ROLA I ZADANIA ASYSTENTÓW...
Transcript of ROLA I ZADANIA ASYSTENTÓW...
ROLA I ZADANIA ASYSTENTÓW RODZINY
ORAZ POSTULATY ZMIAN
W USTAWIE O WSPIERANIU RODZINY
I SYSTEMIE PIECZY ZASTĘPCZEJ
Polski Instytut Mediacji i Integracji Społecznej
opracowanie
dr hab. Izabela Krasiejko
Częstochowa, październik 2015
Polski Instytut Mediacji i Integracji Społecznej, Al. Najświętszej Maryi Panny 24, 42-202 Częstochowa Biuro: Al. Wojska Polskiego 124 lok. 3, 42-207 Częstochowa, tel. 34 34 30 038, faks: 34 387 12 39, e-mail: [email protected]
Stro
na2
Spis treści
Wprowadzenie ............................................................................................................................ 3
1. Różne rozumienie roli asystenta rodziny: wyręczanie – wspieranie – wymuszanie .......... 4
2. Postulaty zmian w ustawie o wspieraniu rodziny i systemie pieczy zastępczej w obszarze
asystentury rodziny .................................................................................................................. 10
Podsumowanie ......................................................................................................................... 16
Polski Instytut Mediacji i Integracji Społecznej, Al. Najświętszej Maryi Panny 24, 42-202 Częstochowa Biuro: Al. Wojska Polskiego 124 lok. 3, 42-207 Częstochowa, tel. 34 34 30 038, faks: 34 387 12 39, e-mail: [email protected]
Stro
na3
Wprowadzenie
W dniach 23-25 września 2015 roku w Warszawie odbył się IV Ogólnopolski Zlot
Asystentów Rodziny, w którym uczestniczyło około 200 osób, w tym 170 asystentów rodziny
z wszystkich województw naszego kraju, kadra kierownicza ośrodków pomocy społecznej i
organizacji pozarządowych, pracownicy naukowi oraz reprezentant Departamentu Polityki
Rodzinnej Ministerstwa Pracy i Polityki Społecznej i przedstawiciel Komisji Polityki
Społecznej i Rodziny Sejmu RP. Asystenci rodziny reprezentowali zarówno środowisko
wielkomiejskie, jak i małomiasteczkowe oraz wiejskie, ośrodki pomocy społecznej i inne
samorządowe placówki wsparcia rodziny oraz organizacje pozarządowe. Organizatorami
spotkania był Polski Instytut Mediacji i Integracji Społecznej oraz Urząd Miasta st.
Warszawa. W czasie Zlotu odbyła się debata dotycząca stanu i kierunków rozwoju
asystentury rodziny w Polsce. Asystenci rodziny, którzy nie mogli wziąć udziału w Zlocie a
chcieli zabrać głos wypowiedzieli się poprzez wypełnienie kwestionariusza ankiety. W
badaniu sondażowym wzięło udział 97 osób. Wnioski z tych badań są zawarte w niniejszym
raporcie.
W tymże opracowaniu uwzględniono również wypowiedzi asystentów rodziny i
kuratorów sądowych, obecnych na Małopolskim Kongresie Dziecka i Rodziny, który odbył
się 2 października 2015 roku w Chrzanowie a został zorganizowany przez Krakowskie
Stowarzyszenie Kuratorów Sądowych i wzięło w nim udział 150 osób, w tym Minister
Sprawiedliwości, Rzecznik Praw Dziecka, Pełnomocnik Ministra Sprawiedliwości ds.
Konstytucyjnych Praw Rodziny, pracownicy naukowi, władze samorządowe, asystenci
rodziny, kuratorzy sądowi, koordynatorzy rodzinnej pieczy zastępczej, sędziowie rodzinni.
Ponadto wykorzystano wnioski z badań naukowych, dotyczących procesu kształtowania
się asystentury rodziny w Polsce1, prowadzonych w latach 2012-2015 metodologią badań
jakościowych.
W sumie w badaniu uczestniczyło ok. 350 asystentów (ok. 10% wszystkich asystentów
rodziny w Polsce).
W czasie ww. debat sformułowano postulaty dotyczące zmian w Ustawie z dnia 9
czerwca 2011 roku o wspieraniu rodziny i systemie pieczy zastępczej.
I. Krasiejko, Zawód asystenta rodziny w procesie profesjonalizacji, Wyd. Edukacyjne „Akapit” , Toruń 2013, I. Krasiejko, T. Świtek, Między wsparciem a kontrolą – różne rozumienie roli asystenta rodziny, w druku jako rozdział w monografii, I. Krasiejko, Asystenci rodziny zatrudnieni na umowę zlecenia jako prekariusze, „Polityka Społeczna”, artykuł naukowy zgłoszony do druku.
Polski Instytut Mediacji i Integracji Społecznej, Al. Najświętszej Maryi Panny 24, 42-202 Częstochowa Biuro: Al. Wojska Polskiego 124 lok. 3, 42-207 Częstochowa, tel. 34 34 30 038, faks: 34 387 12 39, e-mail: [email protected]
Stro
na4
1. Różne rozumienie roli asystenta rodziny: wyręczanie –
wspieranie – wymuszanie
Asystent rodziny realizuje pracę socjalno-wychowawczą z elementami terapii w środowisku
zamieszkania rodziny i w miejscu przez nią wskazanym. Głównym jego działaniem powinna być
pedagogizacja oraz wspieranie informacyjne, emocjonalne, instrumentalne, czasem rzeczowe rodziny
w różnych czynnościach dnia codziennego. Główną formą jego pracy winno być towarzyszenie
(asystowanie). Asystowanie w odróżnieniu od dyrektywnego przydzielania zadań lub wyręczania
polega na obecności, towarzyszeniu w czymś, uczestniczeniu, służeniu wsparciem.2
Warunkiem koniecznym realizacji asystentury rodziny jest zmiana charakteru pracy
przedstawiciela służb społecznych z arbitralnego i „urzędniczego” na służebny, towarzyszący i
partnerski3.
Schemat nr 1: Działania asystenta rodziny wynikające z jego unikalnej roli w systemie pomocy rodzinie
– teoria i praktyka.
