Rİv AYET İLİMLERİNDE ESER KARİzMASı VE MÜSLİM'İN EL ...

Rİv AYET İLİMLERİNDE ESER KARİzMASı VEMÜSLİM'İN EL-CAMİu's-SAH1H'İo

Dr. Mehmet Emin ÖZAFŞARA.Ü. ilahiyat Fak. Hadis Ar.Gör.

"Burada yazdıklanmıza bakan bazı kimseler, hakkımızda kötüşeyler düşünebilirler. Bizim, geçmiş alimlere tan etmeye,şeyhlerimizin ve geçmiş ulemanın ayıplannı ızhar etmeye kal-kıştıgımızı zannedebilirler. Bu nasıl mümkün olabilir? Adımızonlann adı ile anılır. Biz onlann nuru ilc yolumuzu bulabili-riz ... Bir kitap, yetmiş defa d~ gözden geçirilirse, yine içindehata bulunabilir. Zira, Allah, kendi kitabı dışında tamamensahih bir başka kitabın mevcudiyetini uygun görmemiştir."

Hatib Bagdadi (el-Muvaddıh 1/5-6)

I. Eser Kanunalannın Oluşumu

İslam kültütü, ümmi bir toplumun yaşadığı coğrafyada doğmasına vei ümmi bir peygamber' e dayanmasına karşın bir kitap kültürüdür. El.

Kitab olan kutsal eser, kitaba ve kitap sahibi olmaya ayn bir önem atfet-miş, kitaba sahip olanlarla olmayanlar arasındaki derin farka zamanzaman işaret ederek bilgi ile kitap sahibi olma arasındaki zorunlu 'ilişkiyedikkat çekmiştir. Bu durum insanlık tarihinde, sözlü-şifahi kültürden ya-zılı kültüre geçişte önemli bir dönem noktasını teşkil eder. En azından, el.Kitab'ın nazil olduğu coğrafya için, bu böyledir.

İslam kültürünün doğuşuna şahit olan ilk on yıllar, bu el.Kitab'ınvücud bulduğu yıllardır. Hz. Peygamber'in vefatını takip eden on yıllarise, el.Kitab'ın yanında başka kitaplar da edinmeni.~ meşru olup olmadı-ğı noktasında bir kararsızlığın yaşandığı yıllardır. Oyle ki Peygamber'leilgili kültürel mirasın ya~ılıp yazılmaması konusunda derin görüş aynılk-lan vardır'. Hatta, ilk halife'nin bizzat kendi yazdığı rivayetleri içeren

Bu makale'nin hazırlanması sırasında, katkılarını esirgemeyen kıymetli hocam Doç.Dr. M. Hayri Kırbaşoglu'na, okuma inceli~ini gösteren Arş. Gör. Hüseyin Hansu,Dr. Mehmet Görmez ve Dr. Bünyamin Erul'a; bazı bilgilere dikkatimizi çeken Doç.Dr. 1.Hakkı Ünal'a kalbi teşekkürlerimi sunuyorum.

ı. Hatib Bagdadi'nin Takyidu'l-İlm adlı eseri bu konudaki materyalleri içermektedir.

288 MEHMET EMİN ÖZAFŞAR

eserini', yine kendisinin yaktığı mervidir2• Aynı minvalde bir tavır ikincihalifeye atfen de nak.ledilir"O, bir ay istihareden sonra ehl-i kitab'ın yap-tıklarını hatırlar ve Allah'ın Kitabı'nın yanında bir başka kitabın daha bu-lunmasına gönlü razı olmaz ve bil işten vazgeçel. Ancak, Hz. Peygam-ber'in veashabının yaşadıklarını çeşitli saiklerle muhafaza etme vesonraki nesillere aktarma iştiyakıyla kimileri Sahifeler vücuda getirmek-ten geri durmaz 4• Hicri birin,ci asrın son on yıllarına girildiginde tedvindönemi çoktan başlamıştır. Hicri ikinci asır, el-Kitab'ın yanında onu açık-ladıgı düşünülen kitabIarın vücuda getirilmesinin kaçınılmaz oldugu birdönem olarak başlamış ve hummalı tedvin, faaliyetlerine sahne olmuştur.Tasnif dönemirl~ girmek için çok b~klemek gerekmemiştir. Ve Cami'ler,Muvafta'lar yazılmaya başlanmış, Islam kültürünün iftiharla yadedeceğieserler bir bir vücut bulmuştur. Buna paralelolarak gelişen şahıs kariz-maları, beraberinde eserlerinin karizmalarım da oluşturmaya başlamış-tır. Şüphesiz, bu şahıs ve eser karizmalarının oluşmasında etken olan çokfarklı sebeplerden sözedılebilir. Yazarlarının ilmi kapasitesi ve titizliği,dindarlıgı, herhangi Dir bölgenin yahut ekolün otoritesi olması bunlardansadece birkaçıdır. Kısaca dini, psikolojik ve sosyo-kültürel şartlar, şahısve eser karizmalarını olu~tıırmada önemli roloynamıştır. Bunun sonucuolarak, zaman içerisinde Islami kültürün klasikleri de diyebilecegimizbir dizi eser öne çıkmıştır. Klasikleşme süreci içerisinde, karizmaları pe-kiştirmenin önemli bir enstrumanı olan rü'ya, özellikle de !:Iz. Peygam-ber'in sahne aldıgı rüyalar çoğalmaya başlamıştır. Mesela, Imam Malik(93-179) şöhretinin zirvesinde olduğu bir sırada, Leys(ö.h.l 75)de ondangeride değildir, hatta daha da ileridir. Hangisinin tercih edileceği konu-sunda Hz. Peygamber'in hakemliğine başvurmak en kolayolanıdır. Mu-, hammed b. Rumh (?) Hz. Peygamber' i rüyasında görür ve;

'Ya Rasulallah Malik ve Leys ihtilaf ediyorlar. ne yapayım? diye sorar. Hz. Pey-gamber. Malik'in görüşüne uy, Malik'in, der."s

,Malik'in şahsi karizması için ortaya konulan bu tanıklık, çok geçme-

den eserine de sirayet eder. Muhammed b. Ebi's-Sen el-Askalani deMalik ve Muvafta'ı için rUya görenlerden birisidir:

••...Rasulüllah.ı rüyamda gördüm; bana bir bilgi verin de onu sizden nakledeyim.dedim. Şöyle buyurdu: 'Ey ıbn Seri! Malik'e bir hazine verdim. onu size taksimedecek. Haberiniz olsun ki, o hazine e/.Muva1ta'dır. Müslilmanlann icmaıylaAllah'ın Kitabı'ndan ve benim sünnetim'deıı sonra Muva1ta'dakinden daha sahihhadis yoktur. Ona kulakver istifade edersin ...,,6

2. Zehebi. Tezkire. 1/5.3. Hatib. Takyid. s.49.52.4. Bu konuda bkz. Azami. İ/k Devir Hadis Edebiyatı. s.30-161.5. İbn Abdilber. Intika. s.38. '6. İbn Asakir, Keşfu'l-Muğattaji Fazli'l-Muvatta. (Dfu"akutni'nin Ahddisu'/.Muva1ta'l

ile birlikte) s.44-46.

RİVAYEr İLİMLERİNDE ESER KARİZMASI VE MüsLİM'İN EL-CAM1US-SAH1R'İ 289

Şafii (150-204) Allah'ın Kitabına nisbetle, ondan sonra "yeryüzündeen sahih kitabın Malik'in Muvatta'ı olduğunu' ifade eder'.

Çok geçmeden Şafıi de bu kabil karşılaştırmalann konusu olur.Ahmed b. Hanbel (156-241) mutlaka birilerinin re'yi yazılacaksa, bu kişi-nin Şafii olması gerektiğini söyler8• Rivayete göre, aym Ahmed b. Hanbelne Süfyan (107-198)'ın Cami'ini ve ne de Malik'in Muvatta'ım bir şeyebenzetmez. Ama er-Risale'sini bidat olarak nitelemesine rağmen,ŞafiI'nin Mısır'da yazdığı eserlerini tavsiye etmekten kaçınmaz9•Şafii'nin eserleri o kadar vazgeçilmezdir ki, kimileri on)ar olmadan cen-nete girmekten dahi imtina eder. .

"Ebu Cafer el-Kirmani, !uyarnet'in koptugunu görür rüyasında. Cennete gitmesitaHmau verilir kendisine. Koltugunun altında Şafii'nin (Müzeni'nin Muhtasar'ı) ki-tabı vardır. Görevli melek Rıdvan; "onu bırak, öyle gir" der. Ebu Cafer; "Bu kitapolmadan girmem", der. Cenabı Hak nida eder ve kitapla birlikte girmesi için onaözel izin verir."ıo

Burada karizmamn referansı Hz. Peygamber'i de aşmış, Cenab'ıHak'ka ulaşmıştır. Kimileri bir adamın Sünnet'e bağlılığının göstergesi-nin Ahmed b. Hanbel'i. sevmek ve bir de Şafii'nin kitaplanm istinsahetmek olduğunu söylerlı. Şafii'nin ve eserlerinin karizmasının oluşumunaHz. PeygamQer'in katkısı, sadece rüya yoluyla değil, bizzat kendisindennakledilen rivayetler kanalıyla da olmuştur. Rivayete göre Kureyş'e men-sup bir alim yeryüzünü' illmle dolduracaktır. Kureyşli'nin önceliği var-dır'2•

Bu iş Şafii'de de kalmamıştır. Muhammed b. İsmail el-Buhfui (194-256) rivayet ilimlerinde eser karizmasımn zirvesini ele geçirmekte gecik-memiştir. Necm b. Fudayl (?) Hz. Peygamberi rüyasında görmüştür.Şöyle diyor:

"Rasulüllah'ı rüyamda gördüm. Adeta O yürüyordu da, Muhammed b. İsmail deonu takip ediyordu. Rasulüllah her adımını kaldırdıgında, O'nun ayagını kaldırdıgıyere Muhammed b. İsmail basıyordu.,,13

Muvatta'yı rivayet edenlerden Ebu Musab ez-Zuhri (ö.h.242)Buharl'nin Ahmed b. Hanbel'den daha iyi bir fakih ve daha iyi bir hadisçiolduğunu söyleyince, kendisine, haddi aştığı hatırlatılır ama, o yine de

7. İbn Asakir, a.g.e., s.52-54.8. İbn Abdilber, Intika, s.76.9. ıbn Abdilber, a.g.e., (dipnot) s.77.10. ıbn Abdilber, a.g.e., s.88-89.i i. ıbn Abdilber, a.g.e., s.89.12. ıbn Abdilber, a.g.e., s.83.13. Zehebi,Nubela,XW405.


Buhfu'i'nin en azından Malik çapında bir alim olduğunu söylemeden ge-çemezl4. Ebu Amr Müstenır b. Atİk'a göre, Buhfui'nin diğer alimlere olanüstünlüğü, erkeklerin hatunlara üstünlüğü gibi bir şeydir. O yeryüzündeAllah'ın yürüyen ayetidirl~. Elbetteki böyle birisi Şarıi'nin ve eserlerininkarizmasını alt edecektir. Işte rüya. Fakih Ebu Zeyd Mervezi (?) görüyorve anlatıyor:

"Rükn ile Makam arasında uyuyordum. Rasulüllah (sa)'ı gördüm. Bana; "EyEbu Zeyd! Daha ne zamana kadar Şafii'nin kitabını okumaya devam edeceksin de,benim kitabımı okumayacaksın? Dedi. Ya Rasulallah! Senin kitabın ne ki? dedim,Muhammed b.Jsinail'in Cami'i, karşıh~ını verdi.',16

Buharl'nin eserinin karizması sonralafı., daha başka unsurlarla dad kl .. 17este enmıştır .

Ona da rakip çıkmakta gecikmedi. Kimilerinin huzurunda bir çocukgibi soru sorduğunu söylediği, ayaklarının altını öpebilmek için müsade-lerini istirham ettiğini belirttiği Müslim b. Haccac (206-261) ve eserilS

Buhfui'yerakip çıktı. MGslim'in hemşehrisi Nisaburlu Ebu Ali (ö.h.349):

"Gök kubbe alunda, MUslim 'in kitabından daha sahihi yoktur,',19

derken, herhalde Zehebi'nin iddia ettiği gibi, Buhfui'nin eserinden haber-siz değildi. Bir başka hemşehrisi Nisaburlu zahid, Hakim (ö.h.405)'in dehocası, Ebu'I-Velid Hasslk b. Muhammed (ö.h.349)' ise, Müslim'in kita-bını neden tercih ettiğini şöyle anlatıyor:

"Babam bana; 'ne üzerinde çalışıyorsun?' diye sordu. Buharl'nin kitabına müs-tahrec yazıyorum, dedim. Bana; 'Müslim'in kitabını ÇalıŞ, o daha bereketlidir,Buharl'nin Kur'an'ı okuyar. kişinin telaffuzunun mah1uk oldugu görüşünü savundu-gu iddia edilir,' dedi.',2o

Müslim'in eseri, o kadar çabuk kabul göımüş ve kendi karizmasınıvücuda getirmeye başlamıştır ki, daha yazılması üzerinden çeyrek asırgeçmeden Ahmed b. Seleme (ö.h.286) tarafından bir müstahreci kalemealınmıştır. Dördüncü hicri asrın başından sonuna kadar yazılan müstahrec

'14. Zehebı, a.g.e., XII/420.15. Zehebı, a.g.e., XI1/427.16. Zehebı, a.g.e., XII/438. tbn Hacer, Hedy, s.49O. Burada Buhan ve eseri ile ilgili bol

rüya örnekleri vardır.17. Bu anlayışı kuvvetlendiren unsurlardan bir tanesi de, onun bela ve musibetlerin defi-

ne vesile oldu~u kanaatiyle sıkınUh günlerde okunmasıdır. Bkz. Huseynı, Muham-med Isam, lthdfu'f-Kari. s.33-34. Ebu Muhammed b. Ebı Cemre (ö.h.695) Behce-tu'n-Nüjas ve GayetuM isimli Buhan şerhinin yazarıdır. Huseynı, a.g.e., s.l80-183.

18. Zehebı, Nubeld, XIII/432.19. Zehebı, Nubefa, XII/576.20. Zehebı, NubeM, XV/494.

RİVAYEr İLİMLERİNDE ESER KARİZMASI VE MüSLİM'İN EL-CAM1u'S-SAH1/fİ 291

adedi yarım düzineyi bulmuştur2 •. Bir kitap üzerinde bu kadar yogunlaşıl-ması, ona atfedilen önernin bir göstergesidir.

Ancak, bu iki eser'den biri digerine mutlak üstünlük saglayamamışve her ikisi birden o malum karizma şablonlJnda-birlikte ifadesini bulmuş-tur. Nesaı (ö.h.303):

"Ümrnet, bu iki kitab'ın sahih oldu~u ve onlardaki hadislcrle amel etmeninvacib oldu~u üzerinde icma etmiştir," demiştiru.

Bu sıhhat ve icma iddiaları, hemen her asırda tekrarlanarak bugünekadar gelmiştir. İşte mcri beşinci asırda Hakim Neysabun (ö.h.405), Ebuİshak İsferayini (ö.h.418) ve İmamu'l-Harameyn Cuveyni (419-478)23.Hicri altıncı asırda Kadı Iyaz (ö.h.544)24. Yedinci asırda İbn Salah(ö.h.643) ve Nevevi (ö.h.676)25 Sekizinci asırda Hafız el-Ala! (ö.h.768)26Dokuzuncu asırdan sonra bunu tekrarlayanlar sayılamayacak kadar çok-tur.

Klişe haline gelen bu ifade, o kadar sık tekrarlanmıştır ki, bunun pra-tik anlamı ve degeri üzerinde adeta hiç durulmamıştır. Hatta kültür tarihi-mizde bu yolda bazı beyan ve çalışmalar ya küçümsenerek, yahut ta zİkri-

21. Bkz. Ebu Nuaym İsfahani, el-Müsnedü'l-Müstahree ala Sahihi Müslim, I-IV, (thk,K.Abdülazim), Tahkik edenin mukaddimesi, 114-5,Beyrut, 1996.: İbn Salah, Sıyane,s.88-9O.; Kenani, Hadis Literatürü, s.l9-2 i.

22. Nevevı, Şerh, U14. (krş, Hatibogıu, Eleştiriler, İsI.Arşt., XLI-3, s.4.) NeslU'ninBuhart'nin kitabını diger kitaplardan daha sahih gördügüne dair bir haber de HattbBagdadı tarafından nakledilir. Bkz. Hatib BagdMı, Tarih, IU9.

23. Hakim, Medhal, s.l I.; Memduh, Mahmud Said, Tenbihu'l-Müslim, s.l2.Ebu İshak eı-tsferayını (ö.h.418)de:'~Hadis alimleri, sahthan'ın içerdi~i haberlerin, hem asıl hem de metinlerinin sahiholdugunda, icma' etmişlerdir, diyor."Bu çerçevede, Cuveynı (419-478)'ye atfedilen şu degerlendirme de hayli dikkat çe-kicidir:"Şayet bir insan, Buhari ve Müslim'in kitaplannda Rasulüllah'ın sözlerinden sıhha-tine hükmettiklerinin hepsinin sahih olduguna dair, hanımını boşamak üzere yeminetse, bundan dolayı boşanma gerçekleşmedi~i gibi, yemininde de hanis olmaz.Çünkü müslümanlar bu ikisi üzerinde icma etmişlerdir:"

23. fbn Salah, Sıyane, s.86. Suyatı, Tedrib, U95. Buhari ve Müslim hakkındaki icma id-diası için bkz. Çakın, Kamil, Buhari'nin Otoritesini Kazanma Süreci, İsIArşt. XII-3, s.100-109.

24. Kadı Iyaz, Meşdriku'l-Envar. US.25. ıbn Salah, Ulumu'l-Hadis, s.l8, 28.; Seyane, s.l17-118.; Suyati. Tedrih, U68. (Krş.

Hatibogıu, a.g.m., s.4).26. Memduh, Mahmud Said, Tenbihu'l-Müslim, s.l2.

Ebu Ali en-Neysabart (277-349) de:Gök kubbenin altında, Müslim'in kitabından daha sahih hiçbir kitap yoktur," diyor.Zehebı, bu kanaati dogru bulmayarak şöyle bir ilave yapar: "Herhalde Ebu Ali'yeBuhari'nin Sahıh'! ulaşmamış olsa gerek."


ne bile gerek duyulmayarak veya bir biçimde tevi} edilerek nisyana terke-dilmiştir. Bunun sonucu tabii olarak., adeta bu' iki eserin karizması sorgu-lanamaz bir mevki kazanmıştır. Daha beşinci asırda doğunun hafızı sayı-lan, Hatıb BağdMı (ö.h.463) Buhfui'nin 203 adet vehmine tahsis ettiği el-Muvaddıh isimli eserine başlarken şöyle demekten kendini alamamıştır:

"Burada yazdıklanmıza bakan bazı kimseler hakkımızda kötü şeyler düşünebi-lider. Bizim geçmiş alimlere.tan etmeye, şeyhlerimizin ve geçmiş ulemanın ayıpla-nnı ızhar etmeye kalkıştıgımız zannedebilirler. Bu nasıl mümkün olabilir? Adırnızonlann adı ile anılır. Biz onlann nuru ile yolumuzu bulabiliriz ... Bir kitap, yetmişdefa da gözden geçinise, yine içinde hata bulunabilir. Zira, Allah kendi kitabı dışın-da tamamen sahih bir başka kitabın mevcudiyetini uygun görmemiştir .',27

Fakat; bugün artık efsanevi telakkilerle yetinmenin, ne ilmi ve ne deaktüel bir faydası sözkonusu değildir. Bu klişe tabirin, pratikte ne manayageldiğini sormak ve cevabını aramak kaçınılmazdır. Elbetteki rivayet tari-hinde bazı eserler, çok titiz nakil yöntemleri uygulanarak vücuda getiri 1-mişlerdir. Buhari ve Müslim'in kitaplan da, bunlann başında gelmekte-dir. Bu iki eser ve diğerleri için görülen rüyalar, serdedilen mütalalar,tarih içerisinde gerçekten vücut bulmuş olabilir. Ancak, bunların hiçbirisibu eserlerin ziti ve tarihi değerini ifadede mutlak birer veri olarak alın-mamalıdır. Hele hele. genellerne yapılmak suretiyle bu eserlerde mevcuther bir rivayetin mutlak bağlayıcılığı gibi bir sonucu çıkartmak, fıkıh vehadis tarihini baştan sona inkar etmekle eş anlamlıdır. Biz, bu tetkikimiz-de Müslim b. Haccac'm el-Camiu's-Sahfh'ini, sadece bir fikir vermesiaçısından; kaynakları, nüshalan, rivayet tekniği ve muhtevaları açısındaneleştiri konusu yapılmış bazı rivayetleıj ile el(: alacağız. Ve daha kapsam-lı bir çalışmaya mukaddime teşkil edecek nitelikte incelemeye çalışaca-ğız. Genellikle, klasik dönem alimlerimizin eleştiri konusu yaptığı haber-lere yer verilecektir. Zaman zaman metinde ve dipnotta çağdaş bazıalimlerin görüşlerine atıfta bulunulacaktır. Bu arada Müslim'in kitabınınüstün yönleri, Buharl'ni.n eseriyle mukayesesi ve benzeri konulara ehlinem~um olduğunu düşünerek girmeyeceğiz28•

ll. Müslim b. Hacc(Jc ve Eseri

Ebu'l-Hasan Müs1im b. Haccac b. Müslim e1-Kuşeyri en-Nisabarı(206-261/821-874) önde gelen hadis otoritelerindendir. Hicaz, Irak, Şamve Mısır'a ilmi seyahatlar yapmıştır. Devrinin meşhur hadisçileri Yahyab. Yahya, Ahmed b. Hanbel, İshak b. Rahaveyh, Abdullah b. Mesleme el-Ka'nebi gibi alimlerden hadis dinlemiştir. Bağdat'a pek çok kere gelmiş

27. Hatib, Muvaddıh, 1/5.6. (Krş. Çakın, a.g.m., s.lOS.)28. Müslim'in kitabının meziyetleri ile ilgili olarak bkz. İbn Salah, Seyiine, 5.65-7 i.

RİVAYEL' tl.tMI.ER1NDE ESER KARİZMASI VE MüsLİM'İN ELCAM1U'S-sAH1H'İ 293

ve Bağdatlılar kendisinden rivayette bulunmuşlardır. Tirmizi kendisindenhadis rivayet etmiştir29•

Müs1İm'in gerek kendisi gerekse eseri hakkında çok şeyler söylen-miştirJO• Biz, örnek kabilinden birkaç nakille yetinmek istiyoruz.

Ahmed b. Selerne (ö.h286/m.899);

"Ebu Zur'a ve EbO Hatim'in sahih hadislere vukufiyet bakımından Müslim b.El-Haccac'ı, kendi asırlanndaki diger hadis otoritelerine üstün tuttuklarını gördüm,demektedir .,,31

Ebu Amr b. Hamdan (?) da;

"Ebu Ukde'ye, Buhllri mi daha hafız Müslim mi, diye sordum. 0, Muhammedde alim MUslim de dedi. Soru mu birkaç kez tekrarladım, bunun Uzerine; Muham-med bazen Şamlılar konusunda ,hata yapar. Bunun sebebi ise, kendisinin Şamlılarınkitaplarını alıp mUtala etmesidir. çogu zaman, bir zatı künyesi ile kaydeder. Başkabir yerde de ismiyle zikreder ve onların iki ayn Şahıs olduklarını zanneder. MUslimise, ilel konusunda çok az hata yapar. 0, Müsned haberleri yazmış, Maktu' ve Mür-sel' leri yazmamıştır, dedi.,,32

Müs1İm'in hemşehrisi Mekki b. Abdan (ö.h.325) da, onun kendi kita-bı hakkında şu sözlerini naklediyor:'

"Kitabımı Ebu Zur'a'ya arzettini. Onun illet olduguna işaret ettigi herşeyi çıkar-dım. Sahih'tir, bir illeti yoktur dediklerini de kitabıma aldım. Şayet, yeryUzU ehli,

33ikiyüz sene hadis yazsalar, dönUp dolaşıp varacakları yer bu Müsned olur."

Muhammed b. el-Masercisı (298-365) şöylediyor:

"Müslim, bu eseri hepsini bizzat işittigim üçyUzbin hadisten seçerek vücuda ge-tirdim," dedi34.

29. Zehebi, NuheM, XII/SS7-S80.; İbn İmad, Şezerat, 11/144. Tirmizi, Şaban ayı 'nıngünlerinin sayılmasıyla ilgili Ebu Hureyre'den gelen bir haberi Müslim kanalıylarivayet eder. Bu Tirmizi'nin MUslim'den naklettigi tek haberdir. Tirmizi, 6, Sıyam,had.no:687. (1II/7 I.)

30. Biyo~rafi ve tarih kaynaklarımız çogu zaman kişilerin karekter ve mizacına dair bil-giler içermiyor. Bu durum, MUslim için de geçerlidir. Ancak,. bazı haberlerin satıralarından anlaşıldıgına göre Müslim, sert tabiatlı ve müdahaneden uzak bir kişiligesahiptir. Bkz. Zehebi, NuheM, XII/S64, 571-573. Ke.za Sahih'in mukaddimesindebazı ilmi konularda kendisinden farklı düşünenler için sarfettigi ifadeler de, sert mi-zacının bir yansıması olmalıdır. Bkz. Müslim, Mukaddirne, 1/28-30.

3 ı. Zehebi, NuheM, XI1/563.32. Hatib, Tarih-i Bağdad. XlII/IOO-I04.; Zehebi, Tezkire, 11/589.; NuheM, XII/S6S.33. Zehebi, NuheM, XII/S68.; KannOci, el-Hıtta, s.l 98.34. Zehebi, a.g.e., 11/589. NuheM, XII/S6S.


Hafız el-Alai (694-761/5 ise, İslam ümmetinin Buhari ve Müslim'inSahih'lerinde müsned olarak naklettikleri her haberin sahih olup, yenidentetkiklerine gerek olmadığı konusunda ittifaklan bulunduğunu ifade edi-

36yor.

Aslında, eserindeki hadisler için icma' lafzını ilk defa Müslim'inkendisi kullanmıştır. O, Salat bölümünde Ebu Hüreyre (r.)'den gelen birhadisi sahih olduğunu kabul ettiği halde niçin kitabına almadığı sorulun-ca;

"Bana göre sahih olan bülün haberleri bu kitaba almadım ..buraya yalnızca üze.rinde icma edilenleri aldım." demiştir.37

Müslim'in bu iddiası pek isabetli bulunmamıştır. Kitabında sened vemetin bakımından tenkide uj;rayan rivayetlerin varlığı bu iddiayı gölgeIe-miştir. Kimileri, buradaki ~cma'ın genel bir icma olmadığını, bununla yal-nızca Ahmed b. Hanbel, ıbn Main, Osman b. Ebi Şeybe ve Said b. EbiMansur el-Horasani'nin iemaı'nın kastedildiğini söylemiştir. Ancak buihtimali de ortadan kaldıran örneklere rastlanılmaktadır.38

. Şah Veliyyullah ed-Dehlevı (l 114-11 76/1704-1762) ise bu konudabir adım daha ileri gidiyor ve şöyle diyor:

"Sahıhiln'a gelince, bu ikisinin ihtiva ettikleri milttasıI, merfu haberlerin kesin-likle sahih oldugunda; iki kitabın musanniflerine kadar mütevatir olarak ulaştığında,onlan küçümseyenin bidatçi ve müminlerden başkasının yoluna tabi olanlardan ol-duğunda ittifak etmişlerdir."w

Bu kabil iltifatlar, kültür tarihimizin neredeyse ayıncı vasfı halini al-mıştır. çoğu zaman eser karizmaları vücuda getirmeye matuf bu çeşitbeyanlara, hemen her eser ve müellifi ile ilgili olarak rastlamak mümkün-dür. Eserlerin gerçek değeri konusundaki anlayışı duygusal bir zeminekaydıran bu nevi beyanların, hangi psiko-sosyal ve kültürel atmosferinveya motivasyonu n sonucu ortaya çıktığını araştırmak müstakil bir tetkikkonusudur. Bunu başka bir zamana erteleyerek, şimdi Müslim'in eserininzati ve tarihi değerini tespite imkan verecek bazı noktaları ele almak isti-yoruz.

35. AHirnin Müslimle ilgili iki eseri vardır. Bunlar; et-TenbfMtu'I-Mücmele ale'l-Mevdzu'I-Müşkile ınde Malik ve'l-Buhdrf ve Müslim ve el-Mie el-Müntekat minSahfhi Müslim. Bkz. AHii, Salahuddın, Tahkiku'l-Murddfı enne'n-nehye Taktazi el-Fesdh, (thk. Selkini, ıbrahim Muhammed) s.l37-138, Dımeşk, 1982.

36. Memduh, a.g.e., s.l2.37. Müslim, 4, Salat, 16/63, had.no:404/1 (1/304); Nevevi, Şerh, IV/l22. Bkz. Cezairi,

Tevcih, 11/549-550.38. Bkz. Cezairi, Tevcih, 11/549-550.39. Deh1evı, Huccetu'Uah el-Bt1liğa, 1/134; Şebbir Ahmed, Fethu'I-Mülhim, 1/300.

Rİv AYEr İLİMLERİNDE ESER KARİZMASI VE MüsLİM'İN EL-CAM1U'S-SAHiJrİ 295

III. Müslim'in Kaynaklan

Rivayet külliyatımızla ilgili en önemli konulardan bir tanesi de, bukülliyatın kaynakları meselesidir. Esasında rivayetlerin kaynağı ve naklikonusu, öteden beri tam olarak netliğe kavuşturulamamış bir konudur.Haberlerin şiflihi mi, yoksa kitabi mi nakledildiği noktasında farklı kanaatve tercihler vardır. Elbetteki biz bu konunun detaylarına girecek değiliz.Ancak, özellikle asırlarca İslam kültürünün en muhtemel rivayet külliyatıkabul edilen eserlerin kaynaklarının da, tam olarak bir netliğe kavuşturul-masİ zaruretinin altını çizmek istiyoruz. İsnad sistemi ve bu sistemde kul-lanı lan Haddesena, Ahberana v.b. ifadeler, haberlerin şifahi olarak nak-ledildiği gibi yaygın bir kanıya yol açmıştır. Genellikle müslümanalimler, bunu bir meziyet telakki ederek savunmuşlar, hatta, Goldziher(1850- i921) başta olmak üzere, batılı bir takım araştırıcılar, bu şiflihinakil geleneğini, İslam rivayet sisteminin yumuşak karnı olarak görmüş-ler mutcber ve meşhur hadis mecmualarının malzemelerinin şifahen top-landığını ima etmişlerdir40• Diğer taraftan bazı müslüman araştırmacılarise, rivayetlerin en azından bir kısmının Hz. Peygamber'in sağlığında ya-ıılmaya başlandığını ve bunların artan oranda yazılarak nakledildiğini sa-vunmuşlardır41• En azından hicri ikinci asnn ilk çeyreğinden sonra yazılıkaynaklardan yoğun bir biçimde yararlanıldığı ve bunun tasnif dönemin-de tabii bir nakil sistemi haline dönüştüğü anlaşılmaktadır.

İşte bu çerçevede Müslim'in kaynaklan mevzusuna eğildiğimizzaman, onun eserine dercettifli rivayetlerin çok büyük bir kısmını yazılıkaynaklardan aldığıgörülür4 • Tespit edebildiğimiz kadarıyla Müslim'in

40. O'nun Müslim'in eserinden bahsederken şöyle dedigi görülür: ••...Bu eser de Müslü-man dünyasında sahih ismiyle meşhurdur. Onu kendisininkiyle aynı fakat başkaşifahi kaynaklara dayanan muhtevaya sahip Buhari ile karşılaştıracak olursak ...••Goldzıher, Hadis Tetkikleri, böı.vııııx. Goldziher'in bu konuda net bir fIkre sahipolmadıgı anlaşılmaktadır. Onun bu konudaki çelişkili tutumuyla ilgili olarak bkz.Sezgin, Ma'mer b. Raşid'in Cami'i, Türkiyat Mec., XII/I 16-1 17,İstanbul, 1955.

41. Bunlardan bir tanesi d~ Azanll'dir. O Jik Devir Hadis Edebiyatı isimli çalışmasındabu tezi savunmuştur. Özellikle rivayet kipi olarak kullanılan Haddesena, abberand,an ve benzeri ifadelerin, sadece şifahi nakle delalet etmedigini, yazılı bir nüshadankaydettirmek veya nakletmek manasına geldiğini de ifade etmiştir. Bkz. Azamı,a.g.e., s.265-272. AzamI'den çok daha önce batıda Sprenger, ülkemizde ise FuatSezgin, haberlerin yazılı olarak nakledildigine dikkat çekmişlerdir. Hatta, SezginBuhar! üzerine yapugı ça1ışm.asında, bu eserin tamamen yazılı materyallerden vücu-da getirildigini ortaya koymuştur. Bkz. Sezgin, a.g.e., s.47.

