Róil: Bí Cúramach, Bí Sábháilte€¦ · Forbairt Phearsanta agus Comhthuiscint: Eochairchéim...

Forbairt Phearsanta agus Comhthuiscint: Eochairchéim 1, Bliain 3Snáithe 2: Tuiscint Phearsanta agus Sláinte Aonad 3: Bí Cúramach, Bí Sábháilte Aonad Comhlántach: Cad Chuige ar Chóir Dom?

Bí Cúramach, Bí Sábháilte

Althea. How Your Body Works(2000 Happy Cat Books)1899248390

Beaumont, K. I Like Myself (2004 Free Spirit Publishing) 0 15202013 6

Carle, E. The Very Hungry Caterpillar (1994 Philomel Books) 0399226907

Givardi, A and Thompson, R. The Busy Body Book (1998 Macmillan) 0333654048

Cooke, T. So Much (2008 Walker Books) 9781406306651

Waddell M. and Dale, P Once There Were Giants (1989 Delacorte Press) 0744504848

Doherty, B and Birmingham, C. The Magical Bicycle(1996 Picture Lions)000664614X

Fine, A. Stranger Danger (2005 Journey Stone Creations) 0975870998

Hedderwick, M. Katie Morag and the Tiresome Ted (1999 Red Fox) 0099118815

Hutchins, P. Titch(1993 Aladdin)0689716885

Moon, N. Something Special (1996 Orchard Books) 1860390862

Parry, H.F. The Shrinking of Treehorn(1975 Puffin Books) 0140307467

Pluckrose, H. Keeping Healthy (1999 Franklin Watts Ltd)9780749634667

Suhr, M. I am Growing(1993 Hodder Wayland)0750209151

Tagholm, S. The Year I Was Born (1992 The Windrush Press) 1874785023

Tullet, H. The Five Senses (2004 Tate Publishing) 1854375814

Ideas for Connecting Learning (ICL) Years 3 and 4, Safe and Sound (2008 CCEA)

Whetton, N. Health for Life (Ages 4-7, 2000 Nelson Thornes) 0174233876

Anything’s Possible (Enterprise Story Sack, 2006 CCEA) 1 90494908 8

Weir, L. Iris’s Dream(Wise Up and Th!nk series, 2007 CCEA)

Léitheoireacht bhreise mholta

Interactive Internet and online safety websitewww.thinkyouknow.co.uk/5-7

Interactive Sarah and the Whammi (2008 CCEA)www.nicurriculum.org.uk (follow links from Personal Development and Mutual Understanding section)

National Children’s Bureauwww.ncb.org.ukInformation on many aspects of children’s personal, social, health and citizenship education. Search for PSHE.

Nutrition Foundation website www.foodafactoflife.org.uk/

PSHE Subject Association website:www.pshe-association.org.uk

Road Safety website www.3mstreetwise.co.uk

Drugs: Guidance for Schools in Northern Irelandwww.deni.gov.ukSearch: Drugs; Drugs: Guidance for Schools

Áiseanna breise molta

Cur chuige teagaisc

Amuigh faoin Spéir

Tabhair an fhoghlaim taobh amuigh. Cum deiseanna don fhoghlaim, don chruthú agus don fhiosrú. Déan ceapach glasraí do do rang féin. Fás oinniúin, prátaí nó cairéid le húsáid i stobhach folláin san fhómhar. Beidh páistí lánsásta a bheith páirteach nuair a thig leo a mbia féin a fhás, a bhaint agus a fheiceáil ar an phláta. Tabhair cuireadh do sheanóir ón phobal áitiúil cuidiú leat.

Clár na gCeisteanna

Cuir spás i leataobh do ‘Clár na gCeisteanna’. Le linn foghlaim téamach, iarr ar na páistí nótaí a dhéanamh de na rudaí ar mhaith leo a fháil amach fúthu. Greamaigh na nótaí ar an chlár.

Cuir eolas ábhartha ar ‘Clár na gCeisteanna’, mar shampla, teidil leabhar, bileoga, seoltaí suíomhanna idirlín. Spreag na páistí le freagraí a lorg ar a gcuid ceisteanna. Déan nuashonrú rialta ar an eolas. Ag Déanamh Difir

Thig le múinteoirí coinníollacha a chruthú sa seomra ranga a chuidíonn le páistí leis an fhoghlaim. Ach ní thig leo gach rud a dhéanamh! Tarlaíonn cuid mhór foghlama taobh amuigh den scoil, sa teaghlach agus sa phobal araon.

Cuimhnigh go bhfuil srianta ort. Thig leat difear a dhéanamh ach ní dhéanann tú an difear uile. Mar a chéile, ní thig leat gach rud a dhéanamh agus caithfidh tú éirí as an smaoineamh gurb é sin an tasc atá agat.

Cuimhnigh go bhfuil teorainneacha ann: thig le múinteoirí tionchar a imirt ar an fhoghlaim ach ní thig leo í a shocrú.

Cur Chuige na Fiontraíochta

Lean na ceithre cheannteideal seo nuair atá smaointe nua á gcruthú agus á bhfíorú:

Smaointe a chur i ngníomh: tabhair taithí fíor do na páistí ar choincheap an fháis nuair atá fíorchuspóir acu.

Róil: spreag na páistí le hoibriú lena chéile le teacht ar chomhaontuithe.

Priacail: spreag na páistí le sult a bhaint as an rud nach bhfuil coinne leis agus as an eispéireas nuair nach bhfuil an toradh ar eolas.

Freagracht: tabhair úinéireacht ar an tionscnamh do na páistí agus spreag iad le smaointe a ghiniúint agus cinntí a dhéanamh.

Scéalta molta

Is iad príomhthéamaí an aonaid seo: - eolas a fháil ar an dóigh le fanacht sláintiúil;- na daoine, na háiteanna agus na rudaí a d’fhéadfadh a bheith mar bhagairt ort a aithint; agus - freagrachtaí méadaithe a fhorbairt agus tú ag fás aníos.
































Cur chuige teagaisc

Amuigh faoin Spéir














Scéalta molta

































Cur chuige teagaisc

Amuigh faoin Spéir














Scéalta molta


Notes

50

Eochairchéim 1, Bliain 3 Snáithe 1: Tuiscint Phearsanta agus Sláinte Bí Cúramach, Bí Sábháilte

2

Fiosraigh agus pléigh an tábhacht a bhaineann le fanacht folláin agus an dóigh le fanacht sábháilte i dtimpeallachtaí a bhfuil siad eolach/nach bhfuil siad eolach orthu: - fios a bheith acu cad é an dóigh le haire a thabhairt dá gcoirp le hiad a choinneáil sláintiúil agus folláin;- bunscileanna sláinteachais a aithint agus a chleachtadh- aithint gur cuid de phróiseas na beatha iad fás agus athrú;- straitéisí sábháilteachta pearsanta cuí a fhiosrú;- tuiscint a forbairt ar an tábhacht a bhaineann le sábháilteacht ar bhóithre;- tuiscint go dtig le cuid mhór substaintí a bheith contúirteach; agus- eolas a bheith acu ar na rialacha sábháilteachta a bhaineann le cógais a ghlacadh.

Ag Tógáil ar an Bhonnchéim

Ag obair ag Eochairchéim 1

Straitéisí agus scileanna le hiad féin a choinneáil slán folláin: - na roghanna i dtaca le stíl mhaireachtála fholláin a aithint agus a luach a aithint, na buntáistí a ghabhann le haclaíocht, scíth, bia folláin agus sláinteachas san áireamh;- a bheith ar an eolas faoi na céimeanna a bhaineann le fás agus forbairt an duine;- aithint mar a athraíonn freagrachtaí agus gaolta de réir mar a fhásann agus a fhorbraíonn daoine;- tuiscint go dtugtar cógais le go mothóidh tú níos fearr, ach go bhfuil roinnt drugaí contúirteach;- eolas a bheith acu ar cad é atá le déanamh nó ar cé air/uirthi a n-iarrfaidh siad cuidiú nuair a mhothaíonn siad go bhfuil contúirt ann;- a bheith ar an eolas faoi chineálacha éagsúla tromaíochta agus straitéisí pearsanta a fhorbairt le cur in éadan iompair gan iarraidh;- a bheith eolach ar chontúirtí agus ar bhagairtí a d’fhéadfadh a bheith sa bhaile agus sa timpeallacht; agus- rialacha agus straitéisí simplí sábháilteachta a fhorbairt lena gcosaint féin ar ócáidí a d’fhéadfadh a bheith contúirteach.

Dul chun cinn san fhoghlaim

Stíl mhaireachtála atá sláintiúil agus sábháilte araon a aithint agus tosú á tuiscint.

Tá mé ag tosú ar thorthaí cuid de mo roghanna a thuar agus a thuiscint.Thig liom cur síos a dhéanamh agus fios a bheith agam cad chuige a bhfuil sé tábhachtach bunghnáthaimh sláinteachais a chleachtadh.Thig liom daoine ‘iontaofa’ sa phobal a dtig liom cuidiú a iarraidh orthu a aithint.Tá a fhios agam cad é a thiocfadh liom a dhéanamh dá mbeadh mo shábháilteacht phearsanta i gcontúirt.Tá a fhios agam cad é a chaithfidh mé a dhéanamh leis an scoil/rang a dhéanamh sábháilte dom féin agus do dhaoine eile.Thig liom a mhíniú cad chuige a bhfuil rialacha sábháilteachta ag baint le cógais.Thig liom roghanna a ghiniúint agus torthaí gach rogha a mhíniú.Thig liom foinsí éagsúla eolais a aithint, a aimsiú agus a roghnú.Tá mé ag teacht ar níos mó eolais faoin phróiseas fáis ó óige go haois agus faoin dóigh a n-athraíonn riachtanais daoine.Thig liom a rá cad é mar atá mo chuid riachtanas ag athrú de réir mar atá mé ag fás aníos.Tá mé ag forbairt feasachta agus measa ar riachtanais daoine eile.Thig liom insint cad é mar a thiocfadh liom amharc i mo dhiaidh féin.Thig liom cur síos a dhéanamh ar chás ina mbeadh cuidiú ó dhuine fásta de dhíth orm.Tá mé ag feabhsú maidir le sealanna a ghlacadh agus le comhoibriú nuair atá mé ag obair i ngrúpa.

Croí-eispéiris i bhforbairt straitéisí le fanacht folláin sábháilte

Ag bogadh i dtreo Eochairchéim 2

An dóigh le sláinte, fás agus dea-bhail a chothú agus le plé go sábháilte éifeachtach leis an timpeallacht:- tuiscint ar na buntáistí a bhaineann le stíl shláintiúil mhaireachtála, gníomhaíocht fhisiceach, bia folláin, scíth agus sláinteachas san áireamh;- a bheith eolach ar iarmhairtí dochracha orthu féin agus ar dhaoine eile maidir le tobac, alcól, tuaslagóirí agus substaintí neamhdhleathacha;- a bheith eolach ar an dóigh a bhfásann agus a bhforbraíonn an corp;- a bheith eolach ar na hathruithe fisiceacha agus mothúchánacha a tharlaíonn le linn caithreachais;- aithint cad é mar a athraíonn freagrachtaí de réir mar a fhásann siad aníos agus mar a éiríonn siad níos neamhspleáiche;- éirí feasach ar an chontúirt fhéideartha a ghabhann le gaolta, le stráinséirí nó lucht aitheantais, dea-thadhaill agus drochthadhaill san áireamh;- chur chuige freagrach agus forghníomhach a fhorbairt;- a bheith eolach ar cá háit, cá huair agus cad é an dóigh le cuidiú a iarraidh; agus- a bheith ar an eolas faoi ghnáthaimh bhunúsacha éigeandála agus garchabhrach.

PleanáilDéan cinneadh ar an fhócas. I bhfocail eile, cad é an t-eolas, dar leat, is gá a bheith ag na páistí maidir le bheith folláin agus fanacht sábháilte. Bíodh sé seo lárnach sa teagasc agus san fhoghlaim. Tóg na páistí isteach sa phróiseas pleanála trí, mar shampla:- iad a spreagadh le ceisteanna ar mhaith leo a fhiosrú agus fadhbanna ar mhaith leo a réiteach a aithint;- réimse áiseanna a chur ar fáil le tacú leis an fhoghlaim; agus- bealaí a dtig leo teacht ar eolas a shainaithint (mar shampla, daoine, áiteanna agus suíomhanna idirlín).

Déan Ná lean plean nó sraith dhocht gníomhaíochtaí. Ina áit sin forbair, foirfigh agus athchum an méid atá le foghlaim agus le mothú acu ag brath ar an áit a dtugann an

Foghlaim le chéile

51

fhoghlaim thú agus ar na rudaí a oibríonn duitse agus do na páistí sa rang.- Cuir réimse gníomhaíochtaí in ord tosaíochta agus roinn iad seo leis na páistí;- Roinn an cuspóir ginearálta foghlama.- Déan cinnte go bhfuil deiseanna san áireamh le bheith ag obair ar bhonn aonair, i bpéirí agus i ngrúpaí.