Oprac. Izabela Krasiejko
2 I. Krasiejko, Metodyka działania asystenta rodziny, Wyd. Naukowe Śląsk, Katowice 2012, I. Krasiejko, Zawód
asystenta rodziny w procesie profesjonalizacji, Wyd. Edukacyjne „Akapit” , Toruń 2013. 3 Por. por. M. Liciński, Asysta rodzinna, www.przeciw-ubostwu.brpo.gov.pl [dostęp 31.08.2011].
wsparcie informacyjne, emocjonalne, instrumentalne
towarzyszenie w sytuacjach dnia codziennego,
w poszukiwaniu rozwiązań sytuacji trudnych, wyciaganiu wniosków z porażek, w czasie wizyt do instytucji
pedagogizacja rodziców, w tym
modelowanie i trening umiejętności opiekunczo-wychowawczych
praca socjalna, wsparcie rzeczowe
monitorowanie
kontrolowanie
dzałania
zaradcze
Polski Instytut Mediacji i Integracji Społecznej, Al. Najświętszej Maryi Panny 24, 42-202 Częstochowa Biuro: Al. Wojska Polskiego 124 lok. 3, 42-207 Częstochowa, tel. 34 34 30 038, faks: 34 387 12 39, e-mail: [email protected]
Stro
na5
Do zadań a zarazem działań asystenta rodziny należy informowanie i wsparcie psychologiczne,
natomiast interwencja w wyjątkowych wypadkach i monitorowanie w ograniczonym zakresie4.
Interwencja prowadzona przez asystenta rodziny powinna ograniczyć się do działań zaradczych w
przypadku zastania w miejscu zamieszkania rodziny sytuacji zagrażających bezpieczeństwu dzieci.
Jeśli zaś na posiedzeniu, czy w osobistej rozmowie padnie stwierdzenie, aby asystent rodziny
sprawdził poprzez niezapowiedzianą wizytę, czy rodzina nie nadużywa alkoholu powinien on
odmówić, wskazując, że do roli kontrolnej i interwencyjnej są powołane inne służby społeczne.
Asystent rodziny powinien pracować inaczej niż dotychczas istniejące służby społeczne pracujące z
rodziną. Jego unikalna metodyka pracy zwiera niedyrektywne metody motywowania do zmiany5. Aby
nie naruszać miru domowego, wizyty powinny być zapowiedziane.
Niestety z aktualnie prowadzonych badań6 wynika, że w praktyce nie występuje jedno
rozumienie roli, zadań i sposobów wykonywania pracy przez asystenta rodziny a całe kontinuum: od
wchodzenia w bliską, przyjacielską relację osobową i wypełnienia przez asystentów funkcji rodziny za
rodziców poprzez towarzyszenie członkom rodziny w rozwoju ich umiejętności rodzicielskich i
życiowych po dyrektywne narzucanie zadań i rozliczanie z nich oraz kontrolowanie. Od wyręczania
poprzez wspieranie do wymuszania.
To różne rozumienie roli przez asystentów rodziny i innych osób pracujących z rodziną czasami
wynika z ich osobistych przekonań, czasami zaś z tego, jakie rozumienie tej roli stworzył dany zakład
pracy, którym najczęściej jest ośrodek pomocy społecznej. Na tworzenie się nowej roli społecznej ma
bowiem wpływ nie tylko jej realizator (asystent rodziny), ale również partnerzy roli (władze rządowe i
samorządowe, kadra kierownicza ośrodka pomocy społecznej, przedstawiciele innych służb
społecznych od wielu lat pracujących z rodziną, członkowie rodziny), środowisko lokalne i jego
polityka społeczna oraz warunki pracy, a w wielu miejscach są one niezadawalające.
W wielu, choć nie we wszystkich, ośrodkach pomocy społecznej rozumienie roli asystenta
rodziny ma tendencje do podkreślania funkcji kontrolnych oraz interwencyjnych, przy jednoczesnym
instrumentalnym traktowaniu metod nawiązywania relacji ze środowiskiem w oparciu o budowanie
zaufania przez asystenta rodziny (por. schemat nr 2). Nie chodzi tutaj o oficjalny przekaz danej
placówki, zapisany w dokumentach, czy też programach pracy a o oczekiwania powstające w
relacjach osobistych pomiędzy przełożonymi, pracownikami socjalnymi, innymi specjalistami
pracującymi z rodziną a asystentami rodzin. Wiele razy istniała duża różnica pomiędzy oficjalnymi
deklaracjami placówki, a praktyką dnia codziennego. Oczekuje się od asystentów rodziny, że będą
odwiedzać (nachodzić) rodziny bez zapowiedzi, również wieczorem i w weekendy. Tam, gdzie nie
udaje się pozyskać potrzebnych informacji o rodzinie, wprowadza się asystenta rodziny, w celu
nawiązania bliskiej relacji, która ma pozwolić na pozyskanie informacji potrzebnych do
przeprowadzenia interwencji wobec rodziny (zabranie dzieci, nienależnie pobranych świadczeń). W
wielu przypadkach, można mówić o próbie zastosowania strategii na „konia trojańskiego”, czy też
„szpiega”, w której najpierw tworzy się kontekst zaufania, a następnie realizuje ukryte cele.
4 T. Świtek, Asystentura rodziny – parę refleksji o wspieraniu zmian w rodzinie … w aneksie do książki I.
Krasiejko, Zawód asystenta rodziny w procesie profesjonalizacji, Wyd. Edukacyjne „Akapit”, Toruń 2013, s. 403-405, potwierdza to również dyskusja na Ogólnopolskim Zlocie Asystentów Rodziny i wyniki ankiet osób niemogących w nim uczestniczyć. 5 I. Krasiejko, Praca socjalna w praktyce asystenta rodziny. Przykład Podejścia Skoncentrowanego na
Rozwiązaniach, Wyd. Naukowe Śląsk, Katowice 2013, I. Jaraczewska, I. Krasiejko (red.), Dialog Motywujące w teorii i praktyce, Wyd. Edukacyjne „Akapit” , Toruń 2013. 6 I. Krasiejko, T. Świtek, Między wsparciem a kontrolą – różne rozumienie roli asystenta rodziny, w druku.