42. Müslim'in sahihindeki hadislerin sayısı konusunda çok farklı degerlendirmeler bu-lunmaktadır. Müslim'in bir talebesi onda 12.000 haber bulundugunu söylemiştir.Ancak, kendisi 4000 haberi içeren bu eseri Ebu Zür'a'ya arzettigini belirtmektedir. ,Wensinck (1851-1939) 7581 rivayet tespit etmektedir. Muhammed Fuad Abdülbdkiise, mükerrerler hariç 3033 rakam koymuştur. Bkz. Seyane, s.101 (dipnot,2); Hiill,Tarih, s.65; MUslim, I1I/2323.


kendisinden bizzat nakilde bulunduğu ravi sayısı takriben yüzotuzbeştir43•Fakat bu yüz otuzbeş isim içerisinde on veya onbeş isim, haberlerinbüyük bir kısmının kaynağı olarak gözükmektedir. Şu tablo bu konudabir fıkir verecek mahiyettedir:

Ebu Bekir b. Ebi Şeybe 1540Zuheyr b. H,arb 1281Muhammed b. Milsenna 772Kuteybe b. Said 668Yahya b. Yahya et-Temimi 612Muhammed b. Abdullah b. Numeyr 573Muhammed b. Beşşar 460Muhammed b. Rafi' 362Muhammed b. Hatim b. MeymOn 300Muhammed b. Yahya 216Ali b. Hucr es-Sa'di 188Ubeydullah b. Muaz 167Muhammed b. Rumh el-MuMcir 161Osman b. Muhammed b. Ebi Şeybe 135

Müslim'in, bu çizelgede yer alan ondört ravi,'den aldığı toplamrivayet miktarı 7435'tir. Elbetteki bu, kitapta yer alan haberlerin tamamı-nın bu kimselerden alındığı manasına gelmemektedir. Müslim'in sistemibuna manidir. Müslim, rivayet esnasında tahvil sistemini kullanmış, pek-çok kaynağı ardarda sıraladıktan sonra, çoğu zaman birisinin metni ile ik-tifa etmiştir. Bu itibarla, bir senedde belki üçünün dördünün ismi birdenzikredildiği halde, üç veya dört ayrı habenniş gibi tabloya yansımıştır.Ancak eserin bütününe bakıldığı zaman, böyle bir tabloya bile gerek kal-madan, rivayetlerin yüzde sekseninin bu şahıslardan alındığı, kendiliğin-den anlaşılır.

Tabloda ismi geçen zatları yakından icelediğimizde, hemen hepsinineser sahibi oldukları göıülür.

İşte İbn Ebi Şeybe (ö.h.235). 1540 rivayet ile adeta Müslim'in kita-bımn omurgasinı vücuda getirmiştir. O'nun el-Musannefisimli eseri meş-hurdur ve bugün matbu olar~k elimizdedir 44 ••

43. Zehebi, bu sayının 220 olduğunu belirtmekte ve bu ravilerin isimlerini kaydetmekte-dir. NubeM, X1I/56I. Bu raviler'den Milslim'in ne kadar rivayet aldığını gösterenbir tablo makalenin sonunda [Ek.Il'de sunulmuştur.

44. İbn Ebi Şeybe. MusanneJ: (thk. Kemal Yusuf HOt) ı-Vıı. Beyrut, 1989.

RİVAYEr tı..1MLERtNDE ESER KARİZMASI VE MüsLİM'İN EL-CAM1U'S-SAHfH'İ 297

Keza, Zuheyr b. Rarb (160-234)'ın da eI-Müsned'i vardır. Kitabu'I-Ilm adlı eseri ise tahkikliolarak neşredilmiştir4'.

Diğer divi Muhammed b. Müsenna el-Anzi (l67-252)'yegelince;onun da bir kitabı olduğu belirtilmektedir. Nesai, Muhammed b. Müsen-na'nın kitabında değişiklik yapmaktan kaçınmadığını söylerken, İbn Hıb-ban, onun sadece kitabından okuduğuna dikkat çekmiştir46.

Kuteybe b. Said (150-240) de binlerce hadis yazmış ve bir kitap vü-cuda getirmiştir. Zehebi bir yerde sayılamıyacak kadar çok hadis yazdığı-m söylerken, başkabir yerde yüzbin hadis naklettiğini ifade ediyor. Ken-disi de kitabından bahsederken, kitabındaki kırmızı işaretlerin Ahmed b.Hanbel'e yeşil işaretlerin ise, Yahya b. Main'e delalet ettiğinibelirtiyor47.

Yahya b. Yahya et-Temimi (142-225) Malik'in eI-Muvatta nüsha-larını nakleden onaltı raviden birisidir. Müslim'deki rivayetlerinin çoğuMalik 'tenmervidir 48.

Muhammed b. Beşşar, Bundar (167-252) kendi kitabı da dahil,çe-şitli kitaplardan ezberler, öyle rivayet edermiş49.

45. Hayatı ve eserleri için bkz. Tug, Salih, Zuheyru'bnu Harb ve Kitabu'l./lm AdlıEseri, s.l4. .

46. ıbn Hacer, Tehzib, 00427. Zehebi de onun için: ••...(rivayetleri) toplayıp tasnif ettive çok miktarda yazdı" demektedir. Zehebi, NubeM, XLIII24.

47. Zehebi, NubeM, XII13-24. Kuteybe b. Said, Şeyhu'ı-tslam, Raviyetu'ı-tslam sıfatla-nna layık görülmekle beraber naklettigi bir hadis dolayısıyla eleştirilmekten de kur-tulamamıştır. Seferde namazıann cemi ile ilgili bir rivayeti Leys b. Sa'd'tan nakIet-miş fakat, bu haberi. Leys'ten nakleden diger bUtün ravilerin hilafına cemitakdim'den bahsetmiştir. Buhari bunun Halid el-Medaini'nin sokuşturması oldugu-nu söyleiniş, Zehebi Leys'in telkin kabul eden birisi manasını taşıyacagını ifade ede-rek, itiraz etmiş ve kusurun Kuteybe'den kaynaklandıgını, binlerce rivayeti olan bi-risinin bir haberde hata yapmış olmasının da mazur görülecegini söylemiştir. Hakimde, bu haberin, sika raviler tarafından nakledilmesine karşın, sened ve metin olarakşaz oldugunu söylemiştir. Bkz. Zehebi, NubeM, XII22-24; tbn Hacer, Tehzib, VIIII360; Sezgin, BuMrf'nin Kaynakları, s.71 (dipnot, I).

48. O, Ahmed b. Hanbel'in, hadisine ters düştUgU için kendi rivayet ettigi haberden sarfınazar edip, Yahya b. Yahya'ya muhalif olan bir haberde hayır yoktur dedigi birisi-dir. Bkz. Zehebi, a.g.e., X/SlS; İbn Hacer, Tehzib, XII296-299.

49. Bu zat da Raviyetu'ı-tslam sıfatına layık görülmekle berabeı, şiddetli tenkitleremaruz kalmıştır. Ebu Davud, kendisinden ellibin hadis yazdıgını söylüyor. Ama, iyibiri olmasa asla kendisinden yazmayaeagını da ilave ediyor. FeHlis, onun Yahya'danyalan rivayette bulundugunu söyler. İbn Hacer buna işaret etmektedir. Onun kenditasnif etmedigi, başkalmnın tasnifi eserleri imkan bulsa çalmaktan kaçınmayaeagıda söylenmiştir. Naklettigi bir haber için Ali b. el-Medini; bu yalandır, demiştir. İbnMain'in de onu zayıf buldugu ifade edilmektedir. Bkz. Zehebi, NubeM, XWl44-148(52); İbn Hacer, Hedy, s.437; Tehzib, 0070.


Muhammed b. Rafi' (ö.h.245), Zehebi, onun sayılamayacak kadarçok hadis dinlediğini, onlan toplayıp tasnif ettiğini söylüyor. Müslim,onun kitabının sahih olduğunu söylemiştir.so .

Muhammed b. Hatim b. Meymun (ö.h.236) İbn Sa'd, tefsire dairbir eserinin olduğunu kaydetmektedir.51

Muhammed b. Yahya (ö.h.243)'nın Miisned türü bir eseri olduğusöylenmektedir .S2

Ali b. Huer es.Sa'di (154.244) şairliği de bulunan Ali'nin pek çokeseD vardır. Ahkamu' I-Kur' an da bunlardan birisidir .S3

Osman b. Muhammed b. Ebi Şeybe (156-239)'nin pek çok eserininolduğu kaydedilmektedir.s.ı

Müslim'in eserini yazılı kaynaklardan meydana getirdiğine dairönemli bir delil de bugün elimizde mevcut olan Ma'mer b. Raşid'in(ö.h.l52) el-Cami'i ile Hemmam b. Münebbih'in sahife'sidir.ss

Müslim'in kendi zamanına intikal eden daha başka hadis nüshaların-dan istifade ettiği de anlaşılmaktadır. Tenkide uğramış olmalarına rağ-

50~SI.

52.

53.54.

55.

Zehebi, Nubela, XII/2L4-2L8 (74); İbn Hacer, Tehzib, 00162.İbn Sa'd, Tabakfıt, VII/359. İbn Main'in ona kezzab dedigi nakledilmiştir. Zehebibuna itiraz etmektedir. Bkz. Zehebı, NubeM, XU450-451 (106); İbn Hacer, Tehzib,IXJ 102.Saduk kabul edilmekle beraber İbn Ebi Hatim babasından onun için, gaf1et sahibi bi-risidir, yanında İbn Uycync'ye nisbetle nakledilen uydurma bir haber gördüm, dedi-

'gini nakletmektedir. Bkz. Zehebi, NubeM, XII/96-97 (28); İbn Hacer, Tehzib, 00518-520.Zehebi, Nubela, XU507-511(139); İbn Hacer, Tehzib, V/294.Rivayet ettigi bazi haberler dolayısıyla tenkide ugramaktan kurtulamamıştır. Ahmedb. Hanbelonun bazıı haberleri için uydurma tabirini kullanmıştır. Bazı rivayetleri-nin münker olduğu kaydedilmiştir. Otuz yalancının çıkmadan kıyametin kopmaya- .cagına dair haber de bu kabildir. Zehebi, çok rivayette bulunduğu için böyle durum-larda mazur görülmesi gerektigini düşünmektedir. Kur'an ayetlerinde de en fazlatashifat yapanın o oldugu söylenmiştir. Bkz. Zehebi, Nubeta, XI/l51-154 (58);Mizan,IIU35-38 (5518); ıbn Hacer, Tehzib, V1U149-15I.Bu iki eser de bugün mevcuttur. Ma'mer'in eseri, Abdurrazzak'ın Musanncf'ineilave edilmiştir. Aynca müstakil yazmalan mevcuttur. Konuyla ilgili bir makalesin-de seneler önce Fuat Sczgin bu yazmayı degerlendirmiştir. Oradıi eser ile Müslimarasındaki irtibata da değinmiş ve Müslim'in dognıdan bu kitaptan nakillerde bulun-dugunun örneklerini vermiştir. Bkz. Sezgin, Hadis Musan",efatının Menşei veMa'mer b. Raşid'in Cami'i. Türkiyat Mecmuası, XII/1 15-134, Istanbul, 1955; Aynışekilde Hemman'ın eserinin de muhtelif neşirleri, tercemeleri yapılmıştır. Tahkiklibir neşrini yapan Rifat Fevzi, burada aynı senedie Müslim'in bu eserden yaptığı na-killeri tek tek göstermiştir. Bkz., Rifat Fevzi, Sahifetu Hemmam b. Münebbih, L.bsk.,Kahire, 1985.

Rİv AYEr İLİMLERİNDE ESER KARiZMAsı VE MüsLİM'iN ~cAMiu'S-SAHfH'İ 299

-men; Ebu'-Zubeyr'in Cabir'den, Süheyl'in babası'ndan, Ala b. Abdurrah-'man'in babası'ndan ve Hammad b. Seleme'nin Sabit'ten naklettikleririvayetleri içeren nUshalann çoğunu eserine dercetmiştir.s6

Müslim'in kaynaklan ile ilgili bir diğer husus da, onun senedlerdetakip ettiği tahvil ve telfık yöntemidir. Malum olduğu üzere o, isnaddabirden fazla kaynağı zikreder ve haberin lafzı kime ait ise ona atıfta bulu-narak rivayeti kaydeder. Bazen de isnadı verir ve metnin aynı olduğunubelirten tabirler kullanır. Kimilerince bu durum Müslim'in bir üstünlüğüolarak kaydedilmiştirs7• Ancak her zaman bu telfık ve tahvil yönteıİıininbir meziyet olmadığını gösteren örnekler de yok değildir.s8 Nitekim Irili(ö.h.806) bir haberde bunu farketmiş ve rivayetleri karşılaştırdıktansonra, Müslim'in bu tutumuyla ilgili olarak şöyle demekten kendini ala-mamıştır:

"Buna göre, Müslim'in burada yaptığı iyi bir şey değiL. Çünkü bir hadisle başkabirine atıfta bulunmuştur. Halbuki hadis ona lafzen muhaIiftir .. .',s9

Şu halde Müslim, kaynaklan kullanımı bakımından da tenkide uğra-mıştır.

Bütün bunlann pratik anlamı şudur: Klasik rivayet kaynaklanmız,özellikle hicri üçüncü asra ait olan mutemet kolleksiyonlar, daha önceki

56.

57.58.59.

Bkz. SuyOti Tedrib, 1/69.; Krş. Sezgin, BuMri'nin Kaynakları, s.54-55. Sezgin,SuyOtrnin ıbn Hacer'e atfen kullandığı bir ifadesinden hareketle MUslim'inBuhm'den nakillerde bulunduğunu, fakat başka raviler gösterdiğini ileri sUrmekte-dir:••...Mezkur tabiri ihtiva eden enteresan misaııerden biri de, Müslim'in Buharl'den al-dığı manasına Ve enne MUslimen titmızuM ve hırrıcuha ifadesi teşkil eder. Bununlael-Cdmiu's-Sahıh'inde, Buharl'den hiç hadis nakletmediğini bildikleri MUslim'inhakikatte başka raviler gösterdikleri halde, hadisleri bazan Buharl'nin kitabından Çı-kardığını ifade ediyorlardı.." Sezgin, a.g.e., s.55.Kanaatimizce bu değerlendirmeye ihtiyatla yaklaşmak gerekir. Müslim'in eseriniBuhari ile karşılaşmadan önce yazmış olması ihtimali oldukça kuvvetlidir. Ahmedb. Seleme'nin söyledikleri esas alınacak olursa, Müslim'in kitabını h.135 ila 150 se-neleri arasında tamamladığı görülür. Halbuki, O'nun Buhari ile karşılaşması h.I50senesinden sonradır. çünkü Buharl Neysabur'a iki kere gelmiştir. Birincisi h.209 se-nesinde ki MUslim o vakit küçUk bir çocuktur, ikincisi de h.150 senesindedir. Bu ge-lişinde orada beş sene kadar kalmıştır. Ve işte bu zaman zarfında Müslim onunla ta-nışmış ve derslerine devam etmiştir. Ama bu vakitte kendisi zaten eserinitamamlamış bulunmaktadır. Bu nedenle de Buhari'nin eserinden alıp başka kaynak-lar göstermesi gibi bir durum en azından tarihen mümkün görünmemektedir. Bkz.Ebu Gudde, el"Mukıza, c-Tetimmetu's-Salise, s.I 15-140.Müslim'in yazılı nUshalardan Süheyl an Ebfhi senediyle aktanlan SUheyl b. EbiSalih nUshasl üzerinde Azami geniş olarak durmuştur. Nüshayı tahkik ederek JikDevir Hadis Edebiyatı'nın sonuna ilave etmiştir. Azami, a.g.e., s.243-248 ve Ekler,13-108.Bkz. Cezairi, Tevcih, 11/709.Bkz. Müslim, 4, Salat, 13/52/2 (1/300)'deki Enes hadisi bunun örneğidir.lraki, Takyıd, s.IOI.


yazılı külliyattan rivayetler seçilmek suretiyle vücuda getirilmişlerdir.Bugün, bu eserin zati kıymetlerini tespit etmek için, herşeyden evvel,kendi kaynakları ile mukayeseli tetkiklerinin yapılması kaçınılmazdır.Şiffihi rivayet döneminin sakıncaları saklı kalmak koşuluyla erken dö-neme ait kaynakların zati ve tarihi 'değerini tespit için böyle bir çalışma, zorunludur. Eser karizmaları'nın aşılması da buna bağlıdır. Eğer, bireserdeki haberlerin büyük çoğunluğunu ihtiva eden erken kaynaklarımevcutsa, bu kaynakların değer itibariyle ond.an daha aşağı olmamasıicab eder. Müslim'in eseri özelinde, onun zati kıymetine dair söylenilen-lerin ilmi mütalalar olup olmadığı yargısı, kaynaklarıyla mukayeseli birtetkikinin sonucuna bırakılmalıdır.

lV-Sahih'in Nüshalan Üzerine

Müslim'in rivayetleri, kimlerden ve hangi kaynaklardan naklettiğikadar, eserini kendisinden kimlerin, nasıl naklettiği de önemlidir. Müs-lim'in nüshalarıyla ilgili olarak Kadı Iyaz (ö.h.544)'dan sonra60, açiklayıcıbilgiyi İbn Salah (ö.h.643) vermiştir61• Nevevı de' (631-676) bu konuda enfazla kendisine müracat edilen şahıstır.62

Bu kaynaklardan anlaşıldığıI].a gör~ eser, Müslim'den iki ravi kana-lıyla nakledilmiştir. Bunlar Ebu ıshak ıbrahim b. Muhammed b. Süf-yan (ö.h.308) ve Ebu Muhammed Ahmed b. KaUinisi'dir63• Nüshalannrivayet çizelgesi [Ek: II]'de sunulmuştur.

İbn Süfyan rivayeti doğu'da, Kalanisi versiyonu ise mağrib'te şöh-ret bulmuştur. Müslim nüshaIarının, daha sonraki nesillere, muttasıl birsenedle intikal edip etmediği konusu tartışmalıdır. En azından bazı kısım-larının sema olmaksızın vidide veya icazet ~rikiyle nakledildiği bilin-mektedir64• İbn Salah, İbn Süfyan (ö.h.308)'ın Müslim'den işittiğini tasrihetmeksizin (an) sigasıyla naklettiği bölümleri kaydetmekte, buralarınvieade veya icazet'le alındığı.üzerinde durmaktadır. Yaklaşık'olarak 485ayn rivayeti içeren bir kısım, ıbrahim tarafından Müslim'den işitilmeksi-zin vlcadeyle nakledilmiştir65• Bu durum, eserin naklinde bir kopukluğu

60. Kadı lyaz, Meşarıku 'l-Enl'ar ala Sıhiihi'l-Asar, 1110-11.61. İbn Salah, Sıyane, s.106-112.62. James Robson MUslim'in ııüshalanyla ilgili tetkikinde iki kaynaktan daha yararlan-

dıgını zikreder. Bunlar; Ebu Bekir b. Hayr (502-575)'ın Fihrist, s.98- 102'i vc Mu-hammed b. İbrahim Saliihrnin Kitabu'ı-lmtad ve'l-l7ltija'sldır. Bkz. Sahih-i Müs/imNüshalarının Rivayesi (çcv. Talat Koçyigit) A.Ü.İ.F.D., IV/8, 1955.

63. Kadı lyaz, a.g.e.,l/ıo; İbn salah, Sıyane, s.106; Robson, a.g.m., s.lO.64. İbn Salah, Sıyane, s.1 14. , .65. tbn Salah, a.g.e., s.114-117. Bu yerler için bkz. MUslim, 15, Hac, 318-425 (11/946-

978); MUslim, 25, Vasıyyet, I'den 28, Kasame, 6'ya kadar (1I/1249, 1294); Müslim,33,lmare, 43'den 34, Sayd, 8'e kadar (WI471-1532), Zehebi de O'nun sahih'i eksikolarak işittigine ve o kısımlan vicade ile naklettigine işareteder. NubeM, XIV/3 ı ı(203).

RİVAYEr h..tM1...ERtNDE ESER KAR1zMAsı VE MüsLİM'İN EL-CAM1U's..sAH1Hİ 301.

ifade etti~inden İbn Salah, bu kabil eserlerin naklinde muttasıl bir senedinolması gerekmedi~ini bile söylemiştir66•

Kitabı, İbn Süfyan'dan Culiidi ve Kisai nakletmiştir67• İbn Salah,Cullidi'nin vefatıyla birlikte Müslim'in kitabının semaının son buldu~u,İbn Süfyan ve başkalarından nakleden onun dışındaki bütün ravilerin mu-temet kimseler olmadığını belirtmektedir68• Bunlardan özellikle Kisai ileilgili olarak söylenenler ilginçtir. Nevevl'nin, Sahibi, Cullidi dışında İbnSüfyan'dan rivayet ettiğini söyleyenlerin hiçbirisi itimada şayan değildir,demesi bir yana, Kİsal'nin zayıf bir ravi olup olmadığı da bir yana, onunsahihi alışıyla ilgili olarak nakledilen anekdot bir hayli çarpıcıdır.Sem'anl'nin Kisai'den naklettiğine göre, babası Kisaı'yi Müslim'inSahih'ini kendisinden dinlemesi için ibn Süfyan'a göturmüş, fakat o çokküçük olduğundan kitab'ı dinlerken uyuyakalmıştır69• Zehebi (ö.h.748)de Kisai versiyonunun zayıfbir i~nad olduğunu söylemektedir70•

Müslim'in di~er ravisi E6u Muhammed b. Hüseyin b. Muğire el-Kalanisi'~ir. O, Aşkar'a, o da, İbn Mahan (ö.h.387)'a nakletmiş ve ondan

71 .yayılmıştır ..

Nüshaların bütün ravileri ile ilgili detaylara girmek bu çalışmanın Shnırlarını aşar. Ancak, bu konuyu müstakil bir tetkik mevzu yapan Rob-son'un da dikkat çekti~i 'şu noktalara temas etmeden geçemiyeceğiz.

Nevevi'nin şeyhi Ebu İshak (ö.h.664), Sahih'i aldığı Mansur (522-608)'dan 56 sene sonra ölmüştür. Mansur sahihi almış oldu~u ceddi öl-düğü zaman sekiz yaşındadır. Ferevi (441-530) yedi yaşında iken (448)şeyhi Farisi'den almıştır. Farisi (353-448)'de, oniki yaşında iken(365)'de Culudi (ö.h.368-9)'den almıştır.

Kisai ve Culiidi versiyonlarında yer alan Ebu Muhammed b.Attab, Sahihi dört yaşında, Mekki'den; üç yaşında iken de Şantaca-li 'den nakletmiştir.

Ferevi'nin ravilerinden birisi de Harasıani'dir. Ve Ferevl'nin vefa-tında on yaşındadır.

66. tbn Salah, a.g.e., s.117.67. Robson, a.g.m., s.11-14.68. tbn Salah, Sıyane, s.108.69. Robson, a.g.m., s.14.70. Hakim şöyle diyor: "Sahih'i kendi hattıyla yeni bir kitaptan nakletti. Buna itiraz

ettim, beni azarladı. Ben de: asıl nüsham getirsen ve hadisi doğru bir şekilde bananakletsen ya? dedim, bunun üzerine bana: "Babam beni, kitabı işitmem için fakihıbn Süfyan'ın meclisine götürdü. Fakat işitti.ğim nüshayı bulamadım.' euıadi banadedi ki: "Baba'nın seni işitmem için meclise getirdiğini gördiim, sen çok kiiçiik ol-duğun için uyuyordun. Sen, SahiQ'i benim niishamdan yaz. istifade edersin,"Zehebi, Nubelli, XVI/465(339).

71. Robson,a.g.m.,s.15-16.


İbn Mahan'ın rivayetini Münzİr'den nakleden Ebu Bekir Abdülba-ki ise, Münzİr'in vefatında yedi yaşındadır. n

Böylece Müslim'in Sahihi'nin pek çok versiyonunda bazı bölümle-rin icazet veya vicade ile nakledilmesinin yanında, çok önemli bazı nüs-halarının da adeta büluğ t~ağına ermemiş çocuklar tarafından nakledil-diği anlaşılmaktadır. Bu durumun yol açuğı sakıncalar özel bir incelemekonusudur. Biz, fikir vermesi bakımından küçük bir örneği burada kay-detmek istiyoruz.

Nasih'in ifadesi rivayet metni oluyor:

Müslim'in İman bölümünde yer alan bir hadis, rivayet kaynaklarınamüstensihlerin tasarrutlarının nasıl sızdığını ve haberin asli metni halinegelebildiğini gösteren bir örnektir. Metin şöyle:dir:

~W\~;,~:" ı..\\ )lG' \;1-;1£;" '6.,.~\(~ ~ ~

"Bizler Juyamet gününde filan yerdı~n ve filan yerden geleceğiz. Bak (yani buinsanlann üstündedir) ..',?3

Ahmedbavudoğhı metni bu şekilde terceme etıniştir74• Fakat ne me-tinden ve,ne de tercemeden ne denilrnek isteneliğini anlamak mümkün de-ğildir. Çünkü ifade hiçbirşeye benzememektedir. Kadı Iyaz (ö.h.544) bu-nunla ilgili olarak şöyle diyor:

"Bütün nüshalarda bu böyledir. Müslim'in bazı lafızlannı araştırmayı gerektire-cek,btiyük değişiklikler mevcuttur. Dltla sonrakiler bunun içerisinden çıkamarruşve müşkil duruma işaret etmek maksadıyla iki kelime arasına "bak" manasına gelen"unzur" kelimesini yazmıştır. Bu da hadisin kendisinden zannedilmiştir.,,75

Davudoğlu, kaynak vermeden Kadı Iya.z (ö.h.544)'ın bir başka izahı-nı daha nakleder: .

"BütUn bunlar gösteriyor ki, hadis değiştirilmiştir. Ravi, ya bu "kOm" ve "tel"kelimelerini anlayamamış; yahut silmişt: onlann yerine "şöyle böyle" kelimelerinikoymuş sonra yukarısını göstererek "bu insanlann üzerinde olacak" diye tefsirde bu-lunmaya ÇalIŞnuŞ, Uzerine de tenbih içh "bak" kelimesini yaznuştır. Ondan sonrahadisi istinsah edenler ravınin tefsirini de tenbihini de hadisin metninden zannede-rek her ne bulduİarsa onu bu hadisten d;'ye.nakletmişler ve hadis şu gördüğün şeklialnuşur.,,76

72. Robson, a.g.m., s, )8. Buna benzer bir durum da Ahmed b. Hanbel'in Müsnedi içinsöz konusudur. Bkz. Cezerı, Muhammed b. Yusuf, Kitabu'I-Mıs'adi'I-Ahmed, s.44(dipnot).

73. Müslim, I, lman, 84/316, had.no:191 (11177). Aynı rivayet'in Ahmed b. Hanbel'inMüsend'teki versiyonu için bkz. Müsned. IIl/345.

74. Davudoğlu, a.g.e., IVI8R.75. Kadı Iyaz, Meşilrık, I/338.76. Davudoğlu, a.g.e., İVİ 90.

RİVAYEr iLtMLERtNDE ESER KARİZMASI VE MüsLİM'İN EL-CAMJU'S-SAHlffİ 303

Bunun tashif, ta~yir ve lafızlarda bir karışıklık oldu~unda gelmişgeçmiş alimler ittifak etmişlerdir. Abdülhak da el-Cem'u beyne' s-Sahfhayn'da buna işaret etmiştir.n

Bu küçük örnek de göstermektedir ki, haberleri nakleden ravilerin ta-sarruflan kadar, kitapları istinsah edenlerin tasarrufları da rivayet kaynak- .larımızdaki haberlerin aslına nüfuz etmiş gözükmektedir. Kadı Iyaz'ınnüsha farklılıklarından kaynaklanan metinfarklılıklarını ele aldığı Meşa-rıku'[-Envar'ı, bunların ne oranda olduğuna dair yaklaşık bir fikir vere-k h. d' 78. ce ma ıyette ır.

III. Müslim'in Eserine Rivayet Tekniği Açısından Yöneltilen EleştirilerB!Jrada, eleştirileri tek tek ele alıp incelemekten ziyade, tenkit yönei-

ten zatlar kronolojik olarak sıralanacaktır. Bu arada gerekli nakil ve izah-lar verilecektir. Böylece tenkitlerin tarihi gelişimi de gösterilmiş olacak.tır.

Tenkitlerin kronolojik olarak sıralamasına geçmeden evvel, dahaMüslim'in kitabı yazılmadan önce, Ahmed b. Hanbel (ö.h.241) gibi birbüyük hadis otoritesinin, daha sonra Müs1im;in kitabında yer alacak birhaber h~kkındaki kanaatini kaydetmek istiyoruz. Bu haber, Ebu Rafi' ka-nalıyla ıbn Mes'ud'dan Hz. Peygamber'e nisbet edilerek gelen bir haber-dir79• Ebu Davud es-Sicistani'nin "Mesai! an Ahmed" isimli eserinde nak-lettiğine göre, Ahmed b. Hanbel bu haberi, reddetmiş ve bunun İbnMesud'un sözlerine benzemediğini söylemiştir. Buna mukabil Hz. Pey-gamber'in sabn tavsiye eden bir hadisini zikrctmiştir. Haber'in senedindeyer alan Haris b. Fudayl el-Hatmi'nin de mahfuzu'l-hadis olmadığını be-lirtmiştir.80

77. Mü.slim, Sahih, 1/77 (dipnot). Bu kabil müstensih tasarruflarına bi~ örnekte Müslim,I. lman, 72/249, had.no: 158 (1I138)'de imanın fayda vermeyeceği zamana ilişkinEbu Hureyre (r.)'den gelen haberdir: Haberde, güneş batıda doğduğu deccal zuhurettiği ve dabbetularz çıktığı vakit, kişinin imanının kendisine fayda vermeyeceğiirade edilmektedir. Burada geçen 'Deccal- ' kelimesi, daha erken kaynakolan Ahmed b. Hanbel'in el-Müsned'inde (II/445-6) sened aynı olmasına karşın'Ouhan- ' şeklinde yer almaktadır. Gerçi İbn Ebı Şeybe'nin el-Musannefindc(VII/506 no: 37592) de 'deccw' şe~lindedir. Seneô de aynıdır. Burada nasih tasarru-fu bulunduğu açıktır. Bkz. Çelebi, Ilyas,ltikadi Açıdan Uzak ve Yakın Gelecekle il-gili Haberler, s,71.

78. Fuat Sezgin'in, Kadı Iyaz'ın bu eseriyle ilgili değerlendirmesi için bkz. Sezgin,Buhari'nin Kaynakları. s.l 92.

79. Müslim, 1, İman, 20/80, had.no:50, (1169-70). -Burada iki versiyonu nakledilen ha-berler arasında da bazı lafız farklılıkları vardır. Haberde Peygamber'in sünnetindenve emirlerinden yüz çevirenlere karşı el, dil ve kalp ile cihad edilmesi gerektiğiifade edilmektedir. Bazı versiyonlarındahaber, Ebu Rafi' kanalıyla doğrudan Hz.Peygamber'den nakledilmektedir. Bkz. Davudoğlu, a.g.e., 1/287.

