektori bankar dhe ai jobankar. Popullsia së bashku me personat juridikë bankar dhe jobankar vënë në dispozicion të Thesarit të shtetit fonde në lekë, me anë të nënshrimit të titujve të emetuar nga shteti në vlera nominale në lekë (bonot e thesarit) dhe obligacionet e shtetit në lekë të emetuara nga Ministria e Financave me skadencë për 3, 4, 6 muaj dhe 1 deri në 2 vjet. Në tregun e jashtëm huaja shtetërore merr një nga format:

- hua ekuivalentimi në lekë e kredive të huaja qeveritare, institucioneve financiare ndërkombëtare;

- hua ekuivalentimi në lekë e kredisë shtetërore nga institucione financiare tregtare. 2.1.2 Borxhi Publik Borxhi publik përfshin shumatoren e huave shtetërore dhe të interesave të maturuara dhe të pashlyera deri në momentin e llogaritjes së tyre. Marrja e borxheve nga ana e shtetit diktohet nga nevoja për të siguruar burimin e të ardhurave dhe për të mbuluar defiçitin buxhetor. Borxhi


32

shtetëror shtohet çdo vit, nëse defiçiti buxhetor vjetor financohet ekskluzivisht prej huave të reja që merr qeveria. Por përveç huave të pushtetit qëndror, në borxhin publik llogariten edhe huatë e marra nga organizmat që janë në varësi të institucioneve qëndrore të shtetit apo të qeverisjes vendore. Së fundmi, Borxhi Publik nuk është borxh i vendit, sepse në këtë të fundit përfshihen edhe borxhet e njësive ekonomike private dhe borxhi i shtetësave të vet. Sipas Nenit 4 të Ligjit Nr. 9665, datë 18.12.2006 për “Huamarrjen Shtetërore, Borxhin Shtetëror dhe Garancitë Shtetërore të Huasë në Republikën e Shqipërisë” (Fletorja Zyrtare e Republikës së Shqipërisë, 2006, fq. 6089): Borxh shtetëror është shuma e përgjithshme e borxhit të shtetit, e emetuar në monedhën kombëtare dhe/ose në një monedhë zyrtare të ndryshme nga monedha kombëtare, i cili nuk përfshin detyrimet financiare të bashkive/komunave apo të ndonjë autoriteti tjetër të pushtetit vendor.Borxhi shtetëror përfshin edhe borxhet e Republikës së Shqipërisë, të krijuara para hyrjes në fuqi të këtij ligji.Për efekt të përllogaritjes së borxhit shtetëror, në rastin kur një detyrim i papaguar është emetuar në një monedhë të ndryshme nga monedha kombëtare, ai vlerësohet në monedhën kombëtare, sipas kursit zyrtar të këmbimit, të shpallur nga Banka e Shqipërisë, në çastin e vlerësimit. A është i leverdisshëm për ekonominë dhe të ardhmen e vendit borxhi publik i Shqipërisë apo ai përbën rrezik për vendin? Borxhi publik në fillim të vitit 2015 ka arritur në 72 % të Prodhimit të Brendshëm Bruto nga 63.8 % që ishte në fillim të vitit 2013. Kjo ndodhi për arsye të heqjes së tavanit të borxhit prej 60% të PBB-së, të vendosur në Traktatin e Mastrihtit, gjë e cila rrezikon rritjen e mëtejshme të tij dhe daljen jashtë kontrollit. Përvoja e hidhur e Greqisë, me një borxh publik më shumë se 200% të PBB-së, ka vënë në alarm Qeverinë shqiptare dhe institucionet financiare ndërkombëtare të pranishme në Shqipëri, si: Banka Botërore dhe Fondi Monetar Ndërkombëtar, pasi rritja e Borxhit Publik sjell asfiksim të ekonomisë së vendit dhe dëmton rritjen ekonomike. Megjithatë, nga analiza empirike e disa autorëve për borxhin publik, mund të thuhet se vende në zhvillim si Shqipëria, konsiderojnë si nivel më të përshtatshëm të borxhit publik për ekonominë, nivelin 40 % deri 45% të borxhit ndaj PBB-së. Ky nivel borxhi bën që ekonomia të mos jetë nën stres, gjë që do të vërtetohet nga analiza statistikore e studimit tonë. 2.1.3 Rritja ekonomike Rritja ekonomike është rritja e kapacitetit të ekonomisë së një vendi për të prodhuar të mira dhe shërbime në një periudhë të caktuar kohe, krahasuar me periudhën paraardhëse Rritja ekonomike mund të matet në terma nominale, në të cilën përfshihet inflacioni ose në terma reale në të cilën nuk përfshihet inflacioni.Që të rritet ekonomia ka nevojë për borxh, por problemi shtrohet sa me


33

efiçensë do të përdoret ai, sa do ta bëjë vendin më konkurrues dhe sa do të nxisë krijimin e vendeve të punës, që nga ana e tyre do të përshpejtonin ritmet e rritjes. Që pas 2008-s rritmet e rritjes së ekonomisë kanë rënë ndjeshëm, si rrjedhojë e krizës globale, e shoqëruar kjo dhe me shtimin e borxhit. Zhvillimi i qëndrueshëm ekonomik i një vendi është objektiv madhor i çdo qeverie që vjen në pushtet, kjo për shkak të përfitimeve që rrjedhin nga një ekonomi në rritje. Rritja ekonomike për një vend mund të ketë avantazhe dhe disavantazhe. Disa nga avantazhet e rritjes ekonomike mund të jenë:

Rritja ekonomike stimulon punësimin Një rritje në të ardhurat reale tregon për standarde të larta jetese Rritja ekonomike ka efekt pozitiv mbi financat e qeverisë, pasi siguron para shtesë për

financimin e projekteve Rritja ekonomike rrit besimin e kompanive të biznesit për të bërë investime të mëdha

kapitale Rritja ekonomike ka ndikim pozitiv mbi fitimet e biznesit etj

Disa nga disavantazhet e rritjes ekonomike janë:

Rritja ekonomike mund të çojë në rritjen e inflacionit, kjo do të lejonte prodhuesit që të përfitonin nga rritja e çmimeve për konsumatorët

Rritja ekonomike mund të ketë efektin e vet negativ në mjedis, si pasojë e rritjes së shpejtë të prodhimit dhe të konsumit.

Rritja që çon në ndotjen e mjedisit ka efekt negativ në cilësinë e jetës së njerëzve dhe pengon rritjen e qëndrueshme të një vendi, pasi shoqërohet me shterim të burimeve jo të rinovueshme të çdo vendi.

Rritja ekonomike në vitin 2014 ishte 2.1% ose 1,9 % më e madhe se në vitin 2012 dhe viti 2015 parashikohet të mbyllet me një rritje ekonomike prej rreth 3 %. Sipas tabelës 2.1, për vitin 2014 rritje me të lartë në Rajon ka patur Kosova (3%) dhe Maqedonia (3, 4%), kurse vendet me rritje me të ulët kanë qënë Serbia (-0, 5%) dhe Bosnje-Hercegovina (0, 7%).


34

Tabela 2.1 Norma e rritjes së PPB-së reale në vendet e Ballkanit Perëndimor

Burimi: FMN, 2014 Sot, Shqipëria has shumë sfida që janë të lidhura me klimën e investimeve, besimin e konsumatorëve dhe nivelin e konsumit. Një faktorë përcaktues në rritjen ekonomike janë investimet e huaja direkte, të cilat kanë pësuar ndryshime të konsiderueshme gjatë viteve të fundit. Avantazhet konkurruese të një vendi janë të lidhura me investimet e huaja direkte. Tabela e mëposhtme tregon totalin e IHD-ve për periudhën 2007 – 2014, të cilat janë rritur në vitet 2011-2012, por kanë pësuar rënie në vitet 2013 dhe 2014. Tabela 2.2Totali i IHD-ve në milionë lekë Vitet 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013 2014 Totali i IHD-ve

1.830 2.061 2.261 2.436 3.400 3.262 2.850 1.536

Burimi: INSTAT

2.2 Analiza e Borxhit të Brendshëm dhe të Jashtëm 2.2.1 Borxhi i Brendshëm Stoku i borxhit të një vendi përbëhet nga borxhi publik i emetuar brenda dhe jashtë vendit, i cili është akoma i pashlyer. Borxhi Publik, që emetohet brenda vendit, mbahet nga rezidentë si borxhi brendshëm. Borxhin e Brendshëm shteti e realizon në vend në monedhën vendase, në tregun e brendshëm kreditor, gjerësisht tek qytetarët nëpërmjet bankave komerciale dhe institucioneve të ndryshme financiare. Në këtë lloj të borxhit përfshihen mjetet e lira monetare, të cilat shteti i shfrytëzon për financimin e të mirave dhe shërbimeve publike. Realizimi i borxhit


35

të brendshëm është i kushtëzuar nga kursimi, domethënë nga sasia e mjeteve monetare të lira të cilat nuk janë të angazhuara në konsum personal dhe në investime të sektorit privat. Sipas shifrave të publikuara nga Ministria e Financave, Borxhi Publik në Shqipëri në vitin 2014 arriti në afro 885 miliardë lekë ose 70,84 % dhe vetëm për një vit u rrit me 47 miliardë lekë. Niveli i borxhit publik të marrë në tregun e brendshëm në fund të vitit 2013 dhe fillim të vitit 2014 kapi shifrën më të lartë të dhjetë viteve të fundit. Nëse analizojmë kushtet kur u akumulua ky borxh, atëhere rezulton se kjo rritje në vitin 2013 lidhet me faktin se viti 2013 ishte një vit zgjedhor dhe investimet publike u rritën dukshëm. Duke analizuar strukturën e borxhit të brendshëm mund të themi se borxhi i brendshëm në pjesën më të madhe 98 % (shih të dhënat në tabelën 2.3) është marrë në monedhën kombëtare. Kjo ёshtё njё anё shumё pozitive pasi, nёse borxhi i brendshёm do tё ishte nё njё masё tё konsiderueshme nё monedhё tё huaj, do tё kishim njё kosto disa herё mё tё lartё tё borxhit tё marё, pasi do tё ishte në varёsi tё plotё nga ndryshimi i kurseve tё kёmbimit.

Tabela 2.3 Struktura e Borxhit të Brendshëm Vitet 2010 2011 2012 Qershor

2013

Struktura e Borxhit të Brendshëm

Milionë/ lekë

% Milionë/ lekë

% Milionë/ lekë

% Milionë/ lekë

%

Sipas instrumentave: Instrumenta afatshkurtër

Instrumenta afatgjatë

401,821 231,436 170,385

57,6 42,4

429,924 241,385 188,539

56,1

43,85

454,695 250,352 204,343

55.06 44,94

473,622 253,978 219,645

53,62 46,38

Sipas Monedhes: Monedhë kombëtare

Monedhë e huaj

401,821 398,352

3,469

99,14 0,86

429,924 428,754

1,170

99,73 0,27

454,695 448,583

6,112

98,66 1,34

473,622 467,497

6,126

98,71 1,29

Sipas rezidences së kreditorit Rezidentë

Jorezidentë

401,821 397,928

3,893

99.03 0.97

429,924 429,924

0

100

0

454,695 454,695

0

100

0

473,622 473,622

0

100 0

Burimi: Ministria e Financave Këto fonde kanë shkuar për shlyerjen e kompanive që kanë kryer punë publike, por edhe për investime në projekte të reja. Tregjet financiare ndërkombëtare vitet e fundit ofrojnë norma interesi të larta, kjo ka bërë që qeveria të fokusohet në tregun e brendshëm për të marrë borxh .Të dhënat tregojnë për një rritje të peshës së borxhit të brendshëm kundrejt borxhit të jashtëm, kjo është realizuar nëpërmjet huazimit të parave që qeveria ka bërë në tregun e brendshëm përmes


36

emetimit të bonove të thesarit, me qëllim financimin e shpenzimeve të ndryshme publike dhe kapitale. Tabela 2.4 Mbajtësit e Borxhit të Brendshëm Vitet 2008 2009 2010 2011 2012 Qershor

2013 BOA 17,75 % 17,66 % 15,41 % 14,30 % 12,48 % 12,91 % BankaRaiffeisen 36,88 % 34,57 % 34,90 % 34,20 % 29,43 % 26,31 % Bankat e tjera 34,58 % 34,33 % 34,40 % 34,85 % 37,52 % 38,02 5 Jo banka 2,46 % 2,68 % 3,21 % 3,73 % 6,09 % 9,05 % Individët 8,33 % 10,76 % 12,08 % 12,92 % 14,48 % 13,71 % Burimi: Ministria e Financave Mbajtësit e borxhit të brendshëm janë: Banka Raiffeisen 26, 31 %, Bankat e tjera 38 %, BOA 12, 91 %, mbajtësit jo banka 9 % dhe individët mbajnë rreth 14 %. 2.2.2 Borxhi i Jashtëm Borxhi i Jashtëm përfaqëson borxhin e qeverisë të marrë nga shtete të tjera dhe instutucione financiare ndërkombëtare. Borxhi i Jashtëm konsiderohet si një element i rëndësishëm i menaxhimit makroekonomik të një vendi. Ai përfaqëson një levë, që po u përdor mirë dhe me efektivitet i jep shtysë pozitive rritjes ekonomike të vendit dhe e kundërta, nëse përdoret keq mund ta çojë vendin në kufijtë e një krize financiare. Borxhi i Jashtëm i Shqipërisë u krijua pas viteve ’90 si pasojë e kushteve ekonomike, sociale dhe politike që kaloi Shqipëria në fund të viteve”80 dhe fillim të viteve “90. Borxhi i Jashtëm i Shqipërisë ka filluar si borxh shtetëror në vitin 1991 dhe menjëherë në vitin 1992 ka shënuar një rritje prej 142 %, krahasuar me vitin e mëparshëm, rritje e cila ishte disa herë më e lartë në vitin 1993, rreth 473 %. Në vitin 1994, Borxhi i Jashtëm i Shqipërisë arriti shifrën 52, 5 % e PBB-së dhe ka ardhur duke u rritur vit pas viti. Kreditë dhe financimet e huaja, të cilat fillimisht ishin përdorur për situata evergjence, gradualisht filluan të përdoren për projekte zhvillimi. Përveç financimit të projekteve të ndryshme, një pjesë e Borxhit të Jashtëm është përdorur për shlyerjen e detyrimeve të viteve të mëparshme, por nga viti në vit pagesat e Borxhit të Jashtëm janë rritur në mënyrë progresive me një rritje mesatare vjetore prej 10.3 milionë dollarë. Borxhi i Jashtëm nëse aplikohet mirë çon në rritjen e ekonomisë, nga burimet e huaja përfitojnë vendet me të ardhura të ulta dhe financimi i huaj kontribon në rritjen ekonomike dhe uljen e


37

varfërisë në vend. Nëse financimet e huaja shpërndahen në mënyrë joefiçente, kostoja e burimeve të huaja të marra hua, mund të çojë në probleme të menaxhimit makroekonomik në formën e niveleve të larta, të pasuportueshme të shërbimit të borxhit të jashtëm. Përdorimi i fondeve të huaja të marra hua do të kontribuonte jo vetëm në rritjen e ofertës së mallrave për të plotësuar kërkesën e brendshme, por dhe në gjenerimin e burimeve të nevojshme për pagimin e detyrimeve përkatëse me rritjen e kapacitetit eksportues të vendit. ”Administrimi i Borxhit të Jashtëm përbën një pjesë integrale të menaxhimit makroekonomik duke përfshirë blerjet e planifikuara, stabilizimin e huave, pagesat e shërbimit të borxhit dhe ripagimin përfundimtar të tij për të nxitur rritjen ekonomike, uljen e varfërisë dhe zhvillim të qëndrueshëm, pa krijuar vështirësi paguese”.6 Teorikisht, llogaritja e nivelit të pranushëm të Borxhit të Jashtëm është e lehtë, por praktikisht është e vështirë. Për borxhin e jashtëm llogariten tregues të ndryshëm, siç janë: raporti i borxhit me eksportet, raporti i shërbimit të borxhit me eksportet, raporti i borxhit ndaj PBB-së etj. Huamarrja e mëtejshme e një vendi rrit barrën e shërbimit të borxhit (pagesa e pjesës së principalit bashkë me interesin) më shumë se sa aftësinë e atij vendi për ta mbajtur këtë barrë, prandaj eksportet e këtij vendi duhet të rriten në mënyrë që të gjenerojnë të ardhura për shërbimin e borxhit. Kjo situatë, pra rritja e eksporteve për të gjeneruar të ardhura për të shlyer gjithë detyrimet e pagesave të borxhit, për vendin tonë është e pamundur, kështu që çon në marrjen e borxheve të reja. Si rrjedhim, Borxhi i Jashtëm do të rritet më shpejt sesa kapaciteti i vendit për t’i shërbyer atij, duke rrezikuar kështu, seriozisht aftësinë e tij paguese. Në fund të tremujorit të dytë të vitit 2015, vlera e Borxhit të Jashtëm bruto të Shqipërisë ishte 7,257 milionë euro. Gjatë këtij tremujori stoku i borxhit u zvogëlua me rreth 12 milionë euro, ndërsa në krahasim me fundin e tremujorit të dytë të vitit 2014, stoku është rritur me 605 milionë euro. Rreth 78% e stokut të borxhit është borxh afatgjatë kryesisht në formën e huave, ndërsa pjesa tjetër është borxh afatshkurtër kryesisht i marrë nga sektori bankar. Sektori i qeverisë së përgjithshme zotëron pjesën kryesore të borxhit të jashtëm me rreth 39% të vlerës së përgjithshme. Pjesa tjetër është e shpërndarë midis bankave (18%), sektorëve të tjerë (19%), autoritetit monetar (1%) dhe si hua midis kompanive (23%).7 Sektori me peshën më të madhe në stokun e Borxhit të Jashtëm mbetet sektori i qeverisë së përgjithshme. Në Qershor 2015, Borxhi i Jashtëm i këtij sektori ishte rreth 2,808 milionë euro ose me rritje rreth 18% ndaj një viti më parë. Rritja i dedikohet rritjes së stokut të huave afatgjata me rreth 436 milionë euro. Gjatë vitit 2015, pesha e borxhit të qeverisë së përgjithshme ndaj 6 “Borxhi i Jashtëm i Shqipërisë dhe shërbimi i tij”, Sonila Taçi 7 Banka e Shqipërisë


38

borxhit total ka lëvizur në intervalin 35-40%. Borxhi i qeverisë së përgjithshme përbëhet nga huatë afatgjata, obligacionet dhe dëftesat. Duke analizuar borxhin e jashtëm bruto sipas instrumenteve mund të themi se: Instrumenti me peshën më të lartë në stokun e Borxhit të Jashtëm bruto të Shqipërisë është zëri “investime të tjera”, që përfaqësonte rreth 69% të stokut të borxhit në fund të muajit Qershor 2015. Brënda grupit të “investimeve të tjera” peshën kryesore me rreth 71% e zë borxhi në formën “hua”, i cili është rritur me 442 milonë euro krahasuar me vlerën e tij një vit më parë. Por brënda këtij grupi, borxhi në formën “monedha dhe depozita” ka shënuar rritje me 38 milionë euro, zëri ‘’kredi tregtare’’ është zvogëluar me 6 milionë euro dhe zëri “të tjera” është rritur me 43 milionë euro, krahasuar me një vit më parë. “Investimet e huaja direkte” në formën e huave midis kompanive dhe “investimet e portofolit”, së bashku përfaqësojnë rreth 31% të totalit të Borxhit të Jashtëm.8 Sipas maturitetit, borxhi i jashtëm klasifikohet në: borxh afatgjatë dhe borxh afatshkurtër. Në Qershor 2015, borxhi afatgjatë i Shqipërisë arriti në 5,649 milionë euro, i krahasuar me fundin e e vitit 2014, borxhi afatgjatë u rrit me 514 milionë euro. Pesha e borxhit afatgjatë ndaj totalit të borxhit ishte në nivelin e 78%.Rreth 50% të stokut të borxhit afatgjatë e përbën borxhi i qeverisë së përgjithshme i ndjekur nga zëri investime direkte – hua ndërkompani me rreth 27% dhe borxhi i sektorëve të tjerë me rreth 19%. Ndërsa borxhi afatshkurtër shënoi rreth 1,608 milionë euro, i krahasuar me fundin e një viti më parë, borxhi afatshkurtër u rrit me 92 milionë euro. Ky borxh ka zënë mesatarisht rreth 22% të totalit të borxhit gjatë pesë tremujorëve të fundit.Sektori i qeverisë së përgjithshme dhe ai i autoritetit monetar zotërojnë vetëm borxh afatgjatë, sektori bankar, sektorët e tjerë dhe investimet direkte-hua ndërkompani kanë një portofol të përbërë prej borxhit afatgjatë dhe borxhit afatshkurtër. Struktura e Borxhit të Jashtëm sipas llojit të monedhës është: Borxhi në monedhën euro zë vendin kryesor në strukturën e borxhit të jashtëm bruto të Shqipërisë, duke zënë rreth 65% e vlerës së tij në Qershor 2015. Kjo përbërje ka lidhje me faktin se shumë prej huave të sektorëve të ndryshëm janë në Euro. Në këtë monedhë janë edhe një pjesë e konsiderueshme e llogarive dhe depozitave të jorezidentëve në sistemin banker, si dhe e letrave me vlerë në formën e obligacioneve dhe dëftesave. Në borxhin e jashtëm bruto, stoku i borxhit në SDR zë rreth 14% të borxhit të jashtëm bruto, ai në dollar amerikan (USD) zë rreth 10% dhe ai në dollar kanadez (CAD) zë rreth 2%.

8 Banka e Shqipërisë


39

Grafiku 2.1 Shërbimi i borxhit ndaj stokut të borxhit sipas sektorëve (në %)

Burimi: Banka e Shqipërisë Shqipëria ka përfituar nga shumë projekte dhe programe huash nga kreditorë të ndryshëm, si p.sh.nga Banka Botërore, Banka Europiane për Rindërtim dhe Zhvillim, Banka Evropiane e Investimeve etj.

2.3 Roli i Borxhit Publik në rritjen ekonomike Nëse raporti i Borxhit Publik ndaj PBB-së ndryshon apo mbetet i pandryshuar, kjo varet nga norma e rritjes kombëtare. Borxhi është më i madh ose më i vogël se norma e rritjes së PBB-së. Zakonisht një raport borxhi i brendshëm i rritur ndaj PBB-së është një kërcënim për vendin, pasi borxhi publik do të hyjë në rrugën e paqëndrueshme të rritjes, duke e çuar vendin në falimentim. Edhe në qoftë se raporti i Borxhit Publik ndaj PBB-së nuk do të rritet me shpejtësi të lartë, përsëri është me pasoja të rënda dhe të pafavorshme për vendin lidhur me koston e shërbimit të borxhit publik. Prandaj është e rëndësishme për të kuptuar shkaqet e rritjes së raportit të borxhit publik ndaj PBB-së dhe për të gjetur madhësinë optimale të këtij raporti për çdo vend. Ekzistojnë kanale të ndryshme në të cilat një rritje ose ulje e borxhit publik mund të ketë një efekt negativ ose pozitiv mbi rritjen ekonomike në periudha afatgjata. Tri kanalet kryesore janë: kanali i kursimeve neto, kanali i kostos së shërbimit të borxhit, dhe kanali i besueshmërisë kombëtare.