AthbhreithnighTarlaíonn fíorfhoghlaim nuair a thig le páistí cuimhneamh agus athinsint a dhéanamh ar a raibh le foghlaim acu, i rith an phróisis.- Pléigh a raibh le foghlaim acu agus fiafraigh díobh cén áit a dtiocfadh leo seo a úsáid.- Spreag iad le héisteacht lena chéile agus le labhairt faoin dóigh a ndearnadh rudaí.- Ná déan dearmad dúshlán a chur faoina smaointeoireacht.

Cuspóir foghlama:

Notes

50


2













Foghlaim le chéile

51



Cuspóir foghlama:

Notes

50


2













Foghlaim le chéile

51



Cuspóir foghlama:

3

Scileanna Smaointeoireachta agus Ábaltachtaí Pearsanta faoi dheireadh Eochairchéim 1

Cinneadh ar cad é a chaithfear a dhéanamh i ngrúpa agus freagracht a ghlacadh as gnéithe éagsúla den obair;

Léiriú gur féidir foghlaim ó ghníomhaíochtaí roinnte agus múnlaithe;

Iompar agus teanga a chur in oiriúint do shuímh éagsúla;

Cothrom na Féinne a thabhairt do dhaoine eile; agus

Mothúcháin agus smaointe daoine eile a aithint agus meas a léiriú orthu.

FéinbhainistiúCinntiú go bhfuil a gcuspóirí á ngnóthú trí labhairt leo faoin rud atá siad a fhoghlaim, faoin obair a rinneadh agus faoi ghnéithe éagsúla ab fhéidir a fheabhsú;

Dul siar ar a gcuid oibre de nós le beachtas agus le cruinneas na hoibre a chinntiú;

Cloí le tascanna go gcuirfear críoch chuí leo, le spreagadh ón mhúinteoir;

Cuidiú a iarraidh ar dhaoine eile;

Oibriú i dtreo spriocanna pearsanta a d’aimsigh an múinteoir; agus

Cur lena bhfeasacht ar na rudaí sin a mbaineann siad sult astu, na rudaí a thugann deacrachtaí dóibh, agus ar a gcuid láidreachtaí agus laigí.

Bainistiú eolaisCeisteanna níos dírithe a chur faoin tasc; an cuspóir agus cad é ba chóir a dhéanamh a shoiléiriú;

Comhchosúlachtaí a aithint le tascanna a rinneadh roimhe;

Úsáid a bhaint as a gcuid smaointe féin agus smaointe daoine eile le foinsí éagsúla eolais a aithint, a aimsiú agus a roghnú;

Spriocanna a chur lena gcuid oibre, codanna níos lú a dhéanamh de thascanna agus na chéad chéimeanna eile a phleanáil;

Faisnéis a chlárú i bhformáidí éagsúla;

Tosú ar sproicghrúpa agus cuspóir a aithint sa chumarsáid.

Smaointeoireacht, fadhbréiteach agus cinnteoireachtTuiscint a léiriú trína gcumas eagraíochta agus athchoimrithe;

Eolas a sheicheamhú, a chur in ord, agus a réimniú de réir mar is cuí;

Cosúlachtaí agus éagsúlachtaí a aithint trí rudaí a chur i gcomparáid agus a nascadh;

Tosú ar thuartha a thastáil agus fianaise a chuardach;

Cinntí a dhéanamh agus roghanna a sholáthar;

Réitigh fhéideartha ar fhadhbanna a mholadh;

Bheith córasach agus oibriú trí na céimeanna i dtascanna;

Modhanna agus barúlacha a mhíniú, agus an fáth atá le roghanna agus gníomhartha a mhíniú; agus

An difear a aithint idir na ceisteanna; cad chuige, cad é, cá háit agus cá huair.

Bheith cruthaitheachFiosracht a léiriú agus tús á chur le tascanna agus dúshláin úra;

Taithí a bheith acu ar na céadfaí uilig a úsáid;

Éisteacht le smaointe agus éispéiris agus iad a roinnt;

A oiread smaointe agus is féidir a ghinniúint trí bheith ag tógáil agus ag comhcheangal smaointe;

Am a ghlacadh agus samhlaíocht a úsáid; sult a bhaint as an rud nach bhfuil súil leis, an rud neamhghnách agus iontach; agus

Fíorchúrsaí an tsaoil a fhiosrú agus a thástáil.

Ag obair le daoine eileTuilleamh cleachtaithe a fháil ar an fhoghlaim i gcomhpháirt;

Dul i dtaithí ar an tsealaíocht, roinnt agus chomhoibriú agus iad ag obair ina ngrúpaí agus ina bhfoirne;

Úsaid TFC Scileanna Smaointeoireachta agus Ábaltachtaí Pearsanta

Usáid na Matamaitice

Cruthaigh graif d’eolas fíor agus ábhartha atá comhordaithe ag na páistí.

Is ionann fás agus athrú. Cuir na páistí ag déanamh graif a léiríonn líon na bhfiacla atá ar iarraidh.

Faigheann na páistí taithí ar fhás le chéile agus iad ag foghlaim faoi bhia agus faoin phobal áitiúil.

Focail agus frásaí a chluinfidh mé agus a úsáidfidh mé

FolláineDul sa seans

Sábháilteacht I mbaol

Dúshlán, contúirt

Sábháilte Fás aníos

Athrú

Trasna an Churaclaim: An Fhoghlaim a Nascadh 44

Gníomhaíocht 3Fiontraithe na méar glas Cur chuige fiontraíoch i bhfás glasraí.

Gníomhaíocht 4Priacail Béim ar thábhacht na sábháilteachta pearsanta.

Gníomhaíocht 5Daoine, áiteanna agus rudaí Pléann páistí úsáid shábháilte drugaí leighis.

Gníomhaíocht 1Roghanna folláine Tuiscint ar roghanna folláine agus roghanna nach bhfuil chomh folláin sin.

Gníomhaíocht 2Drandail agus fiacla folláine Aithint an tábhacht atá ag dea-shláinte béil agus folláine ghinearálta.

Gníomhaíocht 6Rialacha faoi chógais Bheith eolach ar na rialacha faoi úsáid agus faoi dhíol cógas.

Gníomhaíocht 7Fásaim agus athraím Díriú ar na hathruithe éagsúla saoil a tharlaíonn le linn na forbartha.

Gníomhaíocht 8Is ionann fás agus athrú Aithint go méadaíonn ár bhfreagracht asainn féin de réir mar a fhásaimid aníos.

Gníomhaíochtaí foghlama

Pleanáil agus smaointeDea-mhothú

Forbairt

Cógais, piollaí

agus táibléid

FreagrachtTaighde

RoghaFíric, barúil

Róil

Folláin agus

mífholláin

Cosaint

Fógraíocht

5

CRITÉIR RATHA MHOLTA

Fiosróimid na rudaí a dhéanann folláin nó mífholláin muid.

Sainaithneoimid na roghanna a dhéanaimid agus an tionchar a bhíonn acu ar ár bhfolláine.

CROÍ-CHOINCHEAP

Is gá go mbíonn páistí ar an eolas faoin iliomad tosca a chuireann le stíl fholláin mhaireachtála. Cuideoidh sé seo leo a aithint go mbeidh tionchar ag cuid de na roghanna a dhéanann siad ar a sláinte agus a bhfolláine.

DE DHÍTH - Litir chuig Tuismitheoir(í)/ Cúramóir(í) (Áis A)- Suirbhé (Áis B)- Leathanaigh bhána- Bogearraí grafa TFC

LE DÉANAMH- Tarraing agus Scríobh- Lá Folláin- Suirbhé

Tabhair dhá leathanach bhána do gach páiste. Ar leathanach amháin abair leo pictiúr a tharraingt de dhuine atá folláin, dar leo. Iarr orthu roinnt focal agus frásaí a chur leis le cur síos ar rudaí a dtiocfadh leis an duine a dhéanamh le fanacht folláin. Ansin, iarr ar na páistí an leathanach eile a úsáid agus duine a tharraingt nach bhfuil chomh sláintiúil sin. Arís, spreag iad le focail agus frásaí a chur leis le cur síos ar rudaí a dhéanfadh nó nach ndéanfadh an duine.

Tarraing Agus Scríobh

GNÉITHE LE SONRÚSula dtosaíonn tú ar an aonad seo, cuir Áis A: Litir chuig Tuismitheoir(í)/Cúramóir(í) chun an bhaile le gach páiste. Cuirfidh sé seo ar an eolas iad faoi na gníomhaíochtaí a tharlóidh agus tabharfaidh sé smaointe dóibh faoin mhéid a thiocfadh leo a dhéanamh sa bhaile le tacú le foghlaim an pháiste sa réimse seo den churaclam.

* Tá an modh ‘Tarraing agus Scríobh’ bunaithe ar ‘Health for Life’ le Noreen Whetton.

Gníomhaíocht foghlama 1: Roghanna folláine6

Nuair atá na pictiúir críochnaithe ag na páistí, iarr orthu iad a thabhairt le chéile isteach i spás oscailte (urlár nó tábla) agus seisiún gailearaí a bheith acu. Amharc ar dtús ar na pictiúir uile de na daoine folláine. Mar rang, pléigí na cosúlachtaí sna pictiúir, mar shampla, tagairtí d’aclaíocht, scíth, cothú (bia agus deoch), sláinteachas pearsanta, súgradh agus cairde. Spreag na páistí le machnamh níos doimhne a dhéanamh ar gach gné den dea-shláinte. Labhair faoi na focail nó na manaí atá ag na páistí sna pictiúir. Aontaigh ar phríomhthréithe an duine shláintiúil. Comhordaigh na freagraí seo (mar phicteagram b’fhéidir) sa dóigh go bhfuil taifead agat ar cad é is duine folláin ann, dar leis an rang.

Ina dhiaidh sin déan seisiún gailearaí leis na pictiúir den duine nach bhfuil chomh folláin sin. Pléigh cosúlachtaí ar bith atá i bhfreagraí na bpáistí. Comhordaigh na pictiúir uile i dhá leabhrán ar a dtabharfar ‘Folláin’ agus ‘Mífholláin’. Cuir ar taispeáint iad sa seomra ranga le tréithe an duine fholláin agus aon teachtaireacht folláine atá ar eolas cheana féin ag na páistí.

Ar deireadh, fiafraigh de na páistí cé atá freagrach as iad a choinneáil folláin agus pléigh na cúiseanna.

Tabhair cóip d’Áis B: Suirbhé do gach páiste. Mínigh go bhfuil siad le suirbhé a dhéanamh sa tasc seo lena fháil amach faoi ghné amháin de stíl fholláin mhaireachtála. Tabhair orthu cinneadh a dhéanamh cén réimse ar mhaith leo a fhiosrú, mar shampla, an méid scíthe, an méid torthaí ite nó líon na n-uaireanta an chloig caite ag breathnú ar an teilifís. Ansin iarr ar na páistí bileog scóir a dhearadh leis an eolas a chlárú. Ansin iarr orthu an suirbhé a dhéanamh agus an t-eolas a chlárú. Cuir na páistí ag dearadh bunachar sonraí leis an eolas a chlárú nó ina áit sin, úsáid ceann a dhear tú féin ní ba luaithe. Iarr orthu an t-eolas ón bhileog scóir a iontráil sa bhunachar sonraí. Spreag iad le cinneadh ar an mhodh ghrafach is fearr leis na sonraí a léiriú agus le graf a chruthú. Priontáil amach na graif uile agus cuir ar taispeáint iad sa seomra ranga. Iarr ar na páistí a gcuid torthaí agus tátal a phlé lena chéile. Ar deireadh, iarr orthu TFC a úsáid le bileoigín a dhearadh le torthaí an tsuirbhé a léiriú. Iarr orthu na bileoigíní a roinnt lena gcomhghleacaithe, machnamh a dhéanamh ar an phróiseas agus feabhsú ar bith a mholadh.

SuirbhéLá Folláin

Iarr ar na páistí smaoineamh ar an chuma atá ar dhuine folláin agus ar an chineál iompair atá ag an duine sin. Ansin, iarr ar na páistí smaoineamh ar na rudaí folláine uile a rinne siad inné ón uair a mhúscail siad go dtí go ndeachaigh siad a luí. Cuir iad ag taifeadadh na ngníomharthaí folláine uile i leabhar bíseach fiarláin nó i bhformáid clár scéalta. Spreag iad le smaoineamh ar na rudaí uile atá de dhíth ar chorp folláin le go bhfeidhmeoidh sé go maith ar feadh an lae. Spreag iad fosta le pictiúir agus eochairfhocail nó frásaí a úsáid. Ansin socraigh ina bpéirí iad le go roinnfidh siad a saothar lena chéile. Bíodh an fhormáid tuairiscithe seo in úsáid acu: - Tá a fhios agam go bhfuil mé do mo choinneáil féin folláin nuair... - Tá a fhios agam go gcaithfidh mé...a dhéanamh níos minice. - Tá a fhios agam go gcaithfidh mé gan...a dhéanamh chomh minic sin.