80. İbn Salah, Sıyane, s.209~ İbn Salah, ravi Haris'e yönelik herhangi bir cerh'e rastla-ınadığını kaydeder.


a. Ebu Zur'a er-Razi (ö.h.264)

Müslim'in eseri çeşitli açılardan eleştiri konusu yapılmıştır. Bunlar-, dan bir kısmı rivayet tekniği ile alakalıdır. Sahih'te yer "alan bazı rivayet-lerin senedIeri ve ravileri kimi hadis otoritelerince tenkit edilmiştir. Özel-likle es-Sahih ismi ile eser yazanlara, bu çerçevede Müslim'e itirazedenlerden birisi, Müslim'in çağdaşı Ebu Zur'a er-Razi (ö.h.264)'dir81: 0,böyle bir isimle kendi zamanında es(~ryazılmaSını erken ve sakıncalı bul-muş, bu kabil isimlerle eser yazanların asıl amacının kendilerine payeedinmek olduğunu söylemiştir:

" .. Bunlar, vaktinden önce, öne geçmek isteyen bir gü ruhtur. Bunu temin için,kendisiyle öncülü~ü elde edebilecek birşeyler yapmışlar, kendilerine bu.alanda riya-set ~azandırsın diye, daha evvel emsali görülmeyen eserler telif etmişlerdir. (Ravidiyor ki): Birgün a!İamın birisi, Ebu Zur'a'ya Müslim'in Sahih'ini getirdi. Ben deoradaydım Ebu Zur'a kitabı incelemeye başladı. Bu arada Esbat b. Nasr'dan rivayetedilen bir hadis gördü. Ve bana: "Kitabına Esbat b. Nasr'ı dahil eden (bu adamıneseri) sahih addedileıne,~," dedi. Biraz. sonra kitapta, Kum b. Nuseyr'e rasıladı. Veyine bana dönerek: "Bu öncekinden de daha fena, dedi ve Kurn, Sabit'ten mevsulolarak rivayet ettigi hadisleri, Enes'e isnad etmiştir, djye de ilave etti. Daha sonra in-celemesine devam ederek; "Sahih'inde Ahmed b. lsa el-Mısrf'den rivayctte bulunu-yor!? Diye ekledi. Sonra da: Mısırlılann.Ahmed b. ısa'dan şikayet ettikleri kadar,hiç kirnseden şikayetçi olduklannı görmedim, dedi". Ebu Zur'a bu arada eliyle dili-ne işaret ederek, sanki, yalancılı~ından şikayet ediyorlar, demek istiyordu- Devam-la: "Şu kimselerden rivayettc bulunuyor da, Muhammed b. Aclan ve benzerleriniterkediyor. Bidat sahibi kimselere yol açıp, kendilerine bir hadisle delil getirildi.ği vakit, bu es.Sahil1'te yok ki, demelerine imkan veriyor, dedi." Baktım ki, bukitabı yazanı eleştiriyordu ...,,82

Görüldüğü gibi çok erken denebilecek devirde, daha yazılması aşa-masında eser, ismi ve bir takım ravileri sebebiyle tenkide uğramaktankurtulamamıştır.

b. Darakutn~ (305-385/917-995)

Müslim'in eserine rnüstakil bir kitap yazmak suretiyle, rivayet tekni-ği açısından eleştiri getirenlerden birisi de, Ebu Hasan Ali b. Ömer b.Ahmed b. Mehdi b. Mesud ed-Oarakutni'dir83• Oarakutni'nin Buhan veMüs!im'in her ikisine birden yönelttiği tenkitlerini içeren eserinin adı,"el-İstidrakat ve't-Tefebbu'ale'l-Burrarf ve Müs/im"dir. Bıklll'nin "en-Nüketü' 1-Vefiyye"de işaret ettiği üzere, Oarakutni, iki sahih eserde toplamikiyüzon hadisi zayıfbulmuştur. Bunlardan yiiz'ü yalnız Müslim'de, Sek-sen tanesi yalnız Buharl'de, otuz tan~:si ise müştereken her ikisinde tahricedilmiş haberlerdir. Bıkaı, Oarakutni'den başka kimselerin de, onun zayıf

81. İbn Abdilhadi, Tabaktlru Ulemai'l-Hadis, 1I/246 (548).82. Zehebi, NubeM, XIIJ57 1 ; Hazimi, Şurutu'l-Ei"lmeti'l-Hamse, (thk. Kcvscr'i), s.73.83. İbn Kunfüz, Vefeyl1t, s.220.

Rİv AYEr İLİMLERİNDE ESER KARİZMASI VE MüsLİM'İN ElrCAM1U's-SAHiH'İ 305

olduğuna hükmettiği hadisler dışında, bazı haberlerin zayıf olduğunu be-Iirttiklerini, söylemiştir.84

Ancak, Nevevı (ö.h.676), Darakutnı ve benzerlerinin tenkitlerinin,her iki imanıın eserlerini yazarken esas ittihaz ettikleri prensiplere uygundüşmeyen, bu nedenle de sahih'in en üst derecesine ulaşamayan hadislereyönelik olduğunu iddia etmektedir.8s Son devir hadisçilerindenA.Muhammed Şakir de ayın noktayı vurgulamaktadır.86

Diğer taraftan, Darakutrn'nin eleştirilerine İbn Hacer (ö.h.852)Buharı şerhi'nin mukaddimesi'nde kendi zaviyesi9den bazı cevaplar ver-

• • 87mıştır.

C. Ebu Mesud İbrahim b. Muhammed b.Adi ed-Dımaşki (ö.h.40l/m.lOlO)

MüsIim'e tenkit yöneltenlerden bir diğeri de Ebu Mesud ed-Dımaşki'dir88• "Kıtabu'l-Atraf ale's-Sahhihayn" isimli eserinde Müs-lim'in bazı hadislerini tenkit etmiştir.89

d. İbn Hazm, Eb,uMuhammed Ali el-Endelüsi (383-458)

Mağribin büyük hadis hafızı İbn Hazm da bütün takdir ifadelerinekarşın zaman za]llan Müslim hadislerini eleştirmektedir. Onun bu konu-daki listesi bir hayli kabarıktır. Bunları bütün aynntılarıyla tetkik etmekmüstakil bir inceleme konusudur. Ancak, kısaca ifade etmek gerekirse,İbn Hazm Müslim hadislerini üç yönden tenkide tabi tutmuştur.90

1. Sened ve metin yonünden: Bunun örneği Ebu Süfyan ile ilgili,meşhur rivayet, ki İkrime 'b. Ammar tarafından nakledilmiştir. Ebu.

84. Sanani, Taıızihu'I-Ejh2r, 11128. Oarakutni'nin MUslim'e yönelttigi eleştirileri cevap-lamak Uzere Ebu Mesud ed-Oımeşkt (ö.h.40I/m.1O10) "Ceııabü Ebı Mesud Muham-med b. İbrahim b. Ubeyd ed-Dımeşki amma beyyene fihi galata Ebi'I-Huseyn Müs-lim b. Haccac" isimli bir eser kaleme almıştır. Darakutni'nin tenkitlerini Rabi' b.Hadi Umeyr el-Medhali bir master tt:~ine konu yap.mıştır. Tezin adı, Beyne'l-Imameyn Müslim ııe'd-Dôrakutnt'ıfu. (UınmU'I-Kura U. 1396/1976). Bkz. Kande-mir, M. Yaşar, Sahihayne Yöneltilen Tenkitlerin Degeri, Sünnet'in Dindeki Yeri,.5.341,371.

85. ibn Hacer, Hedy, 5.344.86. Şakir, A. Muhammed. el-Baisu'I-Hasls, 5.35.87. ıbn Hacer, Hedy, 5.344-380.88. Zehebi, a.g.e., ;il1068ן1 İbn İmad, a.g.e., II1I157.89. ıbn Hacer, a.g.e., 5.344. .90. ıbn Hazım'ın tenkitlerine dair örnekleri merhum ilim adamı Selman Başaran 'ıbn

Hazm 'n Kütüb-ü Sirteye Baleışı' isimli makalesinde bir araya getirmiştir. Bkz.A.g.m., İsl.Arşt.I1I6, 1988,5.13/17.


"

Süfyan'ın Hz. Peygamber'den istedi!~i üç şeyle alakalıdır91• Bunun üzerin-de ilerde ayrıca durulacaktır. Ancak ıbn Hazın'ın bu haber ınünascbetiylcserdettiği ınütala görmezden gelinect:k gibi değildir. Şöyle diyor:

"Bu haberi 'İkrime b. Ammar mutlaka ya kendisi uydurdu, ya da buhaberiuy-durmuş olan bir yalancıcan aldı da, o yalancı ravinin adını gizleyerek (tedlis yapa-rak) haberi Ebu Zumeyl'den almış gibi rivayet etti.',92 ,

Bir diğeri Huzeyfe b. Yeman hadisidir ki, kendisinin Medine'ye geli-şiyle ilgili bir rivayettir9J• İbn Hazım haberi, hem tarihen yanlış bulur,hem de ravı Velıd b. Curney'in yalancı ve merdud birisi olduğunu söy-ler.94

2- Ravısi yönünden: Huzeyfe kanalıyla gelen ve Velid b. Cumey' ta-rafından nakledilen, Akabe'ye iştirak edenlerin sayısına dair bir haber,ravi Velid s~bebiyle reddedilmiştir.95

Münafıklarla alakalı olarak Cabir'den gelen bir haber de96 ravi, EbuSüfyan Talha b. Nafi' sebebiyle İbn Haim tarafından reddedilmiştir.97

Gün~ı ifşa etmeyle ilgili Ebu Hureyrc (r.) hadisi98 ravısi Muham-med.b. Abdillah b. Ahi'z-Zuhô sebebiyle tenkide maruz kalmıştır.99.

3- Seneddeki kopukluk yönünden: İbn Hazm isnadlarındaki ınkıtanedeniyle 'de bir kısım Müslim hadislerini eleştirmiştir.1oo

91.Müslim, 44, Fadailü's-Sı!habe, 40/168, had no:2501. (Il/I 945).

92. İbn Hazm,'lhkiim, VU198.93. MUslim, 32, Cihad, 35/98, had.no: 1787 (WI414).94. İbn Hazm, lhkiim, V/23-24. Bu ravi ile ilgili olarak bkz. Zehebi, Miaiıı. IV/337 .

(9362).95. Müslim, 50, Sıfatu'I-Münatikin, 1i,had.no:2779/2 (IIU2144).96. Müslim, 50, Sıfatu'l-Müııafıkın, 15, had.no:27&2 (I1U2145).97. İbn Hazm, MuJuıl/a, XIWI 8 i. (Krş, Başaran, a.g.m., s.l4).98. Müslim, 53, Zühd, 8/52, had. No: 2990 (1II/2291).99. İbn Hazm, Mıı/wl/a. VIW55. (Krş. Başaran, a.g.m. s.l5.) İbn Hacer, Muhammed b.

Yahya ez-Zuhll'nin bu zartla ilgili ola:ak söylediklerine yer verir. Buna göre Zuhli,onun aslı olmayan üç haber naklettiğiri, buradaki (Müslim) hadisin (in) de onlardanbiri olduğunu söyler. İbn Hacer de bU~la itiqız etmez. Bkz. İbn Hacer, Hedy, s.439-440. Müslim'in Muaviye b. Sıilih kanalıyla naklettiği 45, Bir, 5/14- 15, had.no:2553/1-2(1iI/1980) hadisi ve Simak b. Harb kanalıyla. naklettiği 36, Eşribe, 33/12,had.no: 1984 (11/1573) hadisi ravileri sebebiyle İbn Hazm' tarafından tenkit edilmiş-tir. Bkz. İbn Hazm, ihkam, VUI83.; Ml/hal/a, 1/232. (Krş. Başaran; a.g.m., s.15).

,

Rİv AYEr İLİMLERİNDE ESER KARİZMASI VE MÜsLİM'İN EL-CAMİU's-SAH1H'İ 307

e. Ebu Ali Hüseyin b. Muhammed b. Ahmed el-Gassani (427-498/1035-1104) ,

Bu çerçevede bir diğer şahıs da Ebu Ali el-Gassanl'dirlOl• Eserininismi "Takyfdu'l-Muhmel ve Temyfzu'I-Müşkif'dirlOı

• Gassanı, kitabındaDarakutni'nin eleştirdiği rivayetlerin dışında kalan bazı haberleri ele al-

103mıştır .

SuyGtı (849-911/1445-1505) de, Müslim'in Sahıh'inde ravilerininzayıflığı sebebiyle, zayıf telakki edilen bazı hadislerin kritiğine tahsisedilmiş, müstakil bir eser gördüğünü söylemektedir. Suyutı, Veliyyuddinel-Iriikl'nin işaret edilen bu esere bir reddiye yazdığım da söylemekte-dir'04• Yine Suyutı, bazı hadis hafızlarımn, Müslim'in eserinde sahih şart-larını taşımayan haberlerin bulunduğuna dikkat çekt~klerini; buna sebepolarak da, kimi haberlerde ibham 105, irsal 106, İnkıta 107 gibi vasıfl~, kimi-

100. ıbn Hazm'ın eleştirdiği ravil~rin bir dökümü için bkz. Başaran, a.g.m., s.16-17.101. Zehebi, a.g.e., 11111233;İbn Imad, a.g.e., 1111408. '102. Kettani, er-Risaletu'l-Mustatrafe, s.1 18. Bu eser 'on bölümden oluşmaktadır. 5 ile 8.

cüzler müelirin; "Tenbih ale'l-Evhiimi'l-Vakıa fı's Sahfhayn min Kıbeli'r-Ruvat"başlığını 'taşımaktadır. Kimi araştırmacılar bunu iki ayn eser zannetmişlerdir. Bueser'in bazı bölümleri Muhammed Sadık Aydın tarafından master tqi (Riyad, 1407/1987) olarak çalışılmış ve yayımlanmıştır. Bu konuda bkz. Sünnet'in Dindeki Yeri,s.341;371,390. ,

103. Kadı Iyaz, Meşarık, 115-6; İbn Hacer, a.g.e., s.344.; Memduh, Tenbih, s.21.104. Bu konuda Zeyneddin el-Iraki (ö.h.806/m.1404)'nin; "el-Ahiidfsu'l-Muharrace fı's-

Sahihayn ellezi Tüküllime flM bi za '!ın ve 'nkıta" isimli bir eser yazdığı, ancak, bueserin müsveddesinin kaybolduğu ifade edilmiştir. Ebu Zur'a Ahmed b. Abdürrahimel-Iraki (ö.h.826/1423)'nin; "el-Beyan ve't-Tavzfh li men harrece lehufı's-Sahfh vekad messe bi-darbin mine't-Tecrfh" (TDVİA.Ktb.No: 12761) adlı eseri de bunlar-dan birisidir. Bu eser'in mUellif hattı ile Beyrut Amerikan Üniversitesinde bulunantek nüshası Kemal Yusuf e1-Hut'un tahkikiyle 1990'da basılmıştır. Toplam 560 raviele alınmıştır. Bunlardan 353'ü Buhan'ye ait ravilerdir. Bunun 227'si aynı zamandaMUslim ve KUtUb-ü Sine'ye dahil olan diğer sünenlerde de bulunmaktadır. Bu konu-. da bkz. Sünnet'in Dindeki Yeri, s.341, 391. İkinci eserle ilgili bilgiler Nevzat Aşıktarafından verilmiştir.

105. Müslim'in mUphem ve meçhul ravilerden yaptığı nakillerin' bir örneğini; 22,Müsakat, 26/130, had.no: 1605/2 (1111228) rivayeti teşkil eder. Müslim burada 'Had-deseni ba'zu ashabina" tabirini kul1anmıştır. Bir başka örnek de; 22, Müsakat, 4/19,had.no.1557 (II/1191) dedir. Burada Müslim 'Haddeseni gayru vahıdin minashabina' tabirini kullanmıştır. Bunun bir diğer örneği de 43, Fazail, 8/24,had.no:2285 (II/1791)'dedir. Burada ise 'huddistu an ebi Usarne' ifadesi kul1anılmış-tır.Müslim'in eseri müsned, merfu'lara tahsis edilmiş olmasına karşın, onda bu sıfatıtaşımayan 'haberler de vardır. Bunlardan birisi Yahya b. Yahya'nın naklettiği, Ab-dul1ah b. Yahya b. Ebi Kesir'in babasına ait şu sözdUr: "La. yUstetau'l-ilmu birahati'l-cismi; yorulmadan ilim elde edilmez". Bkz. Müslim, 5, Mesacid, 311175,had.no: 612/5 (1/428). ,Müslim 'in kitabında yer alan mevkuf haberlere dair müstakil eserler de kaleme alın-

308 MEHMET 1~.MtNÖZAFŞAR

lerinde ise vicade ve mÜıkatebelOH gibi nakik yöntemlerini gerekçe göster-diklerini söyler. Müslim'e yöneltilen bu kabil eleştirilere, cevap vermekmaksadıyla Reşüduddin el-Attar (ö.lı.662)'ın bireser kaleme aldığı vetenkitleri tek tek değerlendirmeye tabi tuttu~u da Suyüti tarafından zikre-dilmektedirlO9.EI-Attar'ın bu es(~rinin adı, "Gurer el-Fevaidu'l-Mecmuaj'iŞe'ni ma vaka'aj'i Müslim mine "-Ahildisi'I-Maktua"dır11O

f. İbn Salah (ö.h.643)

Buhari ve Müslim hadislerinin kesin olarak sahih olduğunu ve bukonuda ulemanın ittifakı bulunduğun'j söylemesine karşın, İbn Salah daMüslim'in bir hadisinin kimilerince hadis tekniği bakımından zayıf bu-lunduğunu nakletmiştir. O namazda besmelenin cebri okunmayacağınıifade eden Hz. En~s hadisinilll mualld hadise, hem de metni mualle) ha-

mıştır. Bunlardan birtanesi İbn Hacer'iıı el:VuktJj ala ma if Sahfhi Müslim mine '1-Mevkujismini taşıyan eseridir. Kitap İbn Salah'ın Müslim'de mevkuf haber olmadı-~i şeklindeki kanaatine ve ona uı/aıı bazı kimselerin bu istikametteki bir iddialarınacevap olarak.yaı.ılmıştır. (s.27-28) Koııu1arına göre 192 mevkuf habere yer veril-mektedir. Kitap: Abdulla:, el-leysl'nin tahkiki ile 1986 yılında' Müessesetu '1-Kiitübi 's-Sakafıyye tarafından Beyrut 'ta basılmıştır.

106. Müslim'de mürselolduğu için eL:ştirilen haberlerin sayısı takriben on tanedir.Suyurti, bu haberlerden çoğunun ınüsned versiyonlarının bulunduğunu kaydeder.Ancak, sadece Ebu'I-AHi, Yezid b. Abdıilah b. Eş ..Şıhhir el-Amıri (ö.h.l 11)'in mür-sel haberinin sahih bir tarikla sahabeden mevsu1 olarak nakledilmediğini belirtir.Bkz. Suyuti, Tedrib, 1/170.

107. Suyali, Attar'ın kaydettiği munkatı' hab~rlerin onUç tane olduğunu söyler ve bunla-nn dökümünü verir. Suyurı, a.g.e .. 11172.174.

108. Daha evvel, bir vesileyle kaydettiğimiz üzer,~, Suyuti de, Müslim'in tenkid edilenravilerin yaı.dıkları nüshalar'ında çDk htifade: ettiğini belirtir ve bunlara örnek ola-rak Ebu Zübeyr'in Cabir'den, Sül1f:yl'in babasından; AHi b. Abdurrahman'ın baba-sından: Hammad b. Seleme'nin Sabit'ten ve benzerlerinden yaptıkları rivayetleriiçeren nüshalan gösterir. Ekz. Suyuti, a.g.e., 1/69.Müslim eserinde hocaların viciide tarikiyle aldıklan haberlere de yer vermiştir. Bun-dan dolayı da ayrıca tenkide uğramıştır. Bunlardan bir tanesi İbn Ebi Şeybe'den alı-nan ve onun; "vecedtu ii kitabi an :~bi Uslimc:- Kitabımda Ebu Usame'den nakIedi-len şu haberi buldum" diye başlayan, Hz .. Aişe'ninfaı.iletiyle ilgili rivayettir. Bkz.Miislim, 44, Fazailu's-Sahabe, 13/80 lıad.no:2439 (11/1890); Şebbir Ahmed,Fethu' /-Mü/him, 1/217.

109. Suyati, Tedrib, 11107. Suyuti'niıı işaret ettiği bu zat yedinci hicri asırda Mısır'dahadis otoritesi olmuş Yahya b. Ali b. Abdullah b. Ali b. Müferric el-Kuraşi, el-Umevi en-Nabhlsi'dir. (584-662). Bkz. İbn Abdilhadi, a.g.e., IV/229-230; Zehebi,a.g.e.,IV/1442.

110. Tahanevi, zafer AhmeeL.Mukaddimetıı /'lai's-Sünen, 1/286. Reşiduddin'in bu eseri(İzz b. Cem. Meşyaha 127 ab). Yazması: Damad İbr. 396 (sonu noksan, i 164a yk.,9.H.asır) Bu eser, Muhammed b. Ali et-Temimi d-Mazeri'nin Mu'tim'ine reddiye'olarak kaleme almak suretiyle o Sahi/ı-i Müslim'de bulunduğu iddia edilen 14makro hadisi vasletmeyeçalışmışıır. Ancak bu yazma böliimünün sonu eksik öldu-ğu için"sadece 5 hadisi ihtiva etmektedir." Bkz. Kettani, Hadis Literatürü, (çev.Yusuf Ozbek) s.3 (dipnot 2/1)

/

i i i ' i

RivAYEr İLİMLERİNDE ESER KARİZMASI VE MÜsLİM'İN EuJ.MJU's-SAH1Ht 309

dise bir örnek olarak zikretmiştirll2• Bu çerçevede serdettiği şu mütala ka-naatimizce hayli önemlidir:

••...Bu lafızIa haberi rivayet eden kimse onu, kendi anladığı mana ile nakIetmiş-tir. 'Namaza el-Hamdülillah ile başlıyorlardı' sözünden, onlann besmele çekmedik-lerini anlamış ve kendi anladı~ı şekliyle onu rivayet etmiştir. Ve tabi hata etmiş-tir. ..••II.J

İbn Salah'ın, MUslim hadislerindeki ravi tasarruflan ile ilgili açıkla-. malan da hayli dikkat çekicidirl14•

Bu haberle ilgili olarak Iraki'nin dikkat çektiği bir başka husus ise,onun Katade versiyonunun mükatebe yoluyla nakledildiğidir. Irili, mü'-katebe ile rivayetin sıhhati konusundaki ihtilafa dikkat çekmekle yeti-nirl15• İbn Hacer Irakl'nin bu ifadelerine dayanarak olsa gerek, hadistekiilletin haberin mükatebe ile alınması olduğunu söylemiş ve bunun da red-dedildiğini belirtmiştirl16• Ancak gerçek illet mükatebe değil, muhalefetve ızdıraptır. Nitekim İbn Abdilber buna işaret etmiştir. Mükatebe ilealınmış olması da aynca bir kusurdur.

g. Abdülkadır el-Kuraşı (h.676-77S)

Abdülkadir el-Kuraşi de "el-Cevahiru'l-Mudfe" adlı eserine zeyl ola-rak kaleme aldığı "el-Kitabu'l-Camt'de şu tenkide yer veriyor:

••...Birtakım kimselerin, Buhari ve Müslim'in kendilerinden hadis rivayet etti~iraviler köprüyü geçmişlerdir, demeleri tutarlı olmaz. Zira Müslim kitabında Leys b.Ebi Süleym ve benzeri zayıf revilerden rivayette bulunmuştur. Buna cevap olarak,Müslim kitabında onlardan yalnızca itibar, şevahid ve mütabaat kabilindenrivayetıere yer vermiştir, diyorlar. Bu da tutarlı ve do~ru olamaz. Çünkü Hafız(Reşidüddin el-Auar) şöyle diyor .•• ttibar, Şevahid ve Mütabaiit, hadisin durumunubilmeye yarayan unsurlardır. Müslim'in kitabı ise.zaten sahih hadisleri esas almıştır.Binaenaleyh, nasılolur da, zayıf bir tarik ile sahih hadis tespit edilir?" i17

III. Müs!im, 4, Salat, 13/50, had.no:399 (11299). .112. İbn Salah, uıamü'I-Hadis,s.92.; İraki konuyu etraflı bir şekilde tartışmıştır. Bkz.,

Takyid, s.98. İbn Abdilber bu konuda müstakil bir eser yazmış ve el-lstizkar'da dageniş bir biçimde konuyu ele almış ve Hadis'in muzdarip olduğu.nu söylemiştir.Bkz., IV/1263-172; İbn Rüşd, Bidflye, 1191. tbn Salah bu haberi kimlerin illetli bu-lunduğunu açıklamamıştır. Ancak kendisi de bunu böyle kabul ederek nakletmiştir.Suyati'nin, Hz. Peygamber'in babasının akibetiyle ilgili Müslim rivayetini tenkidederken sarfetti~i ifadelerden, bu habere ilk tenkidin imam Şafii'den geldiğini anlı-yoruz. Bkz. HiM, W227. Hadis'i, zayıf bulanlardan birisinin de Hatip Bağdadi oldu-ğu zikredilmektedir. Bkz. İbn Abdilhadi, el-Muharrar ji'l-Hadis, 11187(230).Hadis'in sahih oldu~una dair görüşler için bkz. İbn Cevzi, et-Tahkik fi AJıadisi'I-Hi/af, 1/357.; Cezairi, Tevcih, W602-604.

i13. ıbn Salah, uıamI-Hadis, s.92.114. İbn Salah, Sıydne, 140, 147, 15~, 163, 173.; İbn Teymiyye de Enes hadisini sahih

kabul etmekle beraber, onun ravinin ictihadının ve mana ile naklinin bir ürünü oldu-ğunu söyler. (Nakleden, Cezairi. a.g.e., W604).

115. Irliki, Takyid, s.100.116. Saniini, SübülU's-Seldm, 11172.

310 MEHMET EMiN ÖZAFŞAR

Kuraşı, tenkidini şöyle sürdürür:

••...Bil ki, rivayette 'cnne' ve 'ar.' kipieri inkıta ifade eder. Yani, hadisçilere göre .bu kabil haberler müdclles nevinıkıdir. Buhari've Müslim de de bu türden pckçokrivayet vardır. Bazıları buna da iltiınasla şöyle diyorlar; bu kabil haberlerSahihan'da ise ittisal'e hamlolunur, onlatııı dışında ise o taktirde munkatl'dırlar.,,1I8 .

Zehebl'nin konuyla ilgili yaklaşımı bir hayli dikkat çekmektedir:

. ••...Müslim.in Sahih'inde, Ebu'ı-Zuheyr'İn Cabir'den dogrudan işittiğini tas rihetmedigi epeyce hadis vardır. Ve bu hadisler Leys tarikının dışında bir tarikla naklc-dilmişlerdir. Bu hadisleırle ilgi olaı:ak ~;albimde bir şüphe var. Mekke'de silahladolaşmanın helal olmadığı yolunda hadisI2(i. RasuliiIlah'ın başında siyah bir sarı k ol-duğu halde, ihramsız olarak Mekkc'ye girdiğini ifade eden hadist2l, Yine, Rasulül-lah'ın bir kadın gördügü, hoşuna gitmesi üzerine de hemen eşi Zeyneb'in yanına gel-digi yolundaki hadis122, vb. bunlardandır."m

h. Celiıleddin es-Suyutf (849 ..911)

Hadis alanında yazdığı irili ufaklı onlarca eserle, bu sahada kendinemühim bir yer edinmeyi başaran Suyutrnin bir Müslim haberine yöneltti-ği eleştiri kanaatimizce önemlidir. Rivayet kaynaklannda yer alan haber~lere bakışta ne kadar serbest bir tutum sergilenebildiğinin sıradanbir ör-neği de sayılabilir. Suyuti, Müslim'.je: yer' alan ve Hz. Peygamber'inbabasının akibetini bildiren bir haberi konu edinir. Rivayet Sabit el-Bünanı kanalıyla Hammad b. SeLem(~'nin Hz. Enes'ten naklettiği ve Hz.Peygamber'in:

••...Benim babam da. senin baban da ,;e~ıennemdedir .."

ibaresini içeren haberdirl24• Suyuti, bu konuyu dile getiren diğerrivayetleri de dikkate alarak, özellikle :Ma'mer b. Raşid'in el-Cami'inderivayet ettiği bir versiyonul2S dikkate alarak Müslim'in haberini eleşti-

117. Kuraşi. Cevahir. V/566~ HJziml. a.g..e .• s.7/.; Tahanevı, a.g.e .• 1/286.118. Kuraşı. a.g.e., V/566; Hazimı a.g.e .. s.74.i19. Kuraşi. a.g.e., V/566-567; Hazİmı, a.y.120. Müslim, 15. Kitabu'I-Hae, 83/449 (I/9S9).121. Müslim, 15, Kitabu'I-Hae, 84/451 (U990).122. Müslim. 16. Kitabu 'n-Nikah. 2/9 (11/1021).123. Zehebi. Mizan. IV/39.124. Müslim, I, İman, 88/347, had.no:203 (1/191).

i .

\

RiVAYEr h.1MLERİNDE ESER KARİZMASI VE MüsLİM'İN EL-C.wJus-SAHiH'İ 311

rir'26. Haber'in ravisi Hammad (ö.h.i67) ile Ma'mer (ö.h.152) .arası~dabir karşılaştırma yapar ve şöyle der:

••...Ma'mer. Hammad'tan daha saglamdır. Zira Hammad hafızası cihetiyle eleşti-riImiştir. Hadisleri içerisinde münker rivayetler vardır. Söylediklerine göre bunlarımaiyetinde çalışan kişi eserlerine sokuşturmuştur. Hammad da eserlerini ezberleme-diği için bunlan rivayet etmiş ve tabi hata etmiştir. Bundan dolayı Buhllri kendisin-den hiçbir haber nakletmemiştir ...••127

suyatı, ravi cihetiyle getirdiği bu eleştiriyi, daha genel ve rivayetkaynak1an için son/ derece mühim bir mütala ile sürdürür. Suyuti,ravilerin haberleri kendi anladıkları şekliyle ve mana olarak nakl et-

/ tikleri gerçeğine getirir sözü ve rivayetlerde görülen ravi tasarruflarımhatırlatarak şöyle der:

••...Anlaşılıyor ki. bu ilk lafız (Müslim'in ibaresi) ravi'nin tasarrufundandır.Ravi, kendi anladığı şekliyle, onu mana olarak rivayet etmiştir. Sahihayn'daravinin tasarruf ta bulundugu bu kabil pek çok rivayet mevcuttur. Halbuki başkasıondan daha sabittir .. ,'.128

Kanaatimizce Suyatl'nin bu son söyledikleri hayati önemi haizdir.Ve muteber hadis kolIeksiyonları değerlendirilirken göz ardı edilmesi im-kansız bir noktadır.

ı.EIMni

Nasıruddin el-Elbanl'nin, rivayetleri kritikte sene d tenkidi ile yetinil-mesİ kanaatinde olduğu ve günümüzde klasik dönem hadisçiliğinin sonörneğini teşkil ettiği bilinmektedir. Ehl-:i hadis ekolüne mensup olup sele-fi yaklaşımın öncülerindendir. Bu itibarla kendisi eleştirilerini hadis tek-niği açısından geliştirmiştirl29. Elbanı muhtelif eserlerinde, Müslim'de yer

125. Abdurrazzak, Musannef, X/454.126. Suyutı, el-Hlivi Jj'l-Fetlivi, 11/226.LZ7.suyatı, a.g.e., 11/226.128. Suyuti. a.g.e., 11/227. Bu kabil ravi tas~f1arına maruz kalmış daha başka habe~ler

de vardır. Bunlardan birisi. Müslim, 1, Iman. 5/19. had.no:16 (U45) te yer alan ıbnÖmer rivayetidir. Burada yer alan haberlerin kimisinde oruç. hac'dan önce kimisin-de de sonra zikredilmiştir. Buradaki takdim vetehiri bir problem olarak gören İbnSalah (ö.h.643) şöyle deme ihtiyacı hissetmiştir:

"Sanki bu, mana ile rivayeti uygun gören birisi tarafından yapılmışa benziyor. Bu kimse 'önceligi ve• önemi bulunan şeyin önce zikredilmesinin dil'de yaygınoldugu kanaatini taşıdıgından. rivayette takdimve tehir yaparak tasarrufta bulunmuştur. Bu konuda ıbn Omer'in yasagını da duymamışa benziyor. Bunu

. iyi anla! Zira şimdiye kadarbunu açıklayan kimseyi görmedim ... !.... .(ıbn Salah, Sıyıine, s.147.) Ancak Nevevi (ö.h.676) böyle bir yaklaşıma asla rızagöstermemiş ve şöyle deme zaruretini hissetmiştir:

"Şayet, bu kabil yerlerde takdim ve ıe'hir ihtimali kapısı açılacak olursa bu ravi ve rivayetler için bir nevi.cerh ifade edecektir. Eger. bu kapı açılacak olursa, çok az bir şey dışında bizim itimat edebilecegimiz hiç-bir şey kalmaz. Bunun batıl oldugu ve yine bunun doguracagı sakınca açıktır: Böyle şeylere kalbinde has-talık olan kimileri sanımıştır, Allah en iyisini bilir."