40

a) Kanali i kursimeve neto

Një rritje e borxhit publik përgjithësisht shoqërohet me një ulje të volumit të kursimeve kombëtare neto, pasi ato kursime kombëtare, të cilat para se të rritej borxhi publik do të përdoreshin për investime, pas rritjes së borxhit publik do të përdoren për të financuar koston e shërbimit të borxhit publik. Por ulja e kursimeve kombëtare neto, nxit rritjen e normave të interesit, dhe këto të fundit ndikojnë në uljen e investimeve dhe uljen e rritjes së stokut të kapitalit.Duhet theksuar se impakti në normat e interesit varet nga madhësia e vendit. Në rastin e një vendi të vogël të hapur, impakti në normat e interesit do të jetë shumë modest. Ndërsa në rastin e një vendi të madh e më të integruar me vendet e Rajonit ku ai bën pjesë, presioni për rritjen e normave të interesit do të jetë më i dukshëm. Por ulja e rritjes së stokut të kapitalit do të të ndikojë negativisht në teknologjinë e re, e cila do të përmirësonte produktivitetin e punës. Efekti përfundimtar i gjithë këtij kanali është ulja e PBB-së, që nënkupton uljen e rritjes ekonomike.

b) Kanali i kostos së shërbimit të borxhit

Një rritje e borxhit publik do të sillte një rritje të kostos së shërbimit për këtë borxh, e cila

do të ndikonte në uljen e investimeve publike dhe rritjen e taksave të kapitalit dhe të punës, të cilat duhet të financojnë këtë rritje të borxhit publik. Rritja e taksave të kapitalit bën që të ulet stoku i kapitalit në vend dhe të frenohen investitorët vendas apo të huaj, që duan të zgjerojnë aktivitetin e tyre. Nga ana tjetër rritja e taksave të punës do të ulë ofertën për punë, si dhe mund të ndikojë në rritjen e ekonomisë informale dhe evazionit fiskal. Këta dy faktorë të fundit do të ndikonin negativisht në mënyrë direkte në buxhetin e shtetit, duke sjellë më pak investime në infrastrukturë, arsim, shëndetësi etj. Gjithashtu klima e biznesit në vend do të përkeqësohej duke e bërë vendin më pak të preferuar për Investime të Huaja Direkte (IHD). Nga ana tjetër një rritje e taksave të punës do të ulë fuqinë blerëse të konsumatorëve, që do të përkthehet në më pak konsum, më pak shitje për bizneset dhe më pak taksa të mbledhura për buxhetin e shtetit. Të gjithë këta faktorë bëjnë që të ulet PBB-ja dhe për rrjedhojë edhe rritja ekonomike në vend.

c) Kanali i besueshmërisë kombëtare

Një rritje e borxhit publik ndikon në nivelin e besimit ndërkombëtar të vendit. Kjo do të

ndikonte në rritjen e normave të interesit për individët apo firmat dhe rritja e normave të interesit


41

do të përkthehet në më pak kërkesa për kredi nga bizneset dhe individët. Pra, biznesi nuk mund të zgjerojë aktivitetin e tij dhe individët nuk mund të zgjerojnë konsumin e tyre ndërkohor.

Gjithashtu faktorë të tjerë, si: institucione të dobëta, kursime private të ulëta, konkurrueshmëri e ulët, një papunësi e lartë dhe një sistem bankar i dobët, do ta ndihmonin efektin mbi normat e interesit. Të gjithë këta faktorë do ta kategorizonin vendin si “vend me risk”, dhe atij do t’i ofroheshin norma shumë të larta interesi për të marrë hua në kapital të huaj. Por rritja e normave të interesit gjithashtu do të thotë më pak investime publike e private, që sjell një PBB më të ulët. Pra, një rritje e nivelit të borxhit publik do të sjellë një ulje të rritjes ekonomike në periudha afatgjata.

Huamarrja publike çon në një rishpërndarje të të ardhurave midis taksapaguesve dhe atyre që marrin interesin. Nëse kreditorët e sektorit publik dhe taksapaguesit nuk janë të njëjtët agjentë ekonomikë, atëherë borxhi publik do të shkaktonte një rritje të pabarazisë të shpërndarjes të të ardhurave personale. Ky argument nuk del shpesh në skenë dhe nuk është shumë i besueshëm. 2.4 Borxhi Publik dhe rritja ekonomike në vendet anëtare të BE-së

Madhësia relativisht e lartë e borxhit publik në shumë vende anëtare të BE-së ka kontribuar në diskutimet e shumta mbi ndikimin e Borxhit Publik në rritjen ekonomike.Duke analizuar treguesit e Borxhit Publik ndaj PBB-së në vendet e BE-së, vërehet se këta tregues janë rritur në mënyrë të konsiderueshme gjatë dhjetë viteve të fundit. Mesatarja e përqindjes së borxhit publik ndaj PBB-së në 27 vendet anëtare të BE-së ishte 65% në fillim të vitit 2000 dhe në fillim të vitit 2013 ky raport ishte rreth 78%.Raportet më të larta të Borxhit Publik ndaj PBB-së janë vërejtur në Greqi, Itali dhe Belgjikë, ndërsa më e ulëta në Estoni, Luksemburg dhe Bullgari. Për më tepër, madhësia e PBB-së për frymë në vendet e BE-së është rritur ndjeshëm gjatë viteve të fundit.Niveli mesatar i PBB-së për frymë në 27 vendet anëtare të BE-së ishte 19 mijë euro në fillim të vitit 2000 dhe 30 mijë euro në fillim të vitit 2013. Madhësia më e lartë e PBB-së për frymë në vitin 2013 ishte në Luksemburg, Danimarkë dhe Irlandë, ndërsa më e ulëta në Rumani, Bullgari, Lituani dhe Letoni.

Nga pikëpamja teorike, vendet më pak të zhvilluara ekonomikisht kanë përgjithësisht nivel më të lartë të Borxhit Publik në raport me PBB-në, sesa vendet e zhvilluara.Megjithatë, analizimi i të dhënave në lidhje me pjesën e Borxhit Publik në PBB në vendet anëtare të BE-së me Modelin VAR, tregon për raporte më të larta të borxhit publik ndaj PBB-së në vendet relativisht të zhvilluara.Kjo mund të tregojë për një ndikim pozitiv të Borxhit Publik në nivelin e zhvillimit ekonomik të këtyre vendeve ose ndikim pozitiv të rritjes ekonomike në madhësinë e borxhit publik.


42

Megjithatë, përvoja e shumë vendeve të zhvilluara ose në zhvillim tregon se një raport shumë i lartë i Borxhit Publik në PBB, mund të rrisë rrezikun e investimeve në vend, rrjedhjen e kapitalit të huaj dhe rrjedhimisht zhvlerësimin e monedhës kombëtare.Sigurisht, kjo situatë ndikon negativisht në rritjen e normës së PBB-së në vend. Nga analiza bërë situatës ekonomike të këtyre vendeve u pa se rritja e borxhit publik në periudhën 2007-2010 çoi në uljen graduale të PBB-së dhe pas vitit 2010 në stabilizimin gradual të këtij treguesi. Grafiku 2.2 Raportet e Borxhit Publik ndaj PBB-së në vendet anëtare të BE-së

Burimi: EUROSTAT

Duke marrë parasysh vlerat e koefiçientëve, elasticitetin e Borxhit Publik ndaj PBB-së dhe përqindjen e Borxhit Publik ndaj PBB-së në vendet anëtare të BE-së nuk identifikohet ndonjë lidhje e rëndësishme midis këtyre variablave. Megjithatë, vihet re se vlerat negative të koefiçientëve të elasticitetit të borxhit publik ndaj PBB-së u konfirmuan në ato vende, ku pjesa e Borxhit Publik në PBB ishte midis 20% dhe 60%.


43

Grafiku 2.3 Elasticiteti i PBB-së për Borxhin Publik dhe Raporti i Borxhit Publik ndaj PBB-së në vendet anëtare të BE-së9

Duke analizuar elasticitetin e borxhit publik ndaj PBB-së arrihet në konkluzionin, se

raporti optimal i borxhit publik ndaj PBB-së me efekt pozitiv ndaj rritjes ekonomike është afër shifrës 65 %, ndërsa efektet negative të borxhit publik në rritjen ekonomike u konstatuan në nivelin 20% deri ne 40 % të PBB-së.

Sipas parashikimeve të bëra nga Deutsche Bank deri në vitin 2020 del se vendet anëtare të BE-së, do të perceptojnë një ndikim negativ të borxhit publik mbi rritjen ekonomike në vitin 2020, për shkak se niveli i borxhit publik në këto vende do të tejkalojë ndjeshëm madhësinë e tij optimale. Pritet një ndikim pozitiv i borxhit publik në rritjen ekonomike në Poloni, Republikën Çeke, Hungari dhe Rumani, në të cilat Borxhi Publik do të jetë më afër me nivelin optimal në vitin 2020.

9 Piotr Miszatel, “Public debt and economic growth in the European Union”,(2010)


44

Grafiku 2.4 Elasticiteti i borxhit publik ndaj PBB-së10

2.5 Ecuria e Borxhit Publik të Shqipërisë në vite

Nё kёtё pjesё do tё sjellim tё dhёnat rreth ecurisë sё Borxhit Publik ndёr vite, çfarё trendi ka patur Borxhi Publik dhe cilat janё strategjitё qё qeveria ka pёrdorur pёr tё ulur masёn e Borxhit tё Brendshёm dhe tё rris masën e Borxhit të Jashtёm. Viti 2013 ka qënë një vit mjaft dinamik përsa i përket zhvillimeve të Borxhit Publik të Shqipërisë dhe gjithashtu një sfidë për tregun e brendshëm të letrave me vlerë përsa i përket financimit me sukses të një defiçiti buxhetor relativisht të lartë. Huamarrja e brendshme për vitin 2013 u realizua në nivelin e 46.2 milardë lekëve dhe ky financim ishte tërësisht me instrumente afatgjatë.Sipas vlerësimeve më të fundit, 109.9% e financimit është kryer me instrumente afatgjatë duke maturuar edhe instrumentet afatshkurtër në shumën prej 4.6 miliardë lekë. Ky financim ka mundësuar përmirësimin e ndjeshëm të treguesve të borxhit të brendshëm, si edhe ka përmirësuar profilin e maturimeve. Numri i ditëve në maturim vlerësohet në 560 ditë krahasuar me 386 ditë në fund të vitit 2012, duke ulur ekspozimin ndaj riskut të rifinacimit.11 Sipas të dhënave të Ministrisë së Financave si Borxhi i Jashtëm dhe Borxhi i Brendshëm kanë ardhur duk u rritur nga viti në vit.Nga tё dhёnat e marra nga faqja zyrtare e Ministrisё sё 10 Piotr Miszatel, “Public debt and economic growth in the European Union”,(2010) 11 Ministria e Financave


45

Financave, mund tё themi se Borxhi Publik nё fund tё vitit 2014 ka qenё nё nivelin 977 miliardë lekë ose e shprehur në raport me PBB-në rezulton nё masёn 69% e PBB-së. Pra, kjo shumё e ka kaluar kufirin e vendosur nga BE pёr vendet anëtare, pra masёn 60% të PBB-së ( prej vitit 2012 borxhi publik ishte 61,9% e PBB-së). Ndërsa në qershor 2015, borxhi publik ishte 1.019 miliardë lekë ose 73,4 % e PBB-së. Ky stok përbëhet nga:

Borxhi i Brendshëm 578 miliardë lekë ose 56, 7 % Borxhi i Jashtëm 441 miliardë lekë ose 43, 3 %

Më poshtë jepet tabela për ecurinë e PBB-së, Borxhit Publik në tërësi, Borxhit të Brendshëm dhe Borxhit të Jashtëm për periudhën Janar 2001 – Qershor 2015: Tabela 2.5 Ecuria e borxhit publik për periudhën 2001-2015

(në miliardë lekë)

Viti PBB-ja Borxhi Publik Borxhi i Brendshëm

Borxhi i Jashtëm

2001 583369.00 341521.00 241161.00 100360.00 2002 622711.00 391309.00 260752.00 130557.00 2003 694098.00 408300.00 280767.00 127533.00 2004 751022.00 423962.00 295200.00 128762.00 2005 814797.00 468050.00 327353.00 140697.00 2006 882209.00 494737.00 348935.00 145802.00 2007 967670.00 517031.00 369536.00 147495.00 2008 1080676.00 595883.00 400456.00 195427.00 2009 1143936.00 682546.00 415028.00 267518.00 2010 1239645.00 715371.00 407372.00 307999.00 2011 1300624.00 772517.00 438582.00 333935.00 2012 1335488.00 827981.00 470358.00 357622.00 2013 1364782.00 884692.00 520786.00 363906.00 2014 1413931.00 977102.00 564673.00 412429.00 2015 1491990.00 1019529.00 578411.00 441117.00

Burimi: Ministria e Financave Duke analizuar strukturën e borxhit vemë re se borxhi i brendshëm për periudhën 2001-2015 ka ardhur duke u rritur nga viti në vit, por vlera e tij është çdo vit me e lartë se borxhi i jashtëm, i cili gjithashtu ka ardhur duke u rritur.Kjo tregon se qeveria e ka më të lehtë të sigurojë borxh brënda vendit në monedhën kombëtare, pasi ku lloj borxhi është me normë interesi më të ulët sesa borxhi i jashtëm.


46

Bazuar në ligjin nr 9665, datë 18.12.2006 “Për huamarrjen shtetërore, borxhin shtetëror dhe garancitë shtetërore të huasë në Republikën e Shqipërisë”, objektivi kryesor i menxhimit të borxhit është sigurimi i fondeve të nevojshme të huamarrjes, duke vlerësuar riskun dhe koston e tij, në këndvështrimin afatmesëm e afatgjatë, si dhe zhvillimin e tregut të titujve të shtetit, nëpërmjet shtimit të instrumentave të tij dhe zgjerimit të bazës së investitorëve. Politika e emetimeve është pjesë e programit afatmesëm buxhetor dhe synon mbajtjen e shpenzimeve për interesa në nivel sa më të ulët në përputhje me kushtet e tregjeve financiare.Tendenca e qeverisё për periudhën e ardhshme ёshtё nё ngushtimin e Borxhit tё Brendshёm dhe nё rritjen e Borxhit tё Jashtёm. Kjo do t’i jepte hapësirë bizneseve të cilët merren me punët publike, për të rritur kapitalet e tyre dhe punësimin. Grafiku 2.5 Struktura e stokut të borxhit

Burimi: Ministria e financave

Nga pikepamja e raporteve borxh në lekë dhe në valutë, pjesa e borxhit të brendshëm vazhdon të ulet, por për shkak të rritjes së borxhit të jashtëm shtohet rreziku i ekspozimit të tij ndaj kursit të këmbimit. Nga analiza e portofolit të borxhit vihet re se ky portofol ka një risk të lartë. Kjo për arsye se huamarrja e brendshme afatshkurtër vazhdon të përbëjë një pjesë të konsiderueshme të portofolit, e cila kërkon rifinancim në një kohë relativisht të shkurtër dhe nga ana tjetër huamarrja në monedhë të huaj e cila është rritur, karakterizohet nga risku i kursit të këmbimit.Ripagesat e borxhit të jashtëm rriten në nivele të konsiderueshme në vitin 2014 e më pas vazhdon një trend rritës 1, 4% - 1, 6% ndaj PBB-së, duke kërkuar të përdoret një pjesë e


47

madhe e balancës buxhetore për këtë qëllim. Në këtë mënyrë vlerësimet e riskut tregojnë rëndësinë e reduktimit të borxhit, përndryshe efektet negative financiare do të jenë të mëdha duke shkaktuar pagesa të larta të shërbimit të borxhit. Në vitin 2015, maturimi i eurobondit dhe ripagesat arrijnë nivelin 4, 5% e PBB-së. Grafiku 2.6 Ecuria e stokut të borxhit / PBB-së

Burimi: Ministria e Financave

Nga pikëpamja e mbajtësve të borxhit, gjatë vitit 2014, borxhi i brendshëm ka pësuar një diversivifikim të konsiderueshëm dhe në të njëjtën kohë është shoqëruar me një rritje të pjesëmarrësve në tregun primar të instrumenteve financiarë shtetërorë.Kështu, për sa i përket mbajtësve të borxhit, gjatë vitit 2014 kemi këto ndryshime: - Ulja e peshës së mbajtur nga “Raiffeisen Bank” me rreth 3.4 pikë përqindje, duke bërë të mundur uljen e varësisë për rifinancim nga ky investitor dhe shpërndarjen e peshës në investitorët e tjerë. - Ulja e peshës së mbajtur nga BSH me rreth 0.86 pikë përqindje, duke i lënë hapësirë investitorëve të tjerë të tregut primar. - Ulja e peshës së individëve në portofol me 0.85 pikë përqindje. Realisht nuk ka pasur një rënie të interesit të individëve kundrejt instrumenteve financiarë shtetëror, por rënia e peshës që përfaqësojnë individët, shpjegohet me faktin që individët kanë filluar që të përdorin si ndërmjetës fondet e investimit, të cilat ofrojnë norma më të favorshme për shkak të diversifikimit të portofolit të instrumenteve.


48

Në muajin shtator 2014 Borxhi i Jashtëm vlerësohet të jetë në nivelin e 2,9 miliardë Euro, ku 2,7 miliardë Euro është stoku i borxhit shtetëror, ndërkohë që pjesa tjetër i përket borxhit të garantuar. Për sa i përket monedhave që kompozojnë portofolin e borxhit të jashtëm, vihet re që në muajin shtator të vitit 2014 portofoli i borxhit të jashtëm është i kompozuar nga tre monedha kryesore (EURO, USD, YEN), ku peshën më të madhe e mban monedha Euro me 67.75% të portofolit. Përqindja e lartë e stokut të borxhit në Euro bën që portofoli të jetë i ekspozuar ndaj riskut të kursit të këmbimit. Grafiku 2.7 Parashikimi i Raportit të Borxhit Publik ndaj PBB-së

Burimi: Ministria e Financave Janë disa faktorë që ndikojnë tek Borxhi Publik, ku më të rëndësishmit përmendim: - Defiçiti buxhetor, nëse shpenzimet e qeverisë të një viti janë më të larta se sa të ardhurat, ato ndikojnë në rritjen e madhësisë së borxhit. Ndërsa treguesi i borxhit rritet kur rritja e madhësisë së borxhit është më e madhe se rritja e PBB-së. Kjo do të thotë se, nëse defiçiti është 3% dhe rritja ekonomike vetëm 2%, do të kemi rritje të treguesit të borxhit në atë vit me 1%. - Rritja nominale (rritja reale ekonomike plus inflacioni) e PBB-së ndikon në uljen e treguesit të borxhit. - Kursi i këmbimit, kursi këmbimit ndikon në mënyrë të drejtpërdrejtë me rivlerësimin e madhësisë së borxhit të marrë në valutë. Duke qënë se borxhi raportohet në pasqyrat zyrtare në monedhën vendase, nëse leku nënçmohet, borxhi në valutën e huaj përkatëse rritet në të njëjtën masë dhe e kundërta.


49

KAPITULLI 3: ROLI I HUAMARRJES PRIVATE NË ZHVILLIMIN EKONOMIK TË VENDIT

Në këtë kapitull trajtohet roli i huamarrjes private në zhvillimin ekonomik të vendit. Në kushtet kur burimet alternative të financimit të projekteve të biznesit jashtë kanaleve bankare janë të kufizuara, huamarrja private ka ndikim të madh në rritjen ekonomike të vendit. Pas trajtimit të borxhit publik, të brendshëm dhe të jashtëm dhe ndikimit të tyre mbi PBB-në, në pjesën e parë të këtij kapitulli trajtohet rëndësia e zhvillimit të sektorit privat, disa nga prioritetet që e bëjnë sektorin privat të rëndësishëm dhe në vijim trajtohet roli i biznesit në huamarrjen private dhe marrëdhënia biznes- banka. Kjo është e rëndësishme që ne të krijojmë një ide për marrëdhënien që ekziston midis këtyre dy treguesve me PBB-në, para se të kalojmë në aplikimin e modelit ekonometrik në kapitullin pasues. 3.1 Rëndësia e zhvillimit të Sektorit Privat Kriza financiare me tё cilёn u pёrballёn shumë vende u ka tërhequr vëmendjen shumë ekonomistëve tek problematikat që lidhen kryesisht me borxhin publik, duke lënë jashtë vëmëndjes një lloj tjetër borxhi, po aq të rëndësishëm për ekonominë e një vendi siç është huamarrja private.Në kushtet kur burimet alternative të financimit të projekteve të biznesit, jashtë kanaleve bankare janë të kufizuara, huamarrja private ka ndikim të madh në rritjen ekonomike të vendit. Kështu që, sektori privat luan një rol të rëndësishëm në bashkëpunimin për zhvillimin ekonomik të çdo vendi. Nga ana tjetër, kredia për ekonominë është një element i rëndësishëm i zhvillimit ekonomik të vendit, duke shërbyer si levë financiare dhe duke nxitur rritjen e aktivitetit ekonomik. Përveç kësaj, ajo përbën edhe një nga kanalet më të rëndësishme të mekanizmit të transmetimit të politikës monetare në ekonominë reale. Vitet e fundit përfshirja e sektorit privat në politikat e zhvillimit ka qenë pjesë diskutimesh në disa forume ndërkombëtare. Në Forumin e katërt të nivelit të lartë “ Për zhvillimin “, mbajtur në Busan, 12 theksohet roli i sektorit privat si një motor në përshpejtimin e risive dhe mobilizimin e burimeve lokale, duke krijuar vende të reja pune, duke siguruar kujdes shëndetësor më të mirë dhe standard jetese në vendet më pak të zhvilluara. Për t’u siguruar që sektori privat të përfshihet në mënyrë më aktive në politikat e zhvillimit, është e nevojshme të formulohen parime udhëzuese për bashkëpunime dhe veprime të përbashkëta mes qeverisë dhe sektorit privat. 12Busan Partnership for Effective Development Cooperation, Fourth High Level Forum on Aid Effectiveness, 29 November-1 December, 2011, Busan


50

Kjo do të thotë se: së pari duhet të zbatohet një qasje e përbashkët dhe pjesëmarrje e përbashkët e qeverisë dhe sektorit privat, pasi në kushtet e buxheteve të kufizuara, qeveritë zhvillojnë plane të detajuara për zhvillimin e vendit të tyre, të cilat nuk mund të zbatohen pa përfshirjen e sektorit privat. Së dyti, pjesëmarrja e sektorit privat duhet të rritet duke i besuar atij një rol më qëndror në operacionet e donatorëve në bazë të stimujve të qartë dhe pikëve të referencës. Përdorimi i potencialit të sektorit privat do të sigurojë rritjen e burimeve të kufizuara qeveritare dhe bashkëpunimi mes qeverisë dhe sektorit privat rrit efektivitetin në luftën ndaj urisë dhe varfërisë në vendet në zhvillim. Një kriter i rëndësishëm vlerësimi për këtë bashkëpunim është shkalla me të cilën rriten investimet dhe nivelet e punësimit në një vend në zhvillim, duke qenë një garanci për zhvillimin e qëndrueshëm ekonomik të vendit dhe përmirësimin e kujdesit shëndetësor, arsimit dhe infrastrukturës. Sektori privat njihet si partner në zhvillimin ekonomik të vendit, si një ofrues i të ardhurave, i vendeve të punës, i mallrave dhe shërbimeve, për të përmirësuar jetën e njerëzve. Disa nga prioritetet që e bëjnë sektorin privat të rëndësishëm: Roli i sektorit privat në adresimin e sfidave Sektori privat jep kontributin e tij në rritjen e të ardhurave kombëtare si punëdhënësi më i madh dhe krijuesi i vendeve të reja të punës. Mbi 90 % e vendeve të punës në vendet në zhvillim janë në sektorin privat. Rritmi i rritjes së vendeve të punës dhe cilësia e punësimit në sektorin privat janë në qëndër të vëmendjes së njerëzve në këto vende, pasi ata e shohin punësimin si perspektivën e tyre më të mirë për t’i shpëtuar varfërisë. Nga një studim i bërë për shumë vende ka rezultuar se kur të ardhurat mesatare për familje rriten me 2 % në vit, nivelet e varfërisë ulen me rreth 2 herë. Roli i sektorit privat në ofrimin e shërbimeve Përveç kontributit që jep sektori privat në rritjen e vendeve të punës dhe uljen e varfërisë, sektori privat ofron shërbime themelore në infrastrukturë (transport, komunikacion, ujë, energji), në arsim, shëndetësi dhe financa që janë të rëndësishme për të përmirësuar jetën e njerëzve. Qeveritë e këtyre vendeve janë duke kërkuar alternativa dhe mënyra më efikase për të ofruar shërbime. Nevojat për investime në vendet në zhvillim shkojnë në 5 % të PBB-së. Roli i sektorit privat në sigurimin e ushqimit Qëndrueshmëria e mjedisit, ndryshimet klimatike dhe çështjet publike që lidhen me sigurimin e ushqimit varen shumë nga operacionet e suksesshme të sektorit privat dhe të bizneseve që prodhojnë ushqim. Pra, sfida e ushqimit varet shumë nga përmirësimi i operacioneve dhe rritja e produktivitetit të firmave bujqësore. Roli i sektorit privat si kontribues në të ardhurat kombëtare


51

Sektori privat dhe punonjësit e sektorit privat janë kontribuesit më të mëdhenj në të ardhurat që sigurohen nga tatimet dhe taksat dhe që mbështesin operacionet qeveritare. Kjo çon në një lidhje të natyrshme midis sektorit privat dhe sektorit publik. Por ndërsa sektori privat është kritik për zhvillimin, ai nuk mund të veprojë i vetëm pa mbështetjen e sektorit publik, i cili luan një rol thelbësor në sigurimin e shërbimeve publike, në administrimin e mjedisit dhe në rritjen ekonomike. Roli i qeverisë në ndihmë të sektorit privat konsiston në:

- Krijimin e tregjeve të hapura. Ekonomia globale ndihmon sektorin privat me ide të reja, tekonologji të zhvilluar dhe njohuri shkencore të avancuara.