Iarr ar gach péire athbhreithniú a dhéanamh lena gcomhghleacaithe. Ar deireadh, iarr ar gach páiste cuspóir folláin a roinnt a ndéanfaidh siad iarracht a choinneáil. Spreag iad le críoch a chur leis an ráiteas, ‘Tá mé ag dul a dhéanamh mo dhíchill...’

Síneadh Déan taighde faoin bhia ba mhaith leis na páistí a ithe ag am sosa le fanacht folláin. Bunaigh siopa folláin agus lig do na páistí cinntí a dhéanamh faoi:- cad é a dhíolfaidh siad;- cad é mar a gheobhaidh siad an bia;- cá huair agus cad é mar a dhíolfaidh siad é; agus- cad é a dhéanfaidh siad leis an bhrabús.

7

Gníomhaíocht foghlama 2: Drandail agus fiacla folláine


Aithneoimid agus cleachtfaimid bunscileanna sláinteachais.

Beidh a fhios againn an tábhacht atá le forbairt nósanna folláine.

CROÍ-CHOINCHEAP

Tá dea-shláinte béil riachtanach d’fholláine ghinearálta.

Is eochairthoisc é sláinteachas fiacla luath-óige i bhforbairt nósanna folláine le fiacla folláine an duine fhásta a chothú.

GNÉITHE LE SONRÚThig leat eolas breise a fháil ó shuíomh idirlín an Health Promotion Agency www.healthpromotionagency.co.uk

Thiocfadh leis an fhiaclóir pobail áitiúil comhairle agus treoir a sholáthar don ghníomhaíocht seo fosta.

Iarr ar an ionad sláinte nó ar an fhiaclóir áitiúil póstaeir cúram fiacla a thabhairt duit.

DE DHÍTH- Cóipeanna den Dúshlán Grúpa (Áis C)- Irisleabhair agus bileoga faoi fhiacla- Ceamara digiteach- Ábhair ealaíne don seomra ranga

LE DÉANAMH- Scuab agus Flas- Póstaer Cúram Fiacla- Colláis Aoibh Gháire

Tabhair cuireadh d’fhiaclóir nó do shláinteolaí fiacla teacht agus labhairt leis na páistí faoina gcuid oibre, faoi thábhacht na dea-shláinte béil agus scuabadh ceart. Bíodh plé ranga faoi dhrandail agus fiacla folláine. Roinn na rialacha d’fhiacla folláine (féach thíos) leis na páistí agus fiafraigh díobh cad chuige ar cheart dóibh iad a leanúint.

Scuab agus Flas

8

Rialacha d’Fhiacla Folláine

Scuab na fiacla dhá uair sa lá

Cuir flas trí na fiacla gach lá

Scuab i ndiaidh béilí agus roimh dhul a luí

Ith aiste chothrom fholláin bia agus seachain smailceanna siúcracha

Gabh chuig an fhiaclóir dhá uair sa bhliain

Faigh scuab nua fiacla gach trí mhí ar a laghad

Cad chuige

Le plaic a ghlanadh agus fiacla a choinneáil folláin

Le plaic a ghlanadh agus fiacla a choinneáil folláin

Le spruadar bia agus baictéir a ghlanadh sula dtéann tú a chodladh

Tá bianna milse grea-maitheacha thar a bheith díobhálach d’fhiacla mar greamaíonn siad de na fiacla agus is iad is cúis le lobhadh

Thig le fiaclóir nó sláinteolaí an carnadh plaice agus tartair a ghlanadh, seiceáil faoi choinne chuasa agus deimh-niú go bhfuil do bhéal folláin

Níl scuab fiacla caite chomh héifeachtach le ceann nua

Iarr ar na páistí straitéisí a mholadh a thiocfadh leo a úsáid sa bhaile lena chinntiú go gcaitheann siad go leor ama ag scuabadh na bhfiacla. B’fhéidir go smaoineodh siad ar fhocail dáin nó amhráin agus iad ag scuabadh, go n-úsáidfeadh siad orláiste uibhe nó go ndéanfadh siad comhaireamh a fhad le huimhir áirithe.

Roinn na páistí ina ngrúpaí beaga agus tabhair dóibh cóip d’Áis C: Dúshlán Grúpa. Abair leis na grúpaí gurb é a ndúshlán póstaer cúram fiacla a dhearadh. Léigh na treoracha ar Áis C agus mínigh na critéir ratha. Caithfidh cúig chomhairle chéillí faoi chúram fiacla agus croí-chomhairle amháin a spreagfadh páiste óg leis na fiacla a scuabadh ar maidin a bheith san áireamh ar gach póstaer. Abair leis na páistí gur cheart don phóstaer a bheith daite agus ar a laghad pictiúr amháin ann.

Lig do ghrúpaí teacht a bheith acu ar réimse ábhar ealaíne le gur féidir leo a bpóstaeir a chruthú. Lig dóibh fosta an t-idirlíon a úsáid le heolas agus pictiúir a aimsiú. Comhairligh iad faoi shuíomhanna idirlín oiriúnacha. Cuir i gcuimhne dóibh rialacha an dúshláin a leanúint agus Áis C: Dúshlán Grúpa a úsáid má dhéanann siad dearmad ar an mhéid atá le déanamh acu.

Ar a seal, iarr ar gach grúpa a saothar a roinnt leis an chuid eile den rang. Labhair faoina gcúig chomhairle chéillí agus iarr orthu a roghanna a mhíniú. Iarr orthu a gcroí-chomhairle a léamh amach agus a mhíniú cad chuige ar chuir siad seo san áireamh.

Bailigh pictiúir ó irisleabhair, nuachtáin agus foinsí eile de dhaoine agus aoibh an gháire orthu. Gearr agus gliúáil na pictiúir lena chéile le colláis aoibh gháire a dhéanamh. Tarraing grianghraif dhigiteacha de na páistí agus aoibh an gháire orthu le cur isteach sa cholláis. Cuir na páistí ag scríobh paragraf beag ar réimse de pháipéir fhiacailchruthacha faoi ócáid nuair nach dtiocfadh leo gan gháire a dhéanamh. Cuir iad seo leis an mhúrmhaisiú mar fhiacla. Cuir an múrmhaisiú ar taispeáint mar phíosa láir agus socraigh na póstaeir fiacla (a rinneadh sa ghníomhaíocht dheireanach) thart air.

Póstaer Cúram Fiacla Colláis Aoibh Gháire

Síneadh Cruthaigh blocghraf ag léiriú líon na bhfiacla a chaill gach páiste sa rang. Léigh an scéal ‘Aisling Áine’ ón tsraith leabhar Bí Ciallmhar agus Smao!nigh (CCEA). Labhair faoi na rudaí a thiocfadh le hÁine a dhéanamh leis na fiacla a bhailíonn sí. Thig leat teacht ar ábhar tacaíochta don scéal ag www.niccurriculum.org.uk Lean na naisc ón rannán ‘Thinking Skills and Personal Capabilities’ go ‘Iris’s Dream’ in ‘Wise Up and Th!nk’.

9

Gníomhaíocht foghlama 3: Fiontraithe na méar glas

CRITÉAR RATHA MHOLTA

Tuigfimid an tábhacht atá le bia faoi choinne fáis agus forbartha.

CROÍ-CHOINCHEAP

Spreag foghlaim na bpáistí faoi bhia folláin, fás agus forbairt tríd an fhoghlaim a thabhairt taobh amuigh. Lig dóibh an nasc a fheiceáil idir an rud a fhásann siad agus an rud a itheann siad.

GNÉITHE LE SONRÚLe bheith ábalta an ghníomhaíocht seo a chur i gcrích caithfidh do rang teacht a bheith acu ar leadhb beag talaimh a bheadh fóirsteanach le glasraí a chur.

B’fhéidir go mbeadh garraíodóir nó feirmeoir áitiúil ábalta cuidiú leat leis an ghníomhaíocht seo agus eolas agus scileanna garraíodóireachta a thairiscint. Deimhnigh go gcloíonn gach cuairteoir ar an scoil le Polasaí Chosaint Páistí na scoile.

Tá roinnt suíomhanna idirlín úsáideacha ann ar a n-áirítear

Léigh an scéal Anything’s Possible ó Enterprise Story Sack CCEA. Is dóigh mhaith é seo le próiseas na fiontraíochta a chur i láthair na bpáistí. Labhair faoin mhéid atá i gceist le bheith fiontraíoch. Cuir in iúl do na páistí go mbeidh fiontar dá gcuid féin acu le bainistiú. Cuirfidh siad, fásfaidh siad, bainfidh siad agus go fiú íosfaidh siad nó díolfaidh siad a gcuid glasraí féin.

Úsáid Próiseas na Fiontraíochta thíos mar threoir. Beidh an próiseas inchreidte má théitear ag plé le daoine ón phobal áitiúil. B’fhéidir go gcuideodh comharchumann feirmeoirí áitiúil trí shíolta a bhronnadh nó comhairle a thabhairt.

feachtas an Royal Horticultural Society do ghairdíní scoile www.rhs.org.uk/schoolgardening Thig leat www.potatoesforschools.org.uk a úsáid le teacht ar eolas faoi fhás prátaí nó www.teachernet.gov.uk/growingschools faoi choinne chás-staidéir úsáideacha.

DE DHÍTH- Anything’s Possible (CCEA Enterprise Story Sack)

LE DÉANAMH- Anything’s Possible

Anything’s Possible

10

Teanga na Fiontraíochta

SMAOINTE

TAIGHDE Cinn ar an áit is fearr do cheapach na nglasraí. Amharc ar ionad na gréine sa spéir ag tráthanna éagsúla den lá agus iarr comhairle an é scáth, grian nó páirtscáth is fearr don fhás. Tarraing grianghraif dhigiteacha den áit ag tús an tionscnaimh agus go tráthrialta le húsáid mar amharcdhialann agus leis an dul chun cinn a rianú.

PLEANÁIL

RÓIL Aontaigh ar na róil atá de dhíth le go mbeadh rath ar an cheapach glasraí. Ar dtús is iad na róil a dtiocfadh leo a bheith acu; bainisteoir, bainisteoir cúnta, taighdeoirí, airgeadas agus fógraíocht.

Iarr comhairle ar a lán daoine éagsúla faoin gharraíodóireacht agus faoi fhás glasraí. Mar shampla, cuir ceistneoirí simplí abhaile leis na páistí lena fháil amach cad iad na glasraí is fearr le fás dar le tuismitheoir(í) nó seantuismitheoir(í). Nó cuir ceist ar ríomhphost chuig ‘Gardening Time’ BBC Radio Ulster le treoir ghairmiúil a lorg.

Déan cleachtadh ransú smaointe leis na páistí le cuidiú leat na tosca uilig atá le cur san áireamh sa phlean gníomhaíochta a aithint. Mar rang, forbair plean gníomhaíochta. Úsáid na ceisteanna seo a leanas le nod a thabhairt do smaointeoireacht na bpáistí:- Cad é atáimid ag iarraidh a dhéanamh?- Cad é atá le déanamh?- Cé a dhéanfaidh na rudaí éagsúla?- Cá mhéad ama atá againn?- Cad iad na fadhbanna a d’fhéadfadh teacht aníos?- An bhfuil airgead de dhíth orainn leis seo a dhéanamh?- Cé a chuideoidh linn?- Cad é mar a bheidh a fhios againn gur smaoineamh maith atá/a bhí ann?

Cuir san áireamh ceisteanna mar shláinte agus sábháilteacht agus riachtanais gach duine a úsáideann an spás.

Iarr ar na páistí amharc ar shuíomh an cheapaigh agus pictiúir a dhéanamh den chuma ar mhaith leo a bheith air amach anseo.

11

Próiseas na Fiontraíochta

Cruthaigh agus roinn smaointe faoin dóigh le heolas a fháil ar fhás glasraí. Bíodh meas agat ar gach moladh. Roghnaigh na smaointe is fóirsteanaí trí phróiseas cinnteoireachta réamhaontaithe.

Amharc ar na comhráite luatha seo mar dheis foghlama a dtiocfaidh tú ar ais chuici ar ball, b’fhéidir.

Gníomhaíocht foghlama 3: Fiontraithe na méar glas (ar lean)

AIRGEADAS Mar rang pléigh agus aithin an trealamh agus na hacmhainní atá de dhíth le cothú a dhéanamh ar an cheapach glasraí. An dtig trealamh a cheannach, a fháil ar iasacht nó mar bhronntanas? Oibrigh le chéile le cinneadh ar an mhéid airgid atá de dhíth ar an rang leis an tionscnamh a mhaoiniú agus cad é an dóigh a dtig leo an t-airgead a íoc ar ais. Lig do na páistí a gcuid smaointe a chur i láthair baill foirne, Bord na nGobharnóirí nó gnólachtaí áitiúla. Cuir na páistí ag margáil leis an Phríomhoide faoi tsuim airgid seo. (Tabharfaidh sé seo taithí fhiúntach do na páistí ar luach airgid, iasachtaí, aisíocaíochtaí agus na dóigheanna is fearr le hairgead a chaitheamh).