(Nevevı, Şerh, U178- 179. Krş. Sıyıine. s.147, dipnot, i)129. Kimilerince kendisine: aııame. nakldid. tnuhyi's-Sünne ve muhaddisü'l-Asr gibi SI-

rat!ar atfedilmektedir. Bkz. İbn Cevzi, Zuafa. II/33) (dipnot,I.) Elbani'nin muhtelifkimselerle polemikleri meşhurdur. Zahid el-Kevseri'nin Buhari ve MUslim hadisle-

,

312 MEHMET EMİN (~ZAFŞAR

alan elli kadar hadisin sened açısından za.yıf olduğuna hükmetmiştirl30•Elbani tenkitlerinde şu ifadeleri kullanmıştır;

"Bu Sahibi Müslim'deki zayıf bir hadistir. Hadis, Müslim'i~.sahihinde yer al-masına ragmen, yine de senedi itibariyle zayıftır. Zira senedinde Omer b. Hamza el-Ömer/ vardır. Ve o zayıf bir ravidir.,,131

"Bu hadis, ulemanın Sahihi Müslim'de bı lunup da hakkında ileri geri söz ettik-leri az miktaİ'daki hadiskrdendir."132

"Bu haberin layık oldulıu şey, zayıf hadisI ~raraıanda ı;ikredilmektir."133

"Her ne kadar Müslim tahric etse de, za~'Jftır. İbn Hıbban Sahihinde; bu sahihdegildir. Çünkü, hadis Habib b. Ebi' Sabi(jn n/vus'tan yaptlgı bir rivayettir, demek-tedir. Beyhaki de, Habib sika ravilerden olmakla beraber tediis yapardı. O'nun buhadisi Tavus'tan işittigine rastlamadım." dcmektedir.134

"Bu şekliyle münker'dir".13S

"Bu merfu sifatıyla zayıf bir sencddir. İki ume de illeti vardır. Birincisi, nıüdellisolan Ebu 'z-Zübeyr'in 'an'ane'si, ikincisi ise, lyaz b. Abdullah'ın zayıfbir ravi olma-sı. Ulema kendisi hakkında ihtilaf etmişlerdir,.I36

"Bu senedin ricali sikadır. Fakat iki tane: illeti vardır. Katade'nin 'an 'ane' ilerivayeti ve Mutarrıf el- Varrak'ın hıfzmm kötü olması. Katade, hadisi Mutarrıftanişitmemiştir .;,137

Elbani, Ebu'z.Zübeyr'in Cabir'den işittiğini tasrih etmeksizin'an'ane' ile yaptığı otuzbeş rivayetin za:'ıf olduğuna hükmetmiştir. Bugörüşlere reddiye yazan Mahmud Said'1emduh, bunlardan on tanesihariç, diğerleri hakkında Ebu'z.Züb.~yr: in semaına delalet eden veya'rivayetine şahid ve mütabi olabilecek rivayetlerin bulunduğuna dikkatkmi . 138çe ştır.

rini tenkidine yönelttigi eleştiri ile ilgili olarakbkz. Yemlini, Tenkit, mukaddime l/b.130. Elbani'nin zayıf olduğuna hükmettiği MUslim hadislerinin dökümü [Ek.lII]'tedir.131. Elbani, Kitabu'z-Zifaf, s.61.62. MUslim, 16, Kikah, 21/123, had.no: 1437 (11/1060).132. Memduh, Tenbih, s.4.133. Elbani, Silsiletu'z-Zaife. 1/91; krş. Tenbih, s.4.134. Memduh, Tenbih, s.122 Aynı hadis hakkında İbn Teymiyye'nin değerlendirmesi

için bkz. Meemuu'l-Fetilva U256.135. Memduh, Tehbih, s.4.136. Memduh, a.g.e., s.108.137. Memduh, a.g.e., s.5, 197138. Memduh, Tenbih, ay.

Müslim'de bulunduğu halde senedinkki ızdırap ve ınkıta dolayısıyla eleştirilen ha-berlerden birisi de Talak bölümünde İbn Abbas'tan gelen haberdir (Müslim, 18,Talak, 2/15, had.no:1472 ([1/1099) Eir lafızdıı üç talakla boşanmanın hükmüne iliş-kin haber İbn Abbas'tan Tavus kam.lıyla nakledilmektedir. Ancak, Tavus'un bunuİbn Abbas'tan doğrudan işitip işitmedi~i şüphelidir. Nitekim bazı versiyonlardaarada Ebu's-Sahba zikredilınektedir. Zehc:bi, asıl ismi Sıla b. Eşyem el-Adcvi olanbu zatın, İbn Abbas'tan sadece bir haber naklettiğini kaydeder. Zehebi, Nubela, IIII

RİVAYET İLİMLERİNDE ESER KARİZMASI VE MÜsLİM'İN EL-CAMİU'S-SAHİH'İ 313

ll. Müslim'in Zayıf Olduklan ileri Sürülen Ravilerinden BazısıHakkında Yapılan Değerlendirmeler

Şimdi, Müslim'in kendilerinden hadis naklettiği, fakat cerh, tadilalimlerince zayıf oldu~na hükmedilen bazı raviler hakkında ne gibi de-ğerlendirmeler yapıldığını görelim. Peşinen belirtelim ki, burada, kaydet-tiğimiz mütalar tartışmaya açıktır. Cerh ve tadil'de mezheb, meşrep vegörüş farklılığının ne kadar önemli roloynadığı ehlinin malumudur.

1. Leys b. Ebi Süleym b. Zenim el-Leysi el-Kuji(öh.134/m.751).

Ahmed b. Hanbel,.bu ravi'nin zayıf olduğunu söylemiştirl39• Esasismi Enes'tir. Mucahid, Ibn Sınn ve Tavus gibi zatlardan rivayette bulun-muştur. İbn Uyeyne ve Nesaı zayıf olduğunu söylemişlerdir. Ahmed,'muzdaribu'l-hadıs'tir, fakat, insaplar kendisinden rivayette bulunmuşlar-dır' demiştir. Es-Saidi, 'hadisi zayıftır', derken, Ebu Hatim ve Ebu Zur'aer-Razl'ler; 'O'nunla meşgul olunmaz. O muzdaribu'l-hadis'tir', demek-tedirler. 140

İbn Hıbban (ö.h.354);

Ömrünlln s~nlarına dO~i ihtilat'a maruz kaldı, isnadları karıştırmaya başladı.MUrsel haberleri. merfu olarak rivayet etmeye, sika ravilerin kendilerine ait olmayanhadislerini. onlara isnad ederek nakletmeye başladı." diyor.141. , ,

İbn Hıbban şöyle devam ediyor:

"Raviler~en bir grup sika kimse, ömürlerinin sonuna do~ru ihtilata maruz kaldı(bunadı)lar. Öyleki, ne dediklerini bilmez oldular. Buna ra~men kendilerine yönelti-

497 (113); İbn Hacer, Istlbe, II1200 (4132).Kevseri, rivayette kullanılan tabir'in ınkıta'ya delalet ettiğini söyler ve zaten Müs-lim'de bazı munkatı haberlerin bulundl!~una dikkat çeker. Kevseri, el-İşjak, alaAhktlmi't-Talak, s.47. ımam Ahmed'ten ıbn Abbas'ın bütün talebelerinin, Tavus'unhilafına nakilde bulunduklarını söyledi~i aktarılır. Bkz. Şevkani. Neylü'l-Evtar, VU~62. Cassas bu haberin münker oldu~unu belirtir. Cassas, Ahkamu'l-Kur'an, II186.;ıbn Abdilber de: ••...Tavus.un rivayeti vehim ve hatadır .. ıbn Abbas'ın mevalisi ara-sında Ebu's-Sahba diye birinin bulunmadı~ı nakledilmiştir" der. /stiıJc1lr, XVW15(25042-25043).; Kurtubi, Tavus rivayetinin zayıf olduğunu, söyler. Bkz. Kurtubi,el-Cilmi', ıw129.; San'ani de hadisin muzdarip oldu~una dair nakillerde bulunur.Farklı mütalalar için bkz. İbn Hacer. Fesh. IXL298; Sanani, Sübülü's-Selilm, WU172; Davudo~lu, a.g.e, VW442-443.Bu 4~~erlendirmeler içerisinde Tahanevi'nin mütalası dikkat çekicidir:••... üzetle, ravilerinin sika olması ve MUslim'in Sahih'inde rivayet etmiş oImasmadayanarak. bu hadisin sıhhatine hükmetmek yanlıştır. Çünkü sika da bazen yanılırve vehmeder. Müslim bu hadisi Sahih'inde içtihadına ~ayanarak rivayet etmiştir.ünun içtihadı ise bütUn ümmet için hüccet teşkil etmez. Özellikle de rivayet ihtima-li ise ... Sahih olduğu kabul edilse bile, bu sıhhat içtihadi bir sıhhattir ...•• Tahanevi,/'laü's-Sünen,XU173-l75. .

139. Ahmed,/lel,U1l9(731). .140. İbn Cevzi, Zuaja, II129; Ali Rıza, Alaadin, Nihdyetu'l-ltıbilt, s.297.

" i L

/

j

314 MEHMET Ejvlİ~, ÖZAFŞAR

len sorulara cevap verdiler ve iste.dikleri gibi hadis rivayet ettiler. Bu suretle, sahiholarak naklettikleri ile sakimleri birbirin kan?tı. Ayırdedilemez oldu. Bu itibarla dakendileri tamamen tcrkedildiler:,14~ '

i.Suveyd b. Said b. Sehl Şehriyılar, Ebu Muha",med el-Hadesani(ö.h.239)

Bu ravı, Malik, İbn Uyeyne ve daha başkalannd~n rivayette bulun-muştur. Yahya b. Main; ,

"Kezzab ve sakıt olduğunu söy;emiş, eğ ~r benim bir at ye bir de mızrağım ol-saydı', gider onu katlede:dim, demiştir .'.1~3 :

/Ahmed, 'metruku'l-hadis,' derken; Nesaı, sika olmadığını not etmiş-

tir. Buh1iri de, gözlerini kaybettiğini ve b'ı yüzden telkine maruz kalarak,kendi hadisi olmayan bazı rivayetleri naklettiğini kaydetmiştir; Darakutnıise; 'sikadır, ne var ki yaşlılığında kendisine içinde nekaret bulunan ha-disler okunmuş, oda icazc1 vermiştir,' deıniştir.'44 :.

, i

İbn Hıbban'ın: l'"Sika ravilere nisbd ederek miişkil hah~rler getirir. Rivayetlerinden kaçınmak

vaciptir,',145 .

demesi oldukça dikkat çekicidir.

141. İbn Hıbban, Mecruhfn, IJJl3 ı.142. İbn Hıbban, a.g.c.,1/68-1II231.143. İbn Hıbban, a.g.e.,1/352 ..144. İbn Cevzı, a.g.e., 11132.(1587).145. İbn Hıbban, a.g.e., 1/352. Müslim'c kendi sağlığında bu zattan rivayetle bulunmaya

nasıl cevaz verdiği sorulmuştur. Müslim bu zattan mütabi, ya da şahid kabilindendeğil, biizat asıl telakki ettiği cinst.en ri'/ayetler nakletmiştir. Zehcbi de buna işareteder. Zehebi, Tezkire, Il/454(462); NuheZa, XI/4L8 (97). Müslim Hafs b. Meyse-re'nin nüshasını Süveyd bnalıyla alabildiğid söyler. (Bkz. NubeZa, X1/418) Hafs b.Meyse~e ile ilgili de olumsuz görüş scrdelenler vardır. İbn Cevzt, Zuafa. 1/225(948); ıbn Hacer, Hedy, s)96. Hafs rivayetı için bkz. Müslim, 45, Bir ve Sıla, 401138 had.no:2622.(III/2024). ! •

• Süveyd.b. Said'in Müslim'deki haberlerinden birisi de İman'bölümünde yer alan veCenab-ı HaR ile ilgili nahoş nitelerneleri içeren haberdir. Burtıda Allah Tcalil'nın kı-yamet günü önce sahte hir suret içerisinde mü'minler görüneEeği, sonra asli 'suretinedönerek görüneceği, bunun. üzerine mü'minl,~rin kendisini tanıyacağı v .b. t:ısvirl~ryeralmaktadır. Müslirr. Liman, 81/302, haj.no:183.(I/167)~ Bu haber, hem senedive hem de metni cihetyle eleştiriimiştir. Seııed'de Süveyd p. Said yeralmaktadır.Kevseri buna işaret eder. Bkz. (Bekhaki, eZ-Esma ve's-Sıfat~ s.436 (dipnot). Ayrıcabkz. Gazzali, es-Sünnetii 'n-Nebeviyye, s.127 (krş., Nebevf Sünnet. s.203-204.)Müslim'de yer alan bir diğer haber de Trııızdarip olduğu gerekçesiyle tenkiı edilmiş-tir. Bu haber'in içeriği de Allah'ın sıfatlarıyıı ilgilidir. Allah'a sağ ve sol cl ya da ikiel nisbet eden bir haberdir. Müslim, 50, MüııafıkGn, 24-26, had.no: 2788 (111/2148).Kevseri, ravı Abdülaziz b, Scleme'nin ı:~dırabı (tereddüdü) sebebiyle Buhari'nin bu. hadisi rivayet etmediğini belirtir. Çeşitli açıklamaların ardından haberin hem senedve hem' de metin olarakmuzdarip olduğunl). söyler. Bkz. Sübki, es-Seyfu 's-Sakil,(thk. Kevseri) s.51-52 (dipnot). :

i: II i

i '

RİVAYEr ll...İMLERİNDEESER KARİZMASI VE MÜsLİM'İN EL-CAMlu'S~SAHfH't 315

3. Amr b. Hamza b. Abdullah b. Amr b. El-Hattab el-Ömeri

Salim'den rivayette bulu'nmuştur. Ahmed ve Razı hadislerinin ıııün-ker olduğunu söylemişler; Yahya 'zayıf,' derken; Nesaı, 'leyse bikavi'ifadesini kullanmıştır:46 . . '

4. Ebu iMd, Kutn b. Nüseyr el-Gubarf,

Cafer b. Süleyman'dan rivayette bulunmuştur. İbn Adi, hadisleriçalıp mevsul olarak naklettiğini, Ebu Zur'a'nın da onun aleyhine çalış-tığını, söylemiştir,l47

5. Muhamm'ed b. İshak b. Yesar, Ebu Abdullah el-Medfnf

Süleymanet-Teymi; "kezzabtır,' derken; Yahya b, Said el-Kattan;'Hadislerini sırf Allah nzası için terkettim. Yalancı olduğuna şehadet ede-rim,' demiştir, İbn Main, sika, fakat huccet olmadığını;, Nesaı de, 'hadistekavi olmadığını belirtmişlerdir. Meçhul kimselerden, batıl rivayetler nak-lettiği söylenirken, yalnız Şu'be saduk olduğunu söylemiştir.'48

6. Süveyd b. Amr, Ebu'l-Velid el-Kindf (ö.h.203)(Kuji)

Hammad b. Seleme'den rivayet etmiştir. İbn Hıbban onun hakkındaşöyle demektedir:

"İsnadları de~iştirirdi. Sahih senediere çürük metinleri eklerdi. Hiçbir biçim-de onunla ihticaeta bulunmak caiz değildir." 149

Yukarıda isimlerini ve cerh, tadil alimlerinin haklarında yaptıklarıdeğerlendirmeleri aktardığımız raviler sadece örnek kabilindendir. Çeşitlifırka ve zümrelere mensubiyetleri dolayısıyla eleştiriden kurtulamamışpekçok ravi bunlara dahil edilmemiştir.150

Şüveyd'in saduk olduğuna dair görüşler için bkz. Mahmud, a.g.e" s.176-186.146, ıbn Cevzi, a.g.e., 11/207. (2453) ,147, ıbn Cevzi, a.g.e, 111/18(2771).148. İbnCevzi, a.g.e., 111/41. (2882).149. İbn Hıbban, Mecruhfn, 1/351; İbn Cevzi,Zuaja, 1I/34,150, Bu konuyla ilgili olarak M. Said Hatiboğlu hocamızın değerlendirmesini nakletmek-

te yarar görüyorum; ."Buhar! ve Müslim'e yapılan itirazlardan birisi onların rayileri arasında sünni görüşdışına çıkmış Ehl-i Bidat'tan hadisçilerin bulunuyor olmasıdır. Her ne kadar, "bu ikikaynakta bid'atçiler varsa bile bunlar: daı. yani kendi fikirlerinin propoğandasınıyapmayan kimselerdir" denmiş ise de Iraki (ö,806/1404)'nin şu nakli bunun geçer-sizliğini anlatmaya yeterlidir:'"Buhari ve Müslim dahi, dailerle ihtkac etmişlerdir. Mesela Buhilri Haricidaiilerden İmran'la, Buhilri ve Müslim, müreie'nin dailerinden olan Abdülhamid ile

316 MEHMET EM!.'! ÖZAFŞAR

Zehebi ve İbn Hacer, İbn Hıbban'ır, bu kanaatini ~iddetle elcştinniş-lerdirom

III. Müslim'de Bulunduğu Halde ,W"evzuatKitaplllnnda Yer AlanHad~kr '

Müslim'in Sahih'in de bulunduğu r.alde uydurma oldukları gerekçesiile Mevzuat kaynaklarına geçen hadis:,~J(vardır. Bunlardan bir tanesi,dünyanın zemmedildiği şu hadistir:

"Dunya mü'minin zindanı, kafirin i,e c:~nnetidir.,,152

Sağani (577-650), el-Mevzuat isiml i eserinde bu haberi kaydetmiştir.Ancak, niçin uydurma sayıldığına d,ıir 'ıir açıklamada bulunmamıştırl5) oUydurma haberler konusunda kan tutuJllundan dolayı eleştirilen Sağani,özellikle, Müslim'in kitabında yer alan bir hadisi uydurma ilan etmesi ne-deniyle iyice şimşekleri üzerine çekmi:itir. Sahavi (Öoh0902), bu hadisiTaberani, Ebu Nuaym, Bezzar' ve Bağavi'nin rivayet ettiklerini,Bağavi'nin onun sıhhatine hükrnı~ttiğin. söylemiştirl54~AclOni (öoh.1162)de, Sağani'nin hükmüne itibar edilemeyı:ceğini belirtniiştir1550

Sağani'nin kitabına reddiye olua\ kaleme alıQan "et-Tehiinı fi't-Ta'kfbi ala Mevzuati's-Sağani" isimli c.erde de yazar, Müslim'in tahricettiği bir hadise asla uydurma denilerni)' [:ceğini ifade ~tmiştirl56o .

Müslim'in m:evzO~ltkitap};mna geı;:~~bir diğer Jaberi ise, Ebu Hu-reyre'den nakledilen şu ha~istir: '

"Ben Rasulullah'ı; 'şayet uzun yaşars2I., Allah'ın hışmına uğramış bir vaziyettesabahlayan ve O'nun Ianeti ile akşamlayarı: dlerinde sığır kuyrukları gibi kamçılanbulunan bir güruhu görmem yakındu,' buy: nırken dinledim.',157

ihticac etmişlerdir. (Tedrib, 217),SuyOti (ö.91 III 505):"Burada, Buhari ve MLislim'in bidatle cerh:dilmi~ ravilerini, saymak isterdim" diye-rek, bu iki kaynaktaki bidatçilerin mah!aıhru da yapıvermiştir, 8 i isim teşkil edenbu ravilerden 14'ü Mürcie'den, Tsi Naslxı (Yani Hz. Ali'ye buğzedenlerden); 25'iŞia'dan, 30'u Kaderiye'den; l'i Cehmiyy(:', 1~I1,2'si Han1riyye'den; 1'i Vakıfıyye'den(yani, Kur'an'ın yaratık olup olmadığı ko;usunda görüş beyan etmeyenlerden); 1'iKaadiye'den (yani, zalim idarecilere karşı ,ilfiil karşı çıkrnayanlardan)dır. (Tedrib,219-220) ...Müs!im'in hemşehrisi ve müst;hrici tbnu'l-Ahrem (ö.344/1449); "Müs'-!im'in ki~abı şiilerle d~,ludur" di;/~~. (Fethıı'/.~ugis), 1/332)-1,Bkz. Hatıboğlu,M.Saıd, Eleştırıl~ı, I.Arşt., X/l-3. s.6. !

151. İbn Cevzi, a.g.e., II/34 (dipnot,I). LekııevL. u-Refu ve't-Tekmil, s.275.152. MUslim, 53, Zühd, 1(1I1/2272): Ahmed,ll/l97, 323, 399, 485.; Tirmizi, 37, Zühd,

16, had no: 2324 (IV/562).; tbn Milce, :'7, Zlihd, 3, had.no:4,1 13 (II/I378) ..153. Sağani, Ebu'l-Fadl Muhammed b. Hasan, el-Mevzuat, s.13. i154. Sahiivi, el-Makilsıdü 'l-Hasene, s.2 17.155. AciAni, Keşfu'l-Hafao 1/494.156. Sıddik, Abdülaziz b. Muhammed, et-Tehfini, s.52.

RİVAYET İLİMLERİNDE ESER KARİZMASI VE MüsLIM'tN EUAM1U's.SAHiffİ 317

Haberi, İbn Cevzı (510-597) "el-MevztMf'ında kaydetmiştir158• Uy-durma oluşuna gerekçe olarak da, İbn Hıbban'ın şu değerlendirmesinizikretmiştir:

"Bu batıl bir haberdir. Zira, ravi EOah (b. Said) sika kimselerden uydurmahaberler nakleden birisidir. O'nunla ihticac etmek hela! degildir."159

İbn Cevzi'nin bu tasarrufuna Suyatı 'şiddetle karşı çıkmış ve şöyledemiştir:

"Hayır. Allah'a yemin olsun ki bu haber batı idegildir. Bilakis, son derece sahih.tir. Müslim, Sahih'inde kendi şeyhleri kanalıyla Ebu Amir'den rivayet etmiştir."I60

Daha sonra Suyatı, hocası İbn Hacer'in "el-Kavlu'l-Müsedded"te buhaberle ilgili olarak söylediklerini nakleder:

"Bu sahih'tir. Müslim, bir grup şeyhi kana!ıyla onu Ebu Amir el.Akadi'den nak-letmiştir. Başka bir tarikına da yer vermiştir. Kitabu'l-Mevzutlt'ta sahihayn'da olupda mevzuluguna hükmedilen bundan başka hadise rastlamadım. Bu büyük bir gaflet-tir. Adı geçen Ejlah sika, meşhur bir ravidir. İbn Main, İbn Sa'd, Nesai ve EbuHatim onu tevsik etmişlerdir. Abdullah b. EI.Mubarek ve tabakası ondan rivayettebulunmuş, Müslim hadisini tahric etmiştir. Ukayli'nin; İbn Mehdi ondan nakIetme-miştir, sözünden başka mütekaddimun içerisinde onunla ilgili menfi söz söyleyenbirisini görmedim. O'nun bu sözü de cerh degildir. İbn Cevzi, bu konuda İbn Hıb-ban'ı taklit etmekle büyük bir yanılgıya düşmüş, yahut, İbn Hıbban Eftah konusun-da yanılmış ve onun, bu hadisi yüzünden zayıf oldugunu söy1emiştir..:'161

İbn Hıbban'a şiddetli bir tenkit Suyati ve İbn Hacer'den. önce, .Zehebi'den gelmiştir. Zehebi şöyle diyor:

"Eftah'ın hadis'i, sahih-garib'tir. İbn Hıbban çogu zaman sika olanları cerhederde, sanki ne dedi~inin farkında olmaz:,162. '

Haberle ilgili değerlendirmeler böyledir. Ancak hiç kimse,rivayet'in, o dönelnin zabtiye teşkilatının halka yaptığı muamelelere karşıbir infialin ürünü olup olamıyacağı ihtimali üzerinde durmamıştır. Döne-min itikadi, siyasi, sosyal ve kültürel yönlerden gelişmeleri ile, bu kabil

157. Müslim, 51, Cenne, 13/53.54 (11112193).158. İbn Cevzi, Mevzıü2t, 1111101. .159. ıbn Cevzi, a.g.e., LLL/WL;Zuaja,1I128; İbn Hıbban, kendi eserinde bu ravi ile a!aka-

lı olarak şu ifadeleri kullanıyor: "Kuba meşayihindendir. Medine'de yaşamıştır.Sika kimselerden uydurma, güvenilir zevattan asılsız nakillerde bulunur. Kendisiyleasla ne ihticacta bulunmak ve ne de rivayette bulanmak hela! değildir:' İbn Hıbban, 'a.g.e., 1/176. .

160. Suyati, el-Ledlf, 111183.161. Suyati, a.g.e., ll/1 83.


rivayetler arasında ne tür bir ilişkinin olabileceği alimlerimizin tenkityönteminde yerini almamı.ştır.163

IIIMüslim'in Eserinin içeriği'de Yöneltilen Eleştiriler

I. Müslim'in içerik Yöniinden Tenkit Edilen Hadisleri

Kaynaklanmızda geçen ıivayetler,n sened bakırlundan kritikleri ya-pıldığı gibi seyrek de olsa bazı rivayetler içerikleri bakımından da elcşti-

. rilmiştir. Müslim'in eserinde de bu kabil rivayetler mevcuttur. Bunlarınbir kısmı, Kur'an'la ve temelilkelerle çelişki arzettiği, bir kısmı tarihi va-kıalarla çeliştiği, bir diğer kısmı da akıl ilkeleri ile çeliştiği iddiası ile'eleştiriImiştir. Şimdi sırasıyla bunlara dair bazı örnekleri görelim.

1. Kur'an ile Çeliştiği Gerekçesiyle Eleştirilen Rivayetleri

a. Yaratılışla ilgili Ebu llureyre hadisi:

Bu kabil rivayetlerden en başta geleni Ebu Hureyre (r.) vasıtasıylanekledilen ve "türbe" hadisi diye meşhur olan rivayettir. Rivayet şöyledir.

"RasulUııah elimden tutarak şöyle buyurdular: Aııah. yeryüzünü cumartesigünü yaratmıştır. Yer üzerince dagları pazar, agaçları pazartesi, kötülükleri salı,nuru ise çarşamba günü var etmiştir. Hayvanları perşembe, Ademi de cuma günüikindiden sonra, mahlukalın en sonunda ve cuma saatlerinin sonlanna doğru, ikindiile akşam arasında, halketmiştir." 164

Alimler, bu hadisi, Allah Teala'nın yeri ve göğü altı günde yarattığı-ın ifade eden ayetler ile açık'ra çelişki içerisinde buldukları için reddet-mişlerdirl6s• Zira, hadis, yaratmanın yedi günde tamamlandığını ifade et-mektedir. .

İbn Teymiyye (ö.h.728), bu duruma şöyle işaret etmiştir:

"Bu hadisle ilgili olarak rvlüslim'e, k(~ndisinden daha alim olan Yahya b. Mainve Buhari ve daha başkalan itiraz etmişlerdir. Yanlışı açıklayıp, bunun RasulülIahınsözü olma41ğını ortaya koymı'şlardır. Ve delilleri de onliırın lehinedir. Zira, Kitap,SUnnetve lema ile sabittir ki, Aııah Teım yer ve gökleri altı günde yaratmıştır. En

162. Suyuli, a.g,e, ay.163. Bukonuda, seneler önce yapılan bir tez çahşmasmın hala basılmamış olması, ülke-

mizdeki rivayet tetkilderi açısından bir kayıptır. Hatiboğlu, M.Said, "Hz. Peygam-ber'in Ve/al/ndan Emeı:fier'in Sonuna Kadar Siyasf-ictimilf, Hadiselerle Hadis Mü-nasebetleri" Ank.Ü. İlahiyat F .. Ankara, 1967. (73). Bu çalışmayla ilgili olarak bkz.Kandemir, M. Yaşar, SahihaY;1'a Y'öneltilen Tenkitlerin Değeri, Sünner'in DindekiYeri, s.362-366.

164. MUslim, 50, Slfatu'I-Münafıkin, 1/27, hadNo: 2789 (II/2149). .165. ılgili ayetler için bkz. Araf.54; Yunus.3, Had.7; Furkan 59; SecdeA; Kaf.38;

Rİv AYEr İLİMLERİNDE ESER KARİZMASI VE MüSUM'İN EL-CAM1U'S-SAHlH'İ 319

son yarattıgı Adem'dir. O'nun yaratılışı da Cuma'ya rastlar. Bu ihtilaflı hadis ise,bUtUnbunların yedi günde yaratıldıgını ifade ediyor. Kaldı ki, bundan daha sahih birsenedIe gelen haberde ilk yaratmanın pazar günü oldugu belirtiliyor."I66

İbn Cevzt ve İbn Kayy,ım (691-751) da, hadis'in merfu sıfatıyla uy-durma olduğunu söylüyorlar. Buhfui, bunun .Ebu Hureyre tarafındanKa'b'tan nakledildiğini söylerniştir:67

Hadis'in Senedi:

Hadisçilerin müselsel haberlere örnek olarak verdikleri 'had/su' 1-müşabeke' de denilen bu rivayete senedi cihetiyle de eleştiri yöneltilmiş-tir. Beyhaki (384-458) şöyle diyor:

"Bu hadisi MUslim kitabında, Şureyh b. Yunus ve daha başkaları vasıtasıylaHaccac b. Muhammed'den rivayet etmiştir. Kimi ilim adamları bu hadisi, tefsir vetarih otoritelerinin ittifakına ters dUştUğünden dqlayı gayn ~ahfuz olarak nitelemiş-lerdir. Kimi alimler ise, hadisin senedindeki ıSmail b: Umeyye'nin ibrahim b.Yahya'dan, Onun da Eyyub b. Halid'ten aldığını, oysa ıbrahim'in kendisiyle ihti-cacta bulunulacak vasıfta olmadıgını söylemişlerdir. BUyük hadisçi Ali b. el-Medinide, İsmail b. Omeyye'ninhaberi İbrahim b. Yahya'dan aldığını belirtıniştir ..,',I68

Kcvseri (1878-1952), ravilerden İbrahim b. Yahya ile alakalı olarakşu bilgiyi verir:

••...Ahmed onun, kaderi, mu'tezili ve cehmi oldugunu, bütUn belanın ondan kay-naklandıgını, ulemanın hadislerini terkettiğini ve onun bir hadis uydurucusu oldugu-nu söylemiştir. İbn Main de onun, kezzab bir rMızi oldugunu belirtmiştir. Binaena-leyh, böyle bir senedie ne hadis, ne de müşabeke sabit olamaz."I69

İbrahim b. Yahya ile ilgili olarak cerh ve tadil otoriteleri şu değer-lendirmeleri yapmakta~ırlar:

"Asıl ismi Sem'an olan bu zatın terceme-i halini Zehebi Mizan'da kaydetmiş,ancak hadis uydurdugu konusunaişaret etmemiştir. İbn Cevzi ise, Mevzıuit adlı ese-rinin mukaddimesinde, kendine yöneltilen bir soruya cevap olarak, onun hadis uy-

, durduğunu söylemiş, uydurduğu bir hadisi de misalolarak vermiştir. Nesal'den deonun uydurmacı olduğuna dair bir görüş nakledilmiştir,',17o

Bu zatın yalancılığı konusunda, ileri gelen hadis otoriteleri adeta itti-fak etmişlerdir, denilse sezadır. Başta, Malik b. Enes, İbn Mubarek,Yahya b. Said el-Kattan ve İbn Main olmak üzere önceki ve sonraki ha-disçilcr onun yalancı olduğunu söylemişlerdir. Hatta Yahya, ~aderi oldu-

Hadid.4.166. ıbn Teymiyye, Kavdid UIQmi'l-Hadis, s.289; Fetava, 1/256,7; XVIII/18.167. Buharı, et-Tdrihu'I-Kebfr, I1I1413.lbn Kayyım, Menfir, s.84-85.168. Beyhaki, el-Esma ve's-Sıffit, s.487.169. Beyhaki, a.g.e., s.487 (dipnot,I.)

320 M3HMET EMİN ÖZAFŞAR

ğu için değil, yalancı olduğu için onun hadislerinin terkedildiğini belirt-• • 171 i

~~'. :.Bütü.n bunlara karşın MUslim'i ve rivayetini müdafa edenler de yok

değildir. Işte son devir hadisı;ilerinden biri ol!1n Abdurrahman ~. Yahyael-Muallimi bunlardan birisi. O, öncelikle, ıbn Medini'nin; ısmail b.Ümeyye'nin hadisi .•İbrahi~ b. ~bi Yahya'dan tediis' yoluyla aldığı şek"lindeki görüşünü eleştirir. ıbn Umeyye'nin sika bir ravi olup, tedlis deyapmadığını söyler. Buradaki hatanın Eyyub b. Halid~den kaynaklandığı-ona dikkat çeker. Eyyub'un Ebu Hureyre'den iki rivayetinin bulunduğunu,bunlardan birisinde haberin; " ...Rasulüllah elimde tuteirak" diye başladığı-nı, diğerinde ise: "Ka'b dedi ki ..." diye başladığını,I fakat Eyyub'un ikisözü birbirine karıştırarak, Ka'b'ın sözünü Rasulüllah'a isnad ettiğinisöyler.m

b. Sihir Hadisi

Müslim'de bulunup da Kur'an ile çeliştiği gerekçesiyle tenkit edilenbir diğer. hadis ise, Rasulüllah (sa.)'a sihir yapıldığ~nı belirten hadistir.Rivayet şöyledir: i

"Aişe (r.) şöyle demiştir: R~ulüllah'a Beni Zureyk Yahudilerinden Lebid b.A'sam denilen birisi sihir yap':ı. Oyleki, Rasulüllah'a yapmadığı halde bir şey, sankiyapmış gibi geliyordu.:,J73

Bu rivayet, Allah Teala'nın: "O zalimler, (mü'minlere) siz olsa olsabüyüye tutulmuş bir adama uymaktasınız, dediler,,174ayeti ile çelişkili gö-. rülmüştür. Hadisi doğru kabul etmenin kafirlerin iddialannı haklı çıkar-mak manası taşıyacağı i.h~risürülmüştür. Hadise, erken devirlerde şiddetleitiraz edenlerden birisi Ebu Bekir el-Cassas (ö.h.370)'frr' .