- Stabilitetin makroekonomik. Qëndrueshmëria e çmimeve inkurajon investimet e sektorit privat dhe ndihmon në rritjen ekonomike.

- Përmirësimin e klimës politike. Klima politike, investimet dhe aktiviteti i sektorit privat janë një “shtytje për ndryshim“në sistemin rregullator demokratik dhe transparent të vendeve në zhvillim.

Pra, roli i sektorit privat shihet në dy këndvështrime: 1- Një këndvështrim i analizës përfshin rolin e sektorit privat, për të kontribuar në qëllimet dhe objektivat e zhvillimit. 2- Aspekti tjetër përfshin sektorin privat në një kuptim më të ngushtë, duke analizuar rolin e tij në formulimin, zbatimin dhe vlerësimin e politikave të zhvillimit dhe bashkëpunimit. Në vendet e Evropës Qëndrore dhe Lindore, roli i sektorit privat në formulimin dhe zbatimin e politikave të zhvillimit është pothuajse i ulët ose nuk ekziston fare. Vetëm Republika Çeke është i vetmi vend në rajon që ka një platformë zyrtare të përfaqësuesve të biznesit të përfshira në bashkëpunimin për zhvillim, e quajtur "Platforma e Biznesmenëve për Zhvillim dhe Bashkëpunim Ndërkombëtar”. Ekzistenca e të tilla platformave e bën padyshim shumë më të lehtë punën për qeverinë çeke. Ka pasur përpjekje për të krijuar një platformë të tillë në Poloni, por nuk u arrit, pasi kompanitë nuk ishin të interesuara për një program të tillë. Sektori privat, gjithashtu mund të kontribojë në zhvillimin e vendeve përfituese në mënyrë të tërthortë, përmes aktiviteteve të ndryshme ose operacioneve që nuk janë të lidhura direkt me bashkëpunimin për zhvillim, megjithatë mund të kontribojë për të njëjtat qëllime dhe objektiva.Shkalla e aktiviteteve të biznesit që kanë potencial për të ushtruar një ndikim pozitiv në zhvillimin e vendeve pritëse është e lartë. Këto aktivitete përfshijnë tregtinë, investimet publike, partneritetet private, transferimin e njohurive, ndërtimin e infrastrukturës dhe zhvillimin e kapitalit njerëzor apo përgjegjësinë sociale të korporatave, pasi janë të lidhura direkt me krijimin e vendeve të punës, transferimin e teknologjisë, punësimin e prodhuesve vendor dhe furnizuesve apo përmirësimin e infrastrukturës lokale.Megjithatë, shumë subjekte private të Evropës Qëndrore janë në mëdyshje për të investuar në vendet përfituese për arsye të ndryshme, duke


52

përfshirë paqëndrueshmërinë politike, nivelet e larta të korrupsionit dhe nepotizmit, mjedisin e paparashikueshëm ekonomik dhe ligjor, praktika biznesi të ndryshme etj. Analiza e borxhit privat merr një rëndësi të veçantë për faktin se borxhi privat është i lidhur me financimin e projekteve të biznesit dhe me rritjen e kërkesës konsumatore, të cilat i shërbejnë rritjes ekonomike dhe përmirësojnë parametrat makroekonomikë të vendit.Analiza e borxhit privat merr një rëndësi të veçantë, sidomos në kushtet e një ekonomie në recesion.Një nivel i lartë borxhi privat para një recesioni lidhet me rritje ekonomike më të vogël dhe e kundërta, rritja e borxhit privat pas recesionit është e lidhur me rritjen ekonomike, kjo për faktin se pas recesionit njerëzit konsumojnë më pak për të grumbulluar ato që humbën në periudhën e recesionit. Duke e analizuar në mënyrë të ngjashme, në rang koorporate rezulton se një barrë e lartë borxhi, pengon rritjen e qarkullimit dhe të investimeve dhe rekrutimin e punëtorëve të rinj. Në kushtet e recesionit, kompanitë me nivele të larta borxhi i përgjigjen rënies ekonomike më shpejt se kompanitë me nivele të ulta të borxhit.13 3.2 Roli i biznesit në huamarrjen private dhe marrëdhënia biznes-banka Marrëdhënia mes biznesit dhe bankave qëndron në themel të suksesit të veprimtarisë ekonomike. Gjithnjë, kjo marrëdhënie është e kushtëzuar nga zhvillimet në mjedisin ekonomik rrethues. Aktualisht, jo të gjithë sektorët e ekonomisë janë të ndikuar në mënyrë të njëjtë nga ngadalësimi i aktivitetit kreditues dhe jo të gjitha bizneset përballen me të njëjtat probleme. Sidoqoftë, në përgjithësi bizneset ndeshen sot me një rënie të vëllimit të aktivitetit dhe të të ardhurave. Disa prej tyre përballen me nevojën për të ristrukturuar veprimtarinë, jo vetëm nëpërmjet uljes së kostove dhe përmirësimit të efiçencës, por edhe në drejtim të hyrjes në tregje dhe produkte të reja. Nga njëra anë biznesi ankohet se bankat janë dorështrënguara dhe shpeshherë financimi nuk përputhet si duhet me ciklin e veprimtarisë së tyre. Nga ana tjetër, bankat evidentojnë mungesën e projekteve të besueshme në kërkesat për financim që vijnë nga biznesi dhe mangësitë në informacionin financiar që kërkohet për vendimmarrje. Marrëdhënia e bizneseve me bankat konsiderohet si e domosdoshme dhe e rëndësishme, ndërsa procesi i huamarrjes vlerësohet si një

13Martti Randveer, Lenno Uusküla, Liina Kulu “ Ndikimi i borxhit privat në rritjen ekonomike “


53

proces i vështirë. Huamarrja bankare sipas vlerësimit të ndërmarrjeve mbetet e shtrenjtë.Për periudhën e ardhshme, 85% e ndërmarrjeve nuk planifikojnë të marrin hua.14 Masat që propozon Banka e Shqipërisë mbështesin nevojën për një marrëdhënie më të ngushtë midis bankave dhe biznesit, në situatën ekonomike që kalon vendi. Ato zgjerojnë hapësirën e bankave për një fleksibilitet më të madh në procesin e ristrukturimit të kredisë. Megjithatë, bankat nuk financojnë bizneset që janë të dështuara apo që veprojnë në mënyrë jotransparente e me informacion të cunguar. Kjo marrëdhënie e ngushtë nënkupton gjithashtu nevojën paraprake që bankat të shfrytëzojnë në mënyrë më efektive për analizën e tyre, të gjithë informacionin që ekziston ndaj kredimarrësve ekzistues dhe të rinj, prej burimeve të tilla si Regjistri i Kredive. Megjithatë, kredia për biznese akorduar nga bankat ka shënuar një zgjerim të lehtë, duke pakësuar influencën negative në kredinë për bizneset dhënë nga sektori bankar.Kjo kredi është orientuar në lekë, ndërsa depozitat e bizneseve vijojnë të zgjerohen, ndikuar edhe nga pagesa e detyrimeve të prapambetura të qeverisë. Bankat duhet të ndërtojnë marrëdhënie të qëndrueshme afatgjata me biznesin për të rritur konsulencën dhe financimin, veçanërisht përsa i takon biznesit të vogël dhe atij të mesëm.Konsumi dhe investimet private vazhdojnë të vuajnë nga pasiguria e përgjithshme për të ardhmen, nga ngadalësimi i rritjes së të ardhurave të disponuara, nga prania e kapaciteteve të pashfrytëzuara, të prodhimit, si edhe nga kushtet relativisht të shtrënguara të financimit.Këta faktorë janë reflektuar në orientimin në rritje të familjeve shqiptare drejt kursimit dhe në hezitimin e bizneseve për të kryer investime. Bizneset kanë ngushtuar pozicionin e tyre debitor, duke shënuar vlerën 266, 36 miliardë lekë në dhjetor të vitit 2014, vit i cili ka reflektuar tkurrjen vjetore të kredisë dhënë bizneseve me 9 miliardë lekë.Gjatë vitit 2014, depozitat janë zgjeruar me 17, 7 miliardë lekë, në këtë shifër ka ndikuar edhe shlyerja e detyrimeve të prapambetura të qeverisë ndaj bizneseve.15 Gjithsesi, në krahasim me vitin 2013, kredia e bizneseve akorduar nga i gjithë sistemi financiar është rritur me 182 milionë lekë, ndërsa zgjerimi i depozitave vijon të mbetet mbi mesataren afatgjatë që nga viti 2007. Biznesi i madh ka përfituar 62.6% të portofolit, ndërsa biznesi i vogël dhe ai i mesëm kanë përfituar përkatësisht 18% dhe 19.4%.16 Përsa i përket kohëzgjatjes së kredisë, biznesi i madh ka ngushtuar kredinë në të gjitha afatet, duke u përqëndruar më shumë në kredinë afatgjatë, biznesi i mesëm ka zgjeruar lehtë vetëm kredinë afatshkurtër, ndërsa biznesi i vogël ka zgjeruar vetëm kredinë afatgjatë.17 14 Raporti i stabilitetit financiar për gjashtëmujorin e dytë, viti 2014 15Banka e Shqipërisë 16 Raporti i stabilitetit financiarpër gjashtëmujorin e dytë, viti 2014 17 Raporti i stabilitetit financiarpër gjashtëmujorin e dytë, viti 2014


54

Marrëdhënia biznes-banka në procesin e kreditimit vështirësohet akoma më shumë, përsa i përket kolateralit që bizneset janë të detyruara t’u lenë peng bankave për kredinë e marrë. Pjesën më të madhe të kolateraleve e zenë pasuritë e paluajtshme, si: toka, ndërtesa biznesi, apartamente banimi etj. Pasuritë e paluajtshme përbëjnë një pjesë të rëndësishme të kolateraleve të bankave në vend si dhe një formë të rëndësishme investimi të agjentëve në ekonomi. Nisur nga rëndësia e këtij segmenti tregu, Banka e Shqipërisë, në bashkëpunim me INSTAT, ka ndërmarrë një vrojtim pranë agjensive imobiliare dhe investitorëve të ndërtimit në rang kombëtar. Vrojtimi kryhet me frekuencë tremujore, duke filluar nga tremujori i parë i vitit 2013. Qëllimi kryesor është vlerësimi i ecurisë së tregut të pasurive të paluajtshme në vend, si dhe përpunimi i të dhënave në lidhje me ecurinë e çmimit të banesave dhe pronave tregtare. Në lidhje me çmimin e banesave, Indeksi Fisher i çmimit të banesave, në rang vendi, tregon rënie me 1.8% ndaj fundit të vitit 2014 dhe me 16.8% ndaj një viti më parë.18 Rreth 80 % e kredive me probleme mbulohen me kolateral pasuri të paluajtshme rezidenciale dhe komerciale, ndërsa përdorimi i tokës si kolateral zë vetëm 15 % të totalit të kredive. Megjithatë, edhe pse pjesa më e madhe e kredive me probleme mbulohet me kolateral, bankat përballen me shpenzime shtesë për shkak të kostove që shoqërojnë procesin e ekzekutimit të kolateralit.

3.3. Ecuria e Huamarjes Private në Shqipëri

Treguesit monetarë kanë ecur në një linjë me ato të ekonomisë reale, duke shfaqur

ngadalësim gjatë vitit 2013. Kërkesa e ulët e bizneseve dhe individëve për kredi bankare, si dhe kushtet ende të shtrënguara të kreditimit, janë pasqyruar në një ecuri të dobët të kredisë për ekonominë. Gjatë vitit 2014, aktiviteti kreditues i bankave filloi të tkurret dhe kjo tkurrje është ndier kryesisht në kredinë për biznes dhe sidomos në kredinë në valutë të huaj. Kredia në lekë ka ardhur duke u përmirësuar dhe u rrit me 4.6% krahasuar me vitin 2013, ndërsa norma e interesit të kredive ka ardhur duke rënë. Në qershor 2014, stoku i kredisë i lëvruar nga sektori bankar shënoi një rënie me 0.12 % krahasuar me vitin 2013. Kredia me afat të shkurtër u rrit me 0.8 %, ndërsa kredia afatmesme u ul me 10.6 % dhe kredia afatgjatë u ul me 1%.19 Ecuria e dobët e kredisë ka qenë e pranishme në të gjitha segmentet e saj sipas qëllimit të përdorimit. Ndërkohë, përbërja valutore e kredisë vazhdon të evidentojë zhvendosjen e saj, nga monedhat e huaja në atë vendase. Një zhvillim i spikatur financiar i vitit të shkuar është zhvendosja e kursimeve të familjeve, nga depozita bankare në tituj të borxhit publik. Kjo 18 Banka e Shqipërisë 19 Buletini i Bankës së Shqipërisë gjashtëmujori i parë 2014


55

tendencë solli një rritje të financimit të defiçitit buxhetor nga individët dhe ulje të këtij financimi nga sistemi bankar. Ekspozimi i sistemit bankar ndaj rrezikut të kredisë është rritur gjatë vitit 2013. Raporti i kredive me probleme ndaj totalit të kredisë rezultoi 27,9 % në fund të këtij viti, nga 27,7 % që qëndronte në fund të një viti më parë. Megjithatë, pjesa e kredive me probleme të mbuluara me kolateral është më e madhe se vitin e kaluar, duke përbërë rreth 81% të portofolit të kredive me probleme. Gjithashtu, sistemi bankar ka rritur me 31% fondet rezervë për përballimin e humbjeve të mundshme nga rreziku i kredisë. Mund të themi se kredia për biznes zë pjesën më të madhe të totalit të kredive rreth 67 %. Gjatë vitit 2014, kredia për biznes në formën ” Overdraft”, e cila zë rreth 1/3 e totalit të kredisë për biznes dhe kredia për investime për pasuri të paluajtshme janë ulur krahasuar me 2013, përkatësisht me 4% dhe 7.8 % në terma vjetorë. Ndërsa kreditë për financimin e kapitalit qarkullues dhe blerje pajisjesh janë rritur përkatësisht me 2% dhe 3.5 % në terma vjetorë. Për individët, rritja vjetore e kredisë është në kredi për investime për pasuri të paluajtshme me rreth 0.7% dhe në kredi për konsum mallrash me rreth 11.5%.

Nga këndvështrimi makroekonomik, ecuria e çmimeve të konsumit ka reflektuar presione të dobëta inflacioniste si nga kahu i kërkesës, ashtu edhe nga ai i ofertës dhe ciklet e dobta të ekonomisë janë shoqëruar me reduktimin e fortë të inflacionit bazë gjatë kësaj periudhe. Hapësirat e pashfrytëzuara në tregun e punës dhe të kapitalit mbajnë në nivele të ulëta rritjen e kostove të prodhimit dhe të marxheve të fitimit, duke u përcjellë më tej në rritje të ulëta të çmimeve finale të mallrave të konsumit të prodhuara në vend. Gjithashtu, stabilizimi i çmimeve në tregjet botërore si dhe pritjet e ankoruara të agjentëve ekonomikë për inflacionin, janë reflektuar në rritje të ulëta të çmimeve në tregun e brendshëm. Inflacioni i çmimeve të konsumit shfaqet në nivele të ulëta dhe parashikohet të jetë i tillë edhe në periudhën e ardhshme. Disa studime tregojnë për një lidhje të ngushtë mes huamarrjes private dhe treguesit të PBB-së. Kështu, vendet me rritje më të lartë të PBB-së reale kanë edhe rritje më të lartë të kredisë për sektorin privat dhe anasjelltas. Ky konkluzion shpjegon edhe performancën krahasimisht më të mirë të Shqipërisë pas vitit 2008, për faktin se lidhja mes kredisë dhe PBB-së është forcuar pas krizës financiare globale të vitit 2008.


56

Tabela 3.1 Kredia për bizneset sipas sektorëve të ekonomisë

Përshkrimi i treguesit 2008 2009 2010 2011 2012 2013 2014 Totali gusht 2015

Totali i kredisë për bizneset 2473348 5205127 3700866 4263954 4771267 4750052 4756562 3175379 Bujqësia, gjuetia dhe silvikultura 28681 36149 40034 55323 64743 69556 75016 52031 Peshkimi 4697 6375 9405 11997 11838 10659 7248 3432 Industria nxjerrëse 56242 82275 82922 77247 87517 75288 86122 81565 Industria përpunuese 371041 472553 545946 642684 713377 685278 695433 466053 Prodhimi, shpërndarja e energjisë elektrike, e gazit dhe e ujit

176533 274089 261339 325887 459228 596872 611603 416424

Ndërtimi 552814 689031 745264 805592 828863 694292 645130 408214 Tregtia, riparimi i automjeteve dhe i artikujve shtëpiakë

807687 1098447 1259896 1462124 1643357 1615115 1631028 1084860

Hotelet dhe restorantet 127051 156791 167546 175974 205634 218715 185821 117102 Trasporti, magazinimi dhe telekomunikacioni 60569 79733 104988 124782 136136 149795 146772 99028 Ndërmjetësimi monetar dhe financiar 69488 96180 116709 126863 149339 157772 151700 98659 Pasuritë e patundshme, dhënia me qira, etj. 27086 31494 30092 32208 38921 44821 28821 21253 Administrimi publik 1143 4730 6922 15896 14397 10585 10946 6876 Arsimi 23529 33967 41409 48306 62579 64523 60408 40238 Shëndeti dhe veprimtaritë sociale 17775 31459 49246 56704 56149 60658 52567 32372 Shërbime kolektive, sociale dhe individuale 88477 135251 151612 166912 189049 194962 241472 173461 Të tjera 60534 64948 87535 135456 110140 101169 126481 73815 Burimi: Banka e Shqipërisë Konsumi dhe investimet private po japin ndikimin më të madh në rritjen ekonomike. Në tremujorin e tretë 2014 rritja ekonomike kapi shifrën 3,3%, ku përveç sektorit të ndërtimit, të gjithë sektorët e tjerë të ekonomisë kanë ndikuar pozitivisht në rritjen ekonomike.


57

Në gjashtëmujorin e dytë të vitit 2014, kredia e re që u akordua nga sektori bankar u zgjerua me 7,4% ose 8 miliardë lekë. Treguesi i përdorimit të kredisë (raporti i kredisë së mbledhur me kredinë e dhënë) u llogarit në 100, 4 %. Po kështu, kreditimi sipas degëve të ekonomisë ka qënë në përputhje të plotë me ecurinë e aktivitetit ekonomik, ku sektori i industrisë dhe në veçanti industria nxjerrëse ka patur rritjen më të madhe të kreditimit. Një rritje të peshës së kredisë shënon edhe sektori i tregtisë. Norma mesatare vjetore e interesit të kredisë së re në të tre monedhat kryesore pësoi rënie gjatë vitit 2014. Kështu, norma mesatare vjetore e interesit të kredisë së re në lekë ishte 8,2 % nga 9,7 % që ishte në 2013, ndërsa norma mesatare e interesit të kredisë së re në euro shkoi në 6,5 %, me një rënie vjetore prej 0,46 % krahasuar me 2013 dhe ajo në dollar u ul në 6,4%, me një rënie prej 0,18 %, krahasuar me një vit më parë. Grafiku 3.1 Shpërndarja e peshave të kredisë së re për biznesin dhe individët

Treguesit e huasë private gjatë tremujorit të parë të vitit 2014 kanë regjistruar një tendencë të lehtë rënëse. Raporti i depozitave ndaj PBB-së shënon 68, 7% në muajin shkurt kundrejt 68, 9% në fund të tremujorit paraardhës. Ndërsa raporti i kredisë për ekonominë ndaj prodhimit të brendshëm bruto shënon një normë prej 40, 6% në muajin shkurt ose rreth 0, 5 pikë përqindje më poshtë se në fund të vitit. Pakësimi i financimit me kredi të ekonomisë nga sektori bankar vijon të diktohet si nga faktorë të kërkesës, ashtu dhe të ofertës.


58

Huaja private në monedhën vendase është rritur në tremujorin e tretë të vitit 2014.Në fund të muajit dhjetor, raporti kredi/depozita në lekë shënoi 55,5%, duke u rritur lehtë kundrejt fundit të vitit të kaluar. Depozitat në lekë në tremujorin e fundit të vitit 2014, kanë shfaqur një performancë lehtësisht më të mirë se në tremujorin e fundit të vitit 2013, me një rritje vjetore prej 5, 3%. Ecuria e mirë e kreditimit në lekë si dhe rritja e kërkesës për financim të qeverisë në muajt e parë të vitit 2015 kanë ndihmuar në krijimin e parasë lekë në ekonomi. Grafiku 3.2 Cilësia e portofolit të bizneseve

Në fund të vitit 2014 është konstatuar rënie e vlerës së kredisë me probleme krahasuar me një vit më parë, pasi bankat po ndjekin veprime më të vendosura në drejtim të ekzekutimit të kolateralit, i cili në përgjithësi është në formën e pasurive të paluajtshme. Kështu vlera e pasurive të paluajtshme që po administrohen nga ana e bankave po vjen duke u rritur. Aktiviteti financues në monedhë të huaj, pasi shënoi rënie në tremujorin e katërt të vitit 2013 mbeti pothuajse i pandryshuar në tremujorin e parë të vitit 2014. Raporti kredi/depozita në fund të muajit dhjetor ishte 75, 1%, duke rezultuar 8, 7 pikë përqindje më i ulët në krahasim me një vit më parë. Rënia e financimit privat në valutë gjatë vitit të kaluar ka ardhur kryesisht si pasojë e rënies së kredisë në valutë. Ndërkohë, ruajtja e niveleve të ulëta të ndërmjetësimit në muajt e fundit është shkaktuar edhe nga ngadalësimi i rritjes së depozitave në monedhë të huaj.