Polski Instytut Mediacji i Integracji Społecznej, Al. Najświętszej Maryi Panny 24, 42-202 Częstochowa Biuro: Al. Wojska Polskiego 124 lok. 3, 42-207 Częstochowa, tel. 34 34 30 038, faks: 34 387 12 39, e-mail: [email protected]
Stro
na6
Niewątpliwie wynika to z odwiecznego dylematu służb społecznych, jak łączyć w jednej roli jawną
(pomoc) i ukrytą (kontrola) funkcję pracy socjalnej, jak wspierać rodziców z wieloma problemami i
motywować ich do zmiany oraz jednocześnie chronić dzieci przed ich destrukcyjnymi zachowaniami,
których potrzeby zmiany, zwłaszcza na początku współpracy z asystentem, nie zauważają. Jednak
należy pamiętać, że strategia taka, w ogromnym stopniu uderza w podstawy rozumienia roli asystenta
rodziny, jako specjalisty pracującego głównie w ramach stosowania metod wspierania, towarzyszenia,
pomocy psychologicznej, z minimalnym zakresem działania interwencyjnego i monitorującego. To
również rażące naruszenie zasad etyki zawodowej, w której profesjonalista przedmiotowo
wykorzystuje podmiotową jakość zaufania w relacji. Coraz bardziej w praktyce rola i zakres działań
asystenta przypomina pracę kuratora sądowego, z czego przedstawiciele kuratorów też nie są
zadowoleni i postulują o jasny zapis podziału zadań pomiędzy te dwie służby społeczne. Również
prof. P. Sałustowicz w swych rozważaniach7 wyraził pogląd, że nie warto dalej inwestować w
asystenturę, jeśli zamiast działania w zakresie wspierania i profilaktyki jest instrumentem dyscypliny,
kontroli i represji.
Schemat nr 2: Działania asystenta rodziny w systemie pomocy rodzinie
– coraz częstsza praktyka.
Oprac. Izabela Krasiejko
Asystenci rodziny uczestniczący w badaniach dosyć często skarżyli się, że zazwyczaj
przedstawiciele innych zawodów oczekują od nich wymuszenia na klientach szybkiego przystąpienia
do działania i natychmiastowych efektów. Presja, aby różne sprawy rodzin zostały zrealizowane
szybko wymusza wyręczenie rodzin (w miejsce modelowania, treningu umiejętności i towarzyszenia
7 P. Sałustowicz, Czy warto inwestować w asystenturę rodzinną? „Praca Socjalna”, 2015, w druku
kontrolowanie, interwencja
monitorowanie
praca socjalna, wsparcie rzeczowe
pedagogizacja rodziców
towarzyszenie wsparcie
Polski Instytut Mediacji i Integracji Społecznej, Al. Najświętszej Maryi Panny 24, 42-202 Częstochowa Biuro: Al. Wojska Polskiego 124 lok. 3, 42-207 Częstochowa, tel. 34 34 30 038, faks: 34 387 12 39, e-mail: [email protected]
Stro
na7
w nich), co w efekcie prowadzi do jeszcze większego uzależnienia osób wspieranych od pomocy i
powiększanie się - zamiast zmniejszania, poczucia kontroli nad własnym życiem. Dużym problemem
asystentów rodziny jest oczekiwanie ze strony przełożonych, przedstawicieli innych profesji
społecznych oraz mediów „cudotwórstwa” oraz utrzymania jedności rodziny za wszelką cenę.
Asystent rodziny dość szybko z „bohatera rodziny” – jeśli nic nie działa to damy asystenta i on sobie
poradzi – przechodzi w „kozła ofiarnego” – to jego wina, że nic się nie zmienia lub rodzina znów
doświadczyła porażki. Zapomina się, że asystent rodziny jest częścią zespołu multiprofesjonalnego,
złożonego ze specjalistów mających różne role i zadania w systemie pomocy rodzinie i że nie jest on
w stanie w kilka miesięcy rozwiązać problemów rodziny, które powstawały latami, tym bardziej
pracując samodzielnie.
Według osób uczestniczących w badaniach, asystent rodziny wprowadzany jest do rodziny za
późno, często słyszy, że „ta rodzina jeszcze może poczekać” i w gruncie rzeczy to, co było możliwe
do poprawy po upływie czasu ulega znacznemu pogorszeniu, ponieważ jeden problem wygenerował
kolejne. Zamiast do rodzin jeszcze wydolnych wychowawczo, ale ryzyka asystenci są często
kierowani do rodzin, gdzie zawiodły już wszystkie środki. Asystent rodziny jest przydzielany po tym
jak kurator, pracownik socjalny już nie widzi szans na zmianę w rodzinie, a asystent ma tylko
zweryfikować i potwierdzić, że dzieci należy odebrać.
W wielu przypadkach forma wsparcia w postaci asystenta rodziny wprowadzana jest do tak
zwanych rodzin „wielopokoleniowo patologicznych”, z oczekiwaniem uzyskania zmiany, gdzie
jednocześnie brak zmiany ma świadczyć o braku kompetencji asystenta. Racjonalne zastosowanie
formy pomocy w postaci asystentury rodziny wydaje się natomiast sugerować użycie jej w
środowiskach, gdzie zmiana wydaje się „prawdopodobna, możliwa” w krótkim lub średnim okresie
czasu, pod warunkiem wsparcia w postaci asystenta rodziny. W przypadku rodzin z wieloma
problemami stosowanie asystentury rodziny może mieć sens w dużej mierze w perspektywie
długoterminowej (około 3 lat)8, a wtedy rozliczanie z bieżących efektów staje się wątpliwe.