!Cassas konuyla ilgili olarak şöyle demektir.

170. Halebi, Burhaneddin, d-Keşfı</-Hasis an men Rumiye bi Vazi'l-Hadis, s.47-48 (23).171. İbn Hıbban, Mecru.bırı, 11105; ıbn Cevzi, Zıwf(j, 1151(l 16).'İşin ilginç tarafı bu ıbra-

him b. Yahya'dan ıbn Cureye ve Şafii gibi önemli bazı zevatın rivayette bulunmaIa-ndır. İbn Cu.reye'in az. olmakla beraber, künyesini l\ullanmak suretiyle ondan hadisnaklettiğini ıbn Hıbbal1 jfade eder. Şafii'ye gelince ıbn Hıbban şu ifadeleri kuııanı-yor: "Şafii, gençlik yıllarında onun meclisine iştirak etmiş, çocuk hafızasıyla onunhadislerini ezbcrlemi:i1ir. Çocuklukta ezb(:r, taşa nakış giöidir. Ömrünün sonlarınadoğru Mısır'a gidip, geniş eserler yazmaya başlayınca riv~yetlere ihtiyaç duymuş,fakat kitapları yanında olmadığı için çoğunlukla ezberinden kaydetmiştir. Bu bakım-dan ondan (İbrah'im'den) da rivayette bulunmuştur. Çoğu zaman, onun ismini tasrih.etmeksizin sadece, künyesini kuııanmıştır ...•• İbn Hıbban, a.g.e., 11107. Son dönemhadisçilerinden Kevs(,ri, Şafii 'nin bu kabil ravilerden rivayette bulunmasını bir zafı-yet olarak kaydeder. Bkz. Kevseri,/hkak14' [-Hak, s.44.

172. MuaJlimi, el-Envaru'I.Kaşife, s.193.173. Müslim, 39,Selam, 17/43 (1111719).

RİVAYEr 1I.lMLERtNDE ESER KARİZMASI VE MÜSLIM'tN £L.CAMİU's-SAHJH'İ .321

"RasulUllah'a sihir yapıldıgı yolundaki iddialan hemen tasdik eden ve bu kabiliddialan reddedenlere karşı en katı tutumu takınanlar, halkın cehele gUruhu ve haşe-viyenin elebaşıandır. Bu yolda sıhhatine kail oldukları uydurma haberler de rivayetetmektedirler ... Rasulüllah'a sihir yapıldığını, bu sihirin ona tesir ettiğini ileri sürü-yorlar. Hz. Peygamber'in: "yapmadıgım ve söylemedigim halde, herhangi bir şeyisanki yapmışım ve söylemişim gibime geliyor," dedigini iddia ediyorlar."m

Allah Teaıa'm~ kafırlerin bu yollu iddıalanm yalanladığını belirtenCassas, yukanda kaydettiğimiz ayete atıfta bulunarak, konuyla alakalırivayetler için şu mütalayı serdetmektedir: '

"Bu kabil haberler, ahmakhaşeviyelerle eğlenmek, onlan peygamberlerin muci-zelerini inkara sevketmek için mülhidleriri uydurdukları haberlerdir.',176

Buna karşılık rivayeti savunanlar da yok değildir. Onlar, Kur'an'ınsöz ettiği müşriklerin, hadiste ifade edilen manayı kastetmediklerini söy-leyerek, paygamberlerin de birer insan olduklannı hatırlatmışlardır.Ancak, Allah Teaıa'mn onlan .koruduğunu, Eyyub (as) ile Musa (as.)'nınkendilerine dokunan kötülükleri şeytana nisbet ettiklerini, binaenaleyh,şeytanın zaman zaman peygamberlere de musallat olabileceğini ileri sür-müşlerdir. Kasimi şöyle demektedir:

"Bu kimselere karşılık, peygamberlere de sihir yapılabileceğini ispatlamak içinAllah'ın şu sözU hatırlatılabilir: 'Hayır, siz atın dedi. Bir dc baktı ki, bUyUleri saye-sinde, ipleri ve sopalan kendisine gerçekten koşuyor gibi görünüyor. Musa, birdeniçinde bir korku duydu.'1n Ayet, açıkça bu sihirbazlann, Allah'ın peygamberini ha-yale sUrüklediklerini, öyleki, önUnde gerçeklerin değişmesiyle, ipleri yılan zannetti-ğini, durmakta olan şeyleri hareket e4~yorlar zannettiğini, ifade etmektedir. Bununlaçelişecek makul bir sebep de yoktur. Oyleyse, kabulU ve iman edilmesi vacip olmak-tadır.',178 .

i

Kasimi'nin bu itirazına şu şekilde karşılık verilmektedir:

"Sihirbazların, sihirleriyle Musa'ya tesirinden dolayı O'nun ipleri yılan şeklindegörmesinden sözeden ayet yalnızca göz boyama ile ilgilidir. Nitekim Allah Teala:"Siz atın dedi, onlar atınca insanlann gözlerini bUyUlediler,d79 Bu, akla yapılan birsihir değildir. Aralannda çok fark vardır.',IBO

Sihir hadisine itiraz edenlere karşı müstakil bir eser de kaleme alın-mıştır. Ebu Abçlurrahman Mukbil b. Hadi'nin yazdığı kitabın adı"Rududu Ehli'l-Ilm ale't-Tô.inine fl Hadisi's-Sihr," şeklindedir. i988'deMısır'da basılmıştır.

174. Furkan, 25/8; İsra, 17/47.ı75. Cassas, Ahkdmu'I-Kur't1n, 1/59-60.176. Cassas, a.g.e., 1/60.177. Taha, 20/66-68.178. Kasimi, Abdullah b. Ali, Müşkiletu'I-AMdisi'n'Nebeviyye, s.48.179. Araf,7/l16.


c. Zinalcar, hırsız ııe içki ı"çenin imanı ile ilgili hadis

Kur'an nassı ile ters düştüğü gerekçesiyle eleştiriye uğrayan birdiğer Müslim hadisi de, zani, hırsız ve içki içenin imaiıına dair haberdir.Hadisin zahiri, bu kimselerin söz konusu fiilleri işlerken imanlarının ken-dilerinden aynldığını jfade ettiği iddiası ile hadise itiraz edilmiş ve şuayetle çeliştiği ileri sürülmüştür.

"İçinizden fuhuş yapan her iki tarafa da ceza verin"IS!

Ayette, fuhuş yapanlara 'sizden' denilmek sureti~le, kendilerinden'mü'min' ismi nefyedilmezken, hadiste bu fiilleri irtikap edenlerden ima-nın aynlacağı ifade edilmiştir.

Hadis'in Müslim versiyonu şöyledir:

"Zina eden kişi, zina halinde mü'min olarak bu işi yapmaz, hırsız çalarkenmti'min olarak çalmaz, sarhoş da içerken, mü'min oldu~u halde içmez."ısı

Bu hadisi, kendineulaşan metni itibariyle tenkit edip reddedenlerinbaşında, MüsIim'den bir asır evvel vefat etmiş olan Ebu Hanife (ö.h.l50)gelmektedir. Talebesi ile aralannda ge~;.enkonuşma şöyledir.

"Talebe: Şunu riv<iyeteden kimseler hakkında görüşün nedir? Mü'min zina etti-gi vakit, gömlegin çıkanldığı gibi, kişinin imanı da başından çıkartılır. Tcvbe etti-ginde, imanı ona geri döner." Bu sözlerd,enşüphe mi edersin? Yoksa onu tasdik miedersin? Eger, tasdik edersen, Haricilerin görüşüne iştirak etmiş olacaksın; Yok eğerşüphe edecek olursan, () zaman da, Haridlerin görüşünden şüphe etmiş ama kenditavsif ettigin adaletten de rücu etmiş olacaksın. Eger, sözlerini tekzib ederscn, butaktirde sana, "Al1ah'ın peygambcrinin sözlerini yalanlıyorsun" diyccekler. Çünküonlar bunu, Rasulül1ah"akadar uzanan bir sencdie rivayet ediyorlar.

Alim: Onlan tekzib ederim. Benim onlan yalanlamam ve reddetmem, Pey-gamberi yalanlamak manasına da gelmez. Peygamber'in sözünü yalanlamak,ancak, kişinin "ben Peygamber'in sözünü tekzib ediyorum, demesiyle olur.Fakat, bir kişi, "ben Peygamber'in sö)'lediğl herşeye iman ediyorum, şu kadarvar' ki, Peygamber :tufiüm konuşmaz, Kur'in'a da muhalefet etmez, derse;onun bu sözü, Peygamber'i ve Kur'in'ı tasdik etmek, O'nu Kur'an'a muhale-fetten tenzih etmek. anlamına gelir. Şayet, Peygamber, Kur'in'la çelişse,Allah'a haksız yere söz isnad etse, Allah O'nu bırakmaı, kudretiyle yakalar veşah damarını kopartır. Nitı~kim,bunu bir' ayetinde belirtmiştir. (Hakka, 69/44)

ISO. İdlibi,Menhecu Nakdi'/-Metn, s.255, 257.1Sı. Nisa, 4/16.IS2.Müslim, I, İman, 24/104, had.noı57/5, (1/77).Aynı haberi Buhari, Mezalim, ıu157;

Eşribe, VII241; Hudı1d,VIIIlı 3'de rivayet etmiştir. Hakim de iki de~işik varyant ilehaberi nakleder. Şöyle denilmektedir:

"Kul, zina ettilli vakit. iman ondan çıkar ve bir buluı gibi (tepesinde durur). Zinadan döndüllü vakiı. imanona geri gelir,""Kim, zina eder, içki içerse, ;nsanın başından gömleğini çıkardılıı gibi, Allah da onun imanını çıkartır."

RİVAYEr İLİMLERİNDE ESER KARİZMASI VE MüsLİM'İN ElrCAM1US-SAH1H'İ 323

AlIah'ın peygamberi AlIah'ın kitabı ile çelişemez. AlIah'ın kitabıyla ters düşen deAllah'ın peygamberi olamaz. Bu rivayet ettikleri (haber) Kur'an'a tersıir. Zira,Allah Teala, Kur'an'da •• . " demek suretiyle, onlarda'mü'min' ismini nefyetmemiştir. Ve yine, 'sizden kim onu işlerse' demiştir. Burada-ki 'minkum-sizden' ifadesiyle ne hristiyan ve ne de yahudiler kastedilmemektedir.Sadece mü'minler kastedilmektedir. Peygamber'e isnaden, Kur'lin'a muhalif ola-rak gelen rivayetleri reddeden kimsenin itirazı, peygamber'i red manası taşı-maz. O'nu yalanlarnak anlamına da gelmez. Sadece)' onu,RasulüUah'a isnadederek rivayet edenleri reddetmek manasına gelir."IS

Bu değerlendirmesiyle Ebu Hanife, sözkonusu hadisin muhtevasınıKur'an'a ters görmüş ve reddetmiştir. Bunu yaparken getirdiği izah tar-zıyla da, rivayetler içerikleri bakımından değerlendirilirken nasıl birmetod izlenmesi gerektiğine dair önemli bir prensibi hatırlatmıştır. EbuHanife, bu ifadeleriyle adeta, asırlar sonra bile, kendi mezhebinemensup olup da, şu veya bu biçimde kaynaklara geçmiş olanrivayetleri kritik etmeyi peygamber (s.a)'e ve O'nun sünnetine itirazgibi anlamakta ısrar edenlere de peşinen ikazda bulunmuş gibidir.Bu kabil kritiklerio rivayetleri nakledenlere yönelik olduğunu, aslaPeygamber'e bir itiraz manası taşımadığını hatırlatmaktadır.

Ancak, sonraki alimler, Müslim'de yer alan bir hadisi reddetmekten-se, onun levil edilmesini tercih etmişlerdir. Ancak, haberin Buhari veMüslim'in dışındaki versiyonları, Hakim'in rivayetleri de dahil, senedIe-rindeki bazı illetler gerekçe gösterilerek reddedilmişlerdir .184

Bu hadise şüphe ile hakılmasına yol ayan bir diğer sebepde, ha?isinBuhari'deki rivayetlerinden bir lqsmını, ıbn Abbas'ın mevlası Ikri~me' nin nakletmiş olmasıdır.ls5 İlerime'nin haricilikle itham edilmiş olmai.sı, hadisin muhtevasının da hariçi doktrinine paralel bulunması, ravininkendi kanaatini desteklemiş olması şeklinde yorumlanmıştır. Kevseri, İk-rime için şöyle diyor:

"İkrime'nin hadisine gelince,' bu haricilik düşüncesinde bir ravinin hadisidir.Mezhebini desteklediğinden dolayı, kabul edilemez:.ı86

İbn Abbas'a yalan isnad etmekle de itham edilen İkrime hakkındakaynaklarda şu bilgilere yer verilmektedir:

Bkz. Hakim, Müstedrek. 1/22.183. Ebu Hanife, el-Alim ve'l-Muteallim, s.26-27. Ebu Hanife ve talebeleri'nin bu konu-

lardaki yaklaşımı için bkz. Ünal, İsmaill:fakkı, İmam Ebu Hanife'nin Hadis Anlayışıı'e Hanefi Mezhebinin Hadis Metodu, D.LB.Y., Ankara, 1994.

184. Ebu Hanife, a.g.e., s.26.185. Buhar!, Hudild, VIII/2D.

\


Zehebi (ö.h.748):

"Büyük alimlerdendir. Hıfzı cihetiyle değil, fakat, itikadi görüşlerinden dolayıhakkında ileri geri söz edilmiştir. Çünkü o" harici doktrinini benimsemiştir."IR7

İbn Kuteybe (ö.h.276):

, "İkrime. haricilerin görüşünü benimsiyordu. Bazı idarecilerin onu tevkif et!TIekistemeleri üzerine. ölünceye kadar Davud b. Husayn'ın yanında gizlenmiştir. Ikri-me. seksen yaşında (ö.h.l05/m.723)'te vefııt etmiştir.188

Ancak, İbn Hacer (ö.h.852) İkrime'ye yönel~ilen eleştirileri reddet-mekte, ona. nisbet edilen: harici görüşünde olma, ıbn Abbas'a yalan nis-bet etme ve yöneticilerin hediyelerini ka.bul etme gibi ithamların asılsız

k i.olduğunu o~ya oymaya çalışmaktadır.

Diğer yandan Muhammed b. Zeyd b. Vak.ıd (?) başta olmak üzerebazı kimselerin de bu hadisi reddettikleli kaydedilmektedir.I90,

d. Abdullah b. Übey b. Selul ile ilgili rivayet

/ Kur'aıı'la çeliştiği gerekçesiyle itiraza maruz kalan haberlerden biri.si de, münafıkların başı Abdullah b. Übey b. Selul'un cenaze namazı ileilgili rivayettir. Rivayette Hz. Peygamber'in onun cenaze namazını kıldı-ğı ifade edilmektedir. '

"Abdullah b. Übey b. Selül vefat ettiği zaman. oğlu Abdullah RasulüIlah'a gele-rek. babasına kefen yapmak için kendisinden gömleğini istedi. O da verdi. Sonra,ç.enaze namazını kılmasını istedi. Rasulüllah namaz için ayağa kalktı. Bu sıradaOmer. Rasulüllah'ın eıbisesinden tutarak; 'Ya Rasulallah! Allah. onun namazını kıl-Olayı sana yasakladığı halde, namazım ını kılacaksın?' dedi. Bunun üzerine Rasulül-lah; 'Beni Allah, sadec(: muhayyer bıraktı ve: Onlar için ister bağışlanma dile. isterdilcme. Onlar için y~tmiş kere af dilesen de ...• buyurdu. Ben yetmişten daha fazla afdileyeceğim. dedi.. Omer: 'Hiç şüphe yok ki, o bir münafıktır. dedi. Arkasından, Ra-sulüllah onun namazını kıldı. Bunun üzerİne Allah Teilla: "Onlardan ölen birininüzerine asla namaz kılma. kabrinin başında da durma ..•, ayetini indirdi.,,191

Hadis'in kendileri ile çeliştiği söylenen ayetler şunlardır:

"Onlar için. ister bağışlanma dile. istersen dilerne. Onlar için yetmiş kez de afdilesen. Allah asla onlan ~.ffetmcyecek. BL',onlann. Allah ve Rasulünü inkar etmele-rinden dolayıdır..',192

186. Ebu Hanife, a.g.e., 5.26 (dipnot).187. İbn Cevii. Zuafa, WL 82.188. İbn Kuteybe, el-Maarif, s.457.189. İbn Hacer, Hedy, s.425. /190. Davudoğlu, a.g.e., 1/307.191. Müslim. Slfatu'I-Müniifikin. 1/3. Hadisi, Buhari. Cenaiz, Tefsir, Libas bölümlerinde,

Tirmizi, Nesai ve İbn Mace Tefsir bölümünde tahric etmişlerdir.

RİVAYET İLİMLERİNDE FSER KARİZMASI VE MÜsLİM'İN EL-CAMİU's-SAH1H'İ 325

"Onlardan ölen birisinin namazını asla kılma. Kabrinin b~ında da durma ..••193

İbn Hacer'i~ verdiği bilgiye göre, bu hadisi yukarıdaki ayetlerle çe-lişkili gördüğü için reddedenler arasında Buhari şarihlerinde Davudil94,büyük kelamcı Ebu Bekir Bakı IIanı (ö.h.403/m.1013); İmamu'l-Haremeyn Cuveyni (ö.h.478/m.1075) ve talebesi Ebu Hamid Gazzali(ö.h.505/m.lOll) vardır.19s

Bakıllani şöyle demektedir:

"Bunu kabul etmek caiz de~ildir. Bu hadis, sUbutu bilinmeyen ahad haberlerden-dir. Yani, bu konuda ahad haberler, tevatUr derecesine ulaşmamıştır. Zannidir. qola-yısıyla, burada oldugu gibi, asıllardan herhangi biriyle çelişti~i vakit reddedilir .••I96

Cuveyni ise:

"el-Muhtasar'da, Bu hadis es-Sahth'te tahric edilmemiştir, derken el-Burhdn'da,hadisçiler sahih bulmuyorlar, demektedir .•.197

Gazzali ise el-Mustasfa'da: "Zahir olan, bu hadisin sahih olmadığı-dır ," demektedir.198

Şarih Davudi de: "Bu hadis gayn mahfuz'dur," demiştir.l99

Bu konuda Reşid Rıza da şu görüşleri ileri sürmektedir:

"Kuşkusuz bu hadis, iki ayetle çelişki arzetrr:ektedir. Rivayetlerden ve zanni de-lillerden daha çok kat'i deliHer ve usuli din ile uğraşan alimler, bu çelişki karşısındametni cihetinden de olsa, hadisin sahih olmadığına hükmetmişlerdir. Bunların başın-da, büyük kelam alimleri, Bakılllini, Cuveyl)i ve Gazaıi gelmektedir. Buhari şarihle-rinden Davudi de onlar gibi dUşünmek1edir,"ıoo

Ancak, İbn Hacer başta olmak üzere hadisçiler, kelamcdarınrivayetle ilgili görüşlerini hadis bilgilerinin azlığına hamletmişler, adetle-ri olduğu vechile rivayetin tevili cihetine gitmişlerdir20l• Fakat, bu habere

192. Tevbe, 9/80.193. Tevbe,9/84.194. Buhari şarihleri arasında iki tane Davudi vardır. İbn Hacer'in kendisine atıfta bulu-

nabileceği Ebu Cafer, Ahmed b. Said ed-Davudi olmalıdır. Hattabrnin şerhindenazami derece de yararlanarak "Şerhu'l-Ciimii's-Sahih" adlı eseri meydana getirmiş-tir. İbnü't.TIn'in kendisinden nakillerde bulunduğu kaydedilmektedir. Bkz. Hu-seyni, a.g.e.,s.63-64.

195. İbn Hacer, Feth, VLI1/222.196. İdlibi, Menhee, s.263.197. İbn Hacer, Feth, VLI1/222.198. İbn Hacer, a.g.e., VLI1/222.199. İbn Hacer, ay.200. Reşid Rıza'nin bu hadisle ilgili değerlendirmeleri için bkz. Menar, IX!696, XXIX!

40.43,104-105; İdlibi, Menhee, s264.

326 MEHMET EMİN ÖZAF~AR

kelamcılann rivayet tekniğinden ziyade" içerik açısından itiraz ettiklerinigözden kaçıiınışlardır.

c. Kur'an Metn'i İle Çelişen Haber:. .Müslim'in naklettiği bir haber'de Leyl suresi 3. ayet'in, bugün eli-

mizdeki Kur'an metninden farklıolduğu görülmektedir. Alkame'den nak-ledilen haberde şöyle denilmekte:

"Alkame şöyle demiştir: Şam'a gelmiştik. Orada Ebu'd-Oerda'ya rastladım,bana: 'İçinizden Abdullah'ıo kıraati üzere okuyan v.ar mı? diye sordu.' Ben de:Evet, beri okurum, dedim. Peki ~bdullah'ın 'VeııeyU lza Yağş~' ayetini nasıl okur-ken işittin? dedi. Ben, 'Velleyli lza Yağşi" Ve'z.Zekerl ve'I-Unsa' şeklinde okur-du, dedim. Ebu'd-Derda: 'valiahi, ben de Rasulünah'ın onu bu şekilde okudu~unuişittim. Fakat şunlar (Şamiılar) benim onu 've ma halaka' şeklinde okumamı isti-yorlar, ama ben onlara uymuyorum, dedi,',21l2

Davudoğlu'nun nakletliğinı;: göre Mazeri (453-536), bu kabil haber-ler dinsizlerin Kur' anı Kerim' in tevatüren nakledildiğine dil uzatmalarınasebep olur düşüncesiyle, haberi nesh teorisiyle açıklamış ve rivayettekişekliyle okuyanların, nesh bilgisi kendilerine ulaşmayan kimseler olduğu

203 'yorumunu yapmıştır. ,

Ancak, rivayeti Mazcri gibi yorumlamaya gerek görmeden asılsızolarak niteleyenler de vardır. Bunlardan birisi Ebu Bekir el-Enbiirİ(ö.h.328/m.940)'dir. Kurtubi'nin naklettiğine göre 0, bu haberle birlikteaynı minv.alde bir başka haberi daha aktardıktan sonra şöyle der:

"Bu haberlerin ikisi de merduttur. Bu konudaki iemaya terstir. Hamza veAsım, İbn Mesud'dan miislüman camianın i1ı.erinde ittifak ettiği şekli ile onu nakIet-mektedirler. İcma ile örtüşen iki senede itibar etmek, iemaya ve ümmete ters düşenbir habere itibar etmekten daha evladır ...',204

f.İbrahim (as) 'le İlgili Haber

Müslim'de yer alan bir rivayette İbrahim (a,s)'in üç kere yalan söyle-diği ifade edilmekt~dir. Peygamber'in 'sıdk-doğruluk' sıfatına aykırı düş-tüğü gerekçesiyle buna itiraz edilmiştir. Ebu Hureyre (r.)'den nakledilenhaber şöyledir:

~'..Rasulüııah (s.a).şöylc buyurmuşlardır; ıbrahim (a.s) "üç kerenindışında asla"yalan söylememiştir. Iki:ii A11ah'ın zatıyla ilgilidir. Birisi, ben gerçekten hastayım,

/

201. İbn Hacer, Feth, VIII/222,273.202. Müslim, 6, Mesacid, 50/282, had.no: 824 (1/565).203. Davudoğlu, a.g..e., IV/415-416.f04. Kurtubi, eı-Cami, XX/81. Haberi Buharı, 65, Tefsir, 93/2 (VI/84)'dc nakletmiştir.

,f •

Rİv AYEr iLtMLERtNDE ESER KARİZMASI VE MüsLİM'İN EL-cAMJU'S-SAH!H'İ 327

sözü; digeri ise; "belki bu işi büyükleri olan şu put yapmıştır", sözüdür. Bir taneside Sfu'e hakkındadır ...••20S

Şarihler bu rivayeti çok de~işik şekillerde açıklamışlardır. Fahreddiner-Razi (h544-604) bu kabil izahlan naklettikten sonra şöyle demektenkendini alamamıştır:

".Kimileri, bunun İbnlııim (.s)'den sadır olan bir yalan oldugunu söylemişler vebu konuda Hz. Peygamberden "İbrahim sadece üç sefer yalan söylemiştir" diye debir hadis rivayet etmişlerdir. Birisine; "bu hadis asla kabul edilemez. Zira, İbrahim(a.s)'e yalan nisbet etmek caiz degildir," dedim, bu kişi bana: "Adalet vasfını haizravilerin yalan söylediklerine nasıl hükmedilir?" diye karşılık verdi. Ben de dedimki: "Yalanı, ravilere yahut İbrahim Halil (as)'e nisbet etme tercihiyle karşı karşıyakalındığında, kesin olarak bilinen bir şey varsa o da, ravilere nisbetinin daha müna-sip olacağıdır, dedim.,,206

Il- Tarihi Vakuzltırltı Çeliştiği İçin Eleştirilen Rivayetler

a. Mirac hadisi:

Müslim'in Sahihi'nde yer aldı~ı halde, tarihi gerçeklere ters düştüğüiddiasıyla reddedilen haberler de vardır. İşte bunlardan bir tanesi, miracolayının Rasulüllah (s.a)'a peygamberlik gelmezden önce vuku bulduğu-nu ifade eden rivayettir. Şöyleki:

"Şerik b. Abdullah b. Ebu Nemir dedi ki: Enes b. Malik, Rasulüllah'ın Kabemescidinden alınarak yürütüldüğü geceyi bize anlatırken onun şöyle dediğini duy-dum. Rasulüllah'a vahiy gelmezden evvel bir gece kendileri, Mescidi Haram'dauyurken, yanına üç kişi gelmiş ... Şerik hadisi, Sabit el-Bunani'nin hadisi gibi bütündetaylarıyla nakletmiş, yalnız hadiste bazı takdim ve tehirler, ziyade ve noksanlaryapmıştır.,,207

Davudoğlu bu hadisle alakalı olarak şöyle diyor:

"Hadisin Şerik rivayetinde, İsra'nın Peygamber'e vahiy gelmezden önce vaki ol-dugu bildiriliyorsa da, bu hatadır. Müslim'in de tenbih ettigi gibi Şerik, burivayetinde takdim ve tehirler yapmış, ulemanın asla kabul edemeyecegi vehimlerekapılmıştır. İsra hakkında en öncelikle bildirilen kavil, Rasulüllah'a peygamberlikgeldikten onbeş ay sonra olmasıdır. Daha önce vukuuna kail olan yoktur. zatenŞerik'in makul bir ravi olup.olmadıgı da ulema arasında ihtilaflıdır."ıo8 .

205.

206.

207.

ıbn Hacer,Peth, VII/574-575.Müslim, 43, Fazail, 41/154, had.no:2371 (IIJI840); Buhari, Enbiya, 8 (IVil 12); İbnHacer, Feth, VII301-304.Razi, Fahreddin, Mejdtfh, XIIIjI48. Razi'nin görüşüne itiraz edenler de yok degil-dir. Bunlardan birisi müfessir AlOsi'dir. O, bu tavnn Razi'nin hadis formasyonununyetersizliginden kaynaklandıgını söylemektedir. Bu konuda bkz. Cezairi, Tevcih, II209 (dipnot).Müslim, I, İman, 74/262. Hadisi Buhari, Tevhid, VIIIJ203'de rivayet etmiştir.

328 MEHMET EM.IN ÖZAFŞAR

Bu haber, çok daha erkendevirlerd~ eleştirilmekten kurtuhimamıştır.İbn Hazm (383-4/456) tenl~it edenlerin başında gelmektedir. O, bu hadi-sin Buhfui ve Müslim'de yer alıp da te'viline imkan bulunmayan iki ha-disten biri olduğunu belirtmiş ve problemin ravi Şerik 'ten kaynaklandığı-na işaret etmiştir209• Kadı lyaz da İbn Hazm gibi düşünmektedir. Ancak,bazılan haberi müdafa etmişlerdir. Bunlardan birisi Ebu'l-Fazl b.Tahir'dir. Bu konuda el-İntisar li Eyyanıi'I-Emsar" isimli müstakil bir ri-

210 •sale de kaleme almıştır ,

Münakaşaya konu olan rav'i, Şerik b. Abdullah b. Ebi Nemir, EbuAbdullah el-Medeni (ö.h.l40/m.757), ile alakalı olarak, kaynaklarda şubilgiye rastlanmaktadır:

"Enes'ten rivayet etmi:itir. Sahihayn'da hadisi tahric edilmiştir. Malik de kendi-sinden rivayette bulunmuştur. Yahya b. Main ve Nesai hakkında 'Ieyse bi kavi' ifa-desini kullanmışlardır.',21 i

İbn Hacer, Nesaı ve İbn Carud'un, onun hakkında "kavi değildir",dediklerini; Yahya b. Said el-Kattan'ın ondan hadis nakletmediğini kay-detmektedir. Başkalarıyla çelişmesi halinde, rivayetinin şaz veya münkersayılacağını, en iyisinin, ayrıldığı noktalar tespit edilip, ferd kaldığı yerle-ri belirtmek veya çoğunluğun rivayeti doğrultusunda, onun haberini tevil

k Id ğ . '. ııı 'etme o u unu not etmıştır.

b. Ebu Hureyre Hadisi:

Müslim'in İman bölümünde rivayet ettiği, isnadında Malik b.Enes'in de yer aldığı bir haber de tarihi gerçeklikle çeliştiği için tenkitedilmiş'tir. Bu rivayette Ebu Hureyre (r.) şöyle diyor: .

"Hz. Peygamber ile birlikte Hayber' sder ettik, Allah bize fethi müyesserklldı. ..',213

208. Davudo~lu, Ahmed, a.g.e., Lu109.209. Sanani, Tavzih, U128; Cezairi, Tevcih, 1U7~.1.ılO. İbn Hacer, Hedy, s.380; Feth, XII1/414.415.21ı. İbnCevzi,Zuaja;1U40. .ııı. İbn Hacer, Feth, XllU415 ..Zehebi bu ravi ile ilgili olarak şunlan kaydediyor:

"İbn Main ve Nesai bu zat hakkında: "fena de~il", "sa~lam de~i1" dediler. İbn Hazmise onu tanımamış ve hadi:; uydurmakla itham et327+miştir. Ebu Davud, sika oldu-~unu söylemiş ve Malik gibi ondan rivayettc bulunmuştur. Şüphesiz saglamlıkta 0,Yahya b. Said el-En san (ö.l43'760) ayannda de~ildir. Onun tariki ile gelen İsra ha-disinde mütabü olmayan lafızlar vardır, ki bunlar Buhan'nin Sahih'inde yer almak-tadır." Zehebi, Nubeld, VU159-160; Krş. Hatibo~lu, Eleştiri/er, s.l I.

213. Müslim, i,İman, 183, had.no: i15 (1/108). Haberi Buhari, 83, Eyman, 33 (VIU235),

/

RİVAYET İLİMLERİNDE ESER KARİZMASI VE MüsLİM'İN ELrÔMlU'S-SAH1Efİ 329

Buhar'nin de naklettiği bu haber, Ebu Hureyre'nin Hayber'e fetihtensonra katıldığına dair gelen rivayetlerle çelişki arzetmektedir214• Bu itibar-la Darakutni:

"Bu hadisi, Buh8ri ve MUslim rivayet etmişlerdir .. Bu bir vehim'dir," demiş-tir.m

c, Ebu Süfyan Iuulisi:

Tarihi vakıa ile ters düştüğü için eleştirilen bir diğer Müslim hadiside, Ebu Süfyan'ın Paygamber'den yapmasını istediği üç şeyi içeren ha-distir:

"Müslümanlar Ebu Süfyan'ın yüzüne bakmıyor kendisiyle oturmuyoriardı.Bunun üzerine Rasulüllah'a gelerek: 'Ya Rasulallah! Uç şey var, on lan benim içinyapar mısın? .dedi. O da, evet karşıligını verdi. Ebu Süfyan: 'Bende arabın en iyisive en güzeli Ümmü Habibe binti Ebi Süfyan var, onu sana vereyim, dedi. Rasulülah:Olur, buyurdular. Ebu Süfyan, Bir de Muaviye var. Onu katında katip yapar mısın?dedi. Rasulüllah, yine, olur buyurdular. Ebu Süfyan: "Bir de beni emir tayin etmeniistiyorum. Ta ki, vaktiyle müslümanlarla çarpıştıgım gibi, kafirlerle de çarpışayım,dedi. Rasulüllah, buna da, peki cevabını verdi.,,216

Tarihçi İbn İshak (85-150,3), Rasulüllah'ın Ümmü Habibe'yi Habe-şistanda iken Amr b. Umeyye ed-Damri ile Necaşi'ye gönderdiği dörtyüzdinar mihir karşılığı nikahladığını kaydetmektedir2l7• Taberi (ö.h.3lO) deaynı mahiyette bir habere yer vermektedir.218

Darakutni (ö.h. 385) de, Ümmü Habibe'ninönceleri Ubeydullah b.Cahş'ın karısı olduğunu, onun Habeşistan'da Hristiyan olarak ölmesi üze-rine, Necaşi'nin onu Peygambere nikahladığını, Şurahbil b. Hasene ile dePeygamber'e gönderdiğini rivayet ediyor.219 • -

Bunlara ilaveten kaynaklarda, Rasulüllah ile Ümmü Habibe'nin, EbuSüfyan müslüman olmadan. çok. evvel evlendikleri, evlenme haberi EbuSüfyan'a ulaşınca onun: 'kızım erişkindir, dilediğini yapar,' dediği yer al-maktadır.220 •

64, Magazi, 38 (V/81)'de rivayet etmiştir. .214. Hz. Heygamber'in Hayber seferine çıktıgı günlerde o yeni ~edine'ye gelmiş, ora-

dan da Hayber'e geçmiştir. Bkz. Accac Hatib, Muhammed, Ebu Hureyre Raviyetu'l-İslam, s.70. Zehebi'nin naklettigine göre ise O: "savaşı bitirdikleri gün, Haybergünü geldim.," diyor. Bkz. Vaıudi, Mağazi, I11636, 683. Zehebi, Nubela, I11588; İbnHacer, Feth, VI1/393.