59

3.4. Disa problematika të borxhit privat në Shqipëri dhe vende të tjera të Rajonit Sektori bankar në Shqipëri është ndër sektorët më të zhvilluar të ekonomisë shqiptare dhe ndër të rrallët të cilët mund të krahasohen dhe me zhvillimet në vendet e tjera të botës. Me krizën e fundit financiare të vitit 2008 e gjithë ekonomia botërore pësoi një goditje të rëndë dhe sidomos sistemet financiare botërore. Shqipëria, ndonëse nuk pati pasoja të menjëhershme nga kjo krizë duke qenë pak e ekspozuar ndaj tregjeve financiare ndërkombëtare, ka filluar të shfaqë probleme në ritmet e zhvillimit të saj. Kreditë me probleme Kreditë me probleme janë sot kërcënimi kryesor i qëndrueshmërisë dhe zhvillimit të sistemit bankar. Megjithë përpjekjet që po bëjnë bankat e nivelit të dytë së bashku me Bankën Qëndrore, kreditë e këqija janë përsëri në nivel shqetësues. Gjithashtu një arsye tjetër për rritjen e huave me probleme vitet e fundit është dhe mosha e re e sistemit bankar shqiptar. Pjesa më e madhe e kredive të dhëna nga bankat tona janë kredi për shtëpi me afate kohore të gjata rreth 15-25 vjet dhe duke patur parasysh se teorikisht pjesa më e madhe e kredive fillojnë të kenë probleme mbas 1 ̸ 3 e jetës së tyre. Pra ka ardhur koha që kreditë e marra të fillojnë të shfaqin problemet e tyre, pra mosha e re e sistemit bankar ka fshehur deri tani problemin e kredive të këqija. Grafiku 3.3 Treguesi i Kredive me Probleme ndaj Totalit të Kredisë

Burimi: Banka Botërore Rritja e huave me probleme është e lidhur ngushtë me treguesin e borxhit publik dhe në të njëjtën kohë një nga shkaktarët kryesorë të uljes së aktivitetit kreditues të bankave.Në kushtet kur subjektet nuk kanë aftësi paguese, marrja e një borxhi të ri pa likujduar borxhin e vjetër nuk mund ta shmang falimentimin dhe e rrit edhe më tepër treguesin e huave me probleme.


60

Cilësia e kredisë ka ardhur gjithmonë në rënie, duke u pasqyruar te niveli i lartë i kredive me probleme i viteve të fundit. Kryesisht pas vitit 2009, duke reflektuar dhe pasojat e krizës ekonomike e financiare botërore, ky tregues është rritur ndjeshëm. Rritja më e madhe ka filluar në vitin 2012, kur kreditë me probleme arritën në nivelin e 18, 8 % duke patur një rritje prej 4, 8 % nga viti i mëparshëm. Gjatë vitit 2013 treguesi është rritur me 3.7 %, në fund të vitit 2014, raporti i kredive me probleme ndaj totalit të kredisë shënoi vlerën 22, 8%, me i ulëti në dy vitet e fundit. Për kredinë në lekë, raporti shënoi vlerën 17, 5%, me një rënie vjetore prej 2, 2 pikë përqindje. Për kredinë në valutë, raporti shënoi vlerën 26%, me një rritje vjetore prej 0, 3 pikë përqindje. Ngadalësimi i rritjes së huave me probleme është ndikuar kryesisht prej shitjes së portofoleve të huave me probleme nga bankat dhe fshirjes së tyre nga bilanci. Tabela 3.2 Kreditë me probleme ndaj totalit të kredisë (në %) Viti Vendi 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013 2014 Shqipëria 2.3 3.1 3.4 6.6 10.5 14 18.8 22.5 23.5 B & H 5.3 4 3 3.1 5.9 11.4 11.8 13.5 15.1 Kroacia 5.2 4.8 4.9 7.7 11.1 12.3 13.8 15.4 Qipro 3.6 4.5 5.6 9.6 18.6 30.3 Greqia 61.8 53.7 4.7 7 9.1 14.4 23.3 31.3 Kosova 5.8 5.7 7.4 8.5 Maqedonia 11.2 7.5 6.7 8.9 9 9.5 10.1 10.9 Mali i Zi 18.5 16.3 30 7.2 13.5 21 15.5 17.6 Serbia 8.6 11.3 15.7 16.9 20 18.6 20.6 Burimi: Banka Botërore Në tabelën e mësipërme jepet treguesi i kredive me probleme ndaj totalit të kredisë për Shqipërinë dhe për disa vënde të tjera të Rajonit.Vërehet se ky tregues në Shqipëri ka nivele ndër më të lartat krahasuar me vendet e tjera dhe në krahasim me shtetet e rajonit, si psh: Mali i Zi, Maqedonia, Kroacia, Serbia qëndron më pranë niveleve tona të kredive me probleme duke qënë së bashku me Shqipërinë, vendet me treguesit më të lartë të kredive në Ballkan. Duke parë situatën e këtij treguesi dhe në krahasim me vendet e tjera, duhet thënë se sistemi bankar shqiptar duhet të tregohet shumë i vëmendshëm përsa i përket këtij treguesi. Niveli i ulët i huadhënies Niveli i ulët i huadhënies dhe frenimi i saj, ngadalëson rritjen ekonomike dhe rrit informalitetin e qarkullimit të parasë. Niveli i Huamarrjes Private në Shqipëri në raport me PBB-në është shumë


61

i ulët më pak se 50 % krahasuar me disa vende të zhvilluara, ku ky tregues është më shumë se 100 % e PBB-së dhe në disa vende edhe 200 % e PBB-së. Mungesa e likujditetit Mungesa e likujditetit jo vetëm në sektorin bankar, por edhe në ekonominë reale është një tjetër problem i Huamarrjes Private në Shqipëri. Rritja e shpejtë e depozitave të kursimit thellon rënien ekonomike, ul konsumin dhe rrit ngarkesën e borxhit, pasi ekonomia nuk ushqehet me financim. Ky fenomen lidhet gjithashtu me mosnxitjen e investimeve private, mos hapjen e vendeve të reja të punës dhe frenimin e zhvillimit ekonomik në tërësi. Në këto kushte stimulimi dhe nxitja e bankave për të dhënë kredi është kushtëzuar nga nevoja e rritjes reale të ekonomisë dhe nga fakti i përqindjes së ulët që ky tregues ka ndaj PBB-së.Ecuria e dobët e kredisë nuk është vetëm një fenomen i ekonomisë sonë, kjo është vënë re në të gjitha vendet e Europës Qëndrore dhe Juglindore. Në gjysmën e dytë të vitit 2013, ritmet tashmë të dobëta të rritjes së kredisë u ngadalësuan më tej dhe për shumicën e vendeve qëndrojnë pranë zeros ose në territore negative. Në këtë krahasim rajonal , Shqipëria renditet ndër vendet me performancën më të mire si në rajonin e ngushtë, ashtu edhe më gjerë. Në shumë vende, si: Hungari, Bullgari, Kroaci, kërkesa më e ulët lidhet edhe me shkallën e lartë të përdorimit të kredisë në periudhën përpara krizës, një fenomen i tillë nuk vërehet në vende si Shqipëria dhe vendet e tjera të Ballkanit. Sipas parashikimeve të FMN-së, ekonomia botërore u rrit me 3.4 % në vitin 2014 nga 3.6 % që ishte parashikuar dhe parashikohet të rritet me 4% në vitin 2015. Tabela 3.3 Disa tregues kryesorë makroekonomikë për vendet e Evropës Lindore

Burimi: Banka Qëndrore Europiane


62

Si rezultat i rritjes së kërkesës për eksporte, ekonomia e eurozonës u rigjallërua gjatë vitit 2014. Disa vende me bazë të mirë eksportuese dhe lidhje të ngushta tregtare dhe financiare me eurozonën kanë regjistruar norma të larta të rritjes ekonomike si Hungaria dhe Polonia. Tri vende, si: Bosnje-Hercegovina, Mali i Zi dhe Maqedonia kanë shënuar deflacion si rezultat i një mjedisi të dobët ekonomik dhe i disa faktorëve të jashtëm, siç janë: rënia e çmimeve të lëndëve të para dhe në disa raste edhe mbivlerësimi i monedhave vendase. Duke analizuar vendet e Ballkanit, aktiviteti kreditues ka qenë në rritje në Maqedoni, Kosovë dhe Bosnje-Hercegovinë dhe ka vazhduar të tkurret në Shqipëri, Serbi dhe Mal të Zi, por niveli i lartë i kredive të këqija vazhdon të mbetet problem për shumë vende të Rajonit. Siç shihet, ekonomitë e Rajonit janë rritur pozitivisht gjatë gjashtëmujorit të dytë 2014, por me ritme të ndryshme, ndërsa ekonomia e Serbisë vazhdon të tkurret. Norma e papunësisë ka shënuar rënie të lehta në të gjitha vendet, por kushtet në tregun e punës vazhdojnë të mbeten problematike.

3.5. Analizë pyetësorëve mbi aktivitetin kreditues të bankave

Për të analizuar situatën e aktivitetit kreditues të bankave, të dhënat janë mbledhur duke ndërtuar një pyetësor, i cili i është drejtuar bankave të nivelit të dytë në Vlorë, Fier dhe Tiranë, gjithsej 50 pyetësorë. Numri i pyetësorëve është relativisht i vogël, sepse për të patur një vlerësim sa më real të kërkesës dhe ofertës së kredisë, pyetësori i është drejtuar bankave që kanë një peshë tregu më shumë se 3 % gjatë vitit (informacioni është marrë nga statistikat e BSH-së). Në grupin e bankave me peshë tregu mbi 3 % përfshihen: Raifeissen Bank, Banka Procredit, Banka Kombëtare e Greqisë, Banka Societe Generale Albania, Banka Alfa, Union Bank, Banka Credins, Banka Kombëtare Tregëtare, Sanpaolo Bank dhe Banka Tirana. Pyetësori është plotësuar nga drejtuesit e këtyre bankave për aktivitetin kreditues të bankave në 6 mujorin e parë 2015 dhe parashikimin e aktivitetit kreditues të bankave për 6 mujorin e dytë 2015. Pyetësori ka për qëllim të bëj vlerësimin e aktivitetit kreditues të bankave të nivelit të dytë, si dhe të vlerësoj pritjet e kërkesës dhe të ofertës së kredisë nëpërmjet opinioneve vlerësuese të mbledhura.Ky pyetësor ndihmon në vlerësimin e zhvillimeve monetare dhe ekonomike të vendit, pasi mbledh të dhëna mbi disa çështje thelbësore të proçesit të kreditimit si: standardet për miratimin e kredisë, kushtet e kredidhënies për bizneset dhe individët, tendencat e kërkesës për kredi, etj Pasi u grumbulluan pyetësorët e shpërndarë në bankat e nivelit të dytë, u bë përpunimi i informacionit të marrë nga këta pyetësorë, rezultatet e të cilit po i shprehim më poshtë:


63

Pjesa e parë - Kredia për bizneset 1. Si kanë ndryshuar gjatë gjashtë muajve të fundit kriteret e bankës tuaj për kredinë dhënë bizneseve? Nga përgjigjet del se në përgjithësi kriteret e bankave për të dhënë kredi bizneseve nuk kanë ndryshuar në gjashtë muajt e fundit, ndarë sipas kategorive të kredive për kapital qarkullues dhe për blerje pajisjesh, por janë vështirësuar disi kriteret për kredinë për investime, për shkak të lënies së kolateralit dhe rritjes së kredive të këqija. Pasuritë e paluajtshme përbëjnë një pjesë të rëndësishme të kolateraleve të bankave në vend, si dhe një formë të rëndësishme investimi të agjentëve në ekonomi. Megjithatë, edhe pse pjesa më e madhe e kredive me probleme mbulohet me kolateral, bankat përballen me shpenzime shtesë për shkak të kostove që shoqërojnë procesin e ekzekutimit të kolateralit dhe mbartin rrezikun e mosshitjes se tyre. Grafiku 3.4 Kriteret e bankës për kredinë dhënë bizneseve

010203040

iane shtrenguar shumekane mbetur pa ndryshuarjane lehtesuar

Burimi: Autori 2. Sa kanë ndikuar faktorët e mëposhtëm në standardet e aplikuara për miratimin e kredive për

biznese gjatë 6 muajve të fundit: - Mjaftueshmëria e kapitalit të bankës - Vendime të politikës monetare të Bankës së Shqipërisë - Konkurrenca e sistemit bankar - Situata aktuale ose e pritshme makroekonomike - Kreditë me probleme


64

Standardet e aplikuara për miratimin e kredive nuk ndikohen nga mjaftueshmëria e kapitalit të bankës dhe nga kreditë me probleme, ndikohen pak nga vendimet e politikës monetare të Bankës së Shqipërisë dhe ndikohen shumë nga situata aktuale ose e pritshme makroekonomike e vendit. Ndërsa përsa i përket konkurrencës në sistemin bankar, përgjigjet kanë qenë pothuajse të njëjta për vlerësimin“nuk ndikon” ose “ndikon pak”.Kjo tregon se bankat afërsisht aplikojnë të njëjtat standarde për miratimin e kredive, por me përjashtime të vogla. Grafiku 3.5 Standartet për miratimin e kredive për biznes

010203040

Ndikoi shumeNuk ndikoiNdikoi pak

Burimi: Autori

3. Si kanë ndryshuar gjatë 6 muajve të fundit kushtet e miratimit të kredisë për bizneset, sipas shkallëzimit të mëposhtëm:

- Janë forcuar ndjeshëm - Kanë mbetur të pandryshuara - Janë lehtësuar disi Kushtet e kredisë për bizneset: - Komisione të rritura - Komisione të ulura - Madhësia e kredisë - Kërkesa për kolateral - Maturiteti maksimal i kredisë


65

Grafiku 3.6 Kushtet e miratimit të kredisë për bizneset

0

20

40

Janë forcuar ndjeshëmKanë mbetur të pandryshuara

Burimi: Autori Nga analiza e pyetësorëve rezulton se kushtet e kredisë për bizneset në përgjithësi kanë mbetur të pandryshuara, por është forcuar ndjeshëm kërkesa për kolateral. Kjo shpjegohet me situatën e vështirë ekonomike që po kalon vendi dhe për shkak të rritjes së nivelit të kredive me probleme. 4. Si ka ndryshuar gjatë 6 muajve të fundit kërkesa e bizneseve për kredi, sipas shkallëzimit të mëposhtëm:

- Dukshëm më e lartë - Pothuajse njësoj - Dukshëm më e ulët

Për: - Kapital qarkullues - Për investime

Grafiku 3.7 Kërkesa e bizneseve për kredi

05

101520253035

Për kapital qarkullues Për investime

Dukshëm më e lartëPothuajse njësojDukshëm më e ulët

Burimi: Autori


66

Nga analiza e pyetësorëve rezulton se kërkesa e bizneseve për kredi ose nuk ka ndryshuar, ose është më e ulët, kjo në varësi të llojit të kredive për biznes. Kështu, kërkesa e biznesit për kredinë për kapital qarkullues pothuajse nuk ka ndryshuar, pasi normat e interesit të kësaj kredie janë relativisht të larta dhe ulja e konsumit ka bërë që kërkesa për këtë lloj kredie të mos ndryshojë. Por kërkesa e biznesit për kredinë për investime është ulur ndjeshëm, kjo për shkak të situatës makroekonomike,të kërkesës së bankave për kolateral, por edhe për shkak të pasigurisë që kanë vetë bizneset për të investuar. 5. Nëse kërkesa për kredi ka ndryshuar, vlerësoni si kanë ndikuar faktorët e mëposhtëm në këtë ndryshim:

- Përdorimi i burimeve alternative të financimit - Vendimet e politikës monetare të BSH-së - Kushtet e kreditimit të aplikuara nga bankat - Situata makroekonomike

Grafiku 3.8 Efekti i faktorëve në ndryshimin e kërkesës për kredi

8 4

20

18

Kërkesa për krediPërdorimi I burimeve alternative të financimitVendimet e politikës monetare të BSHKushtet e kreditimit të aplikuara nga bankatSituata makroekonomike

Burimi: Autori Pjesa e dytë - Kredia për individët 1. Si kanë ndryshuar në 6 muajt e fundit kriteret e bankës tuaj për kredinë dhënë individëve:

- Janë shtrënguar shumë - Kanë mbetur të pandryshuara - Janë lehtësuar disi


67

Grafiku 3.9 Kriteret e bankës për kredinë dhënë individëve

05

1015202530

Kredi për shtëpi Kredi për konsum

Janë shtrënguar shumëKanë mbetur të pandryshuaraJanë lehtësuar disi

Burimi: Autori Sipas përgjigjeve të marra nga bankat e nivelit të dytë lidhur me kriteret e kredisë për individët vetëm një pjesë e vogël shprehen se këto kritere janë vështirësuar shumë, kjo për arsye të rritjes së kredive me probleme dhe të luhatjes së tregut të banesave, e cila ka çuar në vështirësi bankat për shitjen e kolateraleve dhe për të siguruar mjetet monetare për mbulimin e detyrimeve të klientëve të tyre.Pjesa më e madhe është shprehur se kriteret e kredive për shtëpi nuk kanë ndryshuar, ndërsa kriteret e kredisë për konsum janë lehtësuar disi. Kjo ka ardhur si pasojë e uljes së normave të interesit për kreditë konsumatore dhënë individëve. 2. Sa kanë ndikuar faktorët e mëposhtëm në standadet e aplikuara për miratimin e kredive për individë gjatë 6 muajve të fundit:

- Mjaftueshmëria e kapitalit të bankës - Vendime të politikës monetare të Bankës së Shqipërisë - Konkurrenca e sistemit bankar - Gjëndja financiare e individëve - Kreditë me problem - Zhvillimet në tregun e pasurive të paluajtshme

Nga përgjigjet e marra nëpërmjet pyetësorëve rezulton se: mjaftueshmëria e kapitalit të bankave dhe gjendja financiare e individëve janë faktorët që kanë ndikuar më shumë në standardet e aplikuara për kredi dhënë individëve, ndërsa vendimet e politikës monetare të BSH-së, konkurrenca e sektorit bankar, kreditë me probleme kanë ndikuar më pak në standardet e


68

aplikuara për kredi dhënë individëve. Përsa i përket zhvillimeve në tregun e pasurive të paluajtshme përgjigjet janë pothuajse të njëjta, domethënë se këto zhvillime edhe ndikojnë, por edhe nuk ndikojnë në aplikimin e standardeve për kredinë dhënë individëve.

- Grafiku 3.10 Standardet e aplikuara për miratimin e kredive për individë

0102030

Ndikoi shumeNuk ndikoiNdikoi pak

Burimi: Autori 3. Si ka ndryshuar gjatë 6 muajve të fundit kërkesa e individëve për kredi:

- Dukshëm më e lartë - Pothuajse njësoj - Lehtësisht më e ulët

Grafiku 3.11 Kërkesa e individëve për kredi

05

1015202530

Për blerje shtëpi Për konsum

Dukshëm më e lartë

Burimi: Autori


69

Kërkesa e individëve për kredi për blerje shtëpish pothuajse nuk ka ndryshuar ose është disi më e ulët, ndërsa kërkesa e individëve për kredi konsumatore është dukshëm më e lartë, pasi ecuria e çmimeve të konsumit vazhdon të reflektojë presione të dobëta inflacioniste si nga kahu i kërkesës, ashtu edhe nga ai i ofertës. 4. Nëse kërkesa për kredi ka ndryshuar, vlerësoni si kanë ndikuar faktorët e mëposhtëm në këtë ndryshim:

- Përdorimi i burimeve alternative të investimit - Vendimet e politikës monetare të BSH-së - Besimi i konsumatorëve - Zhvillimet në tregun e pasurive të paluajtshme - Kushtet e kreditimit të aplikuara nga bankat tuaja

Grafiku 3.12 Efekti i faktorëve në ndryshimin e kërkeses për kredi për individët

Burimi: Autori Në ndryshimin e kërkesës për kredi kanë ndikuar zhvillimet në tregun e pasurive të paluajtshme dhe besimi i konsumatorëve ndaj bankave, por një ndikim negativ jo të vogël ka dhënë përdorimi i burimeve alternative të investimit, pasi kanë kosto më të ulët krahasuar me kredinë bankare. Ndërsa vendimet e politikës monetare të BSH-së dhe kushtet e kreditimit të aplikuara nga bankat pothuajse nuk kanë ndikim mbi kërkesën për kredi ose kanë ndikim të dobët.


70

Pjesa e tretë - Pritjet për të ardhmen 1. Si prisni të ndryshojnë standardet e bankës tuaj për miratimin e kredisë për bizneset dhe kredisë për individët, sipas shkallëzimit të mëposhtëm:

- Do të shtrëngohen shumë - Do të mbeten të pandryshuara - Do të lehtësohen disi

Grafiku 3.13 Ndryshimet në standardet e bankës për miratimin e kredisë për bizneset dhe kredisë për individët

05101520253035

Kredi për bizneset Kredi për individët

Do te shtrengohen shumëDo te mbeten të pandryshuaraDo të lehtësohen disi

Burimi: Autori Duke parë gjëndjen aktuale të aktivitetit kreditues, shumica e bankave shprehen se standardet e kredive për biznese parashikohen të mbeten të pandryshuara në gjashtë muajt e ardhshëm, ndërsa standardet për kreditë për individët parashikohen të lehtësohen disi. 2. Si mendoni se do të ndryshojë kërkesa për kredi, sipas shkallëzimit të mëposhtëm:

- Dukshëm më e lartë - Pothuajse njësoj - Lehtësisht më e ulët

Për: - Bizneset - Individët

Kërkesa për kredi për bizneset parashikohet të mbetet pothuajse njësoj në gjashtë muajt e ardhshëm, ndërsa kërkesa për kredi për individët parashikohet të jetë lehtësisht më e ulët. Kjo


71

për shkak të situatës makroekonomike aktuale dhe të ardhshme që po kalon vendi, të rritjes së papunësisë etj. Grafiku 3.14 Ndryshimet në kërkesën për kredi për bizneset dhe individët

010203040

Për Bizneset Për individët

Dukshëm më e lartëPothuajse njësojLehtësisht më e ulët

Burimi: Autori 3. Si e përcaktoni ritmin e aktivitetit kreditues në lekë dhe në valutë për periudhën e ardhshme, sipas shkallëzimit të mëposhtëm:

- Më të lartë - Të pandryshuar - Më të ulët

Grafiku 3.15 Ritmi i aktivitetit kreditues në lekë dhe në valutë për periudhën e ardhshme

010203040

Kredia në lekë Kredia në valutë

Më të lartë

Burimi: Autori


72

Ecuria e mirë e kreditimit në lekë si dhe rritja e kërkesës për financim të qeverisë për shlyerjen e detyrimeve ndaj bizneseve vendase kanë ndihmuar në krijimin e parasë lekë në ekonomi. Megjithatë ritmi i aktivitetit kreditues në monedhën vendase parashikohet të jetë më i ulët, për shkak dhe të rritjes së riskut të moskthimit të kredive dhënë bizneseve.Ndërsa për kredinë në valutë ky ritëm parashikohet të qëndrojë i pandryshuar, sepse ecuria e kursit të këmbimit ka qenë e qëndrueshme, pa luhatje të rëndësishme. 4. Në gjashtë muajt e ardhshëm, prisni që të ndryshojë norma e interesit të kredisë? Jepni vlerësimin tuaj sipas shkallëzimit të mëposhtëm:

- Më e lartë - E pandryshuar - Më e ulët

Grafiku 3.16 Ndryshimet në normën e interesit të kredisë

Burimi: Autori Pjesa më e madhe e bankave mendojnë se norma e interesit për kredinë në lekë për gjashtë muajt e ardhshëm do të jetë më e ulët, ndërsa për kredinë në valutë mendojnë se do të mbetet e pandryshuar. Arsyet sipas tyre mund të jenë: situata makroekonomike dhe politike e Shqipërisë, kreditë me probleme, politikat monetare të Bankës së Shqipërisë etj. 5.Vlerësoni sa të rëndësishme janë arsyet e mëposhtme në kërkesën për kreditim në valutë të huaj për bizneset:

- Burimi i të ardhurave në valutë të huaj - Diferenca në normat e interesit


73

- Shpenzimet në valutë të huaj - Parashikimet për kursin e këmbimit

Grafiku 3.17 Vlerësimi i faktorëve në kërkesën për kreditim në valutë të huaj për bizneset

Burimi: Autori Në kërkesën për kreditim në valutë të huaj për bizneset, burimi i të ardhurave në valutë të huaj dhe shpenzimet në valutë të huaj nuk ndikojnë, sepse kursi i këmbimit valutor (sidomos euro/lek), nuk ka patur luhatje të ndjeshme për një periudhë kohe relativisht të gjatë dhe kjo reflektohet në grafik se ky faktor nuk ndikon në kërkesën për kredi për bizneset, në valutë të huaj. 6. Vlerësoni sa të rëndësishme janë arsyet e mëposhtme në kërkesën për kreditim në valutë të huaj për individët:

- Burimi i të ardhurave në valutë të huaj - Çmimet e mallrave të blera të shprehura në valutë të huaj - Parashikimet për kursin e këmbimit - Diferenca në normat e interest

Në kërkesën për kredi në valutë të huaj për individët, burimi i të ardhurave në valutë të huaj ndikon shumë, sepse individët në pjesën më të madhe, të ardhurat e tyre i marrin në lekë dhe shpenzimet për konsum, shkollim, energji, transport etj i bëjnë në lekë.