Asystenci rodziny twierdzą, że odnoszą wrażenie, iż czasem nie jest istotne dobro dzieci lub
rodziny tylko czynnik ekonomiczny – oszczędności finansowe gminy z utrzymania lub powrotu dzieci
do rodziny naturalnej. Jako argument opisują przypadki, gdzie są kierowani do pracy z rodzinami
biologicznymi w celu powrotu dzieci z pieczy zastępczej, kiedy rodzice, najczęściej samotna matka,
nie chcą czy nie mają warunków do przyjęcia kilkorga dzieci. Asystenci swą rolę widzą bardziej we
wspieraniu rodziców w podjęciu decyzji, czy chcą wychowywać dziecko oraz w realizacji celów
wynikających z tej decyzji. Asystentura ma sens w pracy z rodziną, gdzie są problemy, ale między
rodzicami a dziećmi istnieje lub ma szanse wytworzyć się więź9. Kiedy rodzice nie chcą wychowywać
8 Pierwsze badania z zakresu efektywności asystentury rodziny są w pozycji pod red. M. Szpunar, Asystentura
rodziny. Analiza efektywności specjalizacji pracy socjalnej w kontekście projektu systemowego MOPS w Gdyni „Rodzina bliżej siebie”, Wyd. MOPS w Gdyni, Gdynia 2011, w tym artykuł: I. Krasiejko, A. Imielińska, Efektywność asystentury rodziny na przykładzie badań realizowanych w Miejskim Ośrodku Pomocy Społecznej w Częstochowie. 9 Na stronie www.asystentrodziny.info w zakładce materiały jest zamieszczone Narzędzie oceny progu
zagrożenia rozwoju biosocjokulturalnego dziecka, opracowane przez E. Marynowicz-Hetkę9 dostosowane do
współczesnych warunków przez I. Krasiejko, pozwalające ocenić, kiedy są możliwe działania profilaktyczne w postaci pracy socjalno-wychowawczej asystenta rodziny a kiedy jest wskazane ratownictwo w formie pieczy zastępczej.
Polski Instytut Mediacji i Integracji Społecznej, Al. Najświętszej Maryi Panny 24, 42-202 Częstochowa Biuro: Al. Wojska Polskiego 124 lok. 3, 42-207 Częstochowa, tel. 34 34 30 038, faks: 34 387 12 39, e-mail: [email protected]
Stro
na8
dziecka lub poprzez własne przeżycia nie mają rozwiniętych uczuć wyższych, przymuszając ich do
pracy z asystentem i utrzymywania dziecka w środowisku rodzinnym lub powrotu do niego -
narażamy dzieci na krzywdzenie.
Czasem nieadekwatne do pierwotnej koncepcji asystentury rodziny oczekiwania wobec
asystenta, wynikają z niewiedzy. Jeszcze po 3 latach od wprowadzenia ustawy o wspieraniu rodziny
zdarza się, że przedstawiciele innych zawodów z zakresu pomocy rodzinie a nawet przełożeni
asystentów i oni sami (nie będąc na kursie stricte dotyczącym asystentury rodziny) nie znają
odpowiedzi na pytania: jaką asystent rodziny powinien pełnić rolę w procesie pomocowym, jakie są
jego zadania, jakie powinno być jego metodyczne działanie, jak wygląda proces zmiany, co sprzyja
współpracy osoby wspieranej, a co wywołuje jej opór. Należy zadbać o rozwój tzw. kultury
profesjonalnej tego nowego zawodu oraz budowanie tożsamości poprzez tworzenie okazji do namysłu
nad własną rolą oraz refleksyjną edukację teorii i metodyki pracy socjalno-wychowawczej z rodziną,
promowanie asystentury i podnoszenie świadomości społecznej w tym zakresie. Do dobrych praktyk
zaliczyć można regionalne spotkania asystentów rodziny w postaci koleżeńskich grup wsparcia oraz
powołanie Ogólnopolskiego Stowarzyszania Asystentów Rodziny.
Daje się również zauważyć niską komunikację w zakresie wymiany wzajemnych oczekiwań
pomiędzy przedstawicielami różnych profesji oraz chęć delegowania własnych obowiązków
zawodowych przez niektórych pracowników socjalnych i kuratorów na asystentów rodziny. Warto
wspomnieć, że dodatkowym utrudnieniem jest fakt, iż oczekiwania innych partnerów zawodowych
asystenta rodziny są wyrażane często nie wprost. To bardziej asystent rodziny, na zasadzie metody
prób i błędów, uczy się pełnienia roli zgodnie z wymaganiami otoczenia. Z przeprowadzonych badań
wynika, że w ośrodkach pomocy społecznej, zazwyczaj tam, gdzie pracuje jeden asystent i jest wysoki
poziom zbiurokratyzowania, asystent dostosowuje się do oczekiwań innych. Natomiast w ośrodkach,
gdzie jest wsparcie zwierzchnika i kolegów – postawy asystentów i zachowania zespołu sprawiają, że
to inni partnerzy zawodowi decydują się na przeformułowanie swoich oczekiwań i powtórne
określenie roli zawodowej asystenta. Łatwiej jest asystentom rodziny wyznaczać granice i być
asertywnym, gdy sami są pewni, jaką powinni przyjąć rolę w systemie pomocy społecznej.
Dodatkową trudnością w pracy wielu asystentów, zwłaszcza tych, którzy nie pracują w
zespołach a sami w ośrodku jest to, że muszą wynegocjować, nie tylko zakres swoich zadań i
właściwe rozumienie roli, ale również warunki pracy w gminie, gdyż zapisy ustawy dopuszczają
zatrudnienie na umowę o świadczenie usług za najniższą płacę oraz brak świadczeń pracowniczych.
Biorąc pod uwagę młody wiek większości asystentów jest to trudne lub prawie niemożliwe.
A warunki pracy są niesłychanie ważne. Jeśli już powstał nowy zawód, to po to, aby pracować
inaczej niż dotychczasowe służby społeczne i nie popełniać już znanych błędów. Ma mieć czas na
asystowanie, czyli móc pracować z niewielką liczbą rodzin, nie spieszyć się, nie być przeciążony
dokumentacją i dodatkowymi obowiązkami niezwiązanymi z pracą z rodzinami. Chodzi o jakość
pracy z rodziną. Coraz częściej zdarza się, że asystenci rodziny o wysokich kompetencjach
merytorycznych i metodycznych rezygnują już z wykonywania zawodu właśnie ze względu na
warunki pracy.