215. ıbn Hacer, Hedy, s.369; Krş., Hatihoğlu, Eleştiri/er, s.l i.216. Müslim, 44, Fadailu's-Sahabe, 40/168, had.no:2501 (IIII945).2 i7. ıbn Hişam, es-Sire, 1/224.218. Taberi, Zuyulü Tarih't-Tabcri, s.605, 697.219. Nakleden Kurtubi, el-Cami, XIV/I65 ..

330 MEHMET EMI:N ÖZAFŞAR

Diğer taraftan, Rasulüllah vefat ettiği sırada Ebu Süfyan'ın Necran .valisi olduğu iddialan da tarihçiler tarafından reddedilmektedir. Vakıdı(ö.h.207) şöyle diyor:

"Tarihçiler, RasulUllab'ın vefatı esnasında Ebu Süfyan'ın Necran valisi olduguiddiasını reddetmektedirler. Onlar, Rasulülııh vefat ettigi sırada onun Mekke'de bu-lundugunu, Rasulüllah'ın Necran valisinin ise o vakit Amr b. Hazm oldugunu, be-lirtmektedirler ,',221

• • 222Ibn Hacer'de aynı ka,naattedır.

Sadece İbn Kayyırrt Ebu Süfyan'm Necran'a vali tay~n edildiğine, dair bir kayıt düşmektedir.223

Bu tarihi bilgilerden de hareket ederek İbn Hazm, rivayetin uydurmaolduğunu söylemiş ve:

"Bu uydurmadır. Uydurma oldugunda da hiç şüphe yoktur," demiştir.224

İbn Hazm, hadisteki problemin ravi İkrime b. Ammar'dan ileri geldi-ğini ifade etmiştir. Nevevi'de bu hadisin müşkil hadislerden biri olduğunadikkat çekmiştir.m '

İbn Salah (ö.h.643), İbn Hazm'ın sözüne şiddetle karşı çıkmış veEbu Süfya!1'ın nikahın ye::ıilenmesini(!) istediğini söyleyerek tevile yö-nelmiştir. Ibn Kesır (701-774)! bu konuda müstakil bir risale kalemealmış ve hadisi tevil etmiştir. Ebu Süfyan'ın Rasulüllah'a evlenme teklifettiği kişinin Ümmü Habibe değil, onun kızkardeşi Azze olduğunu,rayilerin yanlışlıkla biıismi, Ümmü Habibe zannettik.1erini belirtmiştir.226

Ebu'l-Vefa el-Kuraşı ise, tevil çabalarının taasup ürünü olduğuna• • • 227ışaret etmıştır.

İbn Kayyım, "Ci/au 'l-Ejham"da, bu konuda ~imlerin görüşlerini biraraya toplamış, sonra da tek tek onları münakaşa etmiştir. 'Sonunda ise:

/

"Dogrusu hadis, gayrı mahfuz'dur deırıiştir.,,228

220. İbn Hacer,lsabe, IV/306; İbn Abdilber,lstı~ıb, (İsabe'nin kenarında) IV/305.221. İbn Abdilber,lstfab, 11/190.222. İbn Hacer,lsabe, IV/179.223. İbn Kayyım, Ziidu'l-Meiüi, 1/125,224. İbn Hazım, İhkam, V1/199; Sanani, Tavzfh, 1/129-130.225. İbn Hazım,ihkam, VI/198-199; Sanani, a.g.e., 1/130.226. Tabanevi, a.g.e., s.278-288.227. Tabanevi, a.g.e., 5.288.

,

Rİv AYEL' İLİMLERİNDE ESER KARİZMASI VE MüsLİM'İN ELCAMJU's-SAH1H'l 33ı

Son devir alimlerinden Ebu Şehbe, hadisi vehm ve galat nevindensaymış, cerh ve tadil imamlarından hiçbirinin ravİ İkrime'yi hadis uydur-makla itham etmediklerini söyleyerek, hadisin uydurma addedilemeyece-ğini belirt~iştir.229 i

d. Kıyamet'in Vaktini Tayin Eden Hadis

Vakıa ile çeliştiği iddiasıyla reddedilen hadislerden birisi de, kıya-met'in ne zaman kopacağı ile ilgili hadistir. Hadiste şöyle denilmektedir:

"Bir adam, Rasulül1ah'a: kıyamet ne vakit kopacak? diye sormuş. O esnada ya-nında da Ensar'dan Muhammed isminde bir çocuk varmış. Rasulüllah: E~er buçocuk yaşarsa, o ihtiyarlamadan, kıyamet kopacaktır, demiş.,,230

Hz. Aişe'den gelen bir rivayette ise, bedeviler Rasulüllah'ın yanınageldikleri vakit, O'na kıyametin ne zaman kopacağını sormuşlar. O da iç-lerinden en genç olanlarına bakıp, şayet bu yaşarsa, o ihtiyarlamadan kı-

.. k ak b 231yamctınız opac .. tır, uyurmuştur.

Hadisin bazı varyantlarında ise, yüzyılın sonunda kıyametin kopaca-ğı söy.lenmektedir.232

Hadiste geçen "kıyaınü's-saa- kıyametin kopması" tabirini, mutlakanlamında dünyanın son bulması manasında anlayanlar, tarihi vakıa ileçeliştiğini ileri sürerek reddetmişlerdir. Bu ifadeyi, daha özel manada, oasırda veya o mecliste bulunanların hayatlarının sona ermesi anlamındaalanlar hadisi sahih bulmuşlardır.

İdıibı'nin hadisle ilgili yorumu şöyledir:

"Bu hadis müşkildir. Zira, zahiren, Rasulülah'ın vefatından kısa bir süre sonrakıyametin kopacagına delalet etmektedir. Bu süre ise, RasulüIlah'ın sa~lıgındaküçük çocuk olan birinin ihtiyarlayamıyacagı kadar bir süredir."m

İbn Kuteybe (ö.h.276)'nin müdafası şöyledir;

"Bu hadisten raviler, bir kelime düşürmüşlerdir. Ya unuttuklanndan dolayı veyabu esnada Rasulüllah'ın sesini biraz kısmış olmasındari dolayı duyamadıklan için

228. ıbn Kayyım, Zijdu'I-MelJd, 1/53-56.(?)229. Ebu Şehbe. Difaun ani's-Sünne, s.l86. Rivayetle ilgili olarak Hatibo~lu hocamız

şunlan söyler: ••...Yine bu hadis, Müslim'in asıllar'dan sayılan hadislerindendir.Yani, müıabaat. mükerreret veya şevahid hadislerinden degildir. İbnu'l-Esir (ö.630/ı232)'e göre, 'bu hadis Müslim' in vehimlerindendir." Hatibogıu, Eleştiriler, s. 14.

230. Müslim, 52, Fiten, 27/137. had.no. 2953. (111/2269). '23 ı. Müslim, a.g.y., 27/136.232. Hadisi, Ahmed, Müsned, 111/213, 228-229'da, Buhari, Fiten, Tefsir, Rikak bölilmle-

rinde rivayet etmiştir.

332 ,MEHMET EMİN ÖZAFŞAR

böyle yapmışlardır. Hiç kıışkusu:~ Rasultillah,: "Sizden bugün hayatta olan hiçkim-se, o gün sa~ olmayacaktı," demiştir. Yani, o mecliste bulunanlardan veya sahabe-den hiçkimse. Ravi burada 'minküm-sizden' kelimesini düşürmüştür."234

Rağıb Isfabanı (ö.h.502) hadiste geçen 'es-Saatu' kelimesinin, bellibir asnn son bulması anlamına gelebileceğini söyler.m .

İbn Hacer (ö.h.852) de, Kadı Iyaz'ın;

"Aişe, hadisi, Enes hadisinitefsir etmiştir. Maksad, söze muhatap olan kimsele-rin kıyametidir. Nitekim sahabeden en son vefat eden h.llO'da Ebu Tufeyl Amir b.Vasıle'dir. Binaenaleyh, bu hadi!; do~ru tecelli etmiştir," dedigini nakleder.236

İbn Cevzı ise:

. "Rasulüllah'ın bazı şeylere kıyasla karar verdigini, kıyasın ise muteber birdeiiioldugunu hatırlatarak, Peygamber kendisine kıyametin çok yakın olduğuna dair inenayetlerden, bu sürenin bir asn aşmayacağırtl zannetmiş, hatta bu sebeple Deccal'ınkendi saglığında çıkması ihtimalinden bile bahsetmiştir," diyor.m

e. Emzirme ile ilgili Hadis

A Müşahede'nin tekzib ettiği iddia edilen haberlerden birisi de, Hz.Aişe kanalıyla gelen raza'a-emzirme ile ilgili hadistir.

"Aişe: 'bilinen on defa emzirme, hurmt:ti gerektirir (ayeti), Kur'an cümlesindenidi. Sonra bu sayı, beş malum emme ile neshedildi. RasulUllah vefat ettiginde, bun-lar Kur'an'da okunuyordu., demiştir.,,238 '

233. tdlibi, Menhec, s.281.234. İbn Kuteybe, Te'vilu Muhteliji 'IBadis, s.99.235. İbn Hacer, Feth, XU305-306.236. İbn Hacer, a.g.e., ay.237. Aynı yer. tbn Cevzi'niıı elimiz.de bulunan eserlerini taramamıza karşın, bu ifadeleri

bulmak mUmkün olamamıştır. ıbn Hacer ise kaynak vermemektedir.238. Müslim, 17, Raza', 6/24, had.no:1452. (IUI075). MUslim'de yine burada olduğu

gibi önce inzal edilip de bir müddet okunduktan sonra neshedildiği söylenilen bazırivayetler vardır. Bunlardan bir tanesi, Bi'r-i Mailna katliamında hayatını kaybeden-lerle ilgilidir. Hz. Encs'tcn gelen rivayette Allah Telila'nın onlar hakkında bir ayetindirdigi ve bunun daha sonra neshedildiği belirtilmiştir. MUslim, 5, Mesacid, 54/297, had.no:677 (U468). Haberlerin neshe konu teşkil edip etmedikleri bir yana, buhaber'in ravilerinden birisi de Malik b. Enes'tir. Haberi kendisinden Yahya b. Yahyanakletmektedir. Ancak: Muvatta'ın çok meşhur iki nUshası olan Yahya b. Yahya el-Leysi ve Muhammed b. Hasan eş-Şeybfını nUshalannda bu haber mevcut degildir.Leysi, Muvattt2, 9, Kıısru's-Salfıt, 16/4E; 01.159>.; Şeybani, Muvatta, 72, Babu'l-Kunilt, had.no:242, s.9 I. Her iki nUshada da ıbn ümer'in kunut yapmadığına ilişkinmüşterek bir rivayet vardır. Ancak, Muvaıta'ın en son ravisi Ebu Mus'ab ez-ZUhri(150-242) nUshasında habere yer verilmiştir. Ebu Musab, Muvatta, 31, Babu

. Camii't- Taam ve'ş-Şariib, had.no: 1964 (11/112). Bu son nüshanın diğer Muvatta nUs-halaqndan, özellikle de Leysi nUshasından önemli farklılıklar arzettiği bilinmekte-dir. (Ebu Musab, a.g.e, U40-42).Diğer taraftan Malik'in bu habc.ri kendisinden naklettiği hocası tshak b. Abdullah b.

i i ı

Rtv AYEr İLİMI...ERİNDEESER KARİZMASı VE MÜsLİM'İN ElrCAM1U's-sAH1Jrt 333

Rivayette zikredilen, ne on emme ve ne de beş emmeyle ilgili ayetlerbugün Kur'an'da mevcut olmadığı için, böyle bir iddianın Kur'an'ın tah-rif edildiği gibi yanlış bir kanıya yolaçacağı gerekçesiyle bu haber redde-dilmiştir. Hadise itiraz edenlerden Ebu Cafer Talıavi (229-321) şu görüş-leri ileri sürüyor:

"Bu haberi, Abdullah b. Ebu Bekir'den başka hiç kimsenin naklettigini bilriıiyo-ruz. Bize göre bu, yani, Aişe'den rivayet ettigi; RasulUllah'ın vefatında bunlannKur'an ayeti olarak okunduklan ifadesi, onun bir vehmi'dir. Şayet böyle olsaydı,Kur'an'ın diger kısımlan gibi namazlarda okunması caiz olurdu. Haşa, ne böyle birşey ve ne de Kur'an dışında ondan birşeyler kalmış olması asla söz konusu degil-diL. Bu hadiste, Abdullah b. Ebi Bekr'in, Kasım b. Muhammed ve Yahya b.Said'in rivayetine ilavede bulunduguna bir delil de şudur: Biz, bu hadisi Abdullah b.Ebi Bekir'den sadece Malik'in naklettigini biliyoruz. Bilahere, Malik onu terketmiş,kabul etmemiştir. Ve rivayetin aksi istikamette fet ya vermiştir. Ona göre, az ya daçok her tUr emme hurmeti gerektirir. Şayet, hadis sahih olsa ve Allah'ın kitabında dabulunsaydı, o taktirde Malik, ona muhalefet edip, başka tUrlUfetva vermezdL"m

Seralısi (ö.h.490) de bu habere şiddetle karşı çıkar ve şöyle der:

Ebi Talha'dır. İbn Abdilber'in beyanına göre Malik bu zattan onbeş hadis nakletemiştir. Bu haberler arasında MUslim rivliyeti yer almamaktadır. İbn Abdilber,Tecriti, s.14-18; Yine İbn Abdilber, el-lstizJcar'da kunut'a dair bütUn haberleri nak-letmiş, fakat bu versiyona a~ıfta bulunmamıştır.lstizJcar, V/165. V1I198-203, Gerçioarakutni, Malik'in, ıShak'tan dördU ihtilaflı, onsekiz rivayet aldıgını söyler. Bunurida Muvatta dışındaki rivayetlerden olduguna işaret eder. Bkz. Darakutni, AMdfsu'l-Muvattd, s.15,35.Aynı rivayet'in hem Malik hem de başkalan kanalıyla Buhari tarafından da nakledi-!iyor olması haber'in rivliyet teknigi açısından muteber kabul edildigini göstermek-tedir. Ancak kaynak olarak gösterilen Malik'in kendi eserinde ,rivayetin yer alıp al-maması noktasındaki ihtilaflar ve rivayetin içerigi özelolarak haber'in tetkikinigerektirmektedir. Zira neshe konu teşkil eden ayet ne bir emir ve nede bir yasak ih-tiva etmemektedir. Sadece Bi'r-i MaQne katliamında ahirete intikal eden şehidlerinbir arzusu mUslUmanlara duyurulmaktadır. Böyle bir ayetin neshindeki gerekçe neolabilir?Diger bir mensuh ayetler bahsi de Ebu Musa el-Eş8.ri'dçn gelen bir rivayette konuedinilmektedir. Zekat bölümünde yer alan bu rivayette, Adem oglunun açgözlUlUgUsözkonusu edilmektedir. Berlie suresi uzunlugunda, yani 129 ayet civannda olan busure sonradan neshedilmiştir ve Ebu Musa (r.) bu sureden sadece sözkonusu ayetihafızasında tutabilmiştir. Aynı rivayette mehsuh başka bir sure ve liyete de işaretedilmektedir. Bkz. MUslim, 12, Zekat, 39/1 19, had.no.ıo50 (11726).Bu haber, MUslim'in en çok tenkit alan ravisi Süveyd b. Said'ten nakledilmektedir.İkincisi haber'in Enes (r.) versiyonlannda metin Hz. Peygamber'in bir sözU olarakbildirilmekte, bir tek versiyonunda Hz. Enes, bunun Peygamber (sa.)'in kendi sözUmU, yoksa indirilmiş bir liyet mi oldugunu bilemedigi belirtilmektedir. İbn Abbasrivayetinde de onun bu konuda mUtereddit oldugu kaydı vardır. Bkz. MUslim, 12,Zekat, 39/116-118, had.no:ıo48-49 (11725-26). Ve tabi, burada da neshe konu olanşeyin bir emir veya yasak degil, haber oldugu görülmektedir. Nesh doktrini bakı-mından çözUlmesi gereken bir problemdir. Bunun da müstakil olarak tetkiki gerek-mektedir. '

239. Ebu'l-Mahasin, Yusuf b. Musa, el.Mu'tasar mine 'I-Muhtasar min Müşkili'l-Asdr,11


Bu sözün bati 1 olduğuna delil, Allah TclWnın: 'Kur'an'ı biz indirdik, onu bizmuhafaza edece~iz,' söı:üdü?'ü. Sabittir ki, RasulUllah'ın vefatından sonra nazil ola-cak (!) bir vahiyle şerialtn neshi diye bir şey sözkonusu degildir. Şayet bunu, O'navahyolunanın bir kısmı için caiz görecek olursak, o taktirde, hepsi için de caiz olma-sı gerekir. Binaenaleyh, böyle birşey, zaman içerisinde vahiyle sabit hiçbirşeyin kal-mamasına yolaçar. Bundan daha çirkin ne olabilir? Kim bu kapıyı açırsa, bugün eli-mizde olanların bir kısmının vey.ı tamamının Rasu1Ullah'ın şeriatı ile çelişipç,elişmediginden emin olamaz ... Bu kabil atıad haberler, şaz'dır, sahih degildir.Aişe'nin hadisi de sahih olamaz. Zira, hadiste deniliyor ki, sahife sedirin altında idi.Biz Rasulüllah'ın defin işleri ilc meşgulolurken, eve bir oglak girdi ve onu yedi.Böyle bir şeyle, o hafızalardan da siLnmeyeceği gibi başka bir sahifeye yazılma<;ı dazor bir şey degildir. Böylece, bu aadis'in ıı;;ılsız oldugu a;nlaşılmış 0Iuyor.,,241

İbn Humam (ö.h.86l) ise şu mütalayı serdeder:

"Nasih'in Rasulüllc.h'ın vefatı",ı yakın oldugu iddiası tutarlı değildir. Ancak,külli bir nesh (emme ile ilgili her iki durum) kabul edilirse belki! Aksi taktirdeKur'an'da;n neshedilmedigi halde birşeylerin kaybolup, yok oldugunu söylemekicap eder. Nitekim Rafıziler aynısını iddia ediyorlar. Veyahut, beş emme ile ilgiliayetin şimdi Kur'an'da okunuyer olması icap eder ...,,242

İbn Hümam, hadisin senedi sahih olmasına rağmen, batıni ınkıta-dan dolayı kendisiyle ihticacın batıl olacağını vurgulamaktadır.243

Hadisi müdafa edenlerden İbn Kııteybe ise, oğlağın yazılı sahifeyiyemesinde bir gariplik bulunmadıi~ını, keçinin mübarek bir hayvan oldu-ğunu söyler ve faziletine dair birtakım rivayetler naklettikten sonra şöyleder:

"Allah Teala, bir şeyi iptal etmek istedigi zama;n, onu zayıf bir şeyle de kuvvetlibir şeyle de iptal eder .',:!44

Son devir hadisçilı;:rinden Azimabildı, nesih Rasulüllah' ın vefatınayakın gerçekleştiğinden,. neshedildiğini duymayan kimselerin, vefatındansonra dahi, bu ayetleri okumaya devam etmiş olabilecekleri ihtimaliniileri sürer,245

f.Siyasi İçerikli Haberler

Müs1im'in Sahihi'nde, özellikle Fiten ve İmare bölümlerinde yeralan bazı rivayetler de eleştiriden nasibini almıştır. Bu rivayetler, erkendönem islam toplumunun siyasi gelişmeleri ile irtibatları kurularak tenkit

240.241.242.243.244.

321; Mahı.nud, Abdülnıecid, Ebu Cafer Tahlivi ve Eseruhaji'l-Hadis, 5.243.Hıcr, 15/9.Serahsi, Usaı, 5.79.İbn Hüma;m, Feıhu'I-Kadfr,lIl/440.İbn Hümam, a.g.e., ay.İbn Kuteybe, Te'vil, 5:312-313.

Rtv AYEL' İLİMLERİNDE ESER KARİZMASI VE MüsL!M'İN ELCAM1U's-MHiH'İ 335

i

edilmişlerdir. Emevı halifelerine işaret eden haberler, dönemin mahsulüolarak görülürken, onların tatbikatına tepki sonucu ortaya çıkan fıkirlerinde kimi rivayetlere aksettigi düşünülmüştür. Misal olması bakımından birkaçını zikretmek istiyoruz.

Ebu Hureyre (r.)'den nakledilen bir haberde şöyle denilmektedir:

"Hz. Peygamber: Ümmetimi, Kureyş'e mensup şu hayl' (kabile) mahvedecektir,dedi. İnsanlar: Ne emir buyurursunuz? Deyince, Peygamber: Keşke insanlar onlar-dan uzak dursalar, dedi,,246

Bu kabil haberleri, siyasi şartların bir ürünü olarak kabul e~me egili-minde olan M. Said Hatibogıu hocamız, bu kabil rivayetlere dair malumatverdikten sonra şu önemli değerlendirmeyi yapmaktadır:

••...Üç büyük muhaddis tarafından müştereken rivayet edilmiş olan bu hadis,hadis tenkidi tarihi bakımından pek şayan-ı dikkat bir misal teşkil etmektedir. Şöyleki, Müsned'de bu hadisi rivayet ettikten sonra, İmam Ahmed'in o~lu Abdullah, şumühim açıklamada bulunmaktadır: "Babam ölüm döşe~inde bana şöyle dedi: Bu ha-disi çiz, sil (ıd.rıb ala hiize'l-hadis), çünkü, Hz. Peygamber'den mervi hadislere aykı-ndır." Kasteddi~i hadis ise: "Dinleyin, itaat edin ve sabredin' idi". Ahmed b. Han-bel'in bu metin tenkidi ile ilgili olarak Şafii Sübki (727-77111327-1370): "Buhadisin lafzı, meşhur hadislere aykırı oldu~u için, isnadındaki ravilerin sikalı~ınara~men (İmam Ahmed) onun atılmasını emretmiştir" diyor. (T.Şiifiiyye, W33.) BuKeyfiyet, isnadı söz götürmez olan her hadisin, mutlaka sahih olması gerekmedi~i-ni, otoritesi müsellem bir muhaddisin tatbikatıyla gözler önüne sermektedir,',247

Müslim'in İmare bölümünde naklettigi bir grup hadis vardır ki, bun-lar ilk hicn asnn siyasi profilini önceden haber verir mahiyettedir. Burivayetler biraraya getirilip, sonraki hadiselerle irtibatları arandıgı zamanadeta haberler, olayların önceden yazılmış senaryosuymuş gibi bir izle-nim vermektedir. Yahut, ölayların arkasından mizansene dönüştürülmüşrivayet formları olarak görülmektedir. İşte bu kabil haberlerden biri de iyihalifelerin kaç tane olduğuyla ilgilidir.

"Cabir b. Semure şöyle demiştir: Peygamber'i: 'oniki halifenin idaresi süresinceİslam aziz olacaktır," derken işittim. Sonra bir şey söyledi, anlayamadım. Babamasordum, ne dedi? diye; 'Hepsi de Kureyş'ten olacak' dedi~ini söyledi,',248

Müslim bu haberi, sekiz farklı versiyonla nakleder. Hatibogıu hoca-mız tarihi siyasi olaylar çerçevesinde bunları şöyle degerlendirir:

245. Azimabiidi, Avnu'l-Ma'bad, VI/68.246. Müslim, 52, Fiten, 18/74, had.no:2917 (11112236)hadisi, Ahmed, 111301;Buhiiri, 61,

Mcnakıb, 25/1V, 177'de rivayet etmişlerdir. Bu nevi haberlerin tenkidiyle ilgili ola-rak bkz. Hatibogıu, Siy/isi-lctimlli Hadiselerle Hadis Münasebetleri, s.l2, 17,23,41,44.

247. Hatiboğlu, HUafetin Kureyşliliği. A.Ü .İF.D., XXIILLL96.


"Kureyş'in çıkaraca~;ı halifelerin sayısı mevzuunda kat'i rakamlar verenrivayetler eksik değildir. Bunlara göre, ahir zamana kadar Hilafet Kureyş'in inhisa.nnda kalacak ve onlardan, Hz. Musa'nın narjbleri sayısınca249, oniki Halife (Emir)gelecektir.

Tarihi vakıaların karşısında" bu ifadelerin mantıki izahını yapmak, onlansahih kabul eden şarihleri epey bocalatmış, birbirini tutmaz görüşlere sürükle.miştir. Öyle görünüyorki, Emevi sultasınatahammül edebilmenin so", haddinevardığı çevrelerde teşekkül eden kanaat, müteakiben hadisler şekline bürün.müştür. Fiilen halüelik yapmış kimseler, ilk asrın sonunda, mezkur sayıyı bul.duğuna göre, bu' rivayetin tedavül zamamnı, bu çerçeve içinde düşünmekuygun olur zannediyoruz."ıso .

BU kabil haberlerle ilgili olarak klasik. dönem alimlerirniz yukandanaklettiğimiz türden yorum ve izahıara asla yaklaşmamaktadırlar. Onlar,adetleri vechlıe haberleri isnadlarına bakarak değerlendirmekte, medlülle-rinden ne gibi hükümler çıkacağ, üzerinde durmaktadırlar. Nitekim bu ha-berlerle alakalı olarak ibn Hacer, sayfalarca mütala serdetmesine rağmenrivayetlerle ilk dönemin siyasi-sosyal hadiseleri arasında en ufak bir ilgikurmak aklına gelmemektedir.lS' ,

Ancak, dolaylı da olsa., bu haberlerin içeriğine itirazın izlerini klasikdevirlerde de görüyoruz. Mesela İbn Hazm, hilafet kQnusunda Haricilerinve Müte~ilenin yaklaşımım naklı~der ve şöyle der:

" ...Bu fırkalann hiç birisinin deIiIi yoktur. Hariciler ve bazı Mutezililer, imamınKureyş dışından biri olmasını caz görmiişlerdir. Arap olsun acem olsun, imametekitab ve sünneti kim tatbik ederse o layık olur, demişlerdir.',m

Dırar b. Arnı', daha da ileri giderek: asi davrandı~ında alaşa~ı edilmesi kolayolsun diye, Kureyş dışından, aşireti zayıf olan birisinin hilafet makamına getirilmesidaha iyi olur, demiştir."m .

Her halukarda, siyasi, sosyal ve kültürelolaylar ile rivayetler arasın-da ne gibi bir irtibat bulunduğu konusu ıivayetlerin tahlilinde gözardı edi-lemeyecek bir husustur. Bu aynı zamanda, haberleri kritik ederken birtarih perspektifine sahip olmayı da zorunlu kılmaktadır.

248. Müslim, 33, İmare, ın,had.no:1821(1111452-1453).249. "Ka'bu'I.Ahbar, bu adedi Tevratta bulmaktadır, Nuaym. ıslam olan YahGdilerinek.

seriya Şiaya intisaplanııa sebep olarak İbn Teymiyye, onlann Tevratta bu rakamıbulmıiş olmalanm ileri sürüyor. Minluku's-Sünne, IV/207. Krş. Eski Ahid, Tekvfn,XV1Il20."Hatibo~lu'nun notu, HiM/etin K14reyşliligi, s.197 (dipnot, 315).

250. Hatibo~lu, a.g.m., s.197.251. İbn Hacer, Feth, X1II97.102.252. İbn Hacer, a.g.e., XlIIım.253. İbn Hacer, a.g.e., XIIII04. Bu konuda geniş bilgi için bkz. Hatibo~lu a.g.m., s.162-

Rtv AYEr tL1MLE.RtNDE ESER KARİZMASl VE MOsLİM'IN ELCAM1U's-SAHfHt 337

.g. Yere Batan Ordu:

MUslim'de yer alan, fitnelerle ve kıyamet'in vakti ile ilgili rivayetleriçerisinde de probleınli olanlan vardır. Bunlardan bir tanesi Abdullah b.Zübeyr zamanında Mekke'ye yönelen bir ordunun Medine yakınlanndayere batacağını anlatan rivayettir. Haber şöyledir: .

••...Ubeydullah b. Klbtıyye'nin şöyle dedigi nakledilmiştir: 'Ben de beraberlerin-de oldugum halde Haris b. Ebi Rebi'a ile Abdullah b. Safvan Ommü'l-mü'mininOmmü Selerne'nin yanına girdiler. On!!, batınlacak olan orduyu sordular. Bu meseleıbn Zübeyr'in hilafeti günlerindeydi. Ümmü Selerne şöyle cevap verdi: 'Rasulüllah(sa.): Ka'be'ye birisi sıgınacak ve kendisine bir ordu gönderilecek. Bunlar çöldeyere batırılacaklar' buyurdu. Ben: Ya Rasulallah, zorla götürtilenlerin hali ne ola-cak? Diye sordum; O da onlarla batınlacak, fakat, kıyamet gününde Allah onu niy-yetine göre diriltecek, dedi."2S4

Müs~.imbu haberi, sekiz farklı versiyonla nakleder.ARivayetlerin ki-misinde Ummü Selerne, kimisinde Hafsa, kiminde ise Aişe (r.)'nin ismigeçerken bazılarında sadece "müminlerin annesi" ifadesi yer alır. Haberiniçeriğinden de anlaşıldığı üzere bu rivayet İbn ~übeyr'in hilafeti zama-nında söylenilmiştir. Konunun asıl versiyonu ise OnunU Seleme'ye nisbetedilen versiyondur. Kadı Iyaz, Ebu ' I-Velid el-KeMni (?)'nin itirazını nak-leder25'. Zira, OnunU Selerne' Muaviye'nin hilafeti döneminde h.59'davefat etmiştir. Bu durumda İbn Zübeyr'in hilafet zamanına yetişmesi tari-hen imkansızdır. O'nun 59 hicri'de vefat ettiğini Vakıdi ve İbn Sa'd gibitarih otoriteleri de kaydetmektedir. Hatta ıbn Sa'd, cenaze namazınıBaki' mezarlığında Ebu Hureyre'nin kıldırdığım kaydetmektedir.256

. Ancak hadisçiler, Müslim'in bu rivayetini de gerekçe göstererek,Omüm Seleme'nin vefat tarihini Yezid b. Muaviye'nin hilafeti zamanınatehir etmektedirler. İbn Hıbban 61 'in sonu derken, Ebu Nuaym 62 olduğu-~u sÖylüyor. İbn Abdilber, Zehebi ve İbn Hacer de bu kanaattedirler257•Ozellikle Zehebi ve İbn Hace(in Vakıdi'ye bu konuda yüklenmeleri dik-kat çekmektedir. Vakıdi'nin Ommü Seleme'nin vefat tarihini iki sene ön-ceye almadaki maksadının ne qlacağı sorusu cevapsız kalmaktadır.Zehebi'nin onun mutemet olmadığım söylemesi, s(;>zkonusu Müslim ha-disini delil getirerek onun yamldığıııı ifade etmesi, ıbn Hacer'in de bu ha-bere dayanarak: Vakıdi'yi kınaması hadisçilerin tarihçilere karşı mutat tu-tumlanndan birisi olmalıdır. Fakat burada esas problem, erken devirlerleilgili olarak yapılan tarihlendirmelerde kime itibar edileceğidir. Hadisçi-

186.254. Müslim, 52, Fiten, 2/4, had.no, 2882 (11112208-2209). Bu rivayet üzerine özel bir ça-

lışma ve degerlendirme için bkz. Ünal, ı. Hakkı, :Hz. Peygamber'in Dilinde Konuş-turuian Tarih: 'Yere BatınlacakOrdu' Rivayeti', lsHimiyat,l/lll1988, s.39-51.