Teanga na Fiontraíochta Próiseas na Fiontraíochta

FÓGRAÍOCHT Cuir na páistí ag plé na gceisteanna seo a leanas agus ag aontú ar na freagraí:- Cad é mar a thig linn ár gcuid oibre sa gháirdín a chur chun cinn?- Cad é a tharlóidh do na táirgí?- An íosfaimid na táirgí nó an ndíolfaimid iad ag Aonach an Fhómhair?- Cad é a dhéanfaimid leis an bhrabús?

Cuir na páistí ag amharc ar réimse fógraí agus á n-úsáid le cuidiú leo fógraí a dhearadh dá dtáirgí.

12

Cuimhnigh gur gá do na páistí le linn an tionscadail seo; - éisteacht le daoine eile; agus - foghlaim faoin dóigh le barúlacha a thabhairt agus a ghlacadh agus iad feasach ar dhaoine eile.

Nuair atá an tionscadal curtha i gcrích glac an t-am le hathbhreithniú a dhéanamh ar na próisis agus ar an fhoghlaim a bhfuil taithí faighte ag na páistí orthu. Cuir na ceisteanna seo a leanas orthu:- Ar bhain muid amach an méid a chuir muid romhainn? - An bhfuil sibh sásta leis an toradh? - Cad é a dhéanfadh sibh ar dhóigh eile dá mbeadh sé le déanamh arís agaibh?

13

List and Sort

Gníomhaíocht foghlama 4: PriacailCROÍ-CHOINCHEAP

Caithfidh páistí teachtaireachtaí faoi shábháilteacht phearsanta a chluinstin ar bhonn rialta, sa bhaile agus ar scoil araon. Mar shampla, caithfidh siad a bheith ar an eolas faoi na contúirtí a bhaineann le trácht, uisce, tine agus leictreachas.


Aithneoimid daoine atá freagrach as sábháilteacht sa phobal.

Tuigfimid agus aithneoimid go bhfuil rialacha riachtanach le daoine a chosaint agus a choinneáil sábháilte.

GNÉITHE LE SONRÚTabhair cuireadh d’aoichainteoir teacht chuig an seomra ranga agus labhairt faoin tsábháilteacht phearsanta. Má dhéantar ullmhúchán ceart tabharfaidh an chuairt seo deis do na páistí foghlaim faoi shábháilteacht ar dhóigh shuimiúil.

Cinnteoidh ullmhúchán cúramach don chuairt seo go mbeidh dea-thaithí foghlama ag na páistí. Ullmhaigh ceisteanna roimh ré agus cuir spéiseanna agus cúiseanna imní na bpáistí in iúl don

aoichainteoir roimh ré. Má dhíríonn an t-aoichainteoir ar thopaic spéisiúil, beidh na páistí níos gafa leis an fhoghlaim.

DE DHÍTH- Bogearraí próiseála focal TFC

LE DÉANAMH- Cuairteoir Speisialta- Cuireadh- Ceisteanna- Ullmhú don Chuairt- Measúnú- Á Thógáil ar Bord

Sa ghníomhaíocht seo, tiocfaidh cuairteoir(í) speisialta a labhróidh leis an rang faoi shábháilteacht phearsanta. Ba cheart go mbeadh an/na cuairteoir(í) in ann comhairle cheart agus straitéisí le sábháilteacht phearsanta a chothú i suíomhanna éagsúla a chur ar fáil.

Cuairteoir Speisialta

Bíodh seisiún pleanála plébhunaithe agat leis na páistí le cuidiú leat ullmhú don imeacht seo. Iarr orthu smaoineamh ar shábháilteacht phearsanta agus déan ransú smaointe faoina bhfuil ar eolas acu cheana féin. Iarr orthu smaoineamh ar:- na daoine uile a oibríonn lena sábháilteacht a chinntiú, mar shampla, póilín,

comhraiceoir dóiteáin, tiománaí otharchairr agus tuismitheoir/cúramóir; agus- na háiteanna uile ina bhfuil sábháilteacht ina ceist mhór, mar shampla sa

bhaile, ar scoil, ag trasnú an bhóthair nó cois trá.

Cuir moltaí na bpáistí in ord tosaíochta.

14

CuireadhInis do na páistí gur mhaith leat cuireadh a thabhairt do chuairteoir(í) speisialta chuig an rang le labhairt faoi shábháilteacht phearsanta. Mar rang, aontaigh ar an duine/na daoine a gheobhaidh cuireadh. Thiocfadh leat cuireadh a thabhairt do bhainisteoir staisiún traenach le labhairt faoi shábháilteacht ar thraenacha, oifigeach oideachais um shábháilteacht ar bhóithre de chuid an DoE le labhairt faoi shábháilteacht ar bhóithre nó garda slándála in ionad siopadóireachta le labhairt faoi shábháilteacht le linn siopadóireachta.

Mar rang, pléigh agus aontaigh ar an dóigh is fearr le cuireadh a thabhairt don/do na haoichainteoir(í) teacht agus labhairt leis an rang. Úsáid na ceisteanna seo a leanas leis an phlé a threorú:- Cad é mar a thabharfaimid an cuireadh?- Ar cheart dúinn an cuireadh a chur sa phost/ríomhphost/ scairt gutháin/go pearsanta?- Cá huair a tharlóidh an chuairt?- Cén t-eolas is gá a bheith ag an/na haoichainteoirí?

Iarr ar dhaltaí aonaracha cuireadh a dhearadh agus a chruthú don/do na cuairteoir(í) speisialta. Iarr orthu

íomhá a chur ar an chuireadh mar aon leis an eolas seo a leanas:- an ócáid lena mbaineann an cuireadh;- na daoine a chuir an cuireadh;- dáta na cuairte;- am na cuairte; agus- sonraí don fhreagra.

Sábháil agus priontáil gach ceann de na cuirí. Bíodh seisiún gailearaí agaibh le haontú ar an chuireadh a úsáidfear. Sábháil, priontáil agus cuir an cuireadh roghnaithe sa phost nó ríomhphost chuig an/na haoichainteoir(í).

Ceisteanna

Mar rang, aontaigh ar na ceisteanna atá le cur ar an/na haoichainteoir(í). Úsáid na ceisteanna seo a leanas le smaointeoireacht na bpáistí a spreagadh:- Cad é is gá dúinn a fháil amach?- Cad é a dhéanann siad?- Cad é an dóigh a ndéanann siad cinnte go bhfuil daoine sábháilte?- Cad é atá de dhíth orthu lena gcuid oibre a dhéanamh?

Cuir an/na haoichainteoir(í) ar an eolas roimh ré le ligean dóibh freagraí a ullmhú.

- Sa seomra ranga/halla?- Cá háit a suífidh an/na cuairteoir(í) speisialta?- Cá háit a suífimidne?

Cá háit a dtiocfaimid le chéile?

Cé a bhuailfidh le agus a bheannóidh don/do na haoichainteoir(í)?

Cad é a dhéanfaimid ag deireadh na cuairte?

- An mbuailfidh duine éigin leo ag an doras?- Cé a thabharfaidh a fhad leis an seomra ranga iad?- Cé a chuirfidh in aithne don rang iad?

- Cé a ghabhfaidh buíochas lenár gcuairteoir(í)?- Cad é mar a chuirfimid in iúl dóibh gur thaitin an chuairt linn?- Cé a thaispeánfaidh an bealach amach dóibh?

Cad é mar a dhéanfaimid taifead ar an chuairt?

- An úsáidfimid taifeadán/ ceamara digiteach?- Cé a thurraingeoidh na grianghraif?

Cad é mar a roinnfimid an fhoghlaim?

- Cad é mar a thig linn a insint do dhaoine eile faoin chuairt?- An ndéanfaimid taispeántas sa seomra ranga?- An dtiocfadh linn ‘Taispeáin agus Inis’ a dhéanamh ag an tionól?- An gá dúinn grianghraif a tharraingt?

Taifead na cinntí uile agus coinnigh cuntas ar an phróiseas.

15

Roinn amach róil agus freagrachtaí grúpa le hullmhú don chuairt. Bí cinnte go bhfuil na páistí uile páirteach. Cuir ag plé iad agus ag aontú ar fhreagraí ar na ceisteanna seo a leanas:

Ullmhú don Chuairt

Gníomhaíocht foghlama 4: Priacail (ar lean)

I ndiaidh na cuairte, bíodh seisiún plé agaibh le haiseolas a fháil ó na páistí. Iarr orthu na ceisteanna seo a leanas a fhreagairt:- Cén obair a dhéanann na cuairteoirí?- Cad é a d’inis siad dúinn faoin tsábháilteacht?- Cad é a d’fhoghlaim muid a bhí nua?- Cad é a dhéanfaimis ar bhealach eile anois?- Ar bhain tú sult as bheith ag foghlaim ar an dóigh seo? Cad chuige?

Measúnú

Iarr ar na páistí a shamhlú go bhfuil siad ina n-oifigigh shábháilteachta scoile. Caithfidh siad measúnú priacal a chur i gcrích i gcuid amháin den scoil. Eagraigh an rang ina gceithre ghrúpa. Tabhair ceann de na limistéir seo do gach grúpa:- seomra ranga;- seomra cótaí:- tailte na scoile; agus- bialann.

Á Thógáil ar Bord

Cuir in iúl do na grúpaí gurb é an tasc atá acu ná na príomhchontúirtí ina limistéar a aithint agus moltaí a dhéanamh faoin dóigh a dtiocfadh leo é a dhéanamh níos sábháilte. Abair leo gur cheart dóibh labhairt leis an duine fásta atá freagrach as gach limistéar faoi na ceisteanna sábháilteachta a bhí ag cur isteach orthu agus faoina moltaí leis an scéal a leigheas. Iarr ar gach grúpa bileog a ullmhú lena gceisteanna agus lena gcinntí. Úsáid na ceisteanna seo a leanas le gach grúpa a threorú:

Seomra Ranga - Cad iad na rudaí is mó a bhíonn mar chúis taismí anseo?- An bhfuil málaí scoile ar an urlár, leacht doirte, nó pasáistí blocáilte?- Cad chuige a bhfuil sé contúirteach málaí a bheith ina

luí sna pasáistí idir na deascanna, rudaí ar an urlár, leacht doirte nó cathaoireacha bunoscionn?- Cad é a thig linn a dhéanamh leis an seomra ranga a dhéanamh níos sábháilte?

Seomra Cótaí- Cad iad na rudaí is mó a bhíonn mar chúis taismí anseo?- An bhfuil gach duine ag seiceáil go bhfuil iallacha na mbróg ceangailte?- An bhfuil gach duine ag cur a c(h)óta air/uirthi mar is ceart (lámha istigh sna muinchillí/ cnaipí ceangailte/sip druidte?- An bhfuil duine ar bith ag iompar rud éigin trom nó ciotach?- Cad é mar a thig linn líne an ranga a eagrú lena dheimhniú go dtéimid amach agus isteach sa seomra ranga níos sábháilte?

16

Tailte na scoile- Cad iad na rudaí is mó a bhíonn mar chúis taismí anseo?- Cad é mar a iompraíonn na páistí iad féin sa chlós agus ar na cosáin?- Cad iad na mórchontúirtí anseo?- Cad é is mó a bhíonn ina údar taisme?- Cad é a thig linn a dhéanamh le tailte na scoile a dhéanamh níos sábháilte?

Tabhair am do gach grúpa taighde a dhéanamh agus anailís a dhéanamh ar na cinntí. Iarr orthu na torthaí a chur i láthair i bhfoirm ghrafach agus smaointe a chur isteach faoin dóigh a bhféadfaí sábháilteacht a fheabhsú ina limistéar. Ar deireadh, iarr orthu a gcinntí a chur i láthair an chuid eile den rang.

Is freagracht roinnte í sábháilteacht sa seomra ranga agus timpeall na scoile. Pléigí an cheist seo. Tabhair cuireadh do na páistí dóigheanna a mholadh ina dtiocfadh leo cur le feabhsú sábháilteachta sa scoil agus timpeall uirthi. Mar rang, úsáid TFC le bileog eolas sábháilteachta do dhalta nua a chruthú. Aibhsigh na cleachtais sábháilteachta sna ceithre limistéar. Ceangail na leathanaigh dá chéile le leabhrán a dhéanamh agus cuir an fhoireann ar an eolas faoi trína thaispeáint in áit a bhfeicfidh gach duine é.

17

Bialann - Cad iad na rudaí is mó a bhíonn mar chúis taismí anseo?- Cad é an dóigh a dtagann na páistí amach agus isteach sa bhialann?- Cad é mar a iompraíonn na páistí iad féin anseo?- Cad é a tharlaíonn nuair a bhíonn doirteadh ann?- Cad é a shíleann an cócaire faoi shábháilteacht sa bhialann?