Zdaniem realizatorów asystentury rodziny, mimo wskazywanej dużej użyteczności pracy
asystenta rodziny, nie można zaobserwować intensywnych ogólnopolskich wysiłków w kierunku
profesjonalizacji tego nowego zawodu. Do ustawy o wspieraniu rodziny do tej pory nie sporządzono
rozporządzenia określającego szczegółowe wytyczne do pracy asystentów rodziny (m.in. druki
Polski Instytut Mediacji i Integracji Społecznej, Al. Najświętszej Maryi Panny 24, 42-202 Częstochowa Biuro: Al. Wojska Polskiego 124 lok. 3, 42-207 Częstochowa, tel. 34 34 30 038, faks: 34 387 12 39, e-mail: [email protected]
Stro
na9
dokumentów). Realizacja asystentury rodziny jest finansowana z różnych, niestałych i okresowo
przydzielanych źródeł: dotacji przyznawanych przez Ministerstwo Pracy i Polityki Społecznej w
ramach „Resortowego programu wspierania rodziny i systemu pieczy zastępczej”, środków z budżetu
gminy, środków unijnych i konkursowych. Tylko 32% ogółu wydatków na asystenturę pochodzi z
budżetu gmin10
i te środki finansowe są przeznaczone głównie na podstawowe uposażenie asystentów
rodziny. Powoduje to brak ciągłości w zatrudnieniu asystentów rodziny, niską dostępność do szkoleń
oraz wysoką fluktuację kadr.
Zapis art. 17.2. Ustawy z dnia 9 czerwca 2011 o wspieraniu rodziny i systemie pieczy zastępczej
(Dz. U. 2011 149.887) dopuszcza dwa rodzaje elastycznych form zatrudnienia: praca asystenta
rodziny może być wykonywana w ramach stosunku pracy w systemie zadaniowego czasu pracy albo
umowy o świadczenie usług, do której stosuje się przepisy dotyczące zlecenia. O ile uelastycznienie
czasu pracy asystentów rodziny wydaje się uzasadnione, gdyż powinni oni mieć możliwość
popołudniowych wizyt u rodziny, aby móc spotkać się z rodzicami pracującymi do południa lub z
dziećmi uczęszczającymi do szkół oraz towarzyszyć członkom rodziny w realizacji spraw, których
wykonanie nie jest możliwe do godziny 15-ej to zatrudnienie asystentów rodziny na podstawie umowy
zlecenia ma wiele negatywnych konsekwencji. Przede wszystkim elastyczność w postaci umowy
cywilnoprawnej (niepodlegającej uprawnieniom i zabezpieczeniom wynikającym z kodeksu pracy)
stała się narzędziem cięcia wydatków na realizację asystentury rodziny kosztem pracowników. Z
powodu niskich kosztów zatrudnienia są one korzystniejsze dla władz gmin i pracodawców.
Pracownicy m.in. nie posiadają świadczeń socjalnych, nie mają zwrotów kosztów wynikających z
wykonywania pracy (dojazdy, telefonowanie, wyposażenie warsztatu pracy) i finansowanych szkoleń.
Jak wynika z danych sprawozdawczych Ministerstwa - 32% pracujących asystentów rodziny w
pierwszej połowie 2015 roku zatrudnieniowych zostało na umowę zlecenia.
Wysoka fluktuacja kadr, brak ciągłości finansowania nie sprzyja jakości pracy z rodziną. Praca
asystenta opiera się na relacji, zaufaniu, więzi, więc potrzeba czasu, aby uruchomić proces zmiany i
przejść przez jego etapy, włącznie z nawrotami do starych przyzwyczajeń i utrwalaniem
konstruktywnych zachowań. Asystentura, żeby przyniosła rezultaty powinna trwać ok. 2-3 lat.
10
Informacja Rady Ministrów o realizacji w roku 2014 ustawy o wspieraniu rodziny… , Warszawa 2015.
Polski Instytut Mediacji i Integracji Społecznej, Al. Najświętszej Maryi Panny 24, 42-202 Częstochowa Biuro: Al. Wojska Polskiego 124 lok. 3, 42-207 Częstochowa, tel. 34 34 30 038, faks: 34 387 12 39, e-mail: [email protected]
Stro
na1
0
2. Postulaty zmian w ustawie o wspieraniu rodziny i systemie
pieczy zastępczej w obszarze asystentury rodziny
Realizatorzy asysty rodzinnej wypracowali postulaty dotyczące zmian w Ustawie z dnia 9
czerwca 2011 roku o wspieraniu rodziny i systemie pieczy zastępczej. Spośród wielu postulatów
wybrano te, co do których środowisko było zgodne i które są jego zdaniem najpilniejsze do
wprowadzenia, ze względu na:
przywrócenie unikalnej, wspierającej roli asystenta rodziny,
przywrócenie asystenturze rodziny wymiaru profilaktyki,
danie rodzinom możliwości wyboru, z jakich instytucji chcą korzystać, instytucjonalnych
(ops) czy samopomocowych (ngo),
potrzebę superwizji,
podział zadań między służby społeczne – asystent członkiem zespołu multiprofesjonalnego
pracującego z rodziną – nie pracuje samodzielnie - samotnie,
podniesienie warunków pracy asystentów rodziny – co wiąże się z podniesieniem jakości ich
pracy, rozwojem zawodowym, stabilizacją, przeciwdziałaniem wypaleniu zawodowemu i
wysokiej fluktuacji kadr,
zmniejszenie biurokracji.
Zmiany oznaczono tłustym drukiem.
1. Do artykułu 11 dopisanie punktu 1, 3 i 4.
Art. 11.
1. Asystenturę rodziny mogą prowadzić ośrodki pomocy społecznej, gminne placówki
wsparcia rodziny lub organizacje pozarządowe, które otrzymują do realizacji to zadanie
od gminy na zasadach konkursowych zgodnie z art. 190.
11.1. Na terenie danej gminy asystenturę rodziny może prowadzić więcej niż jeden
podmiot.
2. 1. W przypadku gdy ośrodek pomocy społecznej poweźmie informację o rodzinie
przeżywającej trudności w wypełnianiu funkcji opiekuńczo--wychowawczych, pracownik
socjalny przeprowadza w tej rodzinie wywiad środowiskowy, na zasadach określonych w
ustawie z dnia 12 marca 2004 r. o pomocy społecznej (Dz. U. z 2015 r. poz. 163).
1a. W przypadku gdy rodzicem wychowującym dziecko jest małoletni opuszczający
młodzieżowy ośrodek wychowawczy, młodzieżowy ośrodek socjoterapii, schronisko dla
nieletnich lub zakład poprawczy, pracownik socjalny przeprowadza u tego rodzica wywiad, o
którym mowa w ust. 1, a następnie kierownik ośrodka pomocy społecznej przydziela temu
rodzicowi asystenta rodziny.
2. Po przeprowadzeniu wywiadu, o którym mowa w ust. 1, pracownik socjalny dokonuje
analizy sytuacji rodziny.