74

Grafiku 3.18 Vlerësimi i faktorëve në kërkesën për kreditim në valutë të huaj për individët

Burimi: Autori Megjithatë, parashikimet për kursin e këmbimit dhe çmimet e mallrave të blera në valutë të huaj janë faktorë që ndikojnë pak në kërkesën për kredi të individëve në valutë të huaj. Individët që kanë marrë kredi në euro nuk e ndiejnë shumë efektin e kursit të këmbimit, ndërsa individët që kanë marrë kredi në dollar po e ndiejnë efektin e kursit të këmbimit të dollarit me lekun, i cili është rritur ndjeshëm në periudhën janar-shkurt 2015.


75

KAPITULLI 4: ANALIZA STATISTIKORE, EKONOMETRIKE DHE VËRTETIMI I HIPOTEZAVE

Qëllimi i këtij kapitulli është të analizojë ndikimin e borxhit publik dhe borxhit privat mbi rritjen ekonomike, për një vend si Shqipëria. Përpunimi i të dhënave është bërë me programin statistikor SPSS version 17.0, i cili disponon të gjitha mjetet e duhura për analizën dhe konkretisht është përdorur metoda e multiregresionit linear.Është përdorur ky model, sepse nga analiza e literaturës ka rezultuar që variabli i PBB-së parashikohet më mirë nga këta dy tregues që janë: Huamarrja Private dhe Huamarrja Publike. Në këtë studim janë përfshirë të dhëna që përfshijnë periudhën kohore midis viteve 2001-2015.Të gjithë të dhënat janë siguruar nga BSH, INSTAT dhe Ministria e Financave.Është përzgjedhur kjo periudhë kohore, pasi periudha përpara viteve 2000 në Shqipëri është studiuar nga të tjerë autorë (vetem ndikimi i Borxhit Publik mbi rritjen ekonomike). Analiza e të dhënave ndahet në dy pjesë kryesore, në fillim bëhet një analizë përshkruese dhe më pas do diskutojmë një analizë regresioni. Fillimisht trajtojmë modelin e përdorur për aplikim, variablat e marrë në shqyrtim: Borxhin Publik dhe Borxhin Privat si variabla të pavarur, ndërsa PBB-në si variabël i varur, aspektet teorike, të dhënat tabelare dhe grafike të variablave të marrë në studim për periudhën 2001-2015 etj. Për të arritur në konkluzione më të sakta dhe për të përjashtuar inflacionin si faktor që ndikon mbi PBB –në, analiza është bërë me PBB-në Nominale dhe PBB-në Reale. Gjithashtu, në këtë kapitull prezantohen rezultatet e analizës, bëhet vërtetimi i hipotezave, do të prezantohen konkluzionet e arritura nga ky studim dhe do të jepen sygjerimet përkatëse që mendojmë se u vlejnë organeve të pushtetit qëndror dhe lokal dhe të interesuarëve të tjerë në këtë fushë.

4.1. Aspektet teorike Analiza korrelative dhe analiza e regresionit të shumëfishtë është përdorur për të vlerësuar ndikimin që ka Borxhi Publik (i Jashtëm dhe i Brendshëm) dhe Borxhi Privat në Prodhimin e Brendshëm Bruto (PBB) Real dhe Nominal. Burimi i të dhënave janë: INSTAT (Instituti i Statistikës i Republikës të Shqipërisë) dhe Banka e Shqipërisë. Dataseti është kompozuar duke pasur në fokus disa indikatorë kryesorë makroekonomik. Modeli kryesor i marrë në shqyrtim është një model i regresionit të shumëfishtë, që përfshin dy variabla të pavarur përkatësisht Borxhin Publik (i Jashtëm dhe i Brendshëm) e Borxhin Privat si dhe


76

variablin e varur Prodhimi i Brendshëm Bruto (PBB) Real dhe Nominal. Është përdorur ky model, sepse nga analiza e rishikimit të literaturës ka rezultuar që variabli i rritjes ekonomike parashikohet më mirë nga këta dy tregues që janë: Huamarrja Private dhe Huamarrja Publike. Gjithashtu është marrë në analizë edhe përqindja e Borxhit Publik mbi PBB-në Reale dhe përqindja e Borxhit Privat mbi PBB-në Reale. Në fillim është analizuar efekti i Borxhit Publik dhe Borxhit Privat ndaj PBB-së nominale, por sipas Reinhart dhe Rogof ((2010), inflacioni ndihmon në uljen e efektit të Borxhit Publik mbi rritjen ekonomike. Pikërisht, duke parë rëndësinë që ka inflacioni mbi Borxhin Publik dhe mbi PBB-në, u analizua gjithashtu efekti i Borxhit Publik dhe Borxhit Privat ndaj PBB-së reale. Për transformimin e PBB-së nominale në reale është përdorur Indeksi i Çmimeve të Konsumit (IÇK), i disponueshëm në INSTAT. Për vlerësimin me çmime konstante, çmimet korrente janë deflatuar me indeksin e çmimit të vitit të mëparshëm. Tabelat paraqesin rezultatet e ekuacionit të përfitueshmërisë të marra nga analiza e regresionit sipas programit SPSS dhe MS Excel 2007. Për të dhënat më poshtë është e nevojshme që të bëhet një interpretim në bazë të disa treguesve, të cilët janë përzgjedhur nga analiza e regresionit. Këta tregues janë: koeficenti për të dy variablat e pavarur, Huamarrja Publike (BPUt) dhe Huamarrja Private (BPRt), rëndësia e parashikimit për secilin variabël e matur nga vlera p, koefiçienti i korelacionit R, koeficienti i përcaktueshmërisë R2, kriteri F për vlerësimin e rëndësisë së lidhjes midis variablit të varur dhe variablave të pavarur. Rezultatet e analizës së regresionit përfshijnë vlera të cilat shpjegohen, si më poshtë: R2 - koeficienti i përcaktueshmërisë, i cili llogaritet nga formula:

SKTSKRR 2

Pra, si raport i shumës së katrorëve të devijimeve për shkak të regresit ndaj shumës totale të katrorëve të devijimeve. Ky raport paraqet përqindjen e variacionit të variablit të varur, që përcaktohet nga ekuacioni i regresionit të shumëfishtë, pra është masa e variancës në variablin e varur, që mund të parashikohet nga variablat e pavarur. Kur e shprehim si përqindje, koefiçienti i përcaktueshmërisë interpretohet si masë në përqindje e variacionit të shpjeguar nga ekuacioni i regresionit ndaj variacionit të përgjithshëm të variablit të varur. Duke patur parasysh se me rritjen e numrit të variablave të pavarur të përfshirë në model, koefiçienti i përcaktueshmërisë vetëm rritet, llogaritet gjithashtu koefiçienti i përcaktueshmërisë i korrigjuar, i cili na jep një vlerë më të saktë, sepse shmang efektin e mbivlerësimit si pasojë e shtimit të më shumë


77

variablave në funksion. Pra, një vlerë e lartë e R2 tregon që ndikimi i variablave të pavarur te variabli i varur është gjithashtu i lartë.Koefiçienti i përcaktueshmërisë i korrigjuar llogaritet sipas formulës:

1111 22

kNNRRk

ku: N është numri i vëzhgimeve dhe k numri i variablave të pavarur. Formula tregon se, nëse numri i vëzhgimeve është i vogël, diferenca midis koefiçientëve R2 dhe

2kR është më e madhe se 1, përderisa emëruesi është shumë më i vogël se numëruesi. R2 i

rregulluar mund të marrë dhe vlera negative.

Gjithashtu, vlerat negative për koefiçientin e përcaktueshmërisë 2kR të korrigjuar

ndodhin, nëse modeli përfshin kushte që nuk ndihmojnë në parashikimin e PBB-së reale, ose parashikuesit BPU (Huamarrje Publike) dhe BPR (Huamarrja Private) janë përzgjedhur gabim për të parashikuar PBB-në. R2 në përgjithësi konsiderohet si një tregues i rëndësisë së dytë, në të kundërt më i rëndësishëm është përdorimi i ekuacionit të regresionit për të bërë një parashikim të saktë. Koeficienti i Korelacionit R, mat fortësinë e lidhjes midis variablave të pavarur dhe variablit të varur.Ai llogaritet me raportin e kovariancës së zgjedhjes me produktin e devijimeve standarte të variablave të pavaur dhe të variablit të varur.Vlerat e koeficientit të korelacionit R janë midis -1 dhe +1. Vlera +1 tregon se variablat janë në lidhje lineare të plotë dhe në të njëjtin drejtim, ndërsa vlera -1 tregon se variablat janë në lidhje të plotë, por me drejtim të kundërt. Ky koeficient nuk flet për shkakun dhe pasojën e lidhjes midis variablave.

Vlera probabilitare (P) përdoret për të matur besueshmërinë e parashikimit të variablave të pavarur te variabli i varur. Kjo vlerë krahasohet me nivelin e rëndësisë që zakonisht merret nga 0, 01 deri në 0, 10. Tek modeli i trajtuar është marrë vlera=0.05. Në qoftë se vlera e P-së është më e madhe se 0, 05, për shkallën e besueshmërisë 95%, mund të thuhet se lidhja midis variablave të pavarur dhe atij të varur, statistikisht është e parëndësishme. Në analizën e regresionit të shumfishtë për vlerësimin e rëndësisë së lidhjes midis variablit të varur dhe variablave të pavarur përdoret kriteri F. Vlera F e llogaritur si raport KMG

KMRF dhe vlera P përkatëse tregojnë masën e ndikimit të grupit të variablave të pavarur ndaj variablit të varur. Vlera e F-së marrë nga regresioni duhet të krahasohet me vlerën kritike )1:( kNkF , e cila merret nga tabela e shpërndarjes së


78

Fisherit. Të dy elementet k dhe N – k – 1 njihen me termin shkallët e lirisë ku k është numri i variablave të pavarur, ndërsa N – k – 1 është numri i vëzhgimeve minus numrin e variablave të pavarur minus 1. Në modelin e studimit tonë numri i vëzhgimeve është 15, kur të dhënat janë vjetore dhe 60 kur të dhënat janë tre mujore, kurse numri i variablave të pavarur është 2. Si rrjedhojë, vlerat kritike F (2, 12) dhe F (2, 57), të cilat gjenden në tabelën e shpërndarjes Fisher i krahasojmë me vlerën F të modelit të trajtuar. Nëse vlera e F-së është më e madhe se vlera kritike, mund të thuhet se modeli i regresionit në tërësi është i rëndësishëm, që nënkupton se midis variablave ekziston një lidhje e rëndësishme dhe se ekuacioni i regresionit është i përshtatshëm për t’u përdorur në parashikimin e vlerave të variablit të varur. Tabela 4.1 Përmbledhje e treguesve

PBB Coef

Signif.(P- value) N R2 Adj R2 F

Model Signif

Borxhi Publik 0.977 0.004 15 0.956 0.952

279.159 (P- value)

Borxhi Privat 0.985 0.000 15 0.971 0.969

431.765

Burimi: Llogaritë e autorit 4.2 Modeli bazë i përdorur për aplikim Modeli është kompozuar sipas regresionit linear me një varibël të varur dhe dy variabla të pavarur për periudhën kohore 2001-2015. Ekuacioni që paraqet këtë model është:

PBBt = β0 + β1BPUt + β2BPRt + εt ku parametrat e panjohur që duhet të maten janë: β0 -është konstante βk - janë koefiçientët e regresionit linear. εt - është faktori i gabimit për një variabël të çfarëdoshëm gjatë kohës t. Gabimi është një variabël rasti me shpërndarje normale dhe me vlerë të pritur zero. Ai tregon devijimet e vlerave


79

të vrojtuara nga vlerat e pritura të variablit të varur të llogaritura me anën e ekuacionit të regresionit. PBBt – është variabla e varur gjatë periudhës t, që shpreh Prodhimin e Brendshëm Bruto Real në milionë lekë, pavarësisht se është shprehur në seri kohore një vjeçare dhe në seri kohore tre mujore. BPUt - është variabla e pavarur gjatë periudhës t, që shpreh Borxhin Publik në milionë lekë dhe paraqitet në të dy seritë kohore: një vjeçare dhe tre mujore. BPRt - është variabla e pavarur gjatë periudhës t, që shpreh Borxhin Privat në milonë lekë dhe paraqitet në të dy seritë kohore: një vjeçare dhe tre mujore. Po me këtë arsyetim është trajtuar edhe modeli i mëposhtëm:

PBBt = β0 + β1 BPU(%)t + β2 BPR(%)t + εt ku: BPU (%)t - është variabla e pavarur gjatë periudhës t, që shpreh Borxhin Publik në përqindje në raport me PBB-në dhe e paraqitur në të dy seritë kohore: një vjeçare dhe tre mujore. BPR (%)t - është variabla e pavarur gjatë periudhës t, që shpreh Borxhin Privat në përqindje në raport me PBB-në dhe e paraqitur në te dy seritë kohore: një vjeçare dhe tre mujore. Po me këtë arsyetim është trajtuar edhe modeli:

PBBt = β0 + β1 BPUB(%)t + β2 BPUJ(%)t + εt si dhe PBBt = β0 + β1 BPUBt + β2 BPUJt + εt ku: BPUBt – është variabla e pavarur gjatë periudhës t, që shpreh Borxhin Publik të Brendshëm në milionë lekë dhe e paraqitur në të dy seritë kohore: një vjeçare dhe tre mujore. BPUJt – është variabla e pavarur gjatë periudhës t, që shpreh Borxhin Publik të Jashtëm në milonë lekë dhe e paraqitur në të dy seritë kohore: një vjeçare dhe tre mujore. BPUB (%)t - është variabla e pavarur gjatë periudhës t, që shpreh Borxhin Publik të Brendshëm në përqindje në raport me PBB-në dhe e paraqitur në të dy seritë kohore: një vjeçare dhe tre mujore. BPUJ (%)t – është variabla e pavarur gjatë periudhës t, që shpreh Borxhin Publik të Jashtëm në përqindje në raport me PBB-në dhe e paraqitur në të dy seritë kohore: një vjeçare dhe tre mujore. Përpunimi i të dhënave është bërë me programin statistikor SPSS version 17.0, i cili disponon të gjitha mjetet e duhura për analizën dhe konkretisht është përdorur metoda e multi regresionit linear. Për të shmangur ndikimet negative është analizuar nga Programi SPSS edhe korelacioni


80

midis variablave të pavarur. Treguesit kryesorë të marrë në konsideratë kur masim rëndësinë e modelit janë kalibruar sipas R2 dhe numrit të variablave sinjifikativë të modelit. 4.3 Grafikët e variablave të marrë në studim Variablat e marrë në analizë janë: Huamarrja Publike, Huamarrja Private dhe Prodhimi i Brendshëm Bruto Nominal dhe Real. Për të patur një ide më të qartë në lidhje me ecurinë e variablave gjatë viteve, më poshtë po paraqesim një përmbledhje tabelare dhe grafike të këtyre variablave: Tabela 4.2 Ecuria e Borxhit Publik, Borxhit Privat dhe PBB-së Reale

Viti PBB Real Borxhi

Publik Borxhi i Brendshëm

Borxhi i Jashtëm

Borxhi Privat

2001 564575,00 341521.00 241161.00 100360.00 44892.83 2002 608053,00 391309.00 260752.00 130557.00 50789.45 2003 658454,00 408300.00 280767.00 127533.00 55199.00 2004 733475,00 423962.00 295200.00 128762.00 60966.92 2005 794376,00 468050.00 327353.00 140697.00 98502.25 2006 859048,00 494737.00 348935.00 145802.00 158462.25 2007 934305,00 517031.00 369536.00 147495.00 243829.42 2008 1040597,00 595883.00 400456.00 195427.00 350641.75 2009 1116925,00 682546.00 415028.00 267518.00 422484.42 2010 1186341,00 715371.00 407372.00 307999.00 458901.00 2011 1271199,00 772517.00 438582.00 333935.00 512812.58 2012 1319057,00 827981.00 470358.00 357622.00 550997.00 2013 1347640,00 884692.00 520786.00 363906.00 549625.00 2014 1377858,00 977102.00 564673.00 412429.00 556747.23 2015 1385717,00 1019529.00 578411.00 441117.00 561129.47

Burimi: Banka e Shqipërisë, INSTAT, Ministria e Financave Duke studiuar grafikun e Borxhit publik dhe Borxhit Privat për periudhën 2001 – 2015, vihet re se Borxhi Publik ka ardhur duke u rritur nga viti në vit. Gjithashtu, edhe Borxhi Privat ka ardhur duke u rritur, por për çdo vit Borxhi Publik ka qenë në nivel shumë më të lartë se Borxhi Privat. Përveç kësaj, vihet re se vlera e Borxhit Privat për vitet 2012, 2013, 2014 dhe 2015 pothuajse


81

nuk ka ndryshuar fare. Kjo tregon se bankat për këtë periudhë kanë ulur aktivitetin e tyre kreditues. Grafiku 4.1 Borxhi Publik dhe Privat gjatë periudhës 2001-2015 i shprehur në miliona lekë.

Burimi: Banka e Shqipërisë, grafiku autori Duke analizuar Borxhin Publik, të ndarë në Borxh të Brendshëm dhe Borxh të Jashtëm, vërehet se si Borxhi Publik i Brendshëm dhe Borxhi Publik i Jashtëm kanë ardhur duke u rritur nga viti në vit për periudhën 2001 - 2015, por në totalin e Borxhit Publik, Borxhi i Brendshëm zë peshë më të madhe se Borxhi i Jashtëm. Grafiku 4.2 Borxhi Publik i Brendshëm dhe i Jashtëm gjatë periudhës

Burimi: Banka e Shqipërisë, grafiku autori


82

Në të njëjtat përfundime arrihet po të analizosh Borxhin Publik dhe Borxhin Privat në përqindje ndaj PBB-së. Borxhi Publik rezulton me një përqindje më të lartë ndaj PBB-së se Borxhi Privat dhe përqindja e borxhit publik të brendshëm ndaj PBB-së për periudhën 2001 – 2015 është me e lartë se përqindja e Borxhit Publik të Jashtëm ndaj PBB-së. Kjo tregon se në kushtet kur tregjet ndërkombëtare po ofrojnë norma të larta interesi, qeveria për të mbuluar shpenzimet publike e ka më të lehtë të sigurojë borxh brenda vendit, duke u bazuar në Borxhin e Brendshëm, sepse ka kosto më të ulët sesa Borxhi i Jashtëm, por për shkak të rritjes së Borxhit të Jashtëm shtohet rreziku i ekspozimit të tij ndaj kursit të këmbimit dhe risku i shtesës së gjithë stokut të borxhit. Grafiku 4.3 Borxhit Publik dhe Privat gjatë periudhës 2001-2015 i shprehur në përqindje në raport me PBB-në

Burimi: Banka e Shqipërisë, grafiku autori Grafiku 4.4 Borxhi Publik i Brendshëm dhe i Jashtëm gjatë periudhës 2001-2015 i shprehur në përqindje në raport me PBB-në.

Burimi: Banka e Shqipërisë, grafiku autori


83

Për periudhën 2001- 2015, PBB-ja ka ardhur duke u rritur me një ritëm rritje më të lartë në vitet 2007-2010 dhe me një ritëm rritje më të ulët pas vitit 2010, si rrjedhojë e krizës ekonomike globale, e shoqëruar me rritje të borxhit publik në vendin tonë. Grafiku 4.5 PBB-ja gjatë periudhës 2001-2015 i shprehur në miliona lekë

Burimi: INSTAT, grafiku autori 4.4 Interpretimi i rezultateve dhe vërtetimi i hipotezave Në bazë të literaturës së trajtuar dhe në atë çfarë ne besojmë janë formuluar këto hipoteza për t’u testuar nga modeli: H1: Borxhi Publik ndikon mbi rritjen ekonomike. Një nivel borxhi i lartë çon në uljen e ritmeve të rritjes ekonomike dhe një nivel borxhi i ulët çon në rritjen e ritmeve të rritjes ekonomike. H2: Niveli i ulët i Huadhënies Private si dhe frenimi i ritmeve të saj, nuk e stimulon rritjen ekonomike H3: Borxhi publik ndikon mbi Prodhimin e Brendshëm Bruto Real. Akumulimi i borxhit çon në uljen e investimeve H4: Huamarrja Private ndikon më shumë mbi Prodhimin e Brendshëm Bruto sesa Huamarrja Publike.