Aithneoimid na daoine, áiteanna agus rudaí a dtiocfadh leo a bheith mar phriacal maidir lenár sábháilteacht phearsanta. Fiosróimid straitéisí cuí sábháilteachta. Aithneoimid roghanna déanta agus na cúiseanna le roghanna agus gníomhartha.

CROÍ-CHOINCHEAP

Caithfidh páistí a bheith feasach ar a sábháilteacht phearsanta. Caithfidh siad a bheith ábalta na daoine, áiteanna agus rudaí a aithint a dtiocfadh leo a bheith mar phriacal maidir lenár sábháilteacht phearsanta. Caithfidh siad na daoine a dtig leo labhairt leo má bhíonn fadhb acu a aithint.

GNÉITHE LE SONRÚCuidíonn na modheolaíochtaí gníomhacha sa ghníomhaíocht seo le páistí scileanna agus straitéisí a fhorbairt agus a chleachtadh a thig leo a úsáid i gcásanna a d’fhéadfadh éirí contúirteach.

DE DHÍTH- Cártaí Contúirte (Áis D)- Ábhair ealáine- Irisleabhair- Nuachtáin

LE DÉANAMH- Contúirt- Teacht ar Réiteach- Rólghlacadh

Gníomhaíocht foghlama 5: Daoine, áiteanna agus rudaí

Eagraigh na páistí ina ngrúpaí beaga. Tabhair cóip d’Áis D: Cártaí Contúirte do gach grúpa. Iarr orthu na cártaí a léamh agus labhairt ansin faoi aon chás pearsanta a raibh taithí acu air atá cosúil leo sin a gcuirtear síos orthu ar na cártaí. Ansin, iarr ar na grúpaí na cártaí a shórtáil i gcatagóirí dá gcuid féin. De rogha air sin, iarr orthu na cártaí a shórtáil sna trí chatagóir seo:

Contúirt

- contúirt a bhaineann le duine; - contúirt a bhaineann le háit; agus- contúirt a bhaineann le rud.

Ar deireadh, iarr ar gach grúpa cárta amháin a roghnú ó gach catagóir. Tabhair cuireadh do bhall ó gach grúpa a c(h)árta a léamh os ard don chuid eile den rang. Iarr orthu a mhíniú cad é an dóigh a gcuirtear sábháilteacht phearsanta i mbaol sa chás seo agus dóigheanna a dtiocfadh le páiste freagairt don phriacal i gceist.

18

Eagraigh na páistí ina ngrúpaí beaga. Iarr ar gach grúpa cás acu seo thíos a roghnú nó tabhair cás amháin dóibh:

Teacht ar Réiteach

Cad é a dhéanfainn dá ndéanfadh duine éigin tromaíocht orm?

Cad é a dhéanfainn dá ndoirtfinn mo dheoch ar an urlár?

Cad é a dhéanfainn dá n-iarrfadh duine orm rud priaclach a dhéanamh?

Cad é a dhéanfainn dá dtabharfadh duine éigin mo dhúshlán rud éigin contúirteach a dhéanamh?

Cad é a dhéanfainn dá mbeinn i gcarr le duine a sháraigh an teorainn luais?

Cad é a dhéanfainn dá mbeinn ag iarraidh bóthar contúirteach a thrasnú?

Cad é a dhéanfainn dá mbeinn liom féin sa chis-tin agus sáspan ag cur thar maoil?

Cad é a dhéanfainn dá mbeadh oibreacha bóthair ar mo bhealach chun na scoile agus dá gcaithfinn siúl bealach eile?

Cad é a dhéanfainn dá mbeadh gloine bhriste taobh amuigh den doras cúil?

Cad é a dhéanfainn dá mbeadh an lomaire faiche ar obair sa ghairdín ach an duine a bhí á úsáid imithe a chaint ar an ghuthán?

Iarr ar gach grúpa colláis a chruthú lena sampla de chontúirt a léiriú. Bíodh teacht ag na páistí ar ábhair ealaíne, irisleabhair agus nuachtáin. Cuir na contúirtí, na hiarmhairtí agus réitigh fhéideartha i gcuimhne dóibh. Spreag iad lena saothar a lipéadú le focail chuí, mar shampla, taisme cairr, comhartha teorainn luais, otharcharr, péas, rialacha agus criosanna sábhála. Nuair atá a gcolláisí críochnaithe ag na grúpaí, comhordaigh a saothar le leabhar sábháilteachta a dhéanamh, nó cruthaigh múrmhaisiú a léiríonn na contúirtí a dtiocfadh leo a bheith ann agus na dóigheanna le hiad a sheachaint.

19

Gníomhaíocht foghlama 5: Daoine, áiteanna agus rudaí (ar lean)

Tabhair lipéad nó éadaí/hataí feistis do pháistí a thairgeann cuidiú. Iarr orthu ligean orthu gur daoine iad a dtig leo cuidiú a thabhairt, bainisteoir, mar shampla nó máthair le páistí, fáilteoir, póilín nó duine ag deasc eolais. Cuir ina seasamh iad in áiteanna éagsúla sa seomra. Cuir cóip de na cásanna seo i mbosca ag ceann an tseomra ranga:

Rólghlacadh

Tá tú san ionad siopadóireachta le do mháthair nó d’athair agus do dheartháir mór. Stopann tú le d’iallacha a cheangal. Nuair a amharcann tú suas tá do mhamaí nó do dhaidí as radharc. Tá tú caillte. Cad é atá tú ag dul a dhéanamh?

Tá tú sa phictiúrlann agus cailltear sa scaifte thú. Cad é atá tú ag dul a dhéanamh?

Tá tú ag cluiche peile agus cailltear sa scaifte thú. Cad é atá tú ag dul a dhéanamh?

Tá tú ag an fhaiche aonaigh agus cailltear sa scaifte thú. Cad é atá tú ag dul a dhéanamh?

Tá tú ag súgradh taobh amuigh de do theach agus stopann coimhthíoch a charr agus iarrann eolas an bhealaigh ort. Cad é a dhéanann tú?

Tá tú sa pháirc le cairde agus iarrann duine fásta ort an grúpa a fhágáil agus cuidiú leis/léi madadh caillte a chuardach. Cad é a dhéanann tú?

Tá tú ag siúl abhaile ón scoil le do chairde. Iarrann cara amháin ort aicearra a ghearradh síos lána cúng. Tá ráite ag do mhamaí leat gan dul an bealach sin. Níl tú ag iarraidh an rud atá crosta ort a dhéanamh ach níl tú ag iarraidh siúl chun an bhaile leat féin ach an oiread. Cad é a dhéanann tú?

20

Anois iarr ar dhuine de na páistí a thairg cuidiú cás acu a roghnú agus a léamh os ard don rang. Iarr ar na páistí smaoineamh ar an chás agus na ceisteanna seo a leanas a fhreagairt go tostach:- Ar tharla a leithéid seo domsa riamh?- Cad é mar a mhothóinn sa chás seo?- Cad é a dhéanfainn?- Cad é a tharlódh ansin, b’fhéidir, dá ndéanfainn sin?- Cad iad na dóigheanna eile leis an fhadhb seo a réiteach? Iarr ar na ‘cuiditheoirí’ smaoineamh ar réiteach. Ansin iarr ar pháiste eile rólghlacadh a dhéanamh den mhéid a dhéanfadh sé/sí sa chás. Spreag iad le heolas agus cuidiú a lorg ó na cuiditheoirí.

Déan mioncheistiú ar na páistí nuair atá rólghlacadh déanta i ngach ceann de na cásanna. Cuir ina luí go láidir orthu gur cheart dóibh, má chailltear in áit phoiblí iad, duine fásta freagrach a lorg (duine de na cuiditheoirí). Tabhair neart molta. Leag béim ar shamplaí nuair a bhí an cuiditheoir muiníneach ceannasach gan eagla air raic a thógáil. Cuir na páistí ina bpéirí. Cuir iad ag cleachtadh freagraí ar cheisteanna a d’fhéadfaí a chur dá mbeadh siad caillte, mar shampla:- Cén t-ainm atá ort?- Cén aois thú?- Cén seoladh atá agat agus cén uimhir ghutháin?- Cén t-ainm atá ar do thuismitheoirí?- Cá háit a bhfaca tú do thuismitheoir(í) go deireanach?

Mar rang, déan liosta de straitéisí sábháilteachta comhaontaithe, mar shampla:

Rialacha ‘Caillte – Faighte’- Coinnigh ort ag scairteadh os ard, ‘Cuidigh liom, tá mé caillte. Cá bhfuil mo mhamaí/dhaidí?’ - Ná caill smacht ort féin.- Ná gabh áit ar bith nach bhfuil tú ag iarraidh dul.- Fan in áit a bhfuil daoine thart ort.- Cuardaigh duine a dtig leis/léi cuidiú – duine a bhfuil éide air/uirthi nó máthair le páistí.- Inis do na daoine seo go bhfuil tú caillte.- Gabh chuig deasc eolais/fáiltithe.- Abair d’ainm agus iarr ar an duine atá i gceannas fógra a dhéanamh ar an chóras fógartha phoiblí.

Scríobh na straitéisí sábháilteachta ar chairt agus leasaigh go rialta iad.

21

CROÍ-CHOINCHEAP

Is gné thábhachtach den oideachas drugaí go mbeadh eolas ag páistí ar na rialacha faoi chógais, a n-úsáid, stóráil shábháilte agus díolaíocht.

DE DHÍTH- Buidéal Cógas (Áis E)- Caithfidh an Cógaiseoir Cloí leis na Rialacha (Áis F)- Cógais, mar shampla paicéid táibléad, buidéil síoróipe, análóirí, ungthaí agus uachtair (cuir isteach táirgí a mbeidh eolas ag na páistí orthu)- Bosca Garchabhrach- Fearas cógaslainne agus dochtúra don súgradh samhlaíoch LE DÉANAMH- Déanaimis Comhrá- Rólghlacadh na Rialacha- An Cógaiseoir


Aithneoimid an chuma atá ar chógais.Beidh a fhios againn cad é an dóigh le plé le cógais aithnidiúla le go bhfanfaimid sábháilte.

GNÉITHE LE SONRÚDoigh eile leis an ghníomhaíocht seo a chur i gcrích ná cuireadh a thabhairt do chógaiseoir cuairt a thabhairt ar an seomra ranga agus labhairt faoi na rialacha a bhaineann le cógais. Beidh ort ullmhúchán cúramach a dhéanamh lena chinntiú go mbeidh dea-thaithí foghlama ag na páistí. Bí cinnte go gcuireann tú an cuairteoir ar an eolas roimh ré.

Cuimsíonn an téarma ‘drugaí’ alcól, tobac, cógais thar an chuntar agus ordaithe, substaintí so-ghalaithe agus drugaí rialaithe. Drugs Guidance for Schools in Northern Ireland (féach rannán na nÁiseanna le haghaidh sonraí breise).

Tosaigh le taispeántas cógas i spás sábháilte. Fiafraigh de na páistí cad é a thig leo a fheiceáil agus cad iad. An eol dóibh nó an aithníonn siad ceann ar bith de na cógais atá ar taispeáint.

Déanaimis Comhrá

Gníomhaíocht foghlama 6: Rialacha faoi chógais22

Ansin, iarr orthu smaoineamh an bhfuil na cógais go maith nó go holc. Cuir na páistí ina bpéirí agus tabhair am dóibh labhairt faoin cheist a cuireadh. Bíodh vóta agaibh. An bhfuil na cógais go maith nó go holc? Iarr ar na páistí seasamh ar líne shamhailteach, iad sin a shíleann go bhfuil na cógais go maith ina seasamh ag ceann amháin den líne agus iad sin a shíleann go bhfuil siad go holc ina seasamh ag an cheann eile. Abair leis na páistí go dtig leo seasamh áit ar bith ar an líne lena thaispeáint cad é mar a mhothaíonn siad faoin cheist. Iarr ar pháistí aonair cúiseanna a thabhairt lena rogha áite. Abair leo go bhfuil cógais an-chumhachtach mar thig leo daoine a leigheas, a chóireáil agus a chneasú ar gach cineál péine agus tinnis. Caithfimid, áfach, a bheith an-chúramach faoi na cógais a thógaimid agus faoin mhéid a thógaimid. Mura leanaimid na rialacha thiocfadh linn éirí an-tinn.

Labhair faoi stóráil shábháilte cógas. Taispeáin an Bosca Garchabhrach do na páistí. Labhair faoina bhfuil ann, faoin áit ina gcoinnítear é agus faoi na rialacha atá ag daoine fásta faoin bhosca seo. Scríobh an cheist seo ar an chlár: Má tá na cógais go maith cad chuige a gcaithimid iad a stóráil ar shiúl ó pháistí óga? Tabhair am do na páistí smaoineamh air seo agus iarr freagraí orthu.