3. Jeżeli z analizy, o której mowa w ust. 2, wynika konieczność przydzielenia rodzinie asystenta
rodziny, pracownik socjalny występuje do kierownika ośrodka pomocy społecznej z wnioskiem
o jego przydzielenie.
Polski Instytut Mediacji i Integracji Społecznej, Al. Najświętszej Maryi Panny 24, 42-202 Częstochowa Biuro: Al. Wojska Polskiego 124 lok. 3, 42-207 Częstochowa, tel. 34 34 30 038, faks: 34 387 12 39, e-mail: [email protected]
Stro
na1
1
4. Po otrzymaniu wniosku, o którym mowa w ust. 3, kierownik ośrodka pomocy społecznej:
1) przydziela rodzinie asystenta rodziny albo
2) występuje do jednostki organizacyjnej gminy, która organizuje pracę z rodziną, o
przydzielenie rodzinie asystenta rodziny albo
3) występuje do podmiotu, któremu gmina zleciła realizację pracy z rodziną na podstawie art.
190, o przydzielenie rodzinie asystenta rodziny.
3. Jeśli organizacja pozarządowa lub placówka wsparcia rodziny realizująca asystenturę
rodziny otrzyma informacje o rodzinie przeżywającej trudności w wypełnianiu funkcji
opiekuńczo-wychowawczych to nawiązuje kontakt z rodziną i przeprowadza wstępną
diagnozę, kwalifikującą rodzinę do współpracy z asystentem. Odbywa się to bez
pośrednictwa ośrodka pomocy społecznej.
4. Ze względu na profilaktyczny charakter pracy z rodziną do asystentury rodziny są
przyjmowane rodziny z dziećmi, jeśli z diagnozy wymiennej w pkt. 2 i 3 wynika, że jest
możliwe uzyskanie efektów pracy z rodziną po maksymalne 3 letniej pracy z asystentem.
Komentarz:
Pkt. 1 i 3. Asystenci rodziny i prezesi organizacji pozarządowych wskazują, że rekrutacja rodzin
do asystentury rodziny prowadzona jedynie przez ośrodek pomocy społecznej utrudnia dostęp do tej
formy pomocy osobom, które nie korzystają ze świadczeń pieniężnych lub nie chcą skorzystać z
pomocy a nawet pośrednictwa pracowników socjalnych w dostępie do tej formy wsparcia. Wobec
tego, dzieci z takich rodzin nie otrzymują odpowiedniej pomocy.
Pkt. 2 Warto rozważyć wariant przeprowadzania wywiadu środowiskowego w „niepełnej
formie” tj. bez podawania np. informacji o dochodach, wywiadów w zakresie pomocy ze strony osób
do tego zobowiązanych (alimentacja).
Pkt. 4. W ustawie nie ma uszczegółowienia, które rodziny z trudnościami w realizacji funkcji
opiekuńczo-wychowawczych powinny być kierowane do asystentury. Wskutek czego obecnie
najczęściej są to rodziny nie tyle ryzka, co z poważnymi wieloma sprzężonymi problemami, w tym
wielopokoleniowo patologiczne, które wymagają wieloletniej opieki lub nadzoru, np. do asystentury
rodziny kierowane są rodziny, w których matki są samotnymi osobami z upośledzeniem umysłowym
w stopniu umiarkowanym lub z dużymi zaburzeniami psychicznymi, lepszą formą pomocy są wtedy
specjalistyczne usługi opiekuńcze. Poza tym sąd rodzinny coraz częściej w sprawach rodzin
wymagających nie tyle wsparcia, co nadzoru w postaci kurateli, orzeka przyznanie asystenta rodziny.
2. Do art. 16 dopisanie pkt. 4 (lub do art. 12. dopisanie pkt 7 i 7a).
4.Pracodawca ma obowiązek zagwarantowania asystentowi rodziny i koordynatorowi
zespołu asysty rodzinnej korzystania z superwizji pracy socjalno-wychowawczej i
terapeutycznej z rodziną w wymiarze minimum 6 godzin w miesiącu, prowadzonej przez
superwizora zewnętrznego.
4a. Określenia zakresu treści superwizji, jej formy i metod oraz wyboru superwizora
dokonuje pracodawca asystenta rodziny w konsultacji z nim.
Komentarz:
Wszyscy uczestniczący w badaniach asystenci rodziny wskazują pilną potrzebę a nawet
konieczność poddawania się superwizji ze względu na trudność i interdyscyplinarność pracy z rodziną
z wieloma problemami oraz duże obciążenie emocjonalne prowadzące do wypalenia zawodowego.
Polski Instytut Mediacji i Integracji Społecznej, Al. Najświętszej Maryi Panny 24, 42-202 Częstochowa Biuro: Al. Wojska Polskiego 124 lok. 3, 42-207 Częstochowa, tel. 34 34 30 038, faks: 34 387 12 39, e-mail: [email protected]
Stro
na1
2
Innymi celami superwizji wg. asystentów rodziny jest podnoszenie kompetencji, wentylowanie
emocji, możliwość rozwiązywania dylematów etycznych oraz uzyskanie potwierdzenia, co jest w
zakresie zadań asystenta a co w obrębie roli innej służby społecznej.
Na razie asystenci rodziny są gotowi skorzystać z usług superwizorów już pracujących w
jednostkach organizacyjnych pomocy społecznej. Istnieje, bowiem grupa doświadczonych
superwiorów pracy socjalno-wychowawczej i terapeutycznej z rodziną, spośród których pracodawca
asystentów rodziny mógłby zrekrutować superwizora dla zespołu asystentów (lub opłaciłby godziny
superwizji pojedynczo pracującemu w gminie asystentowi), po analizie poziomu jego wykształcenia
oraz doświadczenia potwierdzonego przez niego dokumentami (m. in. rekomendacjami instytucji, w
których prowadził superwizje).
W przyszłości można uzupełnić ten artykuł (lub napisać rozporządzenie) o opis ścieżki
szkoleniowej w zakresie superwizji dla obecnych asystentów rodziny. Prace nad standardami i
programem szkoleń dla superwizorów są jednak długotrwałe, co pokazuje kilkuletni już okres
powstawania rozporządzenia dot. superwizji pracy socjalnej a asystenci rodziny potrzebują superwizji
już teraz.