84

Seritë kohore janë trajtuar fillimisht në mënyrë më abstrakte duke u analizuar në shkallë vjetore dhe për këtë arsye është bërë një bazë të dhënash e veçantë vjetore, ku të gjitha variablat janë shprehur për një periudhë 15 vjeçare, nga viti 2001 deri në 2015. Gjithashtu, duke mos u bindur vetëm me rezultatet dhe analizën me të dhëna vjetore, për të testuar hipotezën në mënyrë më cilësore është marrë për analizë periudha më e shkurtër kohore, duke krijuar edhe një bazë tjetër të dhënash me po këto variabla të shprehura në seri kohore tre mujore përgjatë kësaj periudhe. Analiza është ndërtuar sipas rregullave të regresionit linear ku krahasohet koefiçienti Sigma me vleren kufitare 0.05. Në rast se ky koefiçient është më i madh se kjo vlerë për shkallën e besueshmërisë 95%, atëhere themi se dy variablat e krahasuar nuk janë sinjifikisht të lidhur me njëri tjetrin, pra variabla e pavarur nuk ka ndonjë ndikim tek variablat e varur. Nga ana tjetër, me po të njëjtën shkallë besimi, në rast se koefiçienti sigma është më i vogël se 0.05, atëhere mund të themi se kemi një lidhje sinjifikante, ku ndryshimet mbi variablën e varur ndikojnë në mënyrë domethënëse mbi variablat e pavarur. 4.4.1 Ndikimi i Borxhit Publik mbi PBB-në Reale Më poshtë po paraqesim grup tabelat që tregojnë varësinë e variablës së PBB-së Reale direkt nga Borxhi Publik: Tabela 4.3 Përmbledhja e Modelit sipas PBB-së Reale

Modeli R R Katror R Katror e modifikuar

Gabimi Std. i Parashikimit

1 0.972a 0.946 0.942 71725.94333 a. Borxhi Publik Burimi: Llogaritje e autorit Ekuacioni linear i regresionit midis variablit të varur y-PBB dhe variablit të pavarur x- Borxhi Publik është y = 192098.067+1.294x. Informacioni i marrë nga tabela 4.3 korrespondon me përmbledhjen e modelit, pasi tregon koefiçientin e korrelacionit R= 0.972 dhe koefiçientin e përcaktueshmërisë R2= 0.946. Vlera R= 0.972 tregon se ka korrelacion pozitiv të fortë ndërmjet të dhënave. Vlera R2 tregon se 94.6% e ndryshueshmërisë së Prodhimit të Brendshëm Bruto Real ndodh nga ndikimi i Borxhit Publik.


85

Tabela 4.4 Tabela ANOVAb

Modeli Shuma e katrorëve Df

Mesatarja e katrorëve F Sig.

1 Regresioni 1.166E12 1 1.166E12 226.584 .000a Mbetjet 6.688E10 13 5.145E9 Totali 1.233E12 14

a. Variabël i pavarur: Borxhi Publik b. Variabël i varur: PBB-ja Reale Burimi: Llogaritje e autorit Tabela Anova 4.4 paraqet informacion në lidhje me ekzistencën e një marrëdhënie të rëndësishme midis variablit të varur dhe variablit të pavarur. Nga krahasimi i vlerës së vrojtuar të testit me vlerën kritike si rezultat i zbatimit të testit F (Fisher) (226.584 > 2.5) kemi vërtetimin e hipotezës se borxhi publik ka një ndikim të qartë mbi PBB-në Reale. Niveli i rëndësisë Sig. = .000 tregon për një provë të rëndësishme se kemi të bëjmë me një model të sigurt, që tregon se Borxhi Publik ka një ndikim të qartë mbi PBB-në Reale. Tabela 4.5 Koefiçientët

Modeli

Koefiçientët e pastandardizuar

Koefiçientët e standardizuar

B Std. Error Beta t Sig. 1 (Konstante) 192098.067 57604.949 3.335 0.005

Borxhi Publik

1.294 .086 .972 15.053 0.000

a. Variabël i varur: PBB-ja Reale Burimi: Llogaritje e autorit Edhe në tabelën e vlerave të detajuara duket qartë se vlera e sigmës është 0.000 dhe 0.005, në lidhje me variablën e pavarur të Borxhit Publik dhe duke qenë më e vogël se norma e lejuar 0.05 që i përket besueshmërisë 95%, mund të konfirmojmë ndikimin e Borxhit Publik mbi PBB-në Reale.


86

Grafiku 4.6 Trendi i kontributit ndër vite të Borxhit Publik ndaj PBB-së Reale

Burimi: Llogaritje e autorit Shqipëria nga viti 2008 përjetoi një rritje më të lartë të Borxhit Publik, që ka ardhur duke u përkeqësuar.Megjithatë, rezultatet e këtij studimi tregojnë se ritmet e rritjes së PBB-së Reale ishin duke u ndikuar pozitivisht nga rritja e Borxhit Publik, të paktën deri në fund të vitit 2011.Kjo mund të shpjegohet me efektet e vonuara të Borxhit Publik në ekonomi. Pas vitit 2011, nivelet më të larta të Borxhit Publik ndikuan në uljen e ritmeve të rritjes së PBB-së Reale, kjo vërteton Hipotezën 1 se një nivel borxhi i lartë çon në uljen e ritmeve të rritjes ekonomike dhe një nivel borxhi i ulët çon në rritjen e ritmeve të rritjes ekonomike. Në analizën e regresionit për vlerat reale të PBB-së kemi: Koeficienti Beta i Borxhit Publik= 0.411 që do të thotë: Për çdo ndryshim me 1 njësi të Borxhit Publik, PBB-ja Reale ndryshon mesatarisht me 0.411 njësi, në kushtet kur borxhi privat është konstant. 4.4.2 Ndikimi i Borxhit Privat mbi PBB-në Reale Në grup tabelat e mëposhtme shprehet varësia e Borxhit Privat ndaj PBB-së Reale: Tabela 4.6 Përmbledhja e Modelit

Modeli R R Katror R Katror e modifikuar


1 .988a .977 .975 46640.11925 a. Variabël i pavarur: Borxhi Privat Burimi: Llogaritje e autorit


87

Ekuacioni linear i regresionit midis variablit të varur y-PBB dhe variablit të pavarur x- Borxhi Privat është y = 589996.524+1.358x. Nga Tabela 4.6 shohim se koefiçienti i korrelacionit është R= 0.988 dhe koefiçienti i përcaktueshmërisë (determinacionit) R2 =0.977. Vlera R= 0.988 tregon se ka një lidhje pozitive relativisht të fortë lineare midis variablave. Deri tani ne vetëm mund të flasim për marrëdhënien dhe shkallën e marrëdhënies dhe nuk mund të pretendojmë për rastësi. Vlera R2 tregon se 97.7% e ndryshueshmërisë së PBB-së Reale mund të shpjegohet nga ndikimi i Borxhit Privat. Tabela 4.7 ANOVAb

Modeli Shuma e katrorëve df

Mesatrja e katrorëve F Sig.


a. Variabël i pavarur: Borxhi Privat b. Variabël i Varur: PBB-ja Reale

Burimi: Llogaritje e autorit Tabela Anova paraqet informacion në lidhje me ekzistencën e marrëdhënies të rëndësishme midis variablit të varur dhe atij të pavarur. Nga Testi F (Fisher) (553.618 > 2.5) duket qartë se ekziston një marrëdhënie e rëndësishme mes Borxhit Privat dhe PBB-së Reale. Vlera e sigmës është 0.000 që do të thotë për një model të sigurt, pra që Borxhi Privat ka një ndikim të qartë dhe të fortë mbi PBB-në Reale. Tabela 4.8 Koefiçientëta

Model

Koefiçientë të pastandartizuar

Koefiçientë të standartizuar

B Std. Error Beta t Sig. 1 (konstante) 589996.524 21644.672 27.258 .000

Borxhi Privat

1.358 .058 .988 23.529 .000

Burimi: Llogaritje e autorit


88

Edhe në tabelën 4.8 të detajuar dallohen të dyja vlerat e sigmës ekstremisht të vogla, më të vogla se standardi 0.05, gjë që tregon për nivelin e fortë të ndikimit të Borxhit Privat mbi PBB-në Reale. Grafiku 4.7 Trendi i kontributit ndër vite e borxhit privat ndaj PBB-së Reale

Burimi: Llogaritje e autorit Siç shihet nga grafiku, prej vitit 2012 -2015, Borxhi Privat pothuajse nuk ka patur rritje, por PBB-ja ka patur një rritje të lehtë, gjë që tregon se huamarrja private është përdorur me efiçensë të plotë, prandaj kemi rritje ekonomike. Në analizën e regresionit për vlerat reale të PBB-së kemi: Koeficienti Beta i Borxhit Privat= 0.951 që do të thotë: Për çdo ndryshim me 1 njësi të Borxhit Privat, PBB-ja Reale ndryshon mesatarisht me 0.951 njësi, në kushtet kur Borxhi Publik është konstant. 4.4.3 Ndikimi i Borxhit Publik dhe Borxhit Privat mbi PBB-në Reale Pasi analizuam veç e veç varësinë e PBB-së nga Borxhi Publik dhe varësinë e PBB-së Reale nga huamarrja private, për të thelluar analizën tonë do të shqyrtojmë edhe varësinë e PBB-së Reale nga të dy variablat në të njëjtën kohë (Borxh Publik dhe Borxh Privat). Në grup tabelat e mëposhtëme shprehet varësia e PBB-së Reale ndaj Borxhit Publik dhe atij Privat në të njëjtën kohë. Ekuacioni i vlerësuar i regresionit midis variablit të varur y- PBB dhe variablave të pavarur x1-Borxhi Publik dhe x2- Borxhi Privat është y = 455982.246 +0.411 x1+ 0.951x2.


89

Nga tabela shohim se koeficienti i korrelacionit është R= 0.992 dhe koeficienti i përcaktueshmërisë është R2 =0.985. Në këtë rast mund të themi se: Vlera R= 0.992 tregon se ka një lidhje relativisht të fortë lineare midis Borxhit Publik dhe Borxhit Privat të marrë sëbashku ndaj PBB-së Reale. Vlera R2 tregon 98.5% e ndryshueshmërisë së PBB-së Reale shpjegohet me modelin e regresionit të shumëfishtë linear të matur ose e thënë ndryshe modeli i përdorur në këtë analizë është 98.5% i përshtatshëm për të kryer vlerësime dhe parashikime. Tabela 4.9 Përmbledhja e Modelit

R R Katror R Katror e modifikuar


.992a .985 .982 39475.83170 a. Variabla të pavarur: Borxhi Privat, Borxhi Publik b. Variabël i varur: PBB-ja Reale

Tabela 4.10 ANOVAb

Modeli Shuma e katrorëve Df

Mesatrja e katrorëve F Sig.


Tabela Anova paraqet informacion në lidhje me marrëdhënien e rëndësishme midis variablit të varur (PBB) dhe variablave të pavarur (Borxh Publik, Borxh Privat). Testi F (Fisher) vlerëson hipotezën zero (389.473 > 2.5) ose mund të shprehemi se ekuacioni i regresionit të shumëfishtë mund të përdoret për parashikimin e vlerave të PBB-së Reale për vlerat e dhëna të Borxhit Publik dhe Borxhit Privat sëbashku. Vlera e sigmës nga tabela Anova është 0.000, pra është një provë se modeli ynë është i sigurt dhe se borxhi publik dhe borxhi privat sëbashku kanë ndikim të qartë mbi PBB-në Reale. Pra, për shkallën e besueshmërisë 95%, në tabelën e mësipërme dallohet qartë se PBB-ja Reale ndikohet nga të dy variablat e pavaruar përkatësisht Borxhi Publik dhe ai Privat sëbashku, sepse koefiçienti sigma është 0.000, pra më i vogël se vlera kufitare 0.05.


90

Tabela 4.11 tregon në mënyrë të detajuar ndikimin që kanë të dy variablat e pavarur mbi PBB-në Reale, por bie në sy fakti se sigma e Borxhit Publik është 0.029, ndërsa ajo e borxhit privat është 0.000. Ky fakt tregon se borxhi publik ndikon më pak mbi PBB-në Reale, se sa ndikon në po të njëjtën shkallë borxhi privat, sepse 0.000 < 0.029. Duke pasur parasysh që të dy vlerat janë më të vogla se 0.05 themi se të dy variablat e pavarur sëbashku ndikojnë mbi PBB-në Reale, por PBB-ja Reale është më e varur nga Borxhi Privat dhe Borxhi Privat ndikon më pozitivisht mbi PBB-në Reale se sa Borxhi Publik. Tabela 4.11 Koeficientëta

a. Variabël i varur: PBB-ja Reale Burimi: Llogaritje e autorit Nga anlaiza ekonometrike, duke studiuar varësinë e PBB-së Reale nga Borxhi Publik dhe Borxhi Privat, arrihet në konkluzionin se: një rritje me një njësi të Borxhit Publik, kur Borxhi Privat mbetet konstant, sjell një rritje mesatarisht prej 0,411 njësi në PBB-në Reale, kurse një rritje me një njësi të Borxhit Privat, kur Borxhi Publik mbetet konstant, sjell një rritje mesatarisht prej 0.951 njësi në PBB-në Reale. Gjithashtu të konvertuara njësitë në përqindje mund të shprehemi: Nëqoftëse Borxhi Publik rritet mesatarisht me 1% në kushtet kur Borxhi Privat mbetet i pandryshuar, PBB-ja Reale rritet mesatarisht me 0.26% dhe kur Borxhi Privat rritet mesatarisht me 1% në kushtet kur Borxhi Publik mbetet i pandryshuar, PBB-ja Reale do të rritet mesatarisht me 0.30%. Kjo vërteton edhe një herë hipotezën 4 se: Borxhi Privat ndikon më shumë mbi PBB-në Reale se sa Borxhi Publik.


91

Si konkluzion: - Ndryshimi mesatarisht me 1% i borxhit publik shkakton ndryshim mesatarisht me 0.26 % të PBB-së Reale. - Ndryshimi mesatarisht me 1% i borxhit privat shkakton ndryshim mesatarisht me 0.30 % të PBB-së Reale. Grafiku 4.8 Trendi i kontributit ndër vite të borxhit publik dhe borxhit privat ndaj PBB-së Reale të marrë sëbashku

Burimi: Autori Pra, siç shihet nga grafiku i trendit të kontributit ndër vite, Borxhi Privat ka ndikuar më fortë se sa borxhi publik mbi PBB-në Reale, sidomos pas vitit 2007. Kontributi i Borxhit Privat mbi PBB-në Reale është shumë më i lartë se kontributi që Borxhi Publik jep mbi PBB-në Reale, edhe pse në terma numerike vlera e borxhit publik është më e madhe se vlera e borxhit privat.Edhe një herë mund të themi se Borxhi Privat është përdorur më me efiçensë në ekonomi nga individët dhe bizneset sesa Borxhi Publik. Në këtë hulumtim, Borxhi Privat dhe rrjedha e kredisë private kanë efekte pozitive në ekonomi duke treguar se huamarrja private është më efikase se huamarrja publike dhe se asetet e financuara privatisht janë përdorur në mënyrë më efikase, e cila gjithsesi është konfirmuar nga literatura.Prandaj Hipoteza 4 është vërtetuar.


92

Për të thelluar më tej analizën kemi studiuar edhe varësinë e PBB-së Reale nga Borxhi Publik i Brendshëm dhe nga Borxhi Publik i Jashtëm, në lekë dhe në përqindje ndaj PBB-së Reale, duke i marrë veç e veç dhe pastaj të dy variablat së bashku. Nga analiza rezultuan (Shih tabelat e aneksit): Për Borxhin Publik të Brendshëm (në lekë)

Vlera R2 tregon se 93.2% e ndryshueshmërisë së PBB-së Reale shpjegohet nga Borxhi Publik i Brendshëm dhe vlera e koeficientit të korelacionit R=0.965 tregon se ka një lidhje relativisht të fortë pozitive mes Borxhit Publik të Brendshëm dhe PBB-së Reale.

Testi F (Fisher) vlerëson hipotezën zero (178.676 > 2.5), pra ekziston një marrëdhënie e rëndësishme mes Borxhit Publik të Brendshëm dhe PBB-së Reale. Vlera e sigmës është 0.000 që do të thotë një model i sigurt. Domethënë se borxhi i brendshëm ka një ndikim të qartë mbi PBB-në Reale.

Edhe tabela e koeficienteve tregon për shkallen e besueshmerise 95%, ndikimin e Borxhit Publik të Brendshëm mbi PBB-në Reale, për shkak të vlerës së ulët përtej normativave të sigmës.

Për Borxhin Publik të Jashtëm (në lekë)

Vlera R= 0.957 tregon se ka një marrëdhënie të drejtpërdrejtë dhe relativisht e fortë lineare midis Borxhit Publik të Jashtëm dhe PBB-së Reale. Vlera R2 tregon 91.6% e ndryshueshmërisë së PBB-se Reale shpjegohet nga Borxhi Publik i Jashtëm, ose e thënë ndryshe modeli i përcaktuar në këtë analizë është 91.6% i përshtatshëm për të bërë parashikime për PBB-në Reale.

Testi F (Fisher) vlerëson hipotezën zero (141.650 > 2.5), pra ekziston një marrëdhënie e rëndësishme midis Borxhit Publik të Jashtëm dhe PBB-së Reale. Vlera e sigmës është 0.000 që do të thotë një model i sigurt. Domethënë, Borxhi Publik i Jashtëm ka një ndikim të qartë mbi PBB-në Reale. Kjo gjë duket lehtë edhe në tabelën e detajuar, se PBB-ja Reale varet nga Borxhi Publik i Jashtëm.


93

Për Borxhin Publik të Brendshëm dhe të Jashtëm së bashku (në lekë) Tabela 4.12 Koeficientëta

Modeli

Koeficientët e pastandardizuar

Koeficientët e standardizuar

B Std. Error Beta T Sig. 1 (Konstante) 132383.800 124575.242 1.063 .309

Borxhi Publik i Brendshëm

1.623 .611 .582 2.655 .021

Borxhi Publik i Jashtëm 1.001 .545 .402 1.836 .091 Burimi: Llogaritje e autorit Vlera R= 0.973 tregon se ka një lidhje relativisht të fortë lineare midis Borxhit Publik të

Brendshëm dhe të Jashtëm sëbashku ndaj PBB-së Reale. Koeficienti i përcaktueshmërisë R2 tregon se 94.7% e ndryshueshmërisë së PBB-së Reale shpjegohet nga Borxhi Publik i Brendshëm dhe i Jashtëm të marrë sëbashku.

Testi F (Fisher) tregon se ekziston një lidhje e rëndësishme midis varjablave të pavarur dhe PBB-së Reale (107.313 > 2.5), ose modeli i regresionit të shumëfishtë është i përshtatshëm për të parashikuar vlerat e PBB-së Reale, për vlerat e dhëna të Borxhit Publik të Brendshëm dhe të Jashtëm. Vlera e sigmës është 0.000, që do të thotë një model i sigurt. Domethënë se Borxhi Publik i Brendshëm dhe i Jashtëm njëkohësisht ka një ndikim të qartë mbi PBB-në Reale.

Ndërsa tabela e detajuar 4.12 na tregon se, nëse aplikohen të dy variablat e pavarur së bashku, të dy kanë ndikim tek PBB-ja Reale, por Borxhi Publik i Brendshëm është ai që ka ndikim më të madh, sepse vlera e tij është 0.021 dhe kjo vlerë është më e vogël se 0.05, ndërsa Borxhi Publik i Jashtëm nuk ndikon dot i vetëm në grup, sepse koefiçienti është 0.091, pra më i madh se vlera kufitare 0.05.

Varësia e PBB-së Reale ndaj përqindjes së Borxhit Publik në raport me vetë PBB-në Reale


94

Tabelat tregojnë se përqindja e Borxhit Publik në raport me PBB-në Reale kanë një ndikim relativisht të ulët mbi PBB-në Reale, për shkak se sigma është 0.045 dhe është e krahasueshme me 0.05, pavarësisht se është më e vogël se ajo.

Testi F (Fisher) e vlerëson hipotezën zero (4.943> 2.5), por vlera e sigmës është 0.045, që do të thotë se ndikimi i Borxhit Publik i shprehur në përqindje në raport me vetë PBB-në Reale është më i zbehur se sa ndikimi i këtij borxhi në vlerat numerike të tij.

Varësia e PBB-së Reale ndaj përqindjes së Borxhit Privat në raport me vetë PBB-në Reale

Tabelat tregojnë qartë për një ndikim të fortë të Borxhit Privat të shprehur në përqindje kundrejt vetë PBB-së Reale, për shkak të vlerës së sigmës relativisht të ulët.

Edhe tabela e të dhënave të detajuara tregon këtë varësi të fortë të PBB-së Reale nga Borxhi Privat i shprehur në përqindje në raport me PBB-në Reale, në të njëjtën mënyrë se si ndikonte kur Borxhi Privat ishte i shprehur në vlerë (në milionë lekë).

Varësia e PBB-së Reale ndaj përqindjes së Borxhit Publik dhe Borxhit Privat në raport me vetë PBB-në Reale në të njëjtën kohë Tabela 4.13 Koeficientëta

Modeli

Koeficientët e pastandardizuar

Koeficientët e standardizuar

B Std. Error Beta t Sig. 1 (Konstante) -69936.829 218628.484 -.320 .755

% e Borxhit Publik

9436.985 3708.900 .160 2.544 .026

% e Borxhit Privat

18519.980 1286.269 .904 14.398 .000

Burimi: Llogaritje e autorit

Testi F (Fisher) vlerëson hipotezën zero (145.347> 2.5). Vlera e sigmës është 0.000, me e vogël se niveli i rëndësisë 0.05, e cila tregon se për shkallën e besueshmërisë 95%,


95

Borxhi Publik dhe Borxhi Privat sëbashku, të shprehur në përqindje në raport me PBB-në Reale kanë një ndikim të qartë mbi PBB-në Reale.

Ndërsa tabela e detajuar tregon për ndikimin si të Borxhit Publik të shprehur në përqindje, ashtu edhe të Borxhit Privat të shprehur në përqindje, në raport me PBB-në Reale, por duke qenë se ky i fundit e ka sigmën më të vogël se 0.26, atëhere mund të themi se ndikimi i tij është disa herë më sinjifikant, sesa ndikimi që ka Borxhi Publik i shprehur në përqindje në raport me PBB-në Reale.


96

KONKLUZIONE

Punimi studjon Huamarrjen Publike dhe Huamarrjen Private për një periudhë 15 vjeçare (2001 – 2015), për një vend në zhvillin siç është Shqipëria. Në qëndër të punimit janë vendosur dy çështje kryesore: Së pari, domosdoshmëria e marrjes borxh dhe ndikimi i Borxhit Publik mbi rritjen ekonomike. Së dyti, rëndësia e zhvillimit të sektorit privat, roli i sektorit privat në huamarrje dhe ndikimi i Huamarrjes Private mbi rritjen ekonomike të vendit.Në përfundim të këtij punimi, pas një analize ekonometrike dhe statistikore, për të parë ndikimin e Borxhit Publik dhe Borxhit Privat mbi PBB-në, arrihet në këto konkluzione:

Si shumica e vendeve, Shqipëria përjeton një krizë të borxhit nga viti 2008, që ka ardhur

duke u përkeqësuar. Megjithatë, rezultatet e këtij studimi sugjerojnë se PBB-ja e saj ishte duke u ndikuar pozitivisht nga rritja e Borxhit Publik, të paktën deri në fund të vitit 2011. Kjo mund të shpjegohet me efektet e vonuara të borxhit publik në ekonomi.

Borxhi Publik në fillim të vitit 2015 ka arritur në 72 % të Prodhimit të Brendshëm Bruto, nga 63.8 % që ishte në fillim të vitit 2013, në një kohë kur vendet e Rajonit e kanë më të ulët Borxhin Publik krahasuar me PBB-në.

Rritja ekonomike në vitin 2014 ishte 1.9 % më e madhe se në vitin 2012 dhe viti 2015 parashikohet të mbyllet me një rritje ekonomike prej rreth 3%.

Një faktor përcaktues në rritjen ekonomike janë investimet e huaja direkte, të cilat kanë pësuar ndryshime të konsiderueshme gjatë viteve të fundit. IHD-të në Shqipëri janë rritur në vitet 2011-2012, por kanë pësuar rënie në vitet 2013 dhe 2014.