Rólghlacadh na Rialacha

Luaigh na rialacha sábháilteachta maidir le cógais:- Ná tóg cógais choíche ach nuair a thugann do thuismitheoirí, altra, dochtúir nó do dhuine fásta ‘iontaofa’ duit iad.- Ná himir cluichí choíche le cógais.- Ná tóg choíche níos mó ná mar a deirtear leat a thógáil.- Caithfear cógais a stóráil in áit shábháilte nach dtig le páistí óga teacht orthu.- Ná bain do, ná blais agus ná tóg rud ar bith a dtiocfadh leis a bheith contúirteach, dar leat.

Labhair faoi na cúiseanna leis na rialacha seo agus cuir ar taispeáint iad sa seomra ranga.

Iarr orthu deonú le róil a ghlacadh sna cásanna thíos:

Tá grúpa páistí ag súgradh. Tógann páiste amháin bosca brioscaí atá lán cógas ón phrios. Tosaíonn sí ag súgradh lena bhfuil sa bhosca.

Tagann grúpa páistí níos sine a fhad leat agus tairgeann siad ‘milseán’ gorm duit.

Léann duine fásta ón bhosca, ‘tóg dhá tháibléad faoi dhó sa lá’. Síleann sé/sí go bhfuil an tinneas cinn an-olc agus cinneann sé/sí ceann breise a thógáil.

Mothaíonn duine éigin tinn ar scoil. Molann duine fásta go dtógfaidh sé/sí cógas le biseach a fháil.

Le linn an rólghlactha spreag na páistí lena rá: ‘Níor mhaith’, ‘Tá sin contúirteach’ agus ‘Caithfidh mé ceist a chur ar dhuine éigin ar dtús’. Úsáid an fráma smaointeoireachta seo le mioncheistiú a dhéanamh ar na páistí ar gach cás:- Cén cás a bhí ann?- Cad iad na roghanna atá ann?- Cad iad na hiarmhairtí a théann le gach rogha agus cén rogha is sábháilte le déanamh?

23

Gníomhaíocht foghlama 6: Rialacha faoi chógais (ar lean)

Cuir ina luí ar na páistí nach dtig leat i gcónaí fios a bheith agat an bhfuil rud éigin ina chógas nó ina dhruga agus nár cheart do dhaoine dul sa seans choíche le táibléid nó le cógais.

Tabhair cóip d’Áis E: Buidéal Cógais do gach páiste. Iarr orthu a shamhlú gur cógaiseoirí iad agus gur iarr an dochtúir orthu cógas a thabhairt do pháiste a bhfuil cluas nimhneach air/uirthi. Iarr orthu fíricí tábhachtacha a chaithfidh a bheith ar eolas ag na tuismitheoirí a scríobh ar lipéad an bhuidéil, mar shampla:- an dóigh leis an chógas a thabhairt;- an rud ba cheart don chógas a dhéanamh;- na rialacha a bhaineann leis an chógas; agus- cúram ar bith eile a shíleann siad a rachadh chun sochair don pháiste ar a bhfuil an chluas nimhneach.

Spreag iad le heolas agus fíricí a d’fhoghlaim siad sna gníomhaíochtaí roimhe seo a thabhairt san áireamh. Cuir lipéid na mbuidéal cógas ar taispeáint i gcúinne don súgradh samhlaíoch.

24

An Cógaiseoir

Labhair faoi obair an chógaiseora. Mar rang, faigh amach cá mhéad bliain oiliúna a chaithfidh duine a dhéanamh le bheith ina chógaiseoir agus an ról tábhachtach atá ag an dochtúir agus an cógaiseoir le chéile sa phobal. Leag amach cúinne shúgradh na samhlaíochta agus cuir lialann agus cógaslann ann. Déan cinnte de go bhfuil na páistí eolach ar na rialacha atá ag an chógaiseoir faoi chógais agus go dtuigeann siad iad. Cuir feisteas ar fáil leis an súgradh samhlaíoch a éascú. Tabhair na fíricí seo a leanas do na páistí:- Ní féidir mórchuid na gcógas a dhíol ach le duine a bhfuil oideas dochtúra aige/aici.- Ní féidir leis an chógaiseoir ach an méid chógais atá ráite ag an dochtúir a thabhairt amach.

25

- Caithfidh an cógaiseoir treoracha a chur ar an bhuidéal faoin am leis an chógas a thógáil.- De ghnáth, díolann cógaiseoirí rudaí sa siopa nach cógais iad, mar shampla scuaba fiacla, scuaba gruaige, fáiscíní, milseáin, bréagáin do bhabaithe, clúidíní, smeideadh agus cumhrán. Ní cógais iad seo agus níl gá le hoideas dochtúra le hiad a cheannach.

Tabhair cóip d’Áis F: Caithfidh an Cógaiseoir Cloí leis na Rialacha do gach páiste agus iarr orthu an tábla a chomhlánú.

CROÍ-CHOINCHEAP

Ar feadh a saoil mothóidh páistí athruithe fisiceacha, cognaíocha, sóisialta agus cultúrtha.

Trí dhíriú ar na hathruithe a mhothóidh siad, thig leat cuidiú le páistí foghlaim faoin dóigh le titim isteach leis na hathruithe agus le féineolas agus féinmheas a fhorbairt.

DE DHÍTH- Féileacán (Áis G)- Leabhair agus póstaeir ag léiriú athruithe- Éadaí agus bróga de mhéideanna éagsúla- Teacht ar an idirlíon agus ar chlár bán idirghníomhach

LE DÉANAMH- Ionad Suime- Fás agus Athrú- Tá Bia de Dhíth Orainn- Tá Cothroime de Dhíth Orainn- Dráma


Aithneoimid gur cuid de phróiseas na beatha iad fás agus athrú agus go bhfuil siad uathúil do gach duine aonair.Tuigfimid go bhfuil bia de dhíth orainn le fás, le bheith gníomhach agus le sláinte a chothú.

GNÉITHE LE SONRÚBí íogair agus fás na bpáistí á thomhas. Ná tabhair aird ar leith ar an athrú a bhaineann le haon pháiste ar leith.

Mar mhalairt ar an ghníomhaíocht seo tá ‘Interactive Sarah and the Whammi’, Aonad 1: ‘Family Matters’, Tasc 1.5 ‘Babies and Whammis’ ar fáil. Thig leat teacht air seo i rannán Forbairt Phearsanta agus Comhthuiscint ag www.nicurriculum.org.uk

Gníomhaíocht foghlama 7: Fásaim agus athraím

Mar rang, déan bailiúchán de rudaí a léiríonn go bhfuil athrú i gceist leis an fhás. B’fhéidir go mbeadh leabhair agus póstaeir sa bhailiúchán a léiríonn:

Ionad Suime

- saolré an bhoilb agus an torbáin;- athruithe in ainmhithe feirme agus an téarmaíocht bhainteach, mar shampla, gamhain agus bó nó sicín agus cearc;- grianghraif de na páistí, díotsa, agus de dhaoine fásta eile mar bhabaithe nua, mar thachráin agus anois;- éadaí agus bróga a bhfuil na páistí ‘fásta amach astu’;- éadaí agus bróga a mbeidh na páistí ‘ag fás isteach iontu’.

26

Spreag na páistí le labhairt faoin dóigh a bhfuil a fhios acu go bhfuil siad ag fás agus faoina bhfuil de dhíth orthu le fás agus le fanacht folláin. Cuir in iúl dóibh go bhfuil a gcuid cnámh ag fás agus ag forbairt ag an chéim seo dá bhforbairt. Caithfidh siad réimse de bhianna sláintiúla a ithe sa dóigh go bhfaigheann siad na cothaithigh uilig atá de dhíth orthu le fanacht folláin.

Fás agus Athrú

Le treisiú a dhéanamh ar an choincheap go bhfuil an fás leanúnach ag an chéim seo dá bhforbairt, tomhais agus taifead airde, réise agus méid coise gach páiste ag:- tús na scoilbhliana;- tús mhí Eanáir; agus- deireadh théarma an tsamhraidh.

Feicfidh na páistí an dóigh ar fhás siad agus an dóigh a n-athraíonn na rátaí fáis.

Tá Bia de Dhíth Orainn

Iarr ar na páistí pacáistí folmha a thabhairt isteach ina raibh an cineál bia a chuidíonn leo fás, dar leo. Cuir féin rudaí breise ar fáil. Sórtáil na pacáistí sna príomhghrúpaí bia agus inis do na páistí faoi thábhacht na

mbianna éagsúla. Úsáid ‘Food – a fact of life’ PowerPoint 100 ón British Nutrition Foundation. Tá sé seo ar fáil ar líne ag www.foodafactoflife.org.uk

Cuir na fíricí seo a leanas faoin bhia in iúl do na páistí:- Cuidíonn bainne, iógart, cáis, uibheacha, iasc, feoil (próitéiní) leat fás. Tá a lán cailciam sna bianna seo rud atá riachtanach do chnámha agus d’fhiacla folláine.- Is bianna iad arán, gránaigh, prátaí, rís agus pasta a chuidíonn leat a bheith gníomhach (carbaihiodráití).- Is bianna iad torthaí agus glasraí a chuidíonn leat sláinte a chothú (vitimíní agus mianraí).

Iarr ar na páistí babhta a déanamh de: Caithfidh mé bia a ithe sa dóigh go dtig liom.....

Tá Cothroime de Dhíth Orainn

Úsáid an ghníomhaíocht idirghníomhach ‘Make a Balanced Plate’ ó www.foodafactoflife.org.uk (rannán Áiseanna 5-7). Cuir na páistí ag sórtáil na mbianna sna grúpaí cearta, nó cruthaigh pláta ciorclach an-mhór agus roinn é sna rannáin chuí bianna (féach an suíomh idirlín thuas maidir leis na sonraí). Tabhair amach irisleabhair agus iarr ar na páistí íomhánna de bhia a ghearradh amach a bhaineann leis na grúpaí éagsúla bia. (Agus iad ag amharc ar na rannóga feola, éisc agus proitéine, luaigh foinsí eile próitéine mar uibheacha, cnónna, síolta agus pónairí). Labhair faoin ghrúpa bianna is mó agus faoin ghrúpa is lú. Fiafraigh de na páistí cad chuige a

bhfuil an pláta roinnte mar seo, dar leo. Iarr ar na páistí smaoineamh ar na deochanna a ólann siad agus ar an dóigh a dtiocfadh leo cur leis an rannán seo. Cuir i gcuimhne dóibh súnna agus brúán torthaí a choinneáil do bhéilí amháin agus bainne nó uisce amháin a ól idir bhéilí. Spreag na páistí le buidéil uisce a úsáid le fanacht hiodráitithe. Cuir i gcuimhne dóibh teorainn a chur leis an mhéid milseán agus smailceanna a itheann siad agus gan iad a ithe ach go hannamh. Ar deireadh, abair leis na páistí go gcaithfidh siad a bheith cúramach faoin mhéid salainn a itheann siad. Ní gá salann a chur ar bhia.

Dráma

Úsáid Áis G: Féileacán mar script don ghníomhaíocht drámaíochta seo. Cuir spás oscailte ar fáil do na páistí. Seinn ceol sa chúlra más maith leat. Iarr ar na páistí suí go compordach ar an urlár agus iarr orthu bheith ar a suaimhneas. Léigh an script. Tarraing grianghraif ag pointí éagsúla den mhím. Ina dhiaidh sin, cuir na grianghraif san Ionad Suime agus foscríbhinní scríofa ag na páistí ag dul leo.

27

CROÍ-CHOINCHEAP

Ar feadh a saoil rachaidh páistí trí athruithe fisiceacha, cognaíocha, sóisialta agus cultúrtha.

Má dhíríonn tú ar na hathruithe a bhainfidh dóibh, thig leat cuidiú leis na páistí an dóigh le hoiriúnú d’athrú agus le féineolas agus féinmheas a fhorbairt.

DE DHÍTH- Scéal Shorcha (Áis H)- Ag Fás agus ag Athrú (Áis I)- Rólghacadh Aoiseanna- Teacht ar an idirlíon agus ar chlár bán idirghníomhach

LE DÉANAMH- Scéal Shorcha- Amharc ar Ghrianghraif- Rólghacadh Aoiseanna


Aithneoimid go méadaíonn an cumas le freagracht a ghlacadh asainn féin de réir mar a fhásaimid.