Zapis ten może być w innym, odrębnym miejscu ustawy o wspieraniu rodziny, gdyż superwizją
pracy socjalno-wychowawczej i terapeutycznej z rodziną powinni być objęci nie tylko asystenci
rodziny, ale inne osoby pracujące z rodziną na mocy ustawy o wspieraniu rodziny i systemie pieczy
zastępczej, np. koordynatorzy rodzinnej pieczy zastępczej, psycholodzy, pedagodzy świadczący
rodzinom usługi specjalistycznego poradnictwa.
3. Zmiana w art. 15. ust. 4.
4. Liczba rodzin, z którymi jeden asystent rodziny może w tym samym czasie prowadzić prace, jest
uzależniona od stopnia trudności wykonywanych zadań, jednak nie może przekroczyć 15, łącznie z
rodzinami będącymi w monitoringu.
Komentarz:
Większość asystentów rodziny wskazuje na potrzebę zmniejszenia liczby rodzin do 10. Ich
zdaniem jest to konieczne w celu umożliwienia indywidualizacji pracy z rodziną, każdym członkiem
rodziny oraz zastosowania modelu relacyjnego. Biorąc pod uwagę, że odbiorcami wsparcia asystenta
są zazwyczaj rodziny wielodzietne liczba osób, z którymi asystent pracuje przy 10 rodzinach wynosi
ponad 40. Ten standard jest utrzymywany w innych rodzajach asystentury, nawet tam, gdzie pracuje
się z jedną osobą, np. w przypadku bezdomności.
Będąc jednak świadomymi, iż zmiana ta jest kosztowna a inne zmiany w ustawie są
priorytetowe (np. ta o superwizji), asystenci chcieliby, aby chociaż do tych 15 rodzin liczyły się te,
pozostające w monitoringu.
Polski Instytut Mediacji i Integracji Społecznej, Al. Najświętszej Maryi Panny 24, 42-202 Częstochowa Biuro: Al. Wojska Polskiego 124 lok. 3, 42-207 Częstochowa, tel. 34 34 30 038, faks: 34 387 12 39, e-mail: [email protected]
Stro
na1
3
4. Zmiana w art. 15. wykreślenie i zmiana zapisu
Art. 15. 1. Do zadań asystenta rodziny należy w szczególności:
12) podejmowanie działań interwencyjnych i zaradczych w przypadku zastania w miejscu
zamieszkania rodziny sytuacji wymagającej ochrony dzieci i innych osób zależnych;
Komentarz: Zdaniem asystentów rodziny zapis ten pozwoliłby na powrót do unikalnej, wspierającej i
profilaktycznej roli asystenta rodziny.
5. Zmiana w art. 17. Ust. 2. poprzez wykreślenie fragmentu dotyczącego zatrudnienia
na umowę zlecenie
2. Praca asystenta rodziny jest wykonywana w ramach stosunku pracy w systemie zadaniowego
czasu pracy albo umowy o świadczenie usług, do której, zgodnie z ustawa z dnia 23
kwietnia 1964 r. - Kodeks cywilny (Dz. U. Nr 16, poz. 93, z pózn. zm.5)), stosuje sie
przepisy dotyczące zlecenia.
Komentarz: Jedynie zatrudnienie na umowę o pracę gwarantuje solidne i profesjonalne
wykonywanie obowiązków zawodowych oraz ogranicza możliwość łączenia ról zawodowych przez
jedną osobę poprzez zatrudnianie w kilku instytucjach (np. asystenta rodziny z pracownikiem
socjalnym w dwóch różnych gminach, kuratorem sądowym, wychowawcą w placówkach op-wych).
Wśród innych argumentów asystenci rodziny wymieniali m.in.: stabilizację zawodową, poczucie
bezpieczeństwa, większy prestiż zawodu, poczucie bycia członkiem zespołu pracowniczego, dostęp do
świadczeń i uprawnień pracowniczych i socjalnych.
6. Zmiana w art. 100
Art. 100. 1. Praca z dzieckiem w placówce opiekuńczo-wychowawczej jest prowadzona
zgodnie z planem pracy z rodziną i pomocy dziecku, sporządzonym i realizowanym przez zespół
multiprofesjonalny złożony ze specjalistów pracujących stale z rodziną. W planie tym powinny
być określone cele pracy z rodziną i dzieckiem oraz działania z podziałem na realizatorów.
Komentarz:
Obecnie współpraca w zakresie tworzenia spójnego planu pracy z dzieckiem w oparciu o plan
pracy z rodziną, nie do końca wyglądają tak, jak stanowi przepis. Są placówki opiekuńczo-
wychowawcze (przedstawiciele zabierali głos w dyskusji), gdzie asystent rodziny pojawia się
niezwykle rzadko albo wcale. Taki stan rzeczy nie sprzyja wspólnym działaniom na rzecz powrotu
dziecka lub nawiązaniu / naprawieniu relacji rodzinnych. Przyczyną może być ciągle jednak niska
liczba asystentów w stosunku do liczby rodzin, z których dzieci przebywają w pieczy (zarówno
rodzinnej jak i instytucjonalnej).
Polski Instytut Mediacji i Integracji Społecznej, Al. Najświętszej Maryi Panny 24, 42-202 Częstochowa Biuro: Al. Wojska Polskiego 124 lok. 3, 42-207 Częstochowa, tel. 34 34 30 038, faks: 34 387 12 39, e-mail: [email protected]
Stro
na1
4
7. Dopisanie do któregoś artykułu np. 16 praw pracowniczych, które mają inne służby
społeczne wykonujące pracę w miejscu zamieszkania rodziny w tzw. terenie np.
pracownicy socjalni:
Asystentowi rodziny przysługuje zwrot kosztów przejazdów do miejsc wykonywania
czynności zawodowych, w tym miejsca zamieszkania rodziny.
Asystentowi rodziny przysługuje telefon służbowy wraz doładowaniem.
Asystentowi rodziny, jeżeli przepracował nieprzerwalnie co najmniej 3 lat, przysługuje co
2 lata dodatkowe 10 dni roboczych urlopu wypoczynkowego.
Asystentowi rodziny przysługuje dodatek za pracę w terenie wysokości 300 zł
Asystentowi rodziny przysługuje zwrot kosztów szkoleń i superwizji w zakresie pracy
socjalno-wychowawczej i terapeutycznej z rodziną.