Niveli i Borxhit Publik i marrë në tregun e brendshëm në fund të vitit 2013 dhe fillim të vitit 2014, kapi shifrën më të lartë të dhjetë viteve të fundit 885 miliardë lekë. Mbajtësit e Borxhit të Brendshëm janë: Banka Raiffeisen 26, 31 %, Bankat e tjera 38 %, BOA 12, 91 %, mbajtësit jo banka 9 % dhe individët mbajnë rreth 14 %.

Në fund të tremujorit të dytë të vitit 2015, vlera e Borxhit të Jashtëm bruto të Shqipërisë ishte 7,257 milionë euro. Gjatë këtij tremujori stoku i borxhit u zvogëlua me rreth 12 milionë euro, ndërsa në krahasim me fundin e tremujorit të dytë të vitit 2014, stoku është rritur me 605 milionë euro.

Duke analizuar literaturën arrihet në konkluzionin se Borxhi Publik shërben si një ndryshore pozitive e rritjes ekonomike deri sa të arrij nivelin, i cili është unik për çdo vend. Borxhi Publik ka efekt pozitiv mbi ekonominë derisa ai arrin shumën e caktuar, kur kosto e borxhit dhe pagesa e interesit bëhet një barrë për ekonominë dhe fillon reduktimin e PBB-së.


97

Kapitali Privat ka një marrëdhënie pozitive me rritjen ekonomike të një vendi apo rajoni. Në literaturën empirike, disa studime tregojnë se kapitali privat mund të stimulojë rritjen ekonomike duke inkurajuar zhvillimin teknologjik dhe risitë e industrisë, krijimin e vendeve të punës dhe qeverisje më të mirë të korporatave.

Sektori privat njihet si partner në zhvillimin ekonomik të vendit, si një ofrues i të ardhurave, i vendeve të punës, i mallrave dhe shërbimeve, për të përmirësuar jetën e njerëzve. Disa nga prioritetet që e bëjnë sektorin privat të rëndësishëm: 1- Sektori privat jep kontributin e tij në rritjen e të ardhurave kombëtare si punëdhënësi më i madh dhe krijuesi i vendeve të reja të punës. 2- Sektori privat ofron shërbime themelore në infrastrukturë, në arsim, shëndetësi dhe financa që janë të rëndësishme për të përmirësuar jetën e njerëzve. 3- Sektori privat dhe punonjësit e sektorit privat janë kontribuesit më të mëdhenj në të ardhurat që sigurohen nga taksat dhe që mbështesin operacionet qeveritare.

Kreditë me probleme janë sot kërcënimi kryesor i qëndrueshmërisë dhe zhvillimit të sistemit bankar. Rritja e huave me probleme është e lidhur ngushtë me treguesin e borxhit publik dhe në të njëjtën kohë një nga shkaktarët kryesorë të uljes së aktivitetit kreditues të bankave.

Një rritje të peshës së kredisë shënon sektori i tregtisë. Norma mesatare vjetore e interesit të kredisë së re në të tre monedhat kryesore pësoi rënie gjatë vitit 2014. Kështu, norma mesatare vjetore e interesit të kredisë së re në lekë ishte 8,2 % nga 9,7 % që ishte në 2013, ndërsa norma mesatare e interesit të kredisë së re në euro shkoi në 6,5 %, me një rënie vjetore prej 0,46 % krahasuar me 2013 dhe ajo në dollar u ul në 6,4%, me një rënie prej 0,18 %, krahasuar me një vit më parë.

Nga analiza e pyetësorëve mbi aktivitetin kreditues të bankave dalin këto konkluzione: 1- Kriteret e bankave për të dhënë kredi bizneseve, për kapital qarkullues dhe për blerje

pajisjesh nuk kanë ndryshuar në gjashtë, por janë vështirësuar disi kriteret për kredinë për investime, për shkak të lënies së kolateralit dhe rritjes së kredive të këqija.

2- Standardet e aplikuara për miratimin e kredive nuk ndikohen nga mjaftueshmëria e kapitalit të bankës dhe nga kreditë me probleme, por ndikohen shumë nga situata aktuale ose e pritshme makroekonomike e vendit.

3- Përsa i përket konkurrencës në sistemin bankar, ajo nuk ndikon në standardet e aplikuara nga bankat për dhënie kredie, e cila tregon se bankat afërsisht aplikojnë të njëjtat standarde për miratimin e kredive, me përjashtime të vogla.


98

4- Kërkesa e biznesit për kredinë për kapital qarkullues pothuajse nuk ka ndryshuar, pasi normat e interesit të kësaj kredie janë relativisht të larta dhe ulja e konsumit ka bërë që kërkesa për këtë lloj kredie të mos ndryshojë.

5- Kërkesa e biznesit për kredinë për investime është ulur ndjeshëm, kjo për shkak të situatës makroekonomike, të kërkesës së bankave për kolateral, por edhe për shkak të pasigurisë që kanë vetë bizneset për të investuar.

6- Kriteret e kredive dhënë individëve për shtëpi nuk kanë ndryshuar, ndërsa kriteret e kredisë për konsum janë lehtësuar disi. Kjo ka ardhur si pasojë e uljes së normave të interesit për kreditë konsumatore dhënë individëve.

7- Në ndryshimin e kërkesës për kredi kanë ndikuar zhvillimet në tregun e pasurive të paluajtshme dhe besimi i konsumatorëve ndaj bankave, por një ndikim negativ jo të vogël ka dhënë përdorimi i burimeve alternative të investimit, pasi kanë kosto më të ulët krahasuar me kredinë bankare.

8- Duke parë gjendjen aktuale të aktivitetit kreditues, shumica e bankave shprehen se standardet e kredive për biznese parashikohen të mbeten të pandryshuara në muajt e ardhshëm, ndërsa standardet për kreditë për individët parashikohen të lehtësohen disi.

9- Ritmi i aktivitetit kreditues të bankave në monedhën vendase parashikohet të jetë më i ulët, për shkak të rritjes së riskut të moskthimit të kredive dhënë bizneseve. Ndërsa, për kredinë në valutë ky ritëm parashikohet të qëndrojë i pandryshuar, sepse ecuria e kursit të këmbimit ka qenë e qëndrueshme dhe pa luhatje të rëndësishme.

10- Norma e interesit për kredinë në lekë për muajt e ardhshëm do të jetë më e ulët, ndërsa për kredinë në valutë mendojmë se do të mbetet e pandryshuar.

11- Në kërkesën për kreditim në valutë të huaj për bizneset, burimi i të ardhurave në valutë të huaj dhe shpenzimet në valutë të huaj nuk ndikojnë, sepse kursi i këmbimit valutor (sidomos euro/lek), nuk ka patur luhatje të ndjeshme për një periudhë kohe.

12- Në kërkesën për kredi në valutë të huaj për individët, burimi i të ardhurave në valutë të huaj ndikon shumë, sepse individët në pjesën më të madhe, të ardhurat e tyre i marrin në lekë dhe shpenzimet për konsum, shkollim, energji, transport etj i bëjnë në lekë.


99

REKOMANDIME Borxhi Publik në Shqipëri karakterizohet kryesisht nga Borxh i Brendshëm, afatshkurtër dhe 98 % e tij në monedhën vendase. Borxhi Privat është në nivele më të ulta se Borxhi Publik, por pa ndryshuar në shifra në tre vitet e fundit. Nisur nga analiza e gjerë në këtë punim e Borxhit Publik dhe Borxhit Privat, të gjitha rekomandimet që ne do të sygjerojmë, duhet t’i vijnë në ndihmë politikbërësve shqiptarë, të cilët synojnë një rritje të qëndrueshme ekonomike dhe një mirëqënie më të lartë për qytetarët e tyre si p.sh:

Stabilizimi dhe ulja graduale e borxhit në kohë mbetet një përparësi kryesore e qeverisë. Lidhur me këtë rekomandohet shlyerja e faturave të prapambetura të sipërmarrësve dhe investitorëve privatë, që kanë kryer punë të mëdha publike dhe nuk janë paguar nga qeveria, si një nga shkaqet e rritjes së Borxhit Publik.

Kanalizimi i duhur i fondeve që siguron qeveria nga huamarrja publike në: edukim, shëndetësi, bujqësi dhe në infrastrukturë është një rekomandim, i cili do të ndihmonte në uljen e efektit negativ të Borxhit Publik mbi rritjen ekonomike.

Investimi në sektorë të tillë si edukimi dhe bujqësia do të ndihmonte në rritjen e kapitalit human, që do të rrisnin produktivitetin dhe pagat. Rritja e këtyre të fundit do të rriste konsumin, që do të sillte një PBB më të lartë. Nga ana tjetër rritja e investimeve në bujqësi, do të sillte rritjen e konkurrueshmërisë së produkteve tona bujqësore, në një kohë që vendet fqinje kanë filluar të humbin avantazhet e tyre konkurruese, për shkak të krizës ekonomike aktuale.

Investimet efektive në infrastrukturë, do të krijonin më shumë mundësi për bizneset dhe lëvizjen e qytetarëve, që do të sillnin më shumë fitim për bizneset, dhe më shumë të ardhura për buxhetin e shtetit. Pra, një kanalizim i duhur i fondeve, do të kishte një efekt të konsiderueshëm në ekonominë e Shqipërisë dhe në mirëqenien e qytetarëve shqiptarë.

Për të reduktuar defiçitin buxhetor, pushtetarët nuk duhet të zgjedhin reduktimin e shpenzimeve qeveritare si alternativën më të mirë, por duhet zgjedhin rritjen e të ardhurave. Mënyra më e mirë për ta bërë këtë gjë është aplikimi i kontrolleve dhe sanksioneve gjithëpërfshirëse për të gjithë ata që i shmangen pagimit të tatimeve dhe taksave.

Nga anliza ekonometrike, duke studjuar varësinë e PBB-së nga Borxhi Publik dhe Borxhi Privat, u arrit në konkluzionin se: një rritje me një njësi të Borxhit Publik, kur Borxhi Privat mbetet konstant, sjell një ndryshim prej 0,562 njësi në PBB-në Reale, kurse një rritje me një njësi të


100

Borxhit Privat, kur Borxhi Publik mbetet konstant, sjell një ndryshim prej 0.846 në PBB-në Reale. Pra, është Borxhi Privat, që ndikon më pozitivisht mbi rritjen ekonomike se Borxhi Publik. Kredia për ekonominë është mjaft e shtrenjtë dhe bankat e nivelit të dytë po shtojnë normat e fitimit, në mungesë të kreditimit të ekonomisë dhe të biznesit, duke aplikuar tarifa shërbimi dhe kosto kreditmi nga më të lartat.

Në këto kushte ne rekomandojmë se: Qeveria duhet të ndërhyjë me mekanizma ligjore për të shmangur këtë pabarazi dhe diskriminim të bizneseve, që kanë nevojë për kapital bankar.

Ne i propozojmë Qeverisë krijimin e fondeve të investimeve me para publike ose të donatorëve të huaj, për t’i ardhur në ndihmë sipërmarrjes (sidomos biznesit të vogël dhe të mesëm), në kushtet e krizës globale, që ka prekur edhe vendin tonë.

Banka e Shqipërisë, me politikat e saj monetare të nxisë bankat e nivelit të dytë të shtojnë aktivitetin kreditues të tyre si ndaj bizneseve dhe ndaj individëve, pasi huamarrja publike funksionon si një kontratë midis brezave, ndërsa huamarrja private si kontratë midis bizneseve, individëve dhe bankave për periudha kohe relativisht të gjata.

Mendojmë se, Banka e Shqipërisë dhe i gjithë sistemi bankar mund dhe duhet të punojnë intensivisht për uljen e përqindjes së interesit të kredive për biznesin.

Nga studimi i literaturës doli se: një faktor përcaktues në rritjen ekonomike janë investimet e huaja direkte, të cilat kanë pësuar ndryshime të konsiderueshme gjatë viteve të fundit. Lidhur me IHD-të rekomandojmë:

Pushteti lokal në bashkëpunim edhe me komunitetin e biznesit vendas dhe të huaj duhet të hartojë një strategji më të plotë dhe specifike për nxitjen e investimeve të huaja, si një faktor i rëndësishëm në rritjen ekonomike të rajonit.

Nxitja dhe zhvillimi i projekteve të investimeve të përbashkëta në sektorin privat dhe aplikimi i skemave konçesionare, do të ndikojnë dukshëm në rritjen e nivelit të investimeve të huaja.

Në kuadrin e nxitjes së investimeve të huaja, trajnimi dhe kualifikimi i fuqisë punëtore të specializuar nga ana profesionale është domosdoshmëri, për t’ju përgjigjur më mirë kërkesave të tregut të punës.

Përmirësimi i klimës së biznesit, rritja e transparencës, lehtësia e të bërit biznes dhe rritja e nivelit të shërbimit nga ana e administratës publike në ndihmë të investitorëve vendas dhe të huaj, do të nxiste investimet në ekonomi.


101

Nga analiza e pyetësorëve mbi aktivitetin kreditues të bankave rezulton se kushtet e kredisë për bizneset në përgjithësi kanë mbetur të pandryshuara, por është forcuar ndjeshëm kërkesa për kolateral. Në këtë punim u evidentuan probleme edhe me aktivitetin kreditues të bankave. Ritmi i aktivitetit kreditues të bankave në monedhën vendase parashikohet të jetë më i ulët, për shkak të rritjes së riskut të moskthimit të kredive dhënë bizneseve. Lidhur me këto probleme rekomandojmë:

Bankat duhet të hartojnë dhe implementojnë politika dhe strategji të qarta dhe të përshtatshme në lidhje me ecurinë e tyre për periudha afatmesme dhe afatgjata.

Të jenë më aktive në ristrukturim të kredive me probleme duke i dhënë mundësi të reja biznesit, pra duke e ndihmuar biznesin pasi falimentimi i tij nuk do ti shërbente bankës.

Shihet si domosdoshmëri dhënia e asistencës së nevojshme bizneseve, të cilat janë në vështirësi financiare. Pra, në raste të caktuara Banka mund të jetë një konsulent financiar për bizneset të cilat kanë marrë kredi dhe kanë vështirësi financiare.

Në lidhje me kreditë e këqija, bankat duhet të punësojnë analistë kredie të aftë dhe profesionistë dhe t’i motivojnë ata.


102

BIBLIOGRAFIA

1. Agarkova Yuliya, “ Public debt analysis in selected countries: Greece, Spain and Portugal”,(2011)

2. Aghion, P. and Bolton, P. (1992), “An Incomplete Contracts Approach to Financial Contracting”, Review of Economic Studies, 59, pp. 473–94

3. Aghion, P. and Howitt, P, ” A Model of Growth through Creative Destruction”, Econometrica, 60, pp. 323–51, (1992)

4. Albania and indicators hpp://www.imf economic indicators Albania.com. 5. Alessandro Missale,” Sovereign Debt Management and Fiscal Vulnerabilities”,(2011) 6. Altin Hoti,” Borxhi privat në Shqipëri – një ekzistencë pa shkëlqim”, Bankieri nr 10, 2014 7. Ana Andabaka Badurina,Sandra Svaljek,”Public debt management before,during and after

the crisis”,(2011) 8. Ana-Maria Minescu ,” The Debt Crisis – Causes and Implications”, (2011) 9. Ardian Civici “Kriza financiare apo globale? “ 10. Aurimas Matelis, Effects of external financial debt on various economic sectors in Latin

America, (2014) 11. Balazs Egert, “Public debt, Economic growth and nonlinear effects: Myth or

reality?”,(2012) 12. Balázs Egert,” Public debt, economic growth and nonlinear effects: myth or reality?

“(2012) 13. Banka e Shqipërisë, “Raporti i stabilitetit financiar për gjashtëmujorin e dytë të vitit 2014” 14. Biondo, A.E. “A growth rate for sustainable economy”. Journal of Applied Economic

Sciences, 2010. 15. Boris Georgiev,”Implications of public debt on economic growth and development",(2012) 16. Busan Partnership for Effective Development Cooperation, Fourth High Level Forum on

Aid Effectiveness, 29 November-1 December, 2011, Busan 17. Carmen M. Reinhart and Kenneth S. Rogoff, “Growth in a Time of Debt” 18. Cristina Checherita and Philipp Rother,” The impact of high and growing government debt

on economic growth an empirical investigation for the euro area”, (2010) 19. Douglas Sutherland, Peter Hoeller, Rossana Merola and Volker Ziemann,”Debt and

macroeconomic stability “,(2012) 20. Douglas Sutherland, Peter Hoeller,” Debt and Macroeconomic Stability: An Overview of

the Literature and Some Empirics” 21. Economy of Albania hpp://www.economy of albania.com


103

22. Emre Balibek, “Multi-objective approaches to public debt management “ ,(2008) 23. European Commission, “European Economy”, Economic paper № 297,(2007) 24. European Journal of Business and Innovation Research Vol.2, No.3, pp.1-10, (2014) 25. EVCA,” Exploring the Impact of Private Equity on Economic Growth in Europe”, Frontier

Economics Ltd, London, (2013) 26. Fabrizio Balassone, Maura Francese and Angelo Pace ,” Public Debt and Economic Growth

in Italy”, (2011) 27. Fernando Maximiliano Martin, “Essays on fiscal policy and government debt”,(2005) 28. Fernando Maximiliano Martin, “Essays on fiscal policy and government debt”,(2005) 29. Ferran, E.” Regulation of Private Equity - Backed Leveraged Buyout Activity in

Europe”,;http://ssrn.com/abstract=989748. (2007) 30. Financat publike.”Matja e madhёsisё sё sektorit publik”.”Tё mirat publike” 31. Geneva Reports on the World Economy,”Public Debts: Nuts, Bolts, and Worries” 32. George-Marios Angeletos, Fabrice Collard, Harris Dellas, Behzad Diba, “Optimal Public

Debt Management and Liquidity Provision”,(2012) 33. Heinz-Dieter Wenzel , Jörg Lackenbauer , and Klaus J. Brösamle,“Public Debt and the

Future of the European Union’s Stability and Growth Pact “,(2004) 34. Humberto Nuno, Rito Ribeiro, Tadas Vaicekauskas, Aušrinė Lakštutienė,”The effect of

public debt and other determinants on the economic growth of selected european countries”, Economics and management: (2012)

35. IMF, “Global Financial Stability Report”, April 2010, International Monetary Fund. 36. Instituti i statistikave,” Niveli i varfёrisё nё vend” 37. James M. Gatauwa and Anthony S. Mwithiga, “Private equity and economic growth: A

critical review of the literature” ISBN-13: 9781907142314 38. Jan Kavasnicka, “Public debt and household debt”,(2010) 39. Jiri Jonas, “Fiscal Objectives in the Post IMF ProgramWorld: The Case of Albania”,(2010) 40. Kumar, M.S., and Woo, J. “Public debt and growth. International Monetary Fund Working”,

(2010) 41. Maria Coccia,”What are the effects of public debt on innovation and employment growth

?”, (2012) 42. Marion Fahrer, ”Private equity returns to”,(2009) 43. Martti Randveer, Lenno Uusküla, Liina Kulu “ Ndikimi i borxhit privat në rritjen

ekonomike” 44. Michael Woodford,“Control of the public debt: a requirement for price stability?”(1996)


104

45. Miguel Viegas,”Debt, government size and public expenditure in a heterogeneous-agent framework”,(2010)

46. Mike Artis, Frederick Nixson,”The Economics of the European Union: Policy and Analysis”, New York: Oxford University Press Inc. 2007.

47. Ministria e Financave, “Treguesit e Borxhit – 12/M 2014,Debt Indicators as of Dec 31, 2014”

48. Moskalyuk, Svitlana, “Public debt management in transition countries “,( 2011 ), 49. Open Data Albania 50. Piotr Miszatel, “Public debt and economic growth in the European Union”,(2010) 51. Priit Sander, “Valuation of private companies by Estonian private equity and venture

capitalists” 52. Qiushi Wang, “ The effect of public debt on state and local economic growth and its

implication for measuring debt capacity: a simultaneous equations approach”,(2009) 53. Raport multilateral,”International Finance institutions and development through the private

sector” 54. Robert Greer, “ Three essays on local government debt”, (2013) 55. Robert J. Barro, Xavier Sala i Martin, “Public finance in models of economic growth” 56. Rossana Merola,” Debt and macroeconomic stability: Case studies”, (2012) 57. S.Gangadharan &S.Gurusamy,”Reducing Public debt – Is it a realizable objective of

Privatization?” 58. SonilaTaçi “Borxhi i jashtëm i Shqipërisë dhe shërbimi i tij” 59. Stephen G Cecchetti, M S Mohanty and Fabrizio Zampolli,”The future of public debt:

prospects and implications “,(2010) 60. Schclarek, A. “Debt and economic growth in developing and industrial countries”, 2005.