GNEITHE LE SONRÚIs dóigh mhaith leis an ghníomhaíocht seo a chur i láthair é Tasc 1: ‘Busy Morning’ ó Interactive Sarah and the Whammi. Thig leat teacht air seo sa rannán Forbairt Phearsanta agus Comhthuiscint de www.nicurriculum.org.uk

Gníomhaíocht foghlama 8: Is ionann fás agus athrú

Léigh Áis H: Scéal Shorcha os ard do na páistí. Pléigh an scéal trí chuid de na ceisteanna seo a leanas a chur:

Scéal Shorcha

28

- Cad é mar a d’fhás agus a d’athraigh Sorcha sa scéal?- Nuair a bhí tusa i do bhabaí nua, cad é a bhí tú ábalta a dhéanamh duit féin? An raibh tú in ann rud ar bith a dhéanamh do dhaoine eile? Cad é a rinne daoine eile duit? Cérbh iad na daoine a chuidigh leat?- Faoin am a raibh tú i do thachrán, cad é a bhí tú ábalta a dhéanamh duit féin? Cad iad na rudaí a thiocfadh leat a dhéanamh do dhaoine eile? Cad é a thiocfadh le daoine eile a dhéanamh duitse? Cérbh iad na daoine a chuidigh leat?- An bhliain seo chugainn, cad é a bheidh tú ábalta a dhéanamh nach dtig leat a dhéanamh anois sa bhaile/ar scoil? Cad é ba mhaith leat a fhoghlaim a dhéanamh?- Anois go bhfuil tú i mBliain 3, tá dóigheanna ann a dtig leat cuidiú leat féin agus le daoine eile. Do fhreagrachtaí a thugtar orthu seo. Mar shampla, tá tú fásta go leor le tú féin a ghléasadh ar maidin. Cad iad na freagrachtaí eile atá ort anois?- Tá freagrachtaí ort i leith daoine níos óige fosta. Thig leat cuidiú leo súgradh go sábháilte. Cad iad na freagrachtaí eile atá ort? Cad é a rinne daoine eile duitse nuair a bhí tú níos óige? Cérbh iad na daoine a chuidigh leat? Cad iad na freagrachtaí a bhí orthu?

Tabhair amach cóipeanna d’Áis I: Ag Fás agus ag Athrú. Iarr ar na páistí na habairtí a chríochnú agus pictiúir a tharraingt le dul lena saothar. Comhordaigh a saothar i leabhar agus cuir san Ionad Suime, a cruthaíodh i ngníomhaíocht 7, é.

Ag Amharc ar Ghrianghraif

Tarraing aird na bpáistí ar an taispeantas san Ionad Suime (más cuí) agus dírigh ar na grianghraif a thaispeánann daoine aonair ina mbabaithe nuabheirthe, ina dtachráin agus anois. Fiafraigh de na páistí:- cad é mar atá siad athraithe ón ghrianghraf mar bhabaí nuabheirthe;- an bhfuil cuma éagsúil orthu:- an dtig leo níos mó rudaí a dhéanamh anois; agus- cad iad na rudaí nua a thig leo a dhéanamh?

Rólghlacadh Aoiseanna

Iarr triúr páistí a bheadh sásta seasamh os comhair an ranga. Iarr ar gach duine den triúr ceann de thrí ról a ghlacadh; babaí nuabheirthe, tachrán nó páiste atá cúig nó sé bliana. Abair leo go bhfuil fadhb le réiteach acu. Caithfidh siad smaoineamh ar dtús, cinneadh a dhéanamh agus ansin réiteach na bhfadhbanna seo a léifidh tú amach a insint don rang.

Tá ocras nó tart ort...

Tháinig cith fearthainne ort agus tá tú fliuch...

Tá an aimsir i ndiaidh athrú agus tá tú fuar...

Tá an ghrian i do shúile...

Tá pian i do bholg....

Tá do lámha salach....

Tá folcadh de dhíth ort....

Níl a dhath ar bith le déanamh agat.....

Leideanna le fiafraí de na páistí:

- Cad é mar a mhothófá sa chás seo dá mbeifeá i do leanbh/thachrán/an aois atá tú anois?- Cad é a dhéanfá dá mbeifeá i do bhabaí/ thachrán/an aois atá tú anois?- Cad é a thiocfadh leis tarlú ina dhiaidh sin dá ndéanfá seo? (iarmhairtí)- An bhfuil dóigheanna eile ann leis an fhadhb seo a réiteach?

Nuair atá an triúr i ndiaidh freagairt do gach fadhb, meas na réitigh. Fiafraigh díobh:- Arbh é seo an dóigh ab fhearr leis an fhadhb seo a réiteach?- Cad iad na dóigheanna eile leis an fhadhb seo a réiteach?- Cén chéim forbartha is mó ina bhfuil cuidiú de dhíth?- An dtagann athrú air seo riamh? 29

Áis AForbairt Phearsanta agus Comhthuiscint Aonad Buí

Litir chuig Tuismitheoir(í)/ Cúramóir(í)

Gníomhaíocht Foghlama 1: Roghanna folláine

mo scoil

30

31

Date

Dear Parent(s)/Carer(s)

As part of our programme of learning in the Personal Development and Mutual Understanding area of the curriculum, we will be focusing on developing skills and strategies for keeping healthy and safe.

The aim of this unit of work is to provide children with opportunities to:

- make responsible and healthy choices;- identify the people, places and things that threaten their personal safety;- become aware that growth involves change; and- recognise that growing up brings increased and changing responsibilities for themselves and others.

An important element of this work is that children get similar messages at home and in school. I hope that you will find and take opportunities in everyday situations to help your child recognise different aspects of this work. You can support the learning in a number of ways, for example:

- teaching them that as they grow in size they also grow in many other ways;- encouraging them to become more independent by looking after their toys, tidying up their toys or helping around the house; and- talking about what to do if they ever find themselves in an unsafe or dangerous situation.

I will keep in touch with you about other aspects of this learning throughout the school year. A copy of the materials being used is available in school. Please feel free to contact me to discuss these materials, or to talk to me about any concerns that you may have.

Thank you for your co-operation.

Class Teacher

Dáta

A Thuismitheoir(í)/ Chúramóir(í), a Chairde,

Mar chuid dár gclár foghlama i réimse Forbairt Phearsanta agus Comhthuiscint den Churaclam, beimid ag díriú ar scileanna agus straitéisí a fhorbairt le bheith folláin sábháilte.

Is é aidhm an aonaid seo deiseanna a thabhairt do pháistí le:

- roghanna freagracha folláine a dhéanamh;- na daoine, na háiteanna agus na rudaí atá mar bhagairt ar a sábháilteacht phearsanta a aithint;- fios a bheith acu go mbaineann fás le hathrú; agus- a aithint gur freagrachtaí méadaithe agus athraithe dóibh féin agus do dhaoine eile is toradh don fhás aníos.

Gné thábhachtach den obair seo go bhfaigheann páistí teachtaireachtaí den chineál chéanna, bíodh siad sa bhaile nó ar scoil. Tá súil agam go n-aimseoidh tú agus go dtapóidh tú deiseanna sa ghnáthshaol le cuidiú le do pháiste gnéithe difriúla den obair seo a aithint. Thig leat tacú leis an fhoghlaim ar roinnt dóigheanna, mar shampla:

- a theagasc dóibh go bhfásann siad ar chuid mhór dóigheanna agus iad ag fás aníos;- iad a spreagadh le bheith níos neamhspleáiche trí aire a thabhairt dá gcuid bréagán, ag coinneáil slachta ar na bréagáin nó ag cuidiú thart faoin teach; agus- labhairt faoina bhfuil le déanamh má tá siad i suíomh nach bhfuil sábháilte nó má bhíonn siad i gcontúirt.

Coinneoidh mé teagmháil leat faoi ghnéithe eile den fhoghlaim seo le linn na scoilbhliana. Tá cóip de na hábhair atá á n-úsáid ar fáil sa scoil. Ná bíodh moill ort teagmháil a dhéanamh liom chun na hábhair seo a phlé, nó le labhairt liom faoi ábhar imní ar bith a bheadh ort.

Go raibh maith agat as do chomhoibriú.

Múinteoir Ranga

Cuir isteach lógó nó ceann litreach na scoile

mo scoil

Insert school logo or letter head

my school

Áis BForbairt Phearsanta agus Comhthuiscint Aonad Buí

Suirbhé

Gníomhaíocht Foghlama 1: Roghanna folláine

píchairt

32

1. Leag amach do chuid eolais le haird daoine

a mhealladh.2. Cuir teideal leis.

3. Cuir isteach mionsonraí eile atá, dar leat,

tábhachtach.4. Sábháil agus priontáil cóip den bhileoigín.

5. Cuir isteach léaráidí cuí le do bhileoigín a

dhéanamh chomh tarraingteach agus is

féidir. Déan iarracht a chinntiú go bhfuil sé

ag fóirstean do na daoine a léifidh é.

Cuid 2: Dear bileoigín le torthaí do shuirbhé a léiriú

33

1. Socraigh cad é an rud ba mhaith leat a

fhiosrú.

2. Dear bileog scóir leis an eolas a chlárú.

3. Úsáid bunachar sonraí leis na sonraí a chur

isteach.

4. Socraigh cén cineál graif ab fhóirsteanaí le

do chuid torthaí a chur i láthair.

Cruthaigh an graf.

5. Lipéadaigh do ghraf, tabhair teideal air,

clóscríobh d’ainm air, sábháil agus priontáil é.

6. Cad é an t-eolas atá le baint as do ghraf?

Cuid 1: suirbhé a dhéanamh

ar roghanna folláine

Áis CForbairt Phearsanta agus Comhthuiscint Aonad Buí

Dúshlán Grúpa

Gníomhaíocht Foghlama 2: Drandail agus fiacla folláine

DúshlánIs é do dhúshlán foirnepóstaer a tháirgeadh.

34

35

Feidhm

1. Béim a chur ar an tábhacht a

bhaineann le haire a thabhairt

dár gcuid fiacla.

2. Níos mó eolais a bheith againn ar

aire do na fiacla.

Éireoidh le do phóstaer má bhíonn:- ‘cúig chomhairle chéillí’ ann le haire a thabhairt do na fiacla;- sé daite;- ar a laghad pictiúr amháin ann;- sé furasta a léamh; agus- ‘Croí-Chomhairle’ amháin ann.

Táimid á dhéanamh seo le:

- cuidiú leat an tábhacht a bhaineann le haire a thabhairt do do chuid fiacla a thuiscint;

- seans a thabhairt duit bheith ag obair le daoine eile; agus

- taithí a thabhairt duit ar ról a ghlacadh agus bheith ag obair de réir spriocama.

Tá ......... bomaite agat leis an dúshlán a chur i gcrích.Cuimhnigh go bhfuil do scileanna obair le daoine eile tábhachtach. Úsáid na hacmhainní uilig atá ar fáil. Ádh Mór!

Áis DForbairt Phearsanta agus Comhthuiscint Aonad Buí

Cártaí Contúirte

Gníomhaíocht Foghlama 5: Daoine, áiteanna agus rudaí

36

37

Duine a bhrúnn nó a chiceálann thú gach

lá sa chlós.

Cistin gan chúram, áit a bhfuil dinnéar á

ullmhú.

Duine a ghlacann seansanna.

- Uisce atá ar gail;- cógais; seampú/ glantacháin; nó- táirgí glantacháin tí.

- Gloine bhriste;- uisce ar an urlár;- iall bróige nach bhfuil ceangailte; nó- tinte gan sciath thart orthu.

Iarrann buachaill níos sine ort dreapadh trí

sconsa sreangach go dtí láithreán tógála. Tá fógra ann a deir, ‘CONTÚIRT -

FAN AMUIGH’.

Folcadán gan chúram, líonta le huisce iontach te.

Duine éigin a bhíonn ag tiomáint cairr ar

luas 60 msu in achar 30 msu.

- Madaí coimhthíocha;- foichí;- roinnt plandaí agus sméar; nó- dréimirí gan chúram.

Buidéal taibléad a fágadh ar oscailt.

Duine éigin a thugann do dhúshlán

dul trasna an bhóthair ar do chlár scátála agus carr ag

teacht.

Láithreán tógála.

- Sábh;- siosúr;- scriúire; nó- lomaire faiche.

Iarrann cara ortdul áit éigin a ndúirt do thuismitheoirí leat

gan dul go deo.

Bóthar gnóthach.

Duine éigin a bhíonn míchúramach faoi na

rudaí ar leis/léi.

- Scian iontach géar;- cumascóir/ leachtóir/ meascóir;- plocóidí/soicéid; nó- iarann smúdála.

Duine éigin a ligeann do pháistí obair a dhéanamh ar chóir gur daoine fásta amháin a dhéanfadh a leithéid, mar shampla, ag lomadh na faiche/

ag cur síos tine.

Áis EForbairt Phearsanta agus Comhthuiscint Aonad Buí

Buidéal Cógais

Gníomhaíocht Foghlama 6: Rialacha faoi chógais

38

39

Treoracha úsáide

Lig ort féin gur cógaiseoir thú! Faigheann tú litir ó dhochtúir. Baineann sí le druga a chaithfidh tú a chur le chéile. Cógas do pháiste a bhfuil cluas iontach nimhneach air atá i gceist. Scríobh treoracha ar an lipéad faoin dóigh ar chóir do Mhamaí agus do Dhaidí an cógas a thabhairt don pháiste.

Áis FForbairt Phearsanta agus Comhthuiscint Aonad Buí

Caithfidh an Cógaiseoir Cloíleis na Rialacha

Gníomhaíocht Foghlama 6: Rialacha faoi chógais

Tarraing sé rud a thig leat a cheannacham ar bith sa chógaslann.