Dzień …. ustanawia się Dniem Asystenta Rodziny
Asystent rodziny ma prawo do otrzymywania nagród za wybitne osiągnięcia i innowacyjne
rozwiązania w pracy z rodzinami.
Komentarz: Bez takiego zapisu, nie wszyscy (a nawet nieliczni) pracodawcy zwracają
asystentowi rodziny koszty za dojazd do rodziny i instytucji, korzystanie z telefonu, czy za udział w
szkoleniach, co obniża faktyczne i tak często niskie dochody asystenta z wykonywanej pracy. Ponadto
asystenci rodziny postulują o zapisy, jakie mają pracownicy socjalni w ustawie o pomocy społecznej:
dodatkowy urlop na zregenerowanie sił i dodatek terenowy.
8. Rozporządzenie
Ze względu na nadmiar biurokracji w ośrodkach pomocy społecznej większość uczestniczących
w badaniach asystentów rodziny widzi potrzebę ujednolicenia liczby i treści dokumentacji poprzez
napisanie rozporządzenia do ustawy o wspieraniu rodziny dot. asystentury rodziny.
Rozporządzenie to mogłoby zawierać m.in. poniższe zapisy:
• Teczka asystenta rodziny składa się z: kwestionariusza osobowego rodziny, zgody rodziny na
współpracę z asystentem rodziny, wstępnego opisu sytuacji rodziny, planu pracy z rodziną i
jego aktualizacji, oceny okresowej.
• Do czasu pracy z rodziną zaliczane są zarówno metodyczne działania bezpośrednie
realizowane w miejscu zamieszkania rodziny lub miejscu przez nią wskazanym, jak również
metodyczne działania pośrednie (takie jak kontakty z pracownikami innych służb
społecznych, planowanie działań bezpośrednich, sporządzanie dokumentacji oraz dojazdy do
rodzin).
oraz
• Załączniki :
– Wzór legitymacji,
– Wytyczne do planu pracy z rodziną,
– Wytyczne do oceny okresowej,
– Zakresy działań i współpracy asystenta rodziny z innymi służbami społecznymi
(pracownikiem socjalnym, kuratorem, policją, pracownikami szkoły).
Polski Instytut Mediacji i Integracji Społecznej, Al. Najświętszej Maryi Panny 24, 42-202 Częstochowa Biuro: Al. Wojska Polskiego 124 lok. 3, 42-207 Częstochowa, tel. 34 34 30 038, faks: 34 387 12 39, e-mail: [email protected]
Stro
na1
5
Do kolejnych prac
Dalszego uregulowania, wstępnie dyskutowanego w środowisku zawodowym asystentów
rodziny, wymaga kwestia poufności przekazywania innym służbom społecznym informacji (m.in.
zapis o tajemnicy służbowej, braku obowiązku zeznań przeciwko rodzinie) oraz bezpieczeństwa
asystentów rodziny.
Asystenci rodziny postulują też o określenie przedziałów płacowych. Obecnie są miejsca w
Polsce, gdzie asystent na umowę zlecenia zarabia 8 zł brutto (przeciętna to 20 zł) a drugi na etacie
1300 netto lub kolejny 3000 zł.
Polski Instytut Mediacji i Integracji Społecznej, Al. Najświętszej Maryi Panny 24, 42-202 Częstochowa Biuro: Al. Wojska Polskiego 124 lok. 3, 42-207 Częstochowa, tel. 34 34 30 038, faks: 34 387 12 39, e-mail: [email protected]
Stro
na1
6
Podsumowanie
Propozycja zmian w przepisach prawa jest uzasadniana przez środowisko asystentów rodziny i
naukowców11
- badaczy tej problematyki potrzebą umożliwienia indywidualizacji pracy z rodziną z
wieloma problemami, skoncentrowania na każdej osobie w rodzinie oraz koniecznością oddziaływania
na kilku płaszczyznach (podstawowe potrzeby, opieka i wychowanie dzieci, zatrudnienie,
poszukiwanie rozwiązań trudności natury psychologicznej, odbudowa więzi rodzinnej, spędzanie
wolnego czasu itd.), lub inaczej w kilku sferach (socjalno-bytowej, psychologicznej, zawodowej,
społecznej, zdrowotnej). Postulaty o prawa pracownicze nie powinny być odbierane jako roszczenia
nowej grupy zawodowej. Mają one pozwolić na organizację pracy dostosowaną do trudności i
złożoności zadań wykonywanych przez asystenta z rodziną na podstawie art. 15. 1. ustawy o
wspieraniu rodziny, przeciwdziałać wypaleniu zawodowemu oraz odchodzeniu od wykonywania tego
zawodu osób z wysokimi kwalifikacjami i doświadczeniem w pracy z rodziną.
Postulaty wyłonione na IV Ogólnopolskim Zlocie Asystentów rodziny potwierdziły
oczekiwania asystentów rodziny, zebrane w czasie ogólnopolskich badań naukowych, których wyniki
znajdują się w monografii „Zawód asystenta rodziny w procesie profesjonalizacji” Wyd. Edukacyjne
Akapit, Toruń 2013. Natomiast wnioski z badań naukowych są zbieżne z niektórymi wynikami
raportu Najwyższej Izby Kontroli12
, np. dotyczącymi wysokiej skuteczności asystentury rodziny przy
małej liczbie rodzin, braku jasnego podziału zadań między asystentem rodziny a kuratorem sądowym,
wysoką fluktuacją kadr ze względu na warunki pracy, w tym brak ciągłości zatrudnienia.
11
W Ogólnopolskich Zlotach Asystentów Rodziny uczestniczyli: dr hab. Dobroniega Trawkowska i dr Barbara Kowalczyk z Uniwersytetu Śląskiego w Katowicach, prof. dr hab. Piotr Sałustowicz z Wyższej Szkoły Psychologii Stosowanej w Warszawie, dr hab. Izabela Krasiejko z Akademii im. Jana Długosza w Częstochowie, dr Małgorzata Szpunar z Uniwersytetu Gdańskiego. 12
Informacja o wynikach kontroli – Funkcjonowanie asystentów rodziny w świetle ustawy o wspieraniu rodziny i systemie pieczy zastępczej, 2015.