Ribarstvo

RIBARSTVO

Značaj ribarstva kao privredne grane

Ribarstvo ima dvostruki značaj od kojeg je jedan obezbjeđivanje namirnica animalnog porjekla (ekonomski značaj), a drugi proizvodnja ribe.

U razvijenim zemljama svijeta ribarstvo se izdvaja kao posebna privredna grana.

Potrošnja ribe kod nas je relativno mala 2,5 – 3 kg po glavi stanovnika na godišnjem nivou.

U razvijenim zemljama svijeta (Norveška, Japan) ta potrošnja je preko 50 kg po glavi stanovnika godišnje.

Proizvodnja ribe kod nas je relativno mala zbog više razloga:

- neiskorištenosti lokacija;- nedostatka modernih sredstava za rad;- uvođenja savremenih tehnologija za rad, itd.

Najveći dio ribe proizvede se u klasičnim punosistemskim uzgojilištima.

Punosistemska uzgojilišta imaju zaokružem sistem proizvodnje od reprodukcije, mlađi (juvenilnih), do odrasle konzumne ribe.

Pored klasičnih ribogojilišta, riba može da se dotovljava na prirodnim hidrografskim lokalitetima, raznim recirkulacijskim sistemima, geotermalnoj vodi, itd.

Profitabilni efekti mogu se ostvariti izvozom mesa u EU, ali moraju biti zadovoljeni određenji kriterijumi koji se odnose na kontrolu proizvodnog procesa, kontrolu riblje hrane, vode (uzgojnog kriterijuma) i kontrolu kvaliteta svih uzrasta ribe.

To su tzv. Iso standardi kvalitete.

Ribarstvo kao naučna disciplina

1

To je kompleksna naučna disciplina koja korisiti i rezultate drugih nauka (embriologija, genetika, ekologija, anatomija).

Bavi se proučavanjem istorijata razvoja:

- sistematikom riba;- ekološkim karakteristikama uzgojnog medija;- ekologijom uzgojnih vrsta;- razmnožavanjem riba;- embrionalnim i postembrionalnim razvićem;- uzgojem riba u prirodnom polukontrolisanom i kontrolisanom uzgoju;- transportom ribe;- ekonomikom;- zdravsvenom zaštitom;- zakonskom regulativom.

Sistematika riba

Ribe pripadaju kičmenjacima i obuhvaćeni su podklasom PISCES. S obzirom na tok embrionalnog razvića ribe, pripadaju grupi ANAMNIA jer tokom embrionalnog razvića nema dodatnih embrionalnih ovojnica (amniona, alantois, seroza), već se unutar ćelija nalazi samohranjiva supstanca. Postoji više klasa riba od kojih su najznačajnije:

- ACANTHODII – fosline ribe;- PLACTODERMI – ribe oklopnjače;- CHONDRICHTYES – hrskavične ribe;- OSTEICHTHYES – ribe sa košćatim skeletom.

Proizvodnja i eksploatacija ribe

2

U toplovodnim ribogojilištima vodeća vrsta je šaran - CYPRHIUS CARPIO koji se ne proizvodi sam (monokultura) već zajedno sa još nekim toplovodnim ribama proizvodi se u polikulturi, bijeli tostolobik - HIPOPHTALMICHTYS MOLTRIX.

Pored bijelog, uzgaja se i sivi tolstolobik - ARISTICHTIS NOBILUS.

Bijeli amur – CTENOPHARYNGODEN IDELLA.

Amur je značajan jer predstavlja biljojednu ribu na ribnjacima.

Toplovodne vrste riba se proizvode u ribogojilištima koji se zovu ribnjaci, dok se hladnovodne vrste riba u salmonidnim ili hladnovodnim ribogojilištima – pastrmka.

Dužičasta pastrmka – ONCORHYNCHUS MYKISS.

U hladnovodnim ribogojilištima odgajaju se konzumne jedinke, ali i jedinke predkonzumnog uzrasta.