40

5 6

Tarraing rud amháin a thig le Mamaí nó Daidí a cheannach

ach go gcaithfidh siad litir ón dochtúir a bheith acu.

41

12 3 4

Áis GForbairt Phearsanta agus Comhthuiscint Aonad Buí

Féileacán

Gníomhaíocht Foghlama 7: Fásaim agus athraím

(i gcogar beagnach)Éist ... Éist ...Tá a fhios againn go mbeireann na féileacáin a gcuid uibheacha ar dhuilleoga agus go dtagann larbhaí as na huibheacha seo. Fásann siad ina mboilb bheaga. Athraíonn na boilb ina bpupaí. Athraíonn siad agus fásann siad ina bhféileacáin.

42

43

Anois, samhlaigh ....., is ubh bheag bhídeach bhuí thú. Ní mó ná gur féidir thú a fheiceáil. Déan thú féin chomh beag agus is féidir, soiprigh isteach do cheann, do chosa agus do sciatháin. Ná bí buartha, tá tú greamaithe go daingean ar dhuilleog mhór ghlas cabáiste. Ní thig leat bogadh. Tá tú iontach socair ... ach má thugann tú spléachadh thart ort féin, feicfidh tú go bhfuil cuid mhór uibheacha beaga bídeacha buí thart ort. Tá siad go díreach cosúil leat. Beag bídeach agus iad greamaithe ar dhuilleog mhór ghlas cabáiste.

Ach anois, tá rud éigin ag tarlú ... tá tú ag tosú ag athrú ... tá tú ag tosú ag teacht amach as an ubh agus roimh i bhfad is larbha beag bídeach thú. Tosaigh ag síneadh do choirp amach go cothrom, fada, caol. Tá tú ag athrú de réir a chéile .. . tá tú ag fás agus ag athrú, ag athrú i do bholb beag glas. Cad é atá tú a dhéanamh anois? Tá tú ag ithe na duilleoige glaise a raibh tú i do shuí uirthi .... is ea, sin an rud is maith leat a ithe agus sin mar a chaitheann tú cuid mhór de do chuid ama! ... Neam, Neam, Neam. Tá tú ag athrú agus ag fás agus anois tá tú ag tosú ag bogadh go fadálach. Tá tú ábalta lámhacán go mall go dtí áit eile ar an duilleog cabáiste. Faigheann tú píosa blasta eile. Neam! Neam! Neam!

Dar fia, is tú atá ag fás. Tá tú ag éirí níos mó agus níos mó... Anois tá tú lán agus tá codladh ag teacht ort ... Ach tá obair thábhachtach le déanamh agat sula socraíonn tú síos le dul a chodladh ... Má théann tú a chodladh anseo seans go n-íosfaidh éan thú! Bog leat, a bhoilb, chuig spás deas ciúin agus déan puball beag le cur thart ort féin agus le codladh ann. D’athraigh tú arís ... Is pupa anois tú ... ... tá tú te teolaí, slán sábháilte ... Gabh a chodladh... SSSS!

D’fhan tú i do chodladh tamall fada ... Agus maidin bhreá amháin mhúscail tú agus .... d’athraigh tú arís! Ní pupa níos mó tú. Síneann tú thú féin amach as do phuball, osclaíonn tú amach do chuid eiteog agus as go brách leat ag eitilt sa spéir. Is féileacán mór álainn tú!

(Ag an phointe seo, thiocfadh leat ceol a sheinm agus iarraidh ar na páistí damhsa a dhéanamh, Válsa na mBláthanna le Tchaikovsky mar shampla.)

Áis HForbairt Phearsanta agus Comhthuiscint Aonad Buí

Scéal Shorcha

Gníomhaíocht Foghlama 8: Is ionann fás agus athrú

44

45

Maidin amháin, i ndiaidh do Liam teacht ar an saol, dúirt daidí Shorcha léi gur chóir di éirí le dul ar scoil. Nuair a tháinig sé ar ais deich mbomaite níos moille, bhí Sorcha ina luí go fóill agus ní sásta a bhí sé léi. ‘ Ó a Shorcha, tá go leor le déanamh agamsa agus ag do mhamaí le Liam! Déan iarracht bheith rud beag níos cuidiúla!’ ar seisean.

Go fadálach ... go hiontach fadálach, d’éirigh Sorcha agus go fadálach ... go hiontach fadálach, chuir sí uirthi a cuid éadaí. Ansin, chuaigh sí síos staighre go bhfeicfeadh sí cad é an bricfeasta a bhí ann di. ‘Sula n-itheann tú bricfeasta faigh do bhróga agus do stocaí’, arsa a Daidí. Níor chuimhin le Sorcha cá háit a raibh a bróga agus a stocaí. Go fadálach ... go hiontach fadálach, chuaigh sí á gcuardach. ‘A Shorcha,’ a scairt a mamaí, ‘Caithfimid imeacht! Ar scuab tú na fiacla agus ar chíor tú do chuid gruaige?’

Go fadálach ... go hiontach fadálach, tháinig Sorcha ar ais. Faoin am a bhfuair sí a cuid bróg agus stocaí agus ar scuab sí a cuid fiacla agus ar chíor sí a cuid gruaige, bhí siad uilig mall. Ní raibh duine ar bith róshásta le Sorcha. Bhí drochaoibh ar Liam féin.

Is cailín breá céillí í Sorcha. Tá sí i Rang a 3, cosúil leat féin. Ach bhí rudaí iontach difriúil tamall ó shin. Ar feadh sé bliana, leanbh aonair a bhí i Sorcha. Ansin rugadh Liam. Mhínigh a mamaí di go raibh sí ag dul a bheith ina ‘deirfiúr mhór’ agus go gcaithfeadh sí bheith ina ‘cuidiú mór!’ Ach ní raibh Sorcha cleachta le haire a thabhairt do dhaoine eile. Leis an fhírinne a rá, ní raibh Sorcha rómhaith ag tabhairt aire di féin.

Nuair ba ghnách lena daidí í a mhúscailt ar maidin le déanamh réidh don scoil, ba ghnách le Sorcha cluiche beag a imirt. An t-ainm a bhí ar an chluiche ‘dul ar ais a chodladh!’ agus lig sí uirthi féin nach raibh sí ag dul a éirí go deo. Obair chrua a bhí ag a mamaí í a chur ina suí in am don scoil. An imríonn tusa an cluiche sin am ar bith?

Níor imir Sorcha an cluiche ag deireadh na seachtaine riamh. Ag deireadh na seachtaine ba bhreá léi éirí go hiontach luath. Ba bhreá léi léim ar leaba mhamaí agus dhaidí. Seal s’acusan a bhí ann leis an chluiche ‘dul ar ais a chodladh!’ a imirt. An dtarlaíonn sé sin san áit a bhfuil tusa i do chónaí fosta?

Áis H (ar lean)

Ní raibh Sorcha féin iontach sona ach an oiread. Bhí sí míshásta nach raibh sí ag dul a bhualadh lena cairde sular thosaigh an scoil. Agus sin mar a bhí an tseachtain ar fad.

Labhair Daidí le Sorcha. ‘Dáiríre, a Shorcha, is ‘cailín mór’ anois tú agus caithfidh tú níos mó cuidithe a thabhairt dúinn thart faoin teach. Ní tusa an babaí níos mó.’ ‘Ach thaitin sé liom bheith i mo bhabaí!’ arsa Sorcha léi féin. Níor éirigh rudaí níos fearr. Labhair Mamaí le Sorcha, ‘A Shorcha, tá tú chóir a bheith seacht mbliana d’aois. Ba chóir go mbeifeá ábalta éirí as an leaba nuair a scairtim ort agus déanamh réidh le dul ar scoil.’

Ansin, tráthnóna amháin, chuir Mamó Shorcha scairt ghutháin. ‘Ar mhaith leat teacht a stopadh agamsa le sos a fháil ón bhabaí?’ a d’fhiafraigh Mamó. ‘Ba bhreá liom sin,’ arsa Sorcha. Bhí Mamó ina cónaí in aice leo ach seo an chéad uair ag Sorcha

dul ar cuairt chuici léi féin agus stopadh thar oíche. Chuidigh Mamaí le Sorcha a mála a phacáil. Thug sí a pitseamaí ‘Gilín Sneachta’ léi, a scuab fiacla agus taos fiacla. Chuir si uirthi a jíns agus geansaí agus thug sí léi culaith spóirt.

Thug Mamaí sparán agus roinnt airgid di. Mhothaigh Sorcha iontach fásta aníos nuair a bhain sí teach Mhamó amach. Thaispeáin Mamó a seomra leapa di. ‘Cuirfidh mé i seomra do mhamaí thú. Ba ghnách léise codladh sa leaba sin nuair a bhí sise ina cónaí anseo.’

Leaba ghalánta bhí inti. Bhí cumhdach mór glas uirthi mar a bheadh ag duine fásta, agus pilliúr do dhuine fásta. Leaba do dhuine fásta a bhí inti. Bhí pictiúir do dhuine fásta ar an pháipéar balla. Bhí tábla do dhuine fásta taobh leis an leaba agus ar an tábla sin bhí clog aláraim seanaimseartha.

46

47

‘Is breá liom an seomra seo,’ arsa Sorcha. Chuidigh Mamó le Sorcha gach rud a bhaint amach as a mála. Bhí dinnéar do dhaoine fásta acu agus ansin choimhéad siad ar an teilifís. D’amharc siad ar ghrianghraif agus d’inis Mamó scéalta greannmhara do Shorcha faoi mhamaí Shorcha nuair a bhí sí ina cailín óg. I ndiaidh tamaill, mhothaigh Sorcha tuirseach. ‘Sílim gur mhaith liom dul a luí anois,’ ar sise.

Thaispeáin Mamó do Shorcha an dóigh leis an chlog aláraim a úsáid agus mhúscail Sorcha maidin lá arna mhárach agus an t-aláram ag bualadh ina cluas. ‘Sin an dóigh,’ arsa Mamó. ‘Tabhair neart ama duit féin!’ Rinne Sorcha í féin réidh ach chuidigh Mamó léi a cuid iallacha a cheangal. ‘Níl de dhíth ort ach cleachtadh,’ arsa Mamó. Bhí lá ar dóigh acu! Chuidigh Sorcha le Mamó thart faoin teach, chuaigh siad ag siopadóireacht le chéile agus rinne siad arán agus sconnóga. An tráthnóna sin, thug siad na sconnóga anonn chuig teach Shorcha agus d’ith siad iad le subh. ‘Tá siad seo galánta,’ arsa Daidí. ‘Chuidigh mise le Mamó iad a dhéanamh.’ arsa Sorcha go bródúil. ‘Nach tú atá cliste!’ arsa Daidí.

An oíche sin, bhí sí ar ais ina leaba féin. Thug Mamó an clog aláraim di le cur ina seomra. Chuir Daidí an

t-aláram ag dul an oíche sin. Maidin lá arna mhárach cuireadh iontas agus áthas ar Mhamaí agus Daidí. Nuair a chuaigh Daidí isteach le Sorcha a mhúscailt, bhí sí ina suí agus a cuid éadaí uirthi. Ni raibh de dhíth uirthi ach cuidiú lena hiallacha. ‘Tá mé iontach sásta!’ arsa Mamaí.

‘Cad é mar a tharla sé go bhfuil tú réidh in am?’ a d’fhiafraigh sí. Thaispeáin Sorcha an clog aláraim a thug Mamó di do Mhamaí. Bhí Mamaí ag gáire agus ag gáire. ‘Cheannaigh do mhamó sin domsa nuair a bhí mise i mo chailín beag agus ní thiocfadh liomsa bheith in am don scoil! Cé a smaoineodh gur choinnigh sí an clog sin agus go bhfuil sé úsáideach arís.’

Áis IForbairt Phearsanta agus Comhthuiscint Aonad Buí

Ag Fás agus ag Athrú

Gníomhaíocht Foghlama 8: Is ionann fás agus athrú

48

49

Bhí cuidiú de dhíth orm le:

Nuair a bhí mé bhí mé ábalta:

Tá cuidiú de dhíth orm le:

Anois tá mé tá mé ábalta:

Nuair a bhí mé bhí mé ábalta:

Bhí cuidiú de dhíth orm le:

Seo na daoine a chuidigh liom:Seo na daoine a chuidigh liom: Seo na daoine a chuidíonn liom:

Nótaí

50

Notes

50


2













Foghlaim le chéile

51



Cuspóir foghlama:
































Cur chuige teagaisc

Amuigh faoin Spéir














Scéalta molta


Róil: Bí Cúramach, Bí Sábháilte€¦ · Forbairt Phearsanta agus Comhthuiscint: Eochairchéim...

Documents

Transcript of Róil: Bí Cúramach, Bí Sábháilte€¦ · Forbairt Phearsanta agus Comhthuiscint: Eochairchéim...