University Working Papers. 61. Studim i Biznes Albania, 2011 62. The European Union,”The role of the private sector in development,assistance and aid

effectiveness”,(2013) 63. Thomas Herndon_Michael and Robert Pollin,” Does High Public Debt Consistently Stifle

Economic Growth? A Critique of Reinhart and Rogoff ”,(2013) 64. Ugo Panizza Andrea F. Presbitero, “Public debt and economic growth in advanced

economies: a survey”,(2013) 65. Ugo Panizza,”Public debt and economic growth: is there a causal effect?”,(2012)


105

66. Volker Zziemann, “Debt and Macroeconomic Stability: Debt and the Business Cycle”(2012)

67. Wenzel, Heinz-Dieter; Lackenbauer, Jörg; Brösamle, Klaus J, Public,”Debt and the Future of the EU's Stability and Growth Pact”

68. World Bank,”Managment of publik debt” 69. Zsuzsanna Novák, “Under the threat of greek public debt,” (2012)

http://www.barnesandnoble.com/w/public-debts-barry-eichengreen/1103042280?ean=9781907142314

70. “Advanced Economies and their Debt”,ISBN-13: 9781621005810 http://www.barnesandnoble.com/w/advanced-economies-and-their-debt-ignacio-t-medina/1105945956?ean=9781621005810

71. “Developing Country Debt and the World Economy”,ISBN-13: 9780226733395 http://www.barnesandnoble.com/w/developing-country-debt-and-the-world-economy-jeffrey-d-sachs/1102811089?ean=9780226733395

72. “Globalization and Regional Economic Modeling”,ISBN-13: 9783642091513 http://www.barnesandnoble.com/w/globalization-and-regional-economic-modeling-russel-cooper/1102335509?ean=9783642091513

73. “The effect of public debt on state and local economy” http://www.barnesandnoble.com/w/the-effect-of-public-debt-on-state-and-local-economy-qiushi-wang/1023958688?ean=9783838357843

74. “Budget Deficit And The National Debt--Volume I” http://www.barnesandnoble.com/w/budget-deficit-and-the-national-debt-volume-i-kenneth-w-thompson/1024499573?ean=9780761807100

75. “Developing Country Debt and the World Economy” http://www.barnesandnoble.com/w/developing-country-debt-and-the-world-economy-jeffrey-d-sachs/1102811089?ean=9780226733395

76. Raportet Vjetore të Bankës së Shqipërisë (www.bankofalbania.org ) 77. Raport i zhvillimeve makroekonomike, Nr 2, 2015 78. Burime interneti;

- www.bankofalbania.org - http://www.economist.com/content/global_debt_clock - http://www.albinvest.gov.al - http://www.acit.gov.al - http://www. instat.gov.al


106

- http://www.wikipedia.org - http://www.mtkrs.gov.al - http://www.bankwatch.org. - http://www.unctad.org - http://www.worldbank.org - http://www.eciks.org - http://www.fdimagazine.com - http://www.usaid.gov/our_work - http://www.mete.gov.al


107

ANEKSE PBB-ja NË LIDHJE ME BORXHIN PRIVAT I SHPREHUR NË LEKË Regression Variables Entered/Removedb

Model Variables Entered Variables Removed Method

1 Borxhi Privata . Enter a. All requested variables entered. b. Dependent Variable: Borxhi Public Model Summary

Model R R Square Adjusted R Square Std. Error of the Estimate

1 .958a .918 .912 66084.08767 a. Predictors: (Constant), Borxhi Privat ANOVAb Model Sum of Squares df Mean Square F Sig. 1 Regression 6.398E11 1 6.398E11 146.500 .000a

Residual 5.677E10 13 4.367E9 Total 6.966E11 14

a. Predictors: (Constant), Borxhi Privat b. Dependent Variable: Borxhi Public


108

Coefficientsa

Model Unstandardized Coefficients

Standardized Coefficients

B Std. Error Beta t Sig. 1 (Constant) 326259.959 30668.197 10.638 .000

Borxhi Privat .989 .082 .958 12.104 .000 a. Dependent Variable: Borxhi Public

PBB-ja NË LIDHJE ME BORXHIN PRIVAT I SHPREHUR NË PËRQINDJE REGRESION Variables Entered/Removedb


1 Borxhi Privata . Enter a. All requested variables entered.


109

Variables Entered/Removedb


1 Borxhi Privata . Enter a. All requested variables entered. b. Dependent Variable: PBB Reale Model Summaryb

Model R R Square Adjusted R Square Std. Error of the Estimate Durbin-Watson

1 .988a .977 .975 46640.11925 .482 a. Predictors: (Constant), Borxhi Privat b. Dependent Variable: PBB Reale ANOVAb Model Sum of Squares df Mean Square F Sig. 1 Regression 1.204E12 1 1.204E12 553.618 .000a


a. Predictors: (Constant), Borxhi Privat b. Dependent Variable: PBB Reale Coefficientsa




Borxhi Privat 1.358 .058 .988 23.529 .000 a. Dependent Variable: PBB Reale


110

Residuals Statisticsa Minimum Maximum Mean Std. Deviation N Predicted Value 650938.8125 1.3517E6 1.0132E6 2.93292E5 15 Residual -86363.81250 70662.07031 .00000 44943.54348 15 Std. Predicted Value -1.235 1.154 .000 1.000 15 Std. Residual -1.852 1.515 .000 .964 15 a. Dependent Variable: PBB Reale Charts


111

PBB-ja NË LIDHJE ME BORXHIN E JASHTËM PUBLIK E SHPREHUR NË LEKË

Regression Variables Entered/Removedb


1 Borxhi Publik i Jashtema

. Enter

a. All requested variables entered. b. Dependent Variable: PBB Reale Model Summaryb


1 .957a .916 .909 89274.94906 a. Predictors: (Constant), Borxhi Publik i Jashtem b. Dependent Variable: PBB Reale


112

ANOVAb Model Sum of Squares df Mean Square F Sig. 1 Regression 1.129E12 1 1.129E12 141.650 .000a


a. Predictors: (Constant), Borxhi Publik i Jashtem b. Dependent Variable: PBB Reale

Coefficientsa



B Std. Error Beta T Sig. 1 (Constant) 441853.018 53250.940 8.298 .000

Borxhi Publik i Jashtem 2.380 .200 .957 11.902 .000 a. Dependent Variable: PBB Reale

Residuals Statisticsa Minimum Maximum Mean Std. Deviation N Predicted Value 680683.8125 1.4916E6 1.0132E6 2.83971E5 15 Residual -1.44492E5 1.41452E5 .00000 86027.49348 15 Std. Predicted Value -1.171 1.685 .000 1.000 15 Std. Residual -1.619 1.584 .000 .964 15 a. Dependent Variable: PBB Reale


113

Charts


114

PBB-ja NË LIDHJE ME BORXHIN PUBLIK TË BRËNDSHËM TË SHPREHUR NË PËRQINDJE

Regression



1 Borxhi Publik i Brendshema

. Enter

a. All requested variables entered. b. Dependent Variable: PBB Reale

Model Summaryb


1 .965a .932 .927 80190.13949 a. Predictors: (Constant), Borxhi Publik i Brendshem b. Dependent Variable: PBB Reale



a. Predictors: (Constant), Borxhi Publik i Brendshem b. Dependent Variable: PBB Reale


115

Coefficientsa



B Std. Error Beta t Sig. 1 (Constant) -49461.824 82149.239 -.602 .557

Borxhi Publik i Brendshem 2.693 .201 .965 13.367 .000 a. Dependent Variable: PBB Reale

Residuals Statisticsa Minimum Maximum Mean Std. Deviation N Predicted Value 599931.1250 1.5081E6 1.0132E6 2.86477E5 15 Residual -1.22353E5 1.39657E5 .00000 77273.15193 15 Std. Predicted Value -1.443 1.728 .000 1.000 15 Std. Residual -1.526 1.742 .000 .964 15 a. Dependent Variable: PBB Reale

Charts


116

PBB-ja NË LIDHJE ME BORXHIN PUBLIK TË BRËNDSHËM DHE TË JASHTËM TË MARRË SËBASHKU, TË SHPREHUR NË LEKË Regression Variables Entered/Removed


1 Borxhi Publik i Jashtem, Borxhi Publik i Brendshema

. Enter

a. All requested variables entered. Model Summaryb


1 .973a .947 .938 73747.95968 a. Predictors: (Constant), Borxhi Publik i Jashtem, Borxhi Publik i Brendshem b. Dependent Variable: PBB Reale


117



a. Predictors: (Constant), Borxhi Publik i Jashtem, Borxhi Publik i Brendshem b. Dependent Variable: PBB Reale Coefficientsa




Borxhi Publik i Brendshem 1.623 .611 .582 2.655 .021 Borxhi Publik i Jashtem 1.001 .545 .402 1.836 .091

a. Dependent Variable: PBB Reale Residuals Statisticsa Minimum Maximum Mean Std. Deviation N Predicted Value 624265.3750 1.5127E6 1.0132E6 2.88753E5 15 Residual -1.26947E5 92756.78125 .00000 68277.34339 15 Std. Predicted Value -1.347 1.730 .000 1.000 15 Std. Residual -1.721 1.258 .000 .926 15 a. Dependent Variable: PBB Reale


118

Charts


119

PBB-ja NË LIDHJE ME BORXHIN PUBLIK, TË SHPREHUR NË LEKË Regression



1 Borxhi Publica . Enter a. All requested variables entered. b. Dependent Variable: PBB Reale

Model Summaryb


1 .972a .946 .942 71725.94333 .332 a. Predictors: (Constant), Borxhi Public b. Dependent Variable: PBB Reale



a. Predictors: (Constant), Borxhi Public b. Dependent Variable: PBB Reale


120

Coefficientsa




Borxhi Public 1.294 .086 .972 15.053 .000 a. Dependent Variable: PBB Reale

Residuals Statisticsa Minimum Maximum Mean Std. Deviation N Predicted Value 633903.6250 1.5110E6 1.0132E6 2.88554E5 15 Residual -1.25286E5 79741.28906 .00000 69116.84842 15 Std. Predicted Value -1.314 1.725 .000 1.000 15 Std. Residual -1.747 1.112 .000 .964 15 a. Dependent Variable: PBB Reale

Charts


121


122

PBB-ja NË LIDHJE ME BORXHIN PUBLIK, TË SHPREHUR NË PËRQINDJE Regression



1 % e Borxhit Publik Realea

. Enter

a. All requested variables entered. b. Dependent Variable: PBB Reale

Model Summaryb


1 .525a .275 .220 2.62095E5 .158 a. Predictors: (Constant), % e Borxhit Publik Reale b. Dependent Variable: PBB Reale



a. Predictors: (Constant), % e Borxhit Publik Reale b. Dependent Variable: PBB Reale


123

Coefficientsa



B Std. Error Beta t Sig. 1 (Constant) -905696.712 865744.377 -1.046 .315

% e Borxhit Publik Reale 30987.578 13938.004 .525 2.223 .045 a. Dependent Variable: PBB Reale Residuals Statisticsa Minimum Maximum Mean Std. Deviation N Predicted Value 809111.4375 1.3742E6 1.0132E6 1.55734E5 15 Residual -4.80438E5 2.93758E5 .00000 2.52562E5 15 Std. Predicted Value -1.310 2.318 .000 1.000 15 Std. Residual -1.833 1.121 .000 .964 15 a. Dependent Variable: PBB Reale

Charts


124

PBB-ja NË LIDHJE ME BORXHIN PRIVAT DHE BORXHIN PUBLIK SËBASHKU TË SHPREHUR NË PËRQINDJE

Regression Variables Entered/Removed


1 % e Borxhit Privat Reale, % e Borxhit Publik Realea

. Enter



1 .980a .960 .954 63812.15896 .691 a. Predictors: (Constant), % e Borxhit Privat Reale, % e Borxhit Publik Reale b. Dependent Variable: PBB Reale


125



a. Predictors: (Constant), % e Borxhit Privat Reale, % e Borxhit Publik Reale b. Dependent Variable: PBB Reale Coefficientsa



B Std. Error Beta t Sig. 1 (Constant) -69936.829 218628.484 -.320 .755

% e Borxhit Publik Reale 9436.985 3708.900 .160 2.544 .026 % e Borxhit Privat Reale 18519.980 1286.269 .904 14.398 .000

a. Dependent Variable: PBB Reale Residuals Statisticsa Minimum Maximum Mean Std. Deviation N Predicted Value 629477.5000 1.3743E6 1.0132E6 2.90775E5 15 Residual -90357.25000 1.03998E5 .00000 59078.57938 15 Std. Predicted Value -1.320 1.242 .000 1.000 15 Std. Residual -1.416 1.630 .000 .926 15 a. Dependent Variable: PBB Reale


126

Charts


127

VARËSIA E BORXHIT PUBLIK DHE BORXHIT PRIVAT SËBASHKU Regression Variables Entered/Removed


1 Borxhi Privat, Borxhi Publica

. Enter



1 .992a .985 .982 39475.83170 .469 a. Predictors: (Constant), Borxhi Privat, Borxhi Public b. Dependent Variable: PBB Reale ANOVAb Model Sum of Squares df Mean Square F Sig. 1 Regression 1.214E12 2 6.069E11 389.473 .000a


a. Predictors: (Constant), Borxhi Privat, Borxhi Public b. Dependent Variable: PBB Reale


128

Coefficientsa




Borxhi Public .411 .166 .309 2.479 .029 Borxhi Privat .951 .171 .693 5.560 .000

a. Dependent Variable: PBB Reale Residuals Statisticsa Minimum Maximum Mean Std. Deviation N Predicted Value 638961.8750 1.4084E6 1.0132E6 2.94456E5 15 Residual -74386.89844 52454.20313 .00000 36547.51845 15 Std. Predicted Value -1.271 1.342 .000 1.000 15 Std. Residual -1.884 1.329 .000 .926 15 a. Dependent Variable: PBB Reale Charts


129


130

VARËSIA E BORXHIT PRIVAT E SHPREHUR NË PËRQINDJE NDAJ PBB-SË

Regression Variables Entered/Removedb


1 % e Borxhit Privat Realea

. Enter

a. All requested variables entered. b. Dependent Variable: PBB Reale Model Summaryb


1 .969a .939 .934 76069.90197 .406 a. Predictors: (Constant), % e Borxhit Privat Reale b. Dependent Variable: PBB Reale ANOVAb Model Sum of Squares df Mean Square F Sig. 1 Regression 1.157E12 1 1.157E12 200.002 .000a


a. Predictors: (Constant), % e Borxhit Privat Reale b. Dependent Variable: PBB Reale


131

Coefficientsa




% e Borxhit Privat Reale 19840.745 1402.945 .969 14.142 .000 a. Dependent Variable: PBB Reale Residuals Statisticsa Minimum Maximum Mean Std. Deviation N Predicted Value 636636.1875 1.3077E6 1.0132E6 2.87519E5 15 Residual -1.12435E5 1.03420E5 .00000 73302.79171 15 Std. Predicted Value -1.310 1.024 .000 1.000 15 Std. Residual -1.478 1.360 .000 .964 15 a. Dependent Variable: PBB Reale Charts


132

VARËSIA E BORXHIT PUBLIK DHE BORXHIT PRIVAT MBI PBB-NË, STUDIMI ME 60 PERIUDHA Regression Variables Entered/Removed


1 Borxhi Privat, Borxhi Publika

. Enter



1 .994a .987 .987 8584.523 .121 a. Predictors: (Constant), Borxhi Privat, Borxhi Publik b. Dependent Variable: PBB


133



a. Predictors: (Constant), Borxhi Privat, Borxhi Publik b. Dependent Variable: PBB Coefficientsa




Borxhi Publik .560 .068 .414 8.251 .007 Borxhi Privat .847 .072 .591 11.773 .001

a. Dependent Variable: PBB

Residuals Statisticsa Minimum Maximum Mean Std. Deviation N Predicted Value 164313.34 382573.00 267189.80 74583.387 60 Residual -19007.037 12888.677 .000 8437.768 60 Std. Predicted Value -1.379 1.547 .000 1.000 60 Std. Residual -2.214 1.501 .000 .983 60 a. Dependent Variable: PBB


134

Charts


135

PYETËSOR PËR AKTIVITETIN KREDITUES TË BANKAVE Emri i bankës: ________________________________________________ Pjesa e Parë – KREDIA PËR BIZNESET Pyetje 1. Si kanë ndryshuar gjatë gjashtë muajve të fundit standardet e bankës tuaj për kredinë dhënë bizneseve:


Pyetje 2. Sa kanë ndikuar faktorët e mëposhtëm në standartet e aplikuara për miratimin e kredive për biznes, sipas shkallëzimit të mëposhtëm:

- Ndikoi shumë në forcimin e standarteve - Nuk ndikoi në ndryshimin e standarteve - Ndikoi disi në lehtësimin e standarteve

Faktorët që ndikuan në standartet e kredisë dhënë bizneseve janë: - Mjaftueshmëria e kapitalit të bankës - Vendime të politikës monetare të BSH-së - Konkurrenca e sistemit bankar - Situata aktuale ose e pritshme makroekonomike - Kreditë me problem

Pyetje 3. Si kanë ndryshuar gjatë 6 muajve të fundit kushtet e miratimit të kredisë për bizneset, sopas shkallëzimit të mëposhtëm:

- Janë forcuar ndjeshëm - Kanë mbetur të pandryshuara - Janë lehtësuar disi

Kushtet e kredisë për bizneset: - Komisione të rritura - Komisione të ulura - Madhësia e kredisë - Kërkesa për kolateral - Maturiteti maksimal i kredisë


136

Pyetje 4. Si ka ndryshuar gjatë 6 muajve të fundit kërkesa e bizneseve për kredi,sipas shkallëzimit të mëposhtëm:

- Dukshëm më e lartë - Pothuajse njësoj - Dukshëm më e ulët

Për: Kapital qarkullues

- Për investime Pyetje 5. Nëse kërkesa për kredi ka ndryshuar vlerësoni si kanë ndikuar faktorët e mëposhtëm në këtë ndryshim:

- Përdorimi i burimeve alternative të financimit - Vendimet e politikës monetare të BSH - Kushtet e kreditimit të aplikuara nga bankat - Situata makroekonomike

Pjesa e dytë - KREDIA PËR INDIVIDËT Pyetje 1. Si kanë ndryshuar në 6 muajt e fundit kriteret e bankës tuaj për kredinë dhënë individëve:


Pyetje 2. Sa kanë ndikuar faktorët e mëposhtëm në standartet e aplikuara për miratimin e kredive për individë gjatë 6 muajve të fundit:

- Mjaftueshmëria e kapitalit të bankës - Vendime të politikës monetare të Bankës së Shqipërisë - Konkurrenca e sistemit bankar - Gjëndja financiare e individëve - Kreditë me problem - Zhvillimet në tregun e pasurive të paluajtshme

Pyetje 3. Si ka ndryshuar gjatë 6 muajve të fundit kërkesa e individëve për kredi: - Dukshëm më e lartë - Pothuajse njësoj - Lehtësisht më e ulët


137

Pyetje 4. Nëse kërkesa për kredi ka ndryshuar vlerësoni si kanë ndikuar faktorët e mëposhtëm në këtë ndryshim:

- Përdorimi i burimeve alternative të investimit - Vendimet e politikës monetare të BSH-së - Besimi i konsumatorëve - Zhvillimet në tregun e pasurive të paluajtshme - Kushtet e kreditimit të aplikuara nga bankat tuaja

Pjesa e tretë - PRITJET PËR TË ARDHMEN Pyetje 1. Si prisni të ndryshojnë standartet e bankës tuaj për miratimin e kredisë për bizneset dhe kredisë për individët, sipas shkallëzimit të mëposhtëm:

- Do të shtrëngohen shumë - Do të mbeten të pandryshuara - Do të lehtësohen disi

Pyetje 2. Si mendoni se do të ndryshojë kërkesa për kredi, sipas shkallëzimit të mëposhtëm: - Dukshëm më e lartë - Pothuajse njësoj - Lehtësisht më e ulët

Për: - Bizneset - Individët

Pyetje 3. Si e përcaktoni ritmin e aktivitetit kreditues në lekë dhe në valutë për periudhën e ardhshme, sipas shkallëzimit të mëposhtëm:

- Më të lartë - Të pandryshuar - Më të ulët

Pyetje 4. Në gjashtë muajt e ardhshëm, prisni që të ndryshojë Norma e interesit të kredisë?Jepni vlerësimin tuaj sipas shkallëzimit të mëposhtëm:

- Më e lartë - E pandryshuar - Më e ulët

Pyetje 5. Vlerësoni sa të rëndësishme janë arsyet e mëposhtme në kërkesën për kreditim në valutë të huaj për bizneset:

- Burimi i të ardhurave në valute të huaj


138

- Diferenca në normat e interesit - Shpenzimet në valutë të huaj - Parashikimet për kursin e këmbimit

Pyetje 6. Vlerësoni sa të rëndësishme janë arsyet e mëposhtme në kërkesën për kreditim në valutë të huaj për individët:

- Burimi i të ardhurave në valutë të huaj - Çmimet e mallrave të blera të shprehura në valutë të huaj - Parashikimet për kursin e këmbimit - Diferenca në normat e interest


139

BOTIME: 1. Luçiana Koprenca, Edmira Cakrani, Migena Petanaj. Revista Shqiptare Social Ekonomike, Nr 4, Dhjetor 2012, ISSN 2222-5846. Artikulli me temë: “Analiza teorike e Banesave”. 2. Luçiana Koprenca, Edmira Cakrani, Migena Petanaj.Euriopian Journal of Sustainable Development, Vol 2, nr 4, prill 2013, ISSN 2239-5938. Artikulli me temë: Real Estate Taxes in Albania. 3. Fjoralba Vela, Luçiana Koprencka, Migena Petanaj, Lorena Çakërri.ACTA Universitatis Danubius. Economica.Special issue dedicated to the 9-th International Conference on Regional Development between Recent Experiences and Future Challenges, Vol. 9/Nr.4, prill 2013. Artikulli me temë: Analyzing e-government development in Albania.Problems and conditions, ISSN: 2065-0175. 4. Fioralba Vela, Migena Petanaj, Lorena Çakërri Mediterranean Journal of Social Sciences, publication in Vol 4, No 4, Maj 2013, ISSN 2039-9340. Artikulli me temë: Complexity of Decisionmaking in Infrastructure Investments in Albania. 5. Fjoralba Vela, Luçiana Koprencka, Migena Petanaj Mediterranean Journal of Social Sciences, publication in Vol 4, No 4, Maj 2013, ISSN 2039-9340. Artikulli me temë: Government Role in Infrastructure Development in Albania: Efforts for Sustainability. 6. Migena Petanaj, Veronika Durmishi. Proceedings of Full Papers V1, Maj 2013, ISSN: 2308-0825. Artikulli me temë: The Albanian Public Debt in Comparison with other countries in the region. 7. Migena Petanaj, Veronika Durmishi European Scientific Journal, ESJ, October 2015, Vol.11, No.28, ISSN print 1857-7881, ISSN on-line:1857-7431.Artikulli me temë: Issues Relating to Lending Activity in Albanian Banking Sector. 8. Migena Petanaj, Veronika Durmishi International Journal of Management and Business Economics, Artikulli me teme: Role of private business in borrowing", Volume 5, No 5, fq.114-126, Dhjetor 2015. ISSN online 2304-0270, ISSN print 2304-0207.


140

9. Migena Petanaj, Veronika Durmishi.Revista Shqiptare Social Ekonomike, Nr 4, Dhjetor 2015, faqe 17-27.Artikulli me temë: Efikasiteti i huamarrjes private ndaj borxhit publik, në lidhje me rritjen ekonomike. ISSN Print 2222-5846.


141

PJESËMARRJE NË KONFERENCA SHKENCORE:

1- Migena Petanaj, Lorena Çakërri. International Interdisciplinary Conference, 26-28 Nëntor 2012, Vlorë. Artikulli me temë: Sistemi doganor shqiptar si pjesë e procesit të integrimit me BE, ISBN :9789928-4100-4-7.

2- Luçiana Koprencka, Migena Petanaj. The International On-Line Joint Conferences of ASERES in 28-th- 30-th November 2012-BMIT\RTES 2012. Artikulli me temë: Tax Legislation in the Construction Sector in Albania.

3- Luçiana Koprencka, Edmira Cakrani, Migena Petanaj. International Conference of Sustainable Development, 19-20 Prill 2013, Tiranë, Albania. Artikulli me temë: Real Estate Taxes in Albania.

4- Luçiana Koprencka, Fjoralba Vela, Migena Petanaj. International Conference on Business, Technology and Innovation, 2 nëntor 2013, Durrës, ISSN 2223-8387. Artikulli me temë: The Development of the Tax System in Albania.

5- Migena Petanaj, Veronika Durmishi. The First International Conference, Research and Education, 24-25 Maj, 2013, Shkodër. Artikulli me temë: Public debt of Albania and its comparison with countries of the Balcan Region, ISSN: 2308-0825.

6- Veronika Durmishi, Migena Petanaj. The second International Conference: Regional Challenges for the Sustainable Development, 26 Tetor 2013, Elbasan. Artikulli me temë: Tourism's contribution to sustainable economic development and its economic impacts environmental and social.

7- Lorena Çakërri, Migena Petanaj, Oltiana Muharremi. International Conference on Social Sciences, 19-20 September 2014, Bucharest, ISBN 9788890916311. Artikulli me temë: The effect of government expenditures on economic growth. The case of Albania.

8- Migena Petanaj, Veronika Durmishi. Instituti i Financave te Kosoves-IFK. Kosova Finance Institute. The Thirteenth International Conference Business and Employment, on the topic : The Role of the Government and Ministries in Contemporary management


142

of economic and social Development in Kosova and other countries, 31 October 2014, Prishtina, Republic of Kosova, ISBN 978-9951-567-05-3. Artikulli me temë: The role of public and private investment in economic development in Albania and other countries.

9- Migena Petanaj, Veronika Durmishi. ICTEA 2015. The 4-th International Multidisciplinary Conference on Integrating Science in New Global Challenges, 27-29 March 2015, ISBN 978-9928-4221-5-6. Artikulli me temë: Future Challenges of Public Finances in Albania.

10- Lorena Çakërri, Migena Petanaj. ICTEA 2015. The 4-th International Multidisciplinary Conference on Integrating Science in New Global Challenges, 27-29 March 2015, ISBN 978-9928-4221-5-6. Artikulli me temë: Impact of Foreign Direct Investments in Albania.

roli i huamarrjes private dhe huamarrjes publike në zhvillimin ...

Documents

Transcript of roli i huamarrjes private dhe huamarrjes publike në zhvillimin ...