Vodeća vrsta koja se proizvodi je dužičasta pastrmka (kalifornijska pastrmka).

Do predkonzumne proizvodnje proizvodi se: potočna pastrmka - SALMO TRUTTA, mladica - HUCHO HUCHO, lipljan - THYMALLUS THYMALLUS. Pored potočne pastrmke može se proizvoditi mladica i lipljan.

Pored klasične proizvodnje ribe mnoge zemlje u svijetu, riblju hranu, ali i profitabilne efekte ostvaruju ulovom ribe u moru i okeanu. Neke od tih riba su: bakalar, tuna, skuša, oslić, razne vrste sardina, itd.

Šaran – CYPRNIUS CARPIO;

Bijeli tolstolobik – HIPOPHTALMICHTYS MOLTRIX;

Sivi tolstolobik – ARISTICHTIS NOBILUS;

Bijeli amur - CTENOPHARYNGDON IDELLA;

Dužičasta pastrmka – ONCORHYNCHUS MYKISS;

Potočna pastrmka - SALMO TRUTTA;

Mladica - HUCHO HUCHO;

Lipljan - THYMALLUS THYMALLUS.

Ekološke karakteristike vode

Najveći dio površine Zemlje oko 70%, zauzima voda i to uglavnom slani ekositstemi (mora i okeani). Svega oko 5% zauzimaju slatki ekosistemi, a od tih 5%

3

samo nekoiko procenata je iskorišteno za proizvodnju ribe. Prema pH (kiselost ili baznost), svi vodeni sistemi podjeljeni su u 3 kategorije:

1) Slani ekosistemi (mora i okeani);2) Bočate vode (vode koje imaju niži salinitet od mora i okeana, a najčešće

obuhvataju područija ušća rijeka u more);3) Slatkaste vode (ove vode imaju znatno manji ili nikakav salinitet i najčešće

su bogate ihtio-faunom).

Bez obzira o kojem tipu vode se radi njihove karakteristike su: fizičko-hemijski sastav i hidrološki režim, što znači količinu vode u protoku.

Kvalitet vode određuje Svjetska zdravstvena organizacija i taj kvalitet vode ima direktan uticaj na kvalitet ribljeg mesa koje se proizvodi.

Slatke vode najčešće imaju manju dubinu i u takvim uslovima izražena je moguća promjena fizičko-hemijskog sastava.

Značajniji parametri fizičko hemijskog sastava u odnosu na ribu su: temperatura vode, prisustvo O2 u vodi, pH, eventualno prisustvo gasovitih supstanci (S ili CO2), prisustvo teških metala, pesticida, herbicida...

Temperatura vode zavisi od ukupne klime u regionu u kojem je uzgajalište.

Temperatura vode u kojoj se gaji pastrmka tokom cijele godine varira oko 10 OC, dok je temperatura vode u kojoj se uzgajaju toplovodne vrste riba veća i može da bude do 25 OC.

Ovako veća temperatura potrebna je iz dva osnovna razloga: nemogućnost uzimanja hrane ispod 1 OC i reprodukcija (mrijest) toplovodne ribe na temperaturi većoj od 20 OC.

Toplovodni ribnjaci imaju izraženije kolebanje temperature. Ovdje (po vertikalnom nivou). U vodi svakog uzgajališta (posebno toplovodnih riba) potrebno je prisustvo organizama iz nižih sistematskih kategorija koje predstavljaju osnovnu hranu riba u uzgoju.

Od tih organizama značajno je prisustvo plankton organizma koji nemaju dovoljno razvijene organe za kretanje i pasivno se kreću u uzgojilištu ribe. Ponekad se može desiti da se u ribnjaku konstatuje prekomjeran razvoj ribe, pa se mora dio tog planktona ili djelimično ili kompletno odstraniti, da bi se obezbjedila veća količina O 2

u ribnjaku.

Sveukupnost faktora ribnjaka može da se djeli na abiotske – uticaj nežive sredine na tok proizvodnje (najznačajniji je fizičko-hemijski sastav vode) i biotske faktore.