255. Müslim, Sahih, UII2209 (dipnot. i); Davudogıu, a.g.e., X1I303.256. Vakıdi, a.g.e., 11344; İbn Sa'd, a.g.e., VIl/87 , 96.


ler, Omüm Selerne'nin vefatı ile ilgili tarihlendirmede kriter olarak vefat-la ilgili birhaberi değil de, hadis kaynaklarındaki.bir rivayeti esas alıyor-lar. Halbuki tarihçiler bizzat vefat olayım haber veriyorlar.258

Burada bkdiğe~ nokta da şudur, Ümmi! Selerne'nin vefat tarihi 61veya 62 olsa dahi bu Ibn Zübeyr' in hilafeti zamamna denk gelmiyor. Evetİbn Zübeyr Hz. Hüseyin'in öldüriilmesinden sonra h.61'de baş kaldırmış-tır. Ancak bu tarihte ne kendisinı;~biat e.dilmiş ve ne de o Mekke, Medinegibi bölgelerde egemen olabilmiştir. Bu senenin hac mevsiminde halkayin~ Yezid'in valisi Velid b. Vtbe riyaset etmiştir259• Hicri 62 senesindede Ibn Zubeyr egemen olabilmiş değildir. Bu senede yine hac Velid b.Vtbe'nin başkanlığında yapılmıştır260• Ancak, hicri 63'de Abduııah b. Zu-~eyr hacda riyaset yapmış ve~bu tarihten itibaren hakimiyet kurabilmiştir.Ibn Zübeyr'in o tarihte 'el-Aiz-sığınan' diye isimlendirilmiş olması datetkik ettiğimiz rivayet açısından manidardır26'• Kendisine biat edilmesiise Hicri 64'de vuku bulmuştur. Vakıdi'nin naklettiği bir haberde hicri64'ün Rebiu'l-ahir'inde Yezid b. Muaviye'nin öli!m haberi geldiği, bununüzerine Abdullah b. Zübeyr'in halkı kendine biat etmey~ çağırdığı, halkında biat ettiği ancak, bütün ısranna ve baskısına rağmen ıbn Abbas ve İbnHanefıyye'nin kendisine biat etrnedigi nakledilir262• Bu durumda, ister İbnHıbban, Zehebi ve İbn Hacer'in dedikleri gibi Ümmü Selerne'nin vefatıhicri 61 olsun, isterse, Ebu Nuaym'ın, dediği gibi hicri 6~ olsun netice de-ğişmemektedir. Yani her halukarda Ürnmü Selerne (r.) ıbn Zübeyr'in hi-lafeti devrine yetişmiş olmamakt~dır.

Hz. Hafsa'nın hicri 41 veya 45'de263ı;ız . .Aişe'nin de hicri 57-58'de264

vefat ettikleri dikkate alınırsa, onların da ıbn Zübeyir dönemine yetişme-dikleri kendiliğinden anlaşılır.

Rivayetin metninden hareketle bu durumun İbn Zübeyir olayına hasbir haber olduğu açıkça anlaşılır: Haberin metninde geçen "seyeüzil azun-sığınan biri sığınacak" tabiri ile ıbn Z.übeyr'e 'aiz' sıfatı verilmesi arasın-da da manidar bir ilişki vardır. Ravi Ümmü Seleme'nin ise İbn Zübeyr'in

_ hilafeti döneminden çok önce vefat etmiş olması, haberi tarihi gerçeklikbakımından problemli hale sokmaktadır. Diğer taraftan tarih kaynakların-

ı

257. Zehebi. Nubela, W2ıo; İbn Hacer, lsdbe, IV/460.258. tık asırlardaki olayların tarihlendirilmesi konusunda Vakıcli'nin isabetliliği için bkz.

Kevseri, Kelimetun ani't-Tabakiiti'l-Kübra, S.V., et-Tabakllt'ın baskısına yazdığımukaddime, Mısır, 1357.

259. Taberi, Tarih, V/477.260. Taberi,a.g.e, V/481.261. Taberi, a.g.e., V/494. İbn Sa'd'ın nakletti~i bir haberde İbn Zilbeyr'e 'el-aiz' sıfatı-

nın nasıl verildili tafsilatıyla anlatılır. Zehebi, Nubela,1l1l372.262. Zehebi, Nubela, IIII372. ıbn Zubeyr'in h.64/m.683'de halife tanınmasına dair bkz.

Hodgson, M.G.S., Islam 'ın Serüveni, 11163 (ikinci fitne dönemi kronolojisi). .263., İbn Sa'd, a.g.e., VII1I86, Zehebi, Nubela, 11229.

RİVAYEr t1...tMLERtNDE ESER KARİZMASIVE MÜsLiM'İN EL-CAMJU'S-sAHiH'İ 339

da yere batan bir ordudan da bahsedilmemektedir. Tarih kaynaklannınverdiği bilgiye göre ise buna benzer bir olay hicri 65'te Rebeze'de yaşa-nan olaydıl6s. Bu tarihte ise Ümmü Selerne, dan bekaya irtihal edeli yak-laşık altı sene olmuştur.

Hafsa versiyonunun sonunda bir adamın:

"Senin Uzerineşahidlik ederim ki, sen Hafsa'ya asla yalan isnad etmedin, Hafsaüzerine de yemin ederim ki, O, Hz. Peygamber'e asla yalan nisbet etmedi."266

demesi bunun tarihen yaşanmış bir vakıaya binanen söylenildiğine hamle-dilebilir.

Şu halde Ommü Seleme haberi hangi cihetten bakılırsa bak.ılsın, tari-hi bakımdan müşkil gözükmektedir.267

III. Bedihı Gerçeklere Ters Dü;ştüğü İçin Eleştirilen Hadisler

Müslim'in bazı hadisleri de bedihi ge'rçekler v~ akıl ilkeleri ile tersdüştüğü gerekçesiyle eleştiriImiştir. İşte bunlardan birkaçı:

a. Hz. Musa ile Auail'in Polemiği

Hz. Musa ile Azrail'in münakaşa ve kavgasını konu edinen rivayet,bedihi gerçeklerle çeliştiği için reddedilmiştir. Haber şöyledir:

"Ölüm meleAiMusa'ya gönderildi ve O'na: Rabbına icabet et, dedi. Melek, ge-lince Musa ona bir tokat vurarak gözünü çıkardı. Melek Rabbına döndü ve: Beni,ölümü istemeyen bir kuluna gönderdin, dedi. Allah, gözünü kendisine iade etti ve:O'na git ve elini bir ineAin sırtına koymasını, kendisine elinin örttüAükıl adedinceömür verileceAini,söyle dedi. Musa: Rabbim! Sonra ne olacak? Dedi. O da: Sonrasıölüin, karşıhAını verdi. Musa: O zaman, şimdi, dedi. Ve Allah'tan, kendisini arzımukaddese bir taş atımı mesafeye yaklaştırmasını, istedi.,,268

Hadisi reddedenlerden Ebu Reyye: "Bu hadisten israi1iyyat fışkın-yor,,,269 derken, merhum Muhammed Gazzali, hadisin sened bakımındansahih olduğunu, ancak metninin şüphe irad ettiğini ifade ediyor ve şöylediyor:

264. Zehebi, Nubela, 111192.265. Taben, a.g.e., V/612.266. Müslim, 52, Fiten',2/6, had.no:2883, (lW221O).267. Bu haber vesilesiyle belirtmekte.yarar vardır ki, fiten ve eşratu's-saa ile ilgili haber-

ler hangi rivayet kaynaAında yer alırsa alsın ciddi problemler içermektedir. Türki-ye'de hadis tetkiklerinin başlamasında önemli yeri olan hocalanmızın hocası TayyibOkiç'in de bu hususu dile getirdiAive fiten haberlerinin ihtiyatla karşılanması gerek-tigi üzerinde durduAu,Hatibogıu hocamız tarafından nakledilmektedir.

268. Müslim, 43, Fazail, 42/157, had.no:2372 (1l/1842);Ahmed, 1l/315,351,533.

340 MEHMET EMIN ÖZAFŞAR

"Zira bu, Musa'nın ölümden hoşlanmadıgını, eceli geldikten sonra, Allah'li mü-Iili olmayı istemediğini ifade ediyor. Böyle bir şey, Allah'ın salih kullan sözkonu-su olunca merduttur. Çünkü başka bir hadiste: 'kim, Allah'a mülaki olmay, severse,Allah da ona kavuşmayı sever' denilmektedir. Hele Allah'ın peyga~berleri için,hem de ulü'lazm olanlarından birisi için böyle bir şey ne mümkün?. Olüm meleğigeldiktensonra, ondan kaçmak ne mümkün" Bu çok garip bir şey. Sonra, beşere anzolan, sağırlık, körlük gibi şeyler, hiç meleklere de anz olur mu? Bu müstahildir.,,27o

Hadisi savunan İbn Kuteybe, buna da bir izah getiriyor. Meleklerinruhani varlıklar olduğunu, onlann bcşer suretine girebilme imkanlannında bulunduğunu söylüyor, Bu vaziyette iken kendilerine anz olan haBe-rin, asli mahiyetlerine dönünce yok olduğunu, işte hadisteki hadisenin debu kabil bir şeyolduğunu ileri stiıiiyor,271

İbn Hacer'in de elbetteki bu babta söyleyecekleri vardır:

"Allah, ilk seferinde ölüm meleğini, Musa'nın canını alsın diye.göndermemiştir.Musa da evinde yabancı birini görünce, izinsiz giren bu il1sana karşı, kendini müda-fa etmek üzere vurmuş ve gözünü kör etmiştir. Nitekim, ıbrahim ve Lut (as.)'a me-lekler insan suretinde geldikleri vakit, onlar da melekleri tanıyariıamıştır.,,272

,İbn Hacer'in naklettiğine göre, Hattiibi (ö.h.317-388), bunu nefs i

müdafaa kabul ederken, Nevevi, bunun melek için bir imtihan olduğunusöylüyor.273

İbn FOrek (ö.h.406) de, Musa'nın meleğin gözünü çıkattması ifadesi-nin mecaz olduğunu ve: O'nun delilini ç;üıiittü, anlamına geldiğini söylü-

274yor.

Neticede Hz. Musa meleğin dediğine geldiğine göre, kim kim 'in de-lilini çüıiittü bilinmez ama, aynı haber hakkında Saalibi (350-429/961-1037)'nin söyledikleri bir hayli düşündürücüdür. Saalibi, bunun geçmişdevirlere ait bir mitoloji olduı~unu söylüyor. O vakitler, ölüm meleğininaçık bir şekilde, insan suretinde can almaya geldiğini, Musa'ya da aynışekilde canını almak için geldiğinde, Musa'nın itirazı ve tokatı ile karşı-laştığını, bu tokat sonra.sında da gözünün birini kaybettiğini, bu güne

269. Ebu Reyye, Adva ale',r-Sünneti'I-Muhammediyye, s.196.270. Gazzali, Muhammed, es-Sünnetu'n-Nebeviyye beyne Ehli'l-Fıkhf ve Ehli'l-Hadis,

s:26-28. Gazali, hadisin metninin illetli olduğunu söyledikten sonra, bu nevi hadisle-ri kabul ya da reddetn.eııin imanla bir alakasının bulunmadığının; bu kabil ihtilafla-nn fıkri ihtilaflar olup, itikada tealluk etmediğinin altını çiziyor. Gazzali, metinler-deki illetleri ancak, muhakkikierin görebileceğini, bunlann sathi görüş sahiplerinekapalı kalacağına işaretle, imamların senedi sahih olmasına rağmen, metinlerdeki il-letlerden dolayı pek çok hadbi reddettiklerini, zaten bu illetlerle hadislerin sıhhatşartlannı tamam!a~amadıklannı. kaydediyor. Gazzali, a.g.e., s.28.

271. ıbn Kuteybe, Te vıi, s.276.272. İbn Hacer, Feth. V1/343.273. İbn Hacer, a.g.e., ay.

RİVAYEr tı...1Mı..ERtNDEESER KARİZMASI VE MüsLİM'İN ELCAM1U's-SAH1Hl 341

kadar da bundan mütevellit şaşı kaldığının anlatılageldiğini, kaydedi-275YOL

b. Şeytan'ın Her Doğana Dürlmesi

Ebu Hureyre (r.) kanalıyla nakledilen bir haberde, şeytanın dünyayagelen her insana nasıl tasallut ettiği konu ediniliyor, şöyleki:

"RasulUllah şöyle demiştir: Meryem ogıu hariç, dünyaya gelen herkese şeytandürter. Ve şeytanın dürtmesi nedeniyle bir çıglık atar. Ebu Hureyre (r.), isterseniz şuayeti okuyun: 'Kovulmuş şeytana karşı, onu ve soyunu sana ısmarlıyorum,'dedi,',276 .

Müfessir Zemahşeri (467-538), bu hadisin sıhhatinden şüphe etmiş,sahih olması halinde ise manasının, Meryem ve oğlu dışında şeytanındünyaya gelen herkesi azdırmaya çalışacağı, anlamında olması gerektiği-ni söylemiştir. Zemahşeri, Haşeviye'nin tasavvur ettiği gibi, hakiki mana-da bir dokunma ya da dürtmenin imkansız olduğuna da işaret etmiştir.ın

Fahreddin Razi (544-604) ise, Kadı Abdülcabbar'ın bu rivayeti red-dettiğini ve:

"Bu, delil'in hılafına vand olmuş bir haberi vahiddir. Binaenaleyh, reddedilmesivaciptir,"

dediğini aktarmıştır. Kadı Abdülcabbar, haberin nasıl delil hılafına oldu-ğunu ise şöyle açıklamıştır:

"Şeytan, ancak hayır ve şer nedir bilenleri şerr'e davet eder, sabi ise böyle degil-dir; Şayet şeytan böyle bir dürtmeye güç yetirseydi, daha fazlasını dayapar, salihlerihelaka ve ifsada sevkederdi; Niçin diger peygamberlerin dışında Meryem. ve İsa is-tisna edilmiştir?; Şayet, hakikaten bir dürtme olsaydı, bunun izi kalırdı. İzi kalıncada, iz bulundugu sürece çıglık devam ederdi. Böyle olmadıgına göre, bunun batıllı-gını anlamış bulunuyoruz,',278

Fahreddin Razi, bu ihtimallerin sözkonusu olduğunu, ancak bu kabilihtimaller ileri sürülerek, haberin reddedilmesinin taiz olamıyacağını söy-lüyor.m

Kadı Beyzavi (ö.h.685) de, hadisin anlamının, şeytanın insanlan az-dırmaya çalışması, manasında olduğunu belirtmiştir.ıso

274. İbn FOrek, Müşkilü'l-Hadis, s.137.275. Saalibi, Simtlru'l-Kulfıb, s.53 .. 276. Müslim, 43, Fazliil, 40/146-148. Had.no:2366. .(iı1838ן) Rivayette geçen ayet Ali

İmran 4/36'00. Aynı haberi Ahmed, 111233, $23'de Buhllri, Bedu'l-halk, IV/ll'derivayet etmişlerdir.

277. Zemahşeri, Keşşaf, 11186.278. Razi, Fahreddin Meftltih, IVIW2.279. Aynı yer.

342 ME fIMET EMİN ÖZAFŞAR

İbn Hacer, Zemahşeri'niıı iti.razını tenkit etmiş, şeytanın dünyayagelen herkese, hakiki manada dokunmasının mümkün olduğunu, ancak,Allah'ın koruması nedeniyle Pı:ygaınber ve salih zatlara bir zarar vereme-diğini söyleyerek hadisi tevi} e miştir. Meryem ve İsa'nın istisna edileme-sini ise, şeytanın aslında onlar; i da dokunmak için geldiğini, aralarına birengel girmesinden dolayı, bum muvaffak olamamasıyla izah etmiştir.281

Araya giren engelin ne 01 juğunu ve bunu İbn Hacer'in nereden öğ-rendiğini okuyucu hiçbir zamaı ı öğ;renemeyecektir.

c. Hz. Süleyman veEşlen

Hz. Süleyman'ın hanımlanyla cinsı ilişkisini konu. edinen biirivayette eleştirilerden nasibini almıştır. Bunun çeşitli versiyonları vardır.Bir tanesi şöyledir:

"Hz. Süleyman'ın altmış h, nıını varmış. Ben bu hanımlann hepsini bir gecededolaşaca~ım ve her biri hamile kalacak. Sonunda hepsi. Allah yolunda savaşacakbirer süvari do~uracaklar, demi ı. Ne var ki, bunlardan sadece bir tanesi dogurmuş.O da yanm bir çocuk dünyaya! ;etinniş. Bunun üzerine Rasulüllah: 'Eger, •inşallah'deseydi, kadınlardan her biri A lah yolunda harbedecek birer süvari dogururdu, de-miştir .,,282

Hüseyin el-Hac bu haberle ilgili olarak şöyle diyor; Süleyman b.Davud, Allah'ın salih ku11anı dan birisidir. Cen<;ıbıHak ona büyük birmülk vermiş, hayvanatın dilin<erı anlar kılmıştır.lns ve cinni emrine ver-miştir. Bütün bunlan veren .AIlah, ona onlarca erkeğin cinsi gücünü deverebilir. Bir gecede yüz hanın ıla cinsel temasta bulunabilme iktidarını daverebilir. Ama;

"Ravi. Allah'ın peygamberI ~rinden birisini övecek, başka bir şey bulamamışmı-dır? Nübüvvet makamı bu kabil acaipliklerden çok yücedir; Süleyman (as.) bir gece-nin böyle bir işe yetmeyeceğini bile bile nasıl böyle bir işe kalkar? Bu kadar, hanımtek tek nereye sıgdınlır ve birir. den dige.rine intikal etmek ne kadar zaman alır? Herhalukarda Allah, Muhammed b. İsmail cı-Buhar!' yi ve bunu rivayet edeni affetsin.Şayet bu hadisi de, Sahihini içi ıden seçtigi altıyüzbinin arasında bıraksaydı, şüphe-siz, sözü dinleyip en güzeline ta;,i olanlardan olurdu."m

Ancak şarih Davudoğlu b;lkInız hadisi na~ıl müdafa ediyor:

"Rivayetten anlaşılıyor ki, S üleyman (as.) bir gecede bu hanımlann hepsi ile cin-sel ilişkiye girmiştir. Bu derece bı~den sıhhati, bu derece mükemmel erkeklik kudre-ti yalnız peygamberlere mahsus bir mevhibe-i iıaııiyyedir. Bir taraftan hadsiz hudut-

280. Beyzavi, Envaru't-Tenzil ve Esrıru't-Te'vi/, 1/203.281. İbn Hacer, Feth, VIII/170.282. Müslim, 27, Eyman, 5/21-25, tad.no:1645 (IIJ1275-1276). Aynı haberi.Ahmed, III

229,275,506; Buhliri, Nikah, Eyman, Keffaretu'l-Eyman, Tevhid, Cihad'da, Tirmi-zi, Nüzilr, 7'de, Nesa!, Eyman, i -, 43'de rivayet etmişlerdir.

RİVAYEr tı.lMLERtNDE ESER KAR1zMASI VE MÜSLİM'lN EL-CAM1u'S.sAH1Hİ 343

suz ibadet ve mücabedeler, diger taraftan, nihayetsiz dünya meşgaleleri, irşad veteblig vazifeleri düşünülürse, sair insanlara böyle bir işin asla müyesser olmayacagıderhal anlaşılır. Demek ki, Hak Teaıa hazretleri, peygamberlerine mucizeler halketmek suretiyle harika haller yaratııgı gibi, bu zatıarın bedenlerinde de harikalar hal-Ketmiştir. İşte Hz. Süleyman'ın bir gecede yüz kadınla cimaa takat getirmesi bun-dandır.,,284

Bu yorum, kaynaklarımızda yer alan rivayetleri peşinen kabule nasılhazır oldu~umuzu, onları zaman, mekan ve imkan sınırlarımn dışında dü-şünmeye nekadar hazır oldu~umuzu göstermesi bakımından da önemli-dir.

Sonuç:

Rivayet ilimierinde zamanla birtakım eserlerin karlzmatik bir yapıyabüründükleri bir vakıadır. Karlzması en yüksek eserlerden birisi de Müs-lim' in el-Camiu' s-Sahfh adli eseridir. Ancak yakından irtcelendi~i zamanbu eserin;

a. Kaynakları, açısından bazı tespitler yapmak mümkündür. Önce-likle eser şifahi olarak alınan rivayetlerden de~il, kendisinden önce yazıl-mış kaynaklardan seçme yapılarak meydana getirilmiştir. Müslim'in bueserlerin yazarları ile yüzyüze görüşmeleri olmuştur. Ama tek tek her birrivayet için bunu söylemek zor gözükmektedir. Eserin omurgasını teşkileden kaynak sayısı on ila onbeş arasındadır. Bunların bir kısmı bugüneintikal etmiştir. Binaenaleyh mukayeseli bir tetkiki yapılmalıdır. Böyle'bir çalışma sonunda ancak, kitabın. zati kıymetine dair ikna edici mütala,lar serdedilebilir. Kaynaklan. arasında hadis rivayet tekni~i bakımındansıhhat vasfım taşımayan materyallerin bulundu~u klasik dönem alimleritarafından da belirtilmiştir. Kitaplarından istifade etti~i zatlar arasında,hadisçilerin şiddetli eleştirisine maruz kalmış simalar vardır. Bu durumkaynaklanmn da zati ve ım-ihi de~erinin bilinmesini zorunlukılmaktadır.

b. Nüshaları bakımından eser bir hayli problemli gözükmektedir. Enazından şekli olarak bazı açmazları vardır. ıbn Süfyan'ın beşyüze yakınhaberi icazet veya vicade gibi_ tahammül yollarının sonunda gelen biryolla almış olması üzerinde durulması gereken bir husustur. Kisai versi-yonunda oldu~u gibi, bazı versiyonlarının bizzat hadisçilerce mutemet ol-madığının beyan edilmesi calibi dikkattir. Aynı şekilde, eserin en önemliversiyonu olan Nevevi versiyonunda yer alan bazı ravilerin, daha sinn-ibülüğa ulaşmadıkları bir yaşta eseri hocalarından almış olmaları da gör-mezden gelinerneyecek bir keyfiyyettir. Müstensihlerin tasarruflarının isemutlak gözününde bulundurulması gerekir.

283. Hasen, Na/cdu'I-Hadis, W20-21.

344 r. EHMET jEMiN ÖZAFŞAR

c. Rivayet Tekniği Açıı :ındlan; "Daha yazıldığı günden itibaren. kita-ba rivayet tekniği yönünden eleştiriler yöneltildiği görülmektedir. Içeri-sinde meçhul ravilerden nalledilen haberler bulunduğu gibi, munkab'bazı rivayetler de vardır. Maktu' haberlere de rastlanılmaktadır. Tenkidemaruz kalan o kadar çok ravisi vardır ki, bunlan yok farzetmek imkansız-dır. i

Rivi tasarrufları dedi;~imiz keyfiyetin Müslim'in haberlerinde debol miktarda görüldüğü. rav leri~ haberleri, kendi anladıklan gibi, manaolarak naklettikleri bir gerçel :tir. ıbn Salah ve Suyuti gibi savunmacı sayı-labilecek hadisçilerin bu nok .adaki ifadeleri önemsen~elidir.

d. İçerik Açısından: M jslim'i~ eserinin ihtiva ettiği haberler arasın-da öyleleri vardır ki, içerikle "İ i.tib~iyle eleştiriye uğramaktan kurtulama-mışlardır. Bunlardan kimisı, Kur'an'a ve temel prensiplere aykırı görülür-ken, kimisi, tarihi gerçek iere, kimisi de bedihi gerçekıere aykırıgörülmüştür. Yapılacak titiz bir çalışma, bunlann miktannın azımsana-mayacak sayıda olduğunu giısterecektir. Nitekim biz bu çalışma.~snasın-da. rastladığımız bazı rivay' tleri ele alma imkanı bulamadık. üzelliklefiten, imare, menOOb, fadail, zühd ıe benzeri bölümlerdeki rivayetler buaçıdan d~at çekicidir.: \

Bütün bu hususlar gözö ıüne alınınca; Müslim'in kitabı dahil, rivayetilimIerinde her hangi bir e~ere toptan kıymet atfetmenin pratik anlamıyoktur. Rivaye~ kaynakların ian herhangi birisi için, Allah'ın kitabındansonra en sahih kitaptır deme:;:, yahut bu konuda icma bulunduğunu söyle-mek, sadece duygusal mülal azalar olarak kabul edilebilir. Bu kaynaklar-daki her bir haber'in değe i bizzat incelenmek suretiyle verilmelidir.Onun zati ve tarihi kıymeti yer aldığı kaynağa göre değil, rivayet tekni-.ğine ve içerik kriterlerine göre incelenmesi 50nucunda ortaya çıkar. BunaMüslim'in eserindeki rivayeıler de dahildir.

RİVAYEr İLİMLERİNDE ESER.KARİZMASI VE MüSLİM'İN FLCAM1U's-SAH1H'İ 345

Ek I: Müslim'in Kendisinden Rivayette Bulundu~u Şahıslar:

i İsim Vefat Rivayet Kaynak

ı. Abbad b. Musa

2. Abbas b. AbdU1azim el-Anberi (ö.h.246) Tehz.V.l22

3. Abbas b. Velid (ö.h.238) Tehz.V.132

4. Abd b. Humeyd

5. AbdUlala b. Hammad

6. AbdUlhamid b. Beyan el-Vasıti

7. ,Abdullah b:A!>4urrahman ed-Oarimi (ö.h.250-5) (73) Tehz.V.296

8. Abdullah b. Amir b. Zuıire el-Hadrami (Ö,.h.237) ( 3) Tehz.V.272

'9. Abdullah b. Berrlid el~Eşari (ö.h.234) (27) Tehz.V.l56

ıo. Abdullah b. Er-ROmi

ıı. Abdullah b. Mesleme b. EI-Ka'neb (ö.h.220) (70) Tehz.VI.33

12. Abdullah b. Muhammed b. Misver b. Mahrame (ö.h.256) (14) Tehz.VI.12

13. Abdullah b. Muhammed b. Esma ed-Oubai (ö.h.231) (17) Tehz.VI.6

14. Abdullah b. Muti' (ö.h.237)

15. Abdullah b. Sellam el-Cumahi /

16. Abdiilmelik b. Şuayb b. Leys b. Sa'd

17. Abdiilvaris b. AbdUssamed (ö.h.252) (17) Tehz.VI.444

18. Ahmed b. Abde19. Ahmed b. Abdullah b. Hakem b. Ferve20. Ahmed b. Ömer b. Hafs b. Cehm b. Vakıd el-Kindi ed-Oarir

21. Ahmed b. Abdullah b. Vehb b. Miislim

22. Ahmed b. Abdullah ed-Oabbi

23. Ahmed b. Cenab el-Mıssısi24. Ahmed b. Hanbel (ö.h.241)

25. Ahmed b. Hasen b. Hıraş (ö.h.243) Tehzl.2426 .. Ahmed b. Miinzir (ö.h.230) Tehz.I.82

27. Ahmed b. Ömer el-Vakıi

28. Ahmed b. Osman en-Nevfeli (ö.h.246) Tehz.I.61

29. Ahmed b. Sehl b. Sahr ed-OliriiIıi

30. Ahmed b. İbrahim ed-Oevraki (168/246) Tehzl.lO3ı. Ali b. Hucr es-Sa'dj (154/244) (188) Tehz.V.294

32. Amr b. En-Nakıd33. Amr b. Sevvad el-Amiri (ö.h.245) (26) Tehz.VIII.46

34. Avn b. Sellam el-KOfi (ö.h.230) (8) Tehz.VIII.l71

35. Bişr b. Hakem el-Abdi (ö.h.238) TebZ.I.448


36. Davud b Ruşeyd

37. Ebu'l-Hattab Ziyad b. Yahya e [-Hassanı

38. Ebu'l-Heysem Halid b. Hıdaş ıi. Aclan39. Ebu 'r-Rabi' ez-Zehranı

40. Ebu't-Tahir (Ahmed b. Amr e).Ümevl) (ö.h.249) Teh~.I.64.4i. Ebu Bekir b. Ebı Şeybe (ö.h.235) (154O)Tehz.Y1.4

42. Ebu Bekir b. Hallad el-Batım

43. Ebu Bekir b. Nadr b. Ebı Nadr (ö.h.245} TehzXll.42-344. Ebu Bekir b. Nafi el.Abdı (Mr hammed) (ö.h.24O) (54) Tehz.IX.23-445. Ebu Bekir b. İshak

46. Ebu Gassan el-Mismaı Malik i .Abdülvahid (ii.h.230} TehzX.2047. Eb~ Eyyub el-Gaylanı Süleym ın b. Abdullah48. Ebu Kamil el"Cuhderı (Fudayl b. Hüseyin) (ii.h.233) Tehz.Vlll.29049. Ebu Kureb Muhammed b. Ala

50. Ebu Ma'n er-Rakaşı (Yczid b. Yezıd es-Sakafi)

51. Ebu Nasr et. Temmar (Abdülm ~lik b. Abdülaziz)

52. Ebu Said el-fşec (Abdullah b. Said el-Kindı)53. Ebu Üsame

.54. Haccac b. Eş-Şair (b.Yusuf b.! [accac es-Sakafi) (ii.h.259) Tehz.II .209- 1055. Hacib b. Velld (ii.h.228) Tehz.II.13456. Hakem b. Musa el.Kantari (ö.h.230) Tehz.II.44057. Halefb. Hişam (ö.h.229) Tehz.m.lS6-758. Hamid b. Ömer el-Bakdivı (ö.h.233) Tehz.II.l6959. Harmele b. Yahya (ı66/244) Tehz.II.230-l60. Harun b. Abdullah (el-Hamal) (171/243) TehzXl.8-961. Harun b. Maruf (ö.h.231) TehzXI.1262. Harun b. Said el-Eyli (170/235) TehzXI.763. Hasen b. İsa (b. Masercisi) (ö.h.239) Tehz.II.3 i364. Hasen el-Hulvani

65. Heddab b. Halid el-Ezdi (ö.h.236) TehzXI.2566. Hennad b. Sen (153/243) TehzXI.7l67. Humeyd b. Mesade eı-satım (ö.h.244) Tehz.IIl.4968. İbn Ebi Ömer (Muh. b.Yahya, :I-Adeni)

. 69. İbrahim b. Dlnar (ö.h.232) Tehz.I.1 1970. İbrahim b. Muhammed b. Araı a es-Sami (ö.h.231) Tehz.I.15671. İbrahim b. Musa er.Razi (ö.h.220) Tehz.I.l70- 172. İbrahim b. Said el-Cevhen (ö.h.249) Tehz.I.1 23-473. İshak b. Mansur (ö.h.251) Tehz .1.249-5074. İshak b. İbrahim (b. Raheveyh el-Mervezi) (166/238) Tehz.I.2l7-9

RİVAYEr İLİMLERİNDE ESER K,ARİZMASI VE MÜsLİM'İN FLCAMJU'S-sAH1Irİ 347

75. Kasım b. Zekeriyya76. Katan b. NUseyr77. Kuteybe b. Said (150/248) (668) Tehzib,Vill.30178. Leys b.Sa'd

79. Mahmud b. Öaylan (ö.h.239) Tehz.x.64-580. Mansur b. Ebi Müz8him (ö.h.235) Tehz.x.311-1281. Mindib b. EI-Haris et-Temimi (ö.h231) Tehz.x.287-882. Muhammed b. Abbad el-Mekki83. Muhammed b. Abdullah b. Bezi'84. Muhammed b. Abdullah b. Kuhzaz85. Muhammed b. Abdullah b. Numeyr (ö.h.234) (573) Tehz.IX283'86. Muhammed b. Abdurrahman b. Sehm el-Antaki87. Muhammed b. Bekkar b. Reyhan . (ö.h.238) (9) Tehz.IX.7588. Muhammed b ..Beşşar (ö.h.252) (460) Tehz.IX.7089. Muhammed b. Ebi Bekir el-Mukaddemi (ö.h.234) Tehz.IX.7990. Muhamme~ b. Hdtim b. Meymun (ö.h.236) (300) Tehz.IX.10291. Muhammed b. Ma'mer b. Rıb'i el-Kaysi (ö.h.250) (8) Tehz.IX.46792. Muhammed b. Mihran er-Razi (ö.h.239) Tehz.IX.47993. Muhammed b. Minha1 ed-Oarir (ö.h.231) (13) Tehz.IX.47694. Muhammed b. Miskin eİ-Yemami (ö.h.289) (1) TehzlX.44095. Muhammed b. Müsenna (ö.h.252) (772) Tehz.IX.42596. Muhammed b. Rati' (ö.h.245) (362) Tehz.IX.I 62"97. Muhammed b. Runih el-Muhdcir (ö.h.243) (161) Tehz.IX.I6598. Muhammed b. Sabbah (ö.h.I27) (20) Tehz.IX.23 i99. Muhammed b. Sehl b. Asker et-Temimi100. Muhammed b. Selerne el-Muradi (ö.h.248)101. Muhammed b. Tarifb. EI-Beceli (ö.h.242) (6) Tehz.IX.235102. Muhammedb. Ubeyd el-Gubeıi103. Muhammed b. Velid b. AbdUlhamid (öJı.250) (5) Tehz.IX.503-4104. Muhammed b. Yahya b. Ebi Ömer el-Mekki (ö.h.243) (216) Tehz.IX.518105. Muhammed b. İshak el-Müseyyebi (ö.h.230) (8) TehzlX.37-8106. Muhriz b. Avn b. Ebi Avn (1411231) TehzX.57-8107. Musa b. Kureyş (ö.h.252) Tehz.x.366108. Nasr b. Ali el-Cehzami (ö.h.250) Tehz.x.430- i109. Ömer b. Hafs b. Gıyas (ö.h.222) Tehz.VII.435i 10. Osman b.Muhammed b. Ebi Şeybe (156/239) (135) Tehz.Vn.I49-511ii.Rifa'a b. Heysem el-Vasıti . ( ? ) (3) Tehz.n.282i12. Said b. Amr el-Eşll$i (ö.h.230) Tehz.IV.68113. Said.b. Mansur (ö.h.227-9) Tehz.IV.89-9Q

348 ME HMETEMİN ÖZAFŞAR

114. Said b. Yahya b. Ezher b. Necıh el-Vasıt1115. Said b. Yahyab. Said el-Ömer!

116. Sehl b. Osman el-Askeri

117. Selerne b. Şebıb118. Sureye b. Yunus119. SUveyd b. Said120. Şeyban b. Ferruh121. Ubeydullah b. Muaz122. Ubeydullah b. Ömer b. Meyserc el.Kavfulri

123. Ubeydullah b. Said (Ye~kuri)124. Ukbe b. MUkrem el-Amm!125. Ümeyye b. Distaln el-Ayş!126. Yahya b. Eyyub127. Yahya b. Habib el-Harisı128. Yahya b. Main129. Yahya b. Yahya130. Yunus b. AbdUala es-Sadefi131. Yusufb. Hammad el-Ma'nı132. Yusufb. Yakub es-Safflir133. Vasıl b. Abdmala.134. Velid b. Şueli'135. Zuheyr b. Harb

(ö.h.243)(ö.h.249)(ö.h.235)(ö.h.246-7)

(ö.h.235)

(140/236)(ö.h.237)(150/234)(ö.h.241)(ö.h.250)(ö.h.231)(ö.h.234)(ö.h.250)(153/233)(142/225)(170/264)(ö.h.245)(ö.h.231)(ö.h.244)(ö.h.243)(ö.h.232)

Tehz.IV.97Tehz.IV.97-8Tehz.IV.255-6Tehz.l46-7

Tehz.I1I.458

Tehz.IV.375(167) Tehz.VlI.48(40) Tehz.VlI.40(48) Tehz.VI.l6

Tehz.VlI.250Tehz.I.370TehzXI.l88TehzXI.195TehzX1.280-8

(612) TehzXI.196-9TehzX1.440- 1TehzXı.41 iTehzX1.432TehzXl.l04

(3) TehzXI.l36(1281)Tehz.Il1.343-4

R1VAYEr h..tMLER1NDE ESER KARİZMASI VE MÜsLİM'İN ElrCAM1U's-sAH1lrt 349

Ek II: Müslim Nüshalanrun Rivayet Tablosu

i

~

l.. iıbn MiIdnii '

E.Ab.1lôd

mJ. iııbat. 'ıu.i.nİbnhIm b. s.ıim

i i:New:~ safiyyiiddin

iKis4i

iEbusaidajial

i iT.",bIwt şoutaali

EbuMuh. Sıiaiiti

iAıısiıi

MÜ&1im=r=

janıblwl

,Ebul-AbbuEr-Rizii

IGIiIıl

iAbCIÜJtııfirb. Mub.FariIi

iUzri

Tuiwı

Ebu Bekir b. Hayr İbn. Mcoc:m:

Hec:ri

350 1\[EHMET EMİN ÖZAFŞAR

EklliElbani'nin zayıf oldu~una hükmı ttiği Müslim hadislerinin dökümünü Mahmud SaidMemduh'un "Tenbfhu'l-Müs/im il, Teaddi'l.Elbdnf ala Sahihi Müslim" isimli eserindenhareketle şöylece yapabiliriz: /

MUslim i,İman 49/184, had.no: i16 (II 08) MUnzin, Muhtasar Sahih-i Müslim,s.35 (dipnot)

MUslim, 6, Salat, 3/25, had.no:698 (1I4~4) Elbani,lrvau'I-~alfl, W341.

MUslim, 6, Salat, 57/308, had.no:84O/2 ~IIS75). Memduh, Tenbih, s.68.MUslim, i I, Cenaiz, 22/66, had.ııo:952 3 (!J657) Memduh, a.g.e, s.69.

MUslim, 12, Zekat, 6, had.no:980 (lJ67.) Elbani, Silsiletu'z-Zoife, IU406.

MUslim, 15, Hac. 1/5, had.no: 1i79 (lif 36) Elbani, Irvdu'I-~alfl,IV/1 96)

MUslim, 15, Hac, 17/138, had.no:1213/ 1(1/882) Memduh, B.g.e., s.75.MUslim, 15, Hac, 53/314, had.no: !299/! (1/945) MUnziri, a.g.e, s.193 (dipnot)

MUslim~ 15, Hac, 82/448, had.no:! 3551 Z (1/989) Memduh, a.g.e, s.77.

MUslim, 15, Hac, 84/45 I, had.no: 1358 :11990) Memduh, a.g.e, s.78.MUslim, 15, Hac, 85/458, had.ııo: 1362 :11992) Memduh, a.g.e, s.79.MUslim, 16, Nikah, 1/9, had.no: 1403 (i :J1021) , Elbani, Sahih,1/418.

MUslim, 16, Nikah, 16/105, had.no:!4:' O(1111054) Memduh, a.g.e, s.81

MUslim, 18, Talak, 4/29, had.no: 1478 \ rı/ll04) Memduh, a.g.e, s.81Müslim, 21, BUyu', 6/20, had.no:1522 LU ı157) Memduh, a.g.e, s.82

MUslim, 22, MUsakat, 20/107, had.no:! 599 (WI219) Eıbllni,lrvau'I-~alfl, V/183.

Müslim, 24, Hibat, 3/19, had.no:1624 (rı/1244) Memduh, a.g.e, s.84.

MUslim, 24, Hibat, 4/26, had.no: 1625r (llJ1246) Elbani,lrvau'I-~alil, V1/49.

MUslim, 29, Hudud, 2/1 I, had.no:1689 (11:1316) Memduh, a.g.e, s.86.MUslim, 35, Adalıi, 2/13, had.no:1 963 T1IL55S) Elbllni, Silsiletu 'z-Zoife,.y91.MUslim, 36, Eşribe, 6/62, had.no:1998 4 (rIl1584) Memduh, a.g.e, s.91.

MUslim, 36, Eşribe, 7n2, had.no:2002 (IIII587) Memduh, a.g.e, s.92MUslim, 36, Eşribe, 34/184, had.no:2(hl (WI63)) Memduh, a.g.e., s.92.

MUslim, 37, Libas, 18/66, had.no:2091i (11.'1660) Elbani, Sahih, 11602.MUslim, 37! Libas;24n8, had.no:2 lO? (lll i663) ~emduh, lI'.g.e, s.95.

MUslim, 37, Libas, 29/106, had.l1o:21 I) (1111673) Elbani, Sahih, IV/66.MUslim, 39, Selam, 8/19, had.no:2171 (WL710) Memd'Jh, a.g.e, s.97.

Müslim, 39, Selam, 11/30, had.ııo:217:: (WI715) Memduh, a.g.e, s.98.

MUslim, 39, Selam, 26/69, had.no:220 ~(WL729) Memduh, a.g.e, s.98.

MUslim, 39, Selam, 26n5, had.no:220 ; (iili 731) Memduh, a.g.e, s.99.MUslim, 43, fazail, 3/8, had.no:2280 ( 111784) Memduh, a.g.e, s.loo.MUslim, 43,fazail, 3/9, had.no:228 I (1/1784) Memduh,a.g.e,s.IOO.

Müslim, 44, fazailu's-Sahabe, 46/1 84 had.no:2515 (WI952) Memduh, B.g.e, s.101.

MUslim, 45, Bir, 16/62, had.no:2584 ( Il/1998) Memduh, B.g.e, s.102.Müslim, 46,'Kader, 1/8, had.no:2684 ( J1I204O) Memduh, a.g.e, s.102.MUslim, 3, Hayz, 22/89, had.no:350 (1272) Elbani, Si/si/etu 'z-Zoife, 11/406-407.

(İbn ZUbeyr'in an'ane'si ve ravi Iyaz b.Abdullah'ııı zayıf oldugu.gerekçesiyle)

MUslim, 9, İstiska, 2113,had.no:898 (1'615) Elbani,lrvau'I-~alil, -il/143ן 144.

RİVAYEr h..tMLERtNDE ESER K.ARİZMASI VE MÜsLIM'İN EL-CAM1U'S-sAH!Hİ 35 ı

MUslim, lO,KUsuf,3/10, had.no: 904/2 (1/623) Elbftni,a.g.e, IW129.(Şaz oldu~unu söylemiştir.lUvi AbdUl-melik b. Ebi SU1eyınanhıfzı emetindenyenkit edilmiştir).

MUslim,lO,KUsuf,4/18, had.no:908 (1/627) Elbftni,a.g.e, IW129.(lUvi, Habib b. Ebi Sabit'in mUdeııisolması ve haberin şaz olması sebebiylezayıftır).

Müslim, 12,Zekat, 3/1I, had.no:983 (1/676) Elbftni,a.g.e, IW350-(Şaz oldugunu söylemiştir).

Müslim, 13,Sıyam, 17/108,had.no: ii22(11790) Elbiini,Sahih, 1/3Ui.(Ramazan ayında' ifadesini şaz kabuletmiştir).

Müslim, 16,Nikah, 211123,had.no: 1437 (WI060) Elbftni,lrvdu'I-(;alil, Vn4-74.(Ravi, Ömer b. Hamza el-Ömeri'nin za-yı/hgı dolayısıyla zayıf kabul etmiştir).

Müslim, 36, Eşribe, 14/116,had.no:2026 (WI60I) Elbiini,Silsiletu'z-Zaife,1II326.(Ravi, Ömer b. Hamza sebebiyle mUn-ker kabul etmiştir.)

Müslim, 44, Fazliilu's-Sahlibe, 8/64, had.no:246212(W1884) MUnziri,Muhtasar, s.446 (dipnot)(Ravi, Ömer b".Hamza'nın zayıf olmasısebeb!yle).

Müslim, 37, Libas, 26/87, had.no:2107 (W1666) Elblini, (;ayelU'I.Meram, s.l04(Hz. Aişe'nin: Hayır, işitIliedim" diyebaşlayan ifadelerini Şaz ve münkerkabul eımiştir. Ravi Süheyl b. EbiSalih'in ömrünUn sonlannda hafızası-_ nın bozulması gerekçesiyle).

Müslim, 29, Hiıdud, 5/23, had.no:1695/1 (WI323) Münziri,Muhtasar, s277 (dipnot)(Bazı kısımlan şaz kabul etmiştir. Ley-yin oldu~u belirtilen ravi Büşeyr b. El-Muhacir sebebiyle).

Müslim, 45, Bir, 39/137, had.no:2621 (IW2023) Elbini, Sahih, IV/254-255(Ravi SUveyd b. Said'in- zayıf olmasısebebiyle haberi zayıf addetmiştir).

Müslim, 48, Zikr, 24/89, had.no:2734 (IW2095) Elbini,lrvdu'I-(;alfl, V/47.(Ravi, Zekeriyya b. Ebi Zaide'nin mU-dellis olmasıve an'ane ile rivayeti se-bebiyle zayıf kabul etmiştir.)

Müslim, 49, Tevbe, 219.had.no:2748 (lW2105) Elbini, Sahih, 1V/~.(Ravi, Muhammed b. Kays'ın EbuSırma Malik b. Kays'ı işitmedi~i için,ınkıta sebebiyle zayıf addetmiştir.)

Müslim, 5 I, Cenne, 16164, had.no:2865/3 (lW2198) Elbini, Sahih, WL 10.(Katade'nin an'ane ile rivayeti ve raviMatar el-Varrak'ın su-i hıfzı sebebiylezayıf addetmiştir).

352 W EHMET EMİN ÖZAFŞAR

lCAYNAKLARAbdurrazzak, Ebubekir b. Hemman" el-Musatımf, LXI, (thk, HAzaml) el-Meclisu'I-İlmi,

ty.Accac Hatib, Muhammed, Ebu Hur ~yre Rdviyetıı' ı-Islam, III.bsk., Kahire, 1982.AclOni, İsmail b. Muhammed, Ke !u'l-Hafa, ı.n, (tsh, Ahmed Kalaş) IV.bsk., Beyrut,

1985.Ahmed b. Hanbel, el-Müsned. 1..IV ,Ça~rı y., (ofset) btanbul, 1982.Ahmed, Kitabu'l-llel ve Manfetu r-Riedl, 1.11. (thk. T.Koçyi~it-t.Cerrahogıu) İstanbul,

1987.AlM, Salahuddin, Tahkiku'l-Murcıı, fi enne'n-nı'hye Taktazf el-Fesdd, (thk. Selkini, İbra-

him Muhammed), Dımeşk, 1"82.Ali Rıza, Alaadin, Nihayetu 'I-Tğtıb]t bi men Rı.miye mine'r-Ruvat bi'l-Ihtilat, Lbsk., Ka-

hire,1988.Azami, M.M., Ilk Devir Hadis Ede 'iyatı, (tre, Hulusi Yavuz), tstanbul, .1993.Azimabadi; M.Şemsulhak, Avnu"-Ma'bıU1 Şerhu Sünen-i Ebf Davud, I-XIV., (thk,

AMuhammed Osman) n .bs].,.,Medine ty.Başaran, Selman, ıbn Hazm 'ın Küt ib-i Sittey~ Eakışı, tslAtşt, 11/6, s.8-21, Ankara, 1988.

Beyhaki, Ebubekir Ahmed b. Hüsc (in, el-ES/M ve 's-Sı/at, (thk, Kevseri), Beyrut, ty.

Beyzavi, Envaru't-Tenzil ve Esrcm:'t-Te'vfl, I-H, Dersalidet, 1314.Buhari, Muhammed b. İsmail,ı?ı-nmiu 's-Sahilı, I-IV., çagn y., (ofset) tstanbul, 1981.

Buhari, et-Tdrfhu'l-Kebfr, I-IX., H lydar1ibad, U60.Cassas, Ebu Bekir, Ahkdmu'l-Kur' 2n, I..V., (:hk, M. Sadık Kıımhavi) Beyrut, 1985.

Cezairi, Tahir, Tevcfhu'n-Nazar, 1.11.,(thk, Ebu Gudde) Beyrut, 1995.Cezeri, Muhammed b. Yusuf, Kita ,u'I-Mıs'lIdi 'I-Ahmed, (thk, Kevseri)Çakın, Kamil, Buhari'nin Oıoritesni Kazanına Süreci, tslAtşt. XLI-3, Ankara, 1997.

Çelebi, İlyas,ltikMf Açıdan U,:ak ıe Yakın Gel~eekle Ilgili Haberler, İstanbul, 1996.

D1irakutni, Ebu(1-Hasen Ali b. ')mer, Ahtid,su'l-Muvattd, (thk, Kevseri) Mektebet-uNeşri's-Sakareti'ı-tslamiyye. ty_

Davudogıu, Ahmed, Sahih-; Müslı 71 Tercem ~ve Şerhi, I-XI, tstanbul, 1977.

Dehlevi, Şah Veliyyullah, J{ucc('~u'!lah el.Bi.liğa, (-II., (thk, M. Şerif Sukker) Lbsk."Beyrut, 1990.

Ebu'l-Mahasin, Yusuf b. Mur.a, d-Mıı'tas,ır ,nine'l-Muhtasar min Müşkili'l-Asar, I-II.,Alemu'I-Kütüb, Beyrut, ty. .

Ebu Gudde, et-Teıimmetu's-SIl/iS(, (Zchebi'nh el-Muk/za'sı içerisinde, thk, Ebu Gudde)Lbsk., Beyrut, 1405. .

Ebu Hanife, el-Alim ve'l-Mutealli.~, (thk, Kc:vseri), Kahire, 1368.Ebu Musab, el-Muvattd, I.II. (B :şşar Avvad Maruf-MMahmud Halil) Il.bsk., Beyrut,

1993.Ebu Reyye, Mahmud, Adva ale 's- >ü/ıneti'1-.ıIı.hammediyye, Kahire, ty.

Ebu Şehbe, Muhammed, Difaım a~i's-Sünn,~, Kahire, 1989.

Elblini, Nasınıddin, Kitabu Addbi z-Zifaf.Elblini, Silsiletul-Aluidisi'z-Zaife, [-HI, IV .bsk., Beyrut, 1398.

RİVAYET İLİMLERİNDE ESER KARİZMASI VE MüsLİM'İN EL-CAM1U'S-sAH1Jrt 353

.Gazzali, Muhammed, es-Sünnetü'n-Nebeviyye Beyne Ehli'l-Fıkhi ve Ehli'l-Hadis, Kahire,1989.

Goldzıher, Hadis Tetkikleri, (M.Said Hatibo~lu'nun yayınlanmamış çeviri notları)Hakim, Ebu Abdullah en-NeysabOri, el-Medhal fi /lmi'I-Hadls, (thk ve nşr, James Rob-

son) London, 1953.Hakim, el-Müstedrek ale's-Sahıhayn, I-IV., Daru'l-Ma'rife, Beyrot, ty.

Halebi, Burhlineddin, el-Keşfu'I-HasCs, an men Rumiye bi Vazi'I.Hadls, (thk, Subhi es-Samerrai) Bagdad, 1984.

Hasen, Hüseyin el-Hac, Nakdü'l-Hadıs fi /lmi'r-Rivaye ve'd-Diraye, I-II, I.bsk., Beyrut,1985.

Hatib Bagdadi, Takyfdu'l-/lm, (thk, Yusuf el-Iş) lI.bsk., Diir-u İhyw's-Stinneti'n-Nebeviyye,1974.

Hatib, Kitab-u Muvaddıhı Evlu2mi'I-Cem've't-Tefrik, I-II (tsh, A. Yernani) (ofset) Hay-darlibad,1959.

Hatib, Tarih-i Ba8dad ev Medfneti's-Seldm, I-xiV, Daru'I-Kütübi'l:Arabiyye, Beyrot, ty.Hatibogıu, M.Said, MüslUmIm Alimlerin BuMri ve Müslim' e Yönelik Eleştirileri, tsl.Arşt.,'

XlI-3,Ankara, 1997.

Hatiboğlu, "Hz. Peygamber'in Vefatından .EmevUer'in Sonuna Kadar Siyası-ictimat Ha-dislerle Hadis Münasebetleri" Ank. Ü. tıahiy~t F., Ankara, 1967. (73).

Hatibogıu, Hi/afetin Kureyşliliği, A.Ü.İ.F.D., c.xx1l1l196.Hazirni, Şurutu'I-Eimmeti'I-Hamse, (thk, Kevseri), (ofset) Beyrot, 1984.Hodgson, M.G.S., /sll1m'ın SerUveni, I-III, (çev, tAkyol, S.Demirci vd.) İstanbul, 1993.Hali, Muhammed Abdülaziz, Tarihu FünrJni'IHadfs, I.bsk., Beyrot, 1986.Huseyni, MJsam, ItMfu'I-Kdrf bi Ma'rifet-i Cu hadi ve A 'ma/i'l-Ulema ala Sahfhi'l-

~uhdrı, i. bsk., Beyrot, 1987 ..İbn Abdilber, Ebu Ömer Yusuf, el-/ntikafi Faddi/'s-Se/ôseti'I-Eimmeti'I-Fukabd, Daru'l-

Kütübi'l-İlmiyye, Beyrut, ty.tbn Abdilber, el-/stıab, (el./sabe'nin kenarında) I-IV., I.bsk., Daru's-Slidır, ty.İbn Abdilber, eı-Jstizktjr, ı-xxx, (thk, Abdülmuti Emin Kalacı) I.bsk., Beyrot, 1993.tbn Abdilhadi, Tabakdtu Ulemai'l-Hadıs, I-IV., (thk, Ekrem el-Başi) I.bks., Beyrot, 1989.İbn Abdilhadi, el-Muharrar fi 'I-Hadis , I-II (thk, Yusuf Abdurrahman Maraşlı vd) IL bsk.,

Beyrot, 1992.İbn Asakir, Keşfu'l-Muğatta if Fazli'l-Muvatta, (thk, Kevseri, Darakutni'nin Ahddlsu'l-

Muvatta'ı ile birlikte)ty.İbn Cevzi, Ebu'l.Ferec, Kitabu'z-Zuafa ve'l-Metrukın, I-III, (thk, Ebu'l-Fida Abdullah

Kadı) I.bsk., Beyrot, 1986.İbn Cevzi, et-Tahkik fi Ahlidisi'l-Hilaf, I-II (thk, Mesad Abdulhamid es-Sa'deni) I.bsk.,

Beyrut, 1994.İbn Ebi Şeybe, el-Musannef, ı-Vıı (thk. Kemal Yusuf Hat), Beyrut, 1989.İbn Furek, Ebu B~kir Muhammed b. Hasen, Müşki/ü'l-Hadıs ve BeyllnuhrJ, (thk, AErnin

Kalacı) I.bsk, Haleb, 1982.İbn Hacer, Şihabuddin Ahmed, Fethu'I-Bllri bi Şerh-i Sahfhi'l-Buhdrı, I-XIII, II.bsk.,

Beyrot, 1402.İbn Hacer, Hedyu 's-Stirı, lI.bsk., Beyrot, 1402.

354 ' MEHMET EMİN ÖZAfŞAR

•

İbn Hacer, Tehzibu't-Tehzib, ı-xıı:" I.bsk., Haydadibad, 1325.İbn Hacer, el-/sllbeji Temyizi's-SaMbe, I-IV., I.bsk., Daru's-Sadır, ty.

İbn Hazm, Ebu Muhammed Ali, el-/hkilm fi UstUi'I-Ahkam, ı-Vııı, (thk, komisyon)n.bsk., Beyrot, 1987. .

İbn Hişam, Ebu Muhammed Abdülmdik, es-Sire, I-IV., (thk, M.es-Seka vd.) n.bsk.,Halebi,1955.

İbn Hıbban, Muhammed b. Ahmed, Kitabu'l-Mecrflhin, I-III, (thk, Mahmud İbrahim:zAyed) Lbsk., Haleb, 1396.

İbn HUmam, Kemaleddin Muhammed b. Abdulvahid, Şerh-u Fethu'l-Kadir, I-X., Lbsk.,Kahire, 1970. •

İbn tmM, Ebu'l-felah.Abdülhay, Şe;:e"itü'z-Zehebfi AhMri men Zeheb, ı-Vııı, (thk, ko-misyon) Daru'l-Afak, Beyrot, ty.

İbn Kayyım, Şemsuddin Ebu AbdilIah Muhammed b. Ebibekir, el-Menaru'l-Münif fi's-Sahfhi ve'z-Zaif, (thk, Ebu Gudde} VLbsk., Haleb, 1994.

İbn Kayyım,7Adu'I-Meadfi Hedy-i Hayri'l-/bad, ı-v., (thk, Şuayb Arnavut vd.) XV.bsk.,Kahire,1987.

İbn KunfUz, Ebu'l-Abbas Ahmed b. Hasan, Kitabu'l-Vefeyat, (thk, Adil Nuveyhiz)IV .bsk., Beyro~, 1983.

İbn Kuteybe, Ebu Muhammed Abdullah b. Müslim, el-Mallrif, (thk, Servet Ukkaşe)IV.bsk.,Daru'I-Maarif,19Sl.

İbn Mace, Ebu' Abdillah Muhammed b, Yezid el-Kazvini, es-Sünen, I-II., (thk,M.F .AbdUlbaki), çağn y" (ofset) İstanbul, 1981.

İbn Sa'd, Muhammed, Kitabu 't-Tabakilt el-Keblr, I-VIII., Dar-u Sadır, Beyrot, ty.

İbn Salah, Ebu Amr, Sıyanetu Salıihi Müslim 'miııe'I-/hMli ve'l-Galat ve Hımayetuhumine'l-/skatı ve 's-Sakat, (lJık, :\11.ıvaffakb. Abdullah b. AbdUikadir) II.bsk., Beyrot,1987.

İbn Salah, Ulumü'l-Hadfs, (thk, Nureddin Itr) III.bsk., Dımeşk, 1984.

İbn Teymiyye, Takıyyüddin, Mecmüu 'l-Fetawl, ı-xxxv, Mektebetu'n-Nahdati'I-Hadise,Kahire, 1404. .

İbn Teymiyye, Kavaid fi Ulumi'l-Hadfs, (thk, Musa Muhammed Ali) Lbsk., Daru't-Teviık,1984.

tdlibi, Selahaddin b. Ahmed, Menhec-u Nakdi'l-Metn, Beyrot, 1983.

tslamiyat, (Üç aylık araştırma dergisi), InI/1998 ..Kadı Iyaz, İbn Musa b. tyaz el- Yahsubi, Meşllrıku'l-Envdr ala S/Mhi'I-Asar, I-II, Daru't-

Türas, Kahire, ty.Kandemir, M.Yaşar, SaJıihayne Yönelıilen Tenkitlerin Degeri, Sünnet'in Dindeki Yeıi, İs-

tanbul, 1997.Kannllci, Sıddık Hasan Han, ,~/.Hltıa fi Zikri's-Sıhahi's-Silte, Lbsk., Daru'I-Kütübi'l-

tlmiyye, Beyrot, 1985. .Kasimi, Abdullah b. Ali, Müşkiletu'l-Ahddfsi'n'Nebeviyye, Beyrot, 1985.

Ketmni, er-Risaletu 'l-Mustatrafe, htanbul, 1986.Kettani, Muhammed b. Cafer, Hadis Literatürü, çev .Yusuf Özbek) İstanbul, 1994.

Kevseri, el-/dak, ala Ahkilmi't-Talak, Lbsk., Mısır, ty.Kevseri,/hkilku'l-Hak bi /btlili'I-Bliılifi Mugisi'I-Halk, I.bsk., Mısır, 1360.

RİVAYEr İLİMLERİNDE ESER KARİZMASI VE MüsLİM'İN FLÔ-MJU's-SAH1lfİ 355

,Kuraşı, Ebu'l-Feth Abdülkadir, el-Cevahiru'l-Muziyye fl Tab4kflti'l-Hanejiyye, ı-v, (thk,

AbdUlfettah Muhammed) II. bsk., 1993.Kurtubi, Ebu Abdullah Muhammed el-Ensari, el-Cilmi'li AhkLImi'l-Kur'an, ı-xx, Baskı

yeri y., ty.

Leknevı, Abdülhay, er-Re!,u ve't-Tekmfl, (thk, Ebu Gudde) III.bsk., Haleb, 1987.Mahmud, Abdülmecid, Ebu Cafer TahlM ve Eseruhafi'l-Hadis,Memduh, Mahmud Said, Tenbfhu'l-Müslim illi Teaddi'l-Elbdnf ala Sahfhi Müslim, I.bsk.,

Baskı yeri y., ty. 'Muallimi, Abdurrahman b. Yahya, el-Envliru'l-Kdşife, Beyrut, 1982.Muallimi, et.Tenkfllimli Veredefi Te 'nfbi'l.Kevserf mine'l.Eblitfl, I-II., Kahire,ty.MUslim, el-Camiu's-Sahfh, I-III., (thk, M.Fuad Abdülbaki), (ofset) İstanbul, 1981.Nesai, Ebu Abdurahman Ahmed b. Şuayb, es-Sünen, ı-VııI., (ofset) İstanbul, 1981.Nevevi, Abdurrahman, el-Minhlic Şerhu Sahih-i Müslim b. El-Haccac,Razi, Fahreddin, Mefatfhu'l-Gayb- et-Tefsfru'l-Kebfr, ı-XVI., III.bsk., Beyrut, 1985.Rifat Fevzi, Sahifetu Hemmam b. Münebbih, I.bsk., Kah\re, 1985.Robson, James, Sahih-j Müslim Nüshaların~n Rivayeti (çev. Talat Koçyi~it) A.ül.F.D.,

IV/8, 1955. '

Saalibi, Ebu Mansur, Simliru'l-Kuıab, Kahire, ty.saganı, Ebu'l-Fadl Muhammed b. Hasan, el-Mevzuat, Beyrut, 1985.Sahavı, Şemseddin, el-MakLIsldü 'l-Hasene, Beyrut, 1979.San 'ani, Muhammed b. İsmail, Sübülü's-Selam Şerhu Buıagi'l-Meram, I-II., (thk, Mu-

hammed Abdülaziz el-Him) IV.bsk., Daru İhyai't- TUrasi'l-Arabi, 1960.Sanani, Tavzıhu'l-EjktJr li Maani Tenkfhi'l-Enzar, I-II., (thk, MM. Abdülhamid) I.bsk.,\ Mektebetu'l-Hancl, Kahire, 1366. .Serabsı, Muhammed b. Ahmed, usaı, I-II, (thk, Ebu'I-Vefa el-Afgdni), (ofset), İstanbul,

1984.Sezgin, M. Fıiad, Buhliri'nin Kaynakları Hakkında Araştırmalar, A.Ü.İ.F.Y. (XIII), İstan-

bul,1956.Sezgin, Hadis Musannefatının Menşei ve Ma'mer b. Raşid'in Climi'i, TUrkiyat Mecmuası,

XlUıı5-134, İstanbul, 1955.Sıddik, Abdülaziz b. Muhammed, et-Tehlinf fi't-Takıbat Ala Mevzuati's-Saganf, Daro'l-

Ensar, Kabire, ty.Suyati, Celaleddin, el-HIM li'l-Fettlvf, I-II., II. bsk., Beyrut, 1985.Suyati, e/-Lealf el-Masnaafi'l-Ahlidisi'l-Mevzaa, I-II, Beyrut, 1983.Suyatı, Tedrfbu'r-Rtlvı fi Şerhi Takrfbi'n-Nevevf, I-II., (thk, A.Ö.Haşim) I.bsk., Beyrut,

1985.SUbkı, Es-Seyfu's-Sakllfi'r-Reddi Ala ıbn Zefll, (thk. Kevseri) I.bsk., Matbaatti's-Saade,

Mısır, 1937.Şakir, A. Muhammed, el-Btlsiu'l-HasYs Şerhu Ihtisari U/umi'l-Hadis, I.bsk., Beyrut,

1951. .

Şebir Ahmed Osmdni, Fethu'l-Mülhim bi Şerh-i Sahfhi Müslim, I-III., I.bsk., Karataş,1989. •

Şevkani, Muhammed b. Ali, Neylü'l-Evtar Şerhu Munteka'l-Ahbllr, I-VIII., Kahire, ty.


Taberi, Ebu Cafer, Muhammed h. Cem, Tarihu't-Talıcrf, Tarihu'r-Rusaı ve'I-Müıak, i-X., (thk, M. Ebulfadl İbrahin) V .bsk., Daru'l-Maaıif, Kahire, 1987.

Taberi, Zuyul-ü Tarihu 't-Taberi, (thk, Muhammed Ebulfazl İbrahim), Kahire, 1987.Tahanevi, Zafer Ahmed Osmani, İ'l!Jü's-Sünen, ı-xvm., (thk, Muhammed Taki Osmani)

Karataş- Pakistan, ty.Tahanevi, Mukaddimetu I'ldi's-Sünen' Kavaid fi UIQmi'I-Hadfs, I-LLL.,(thk, Ebu Gudde)

Karataş-Pakistan, ty.Tinnizi, Ebu İsa, es-Sünen, I-V., (ofset) İstanbul, 1981.Tu#, Salih, Zuheyru'bnu Harb \ie Kita.bu'I-llm Adlı Eseri, ı.O.EF.Y., (2775), İstanbul,

1984.Onal, İsmail Hakkı, Imam Ebu Hanife 'nin Hadis An/ayIŞI ve Hanefi Mezhebinin Hadis

Metodu, D1B.Y., Ankara, 1994.Vlikıdi, Muhammed b. Amr, Kitabu'l-Magazf, I-LLL.,(tl:ık,Marsden Jones), Beyrot, 1966.'Zehebi, Ebu Abdullah Şemseddin, Tezkiretu'l-HufJaz, I-IV., Vn.bsk., Daru İhyai't-

Türasi'l-Arabi, ty.Zehebi, Siyeri A'ldmi'n-Nubelc1, ı-xxm., (thk; Şuayb Arnavut vd.) VII.bsk., Beyrot,

1990.Zehebi, Mizanu 'ı-I'tiddl, I-IV" (thk, Ali Muhammed E.acfiri) I.bsk., Mısır, 1963.

Zemahşeri, Carullah, el-Keşşaf, i.V., Riyad, ty.

Rİv AYET İLİMLERİNDE ESER KARİzMASı VE MÜSLİM'İN EL ...

Documents

Transcript of Rİv AYET İLİMLERİNDE ESER KARİzMASı VE MÜSLİM'İN EL ...