U okviru fizičko-hemijskog sastava, najznačajniji parametri su: temperatura vode koja mora biti približno kao u prirodnim uslovima.

4

Pastrmka se može proizvesti u vodi koja ima veću temperaturu vode (u kavezima ili geotermalnoj vodi ili recirkulacionim sistemima), ali ostali fizičko-hemijski parametri moraju da budu u granicama za uzgoj hladnovodni vrsta riba.

Drugi fizičko-hemijski parametar je količina O2 u vodi. Hladnovodne vrste riba (pastrmka) najčešće se proizvode u vodi koja ima 10 mg O2 u litru, dok se toplovodne vrste riba (šaran) uzgajaju u vodi koja ima manje O2 (oko 6 mg O2 u litru).

Naredni parametar je pH vrijednost i bez obzira na uzgojnu vrstu, voda treba da bude neutralna ili slabo bazna 7-7,5 pH.

Pored ovih parametara u vodi treba da bude zastupljena minimalna količina organske materije (ili da je uopšte ne bude), u vodi ne smije biti pesticida ili herbicida, teških metala ili gasovitih supstanci.

Ukoliko su preduslovi koji se odnose na fizičko-hemijske faktore ispunjeni, pristupa se izboru za izgradnju uzgojilišta ribe. Klasična pastrmska uzgojilišta riba nazivaju se salmonidna ribogojilišta i uglavnom se grade na izvorištima rijeka. Kvalitet i količina vode uglavnom su postojani tokom cijele godine.

Količina vode koja opskrbljuje salmonidno ribogojilište je najmanje 30 puta izmjenjena na cijelom objektu tokom 24 sata.

U izvorskoj vodi ili u vodi u kojoj se gaje toplovodne ribe može da dođe do nestašice kiseonika (asfiksija) i u takvim slučajevima se za aerisanje koriste aeratori.

Kada je u pitanju uzgoj toplovodnih vrsta riba takođe moraju da budu zadovoljeni ciljevi koji se odnose na fizičko-hemijske faktore vode, ali se ipak u ljetnom periodu u mulju ili vodi mogu pojaviti gasovite supstance kao. Npr. S ili CO 2 i tada se preko mulja ili vode mogu infiltrirati u tijelo konzumne ribe koja se kasnije jede.

Biotski faktori vode

Biotski uticaji predstavljaju uticaj žive prirode na proizvodnju ribe i značajno su izraženiji kod toplovodnih ribnjaka. Kod ovih ribnjaka su postoji niz vodenih (akvatičnih) organizama i najveći broj njih se javlja tokom proizvodnog (uzgojnog ciklusa). S obzirom na zonu koju naseljavaju, akvatični organizmi se djele na: pelagične i bentoske organizme.

5

Pelagični organizmi žive u vodenim područijima od dna do površine, a bentoski su organizmi dna.

Među pelagičnim organizmima izdvajaju se organizmi na površini ribnjaka i ti organizmi pripadaju zajednici neuston (organizmi koji su voma lagani, vodenbuve).

Organizmi iz ove životne zajednice žive na površini vode i tu opstaju zahvaljujući „napetosti“ površine vode koja je granični sloj prema atmosferi. Neki od tih organizama pripadaju zglavkarima kao što su insekti „vodeni cvjetovi“.

Ispod ove životne zajednice su organizmi planktona. S obzirom da li su biljni ili životinjski plankton djele se na: fitoplankton i zooplankton.

Fitoplanktonski organizmi se najčešće pojavljuju sezonski i ako se pojave neke alge mogu da izazovu „cvjetanje vode“ ili žućkastu boju, i tada se te alge mogu odstranjivati.

Fitoplankton ribnjaka uglavnom obuhvata organizme iz 5 grupa:

- Cyanophyta – to su modro i plavo-zelene alge koje se najčešće javljaju u plićim djelovima ribnjaka i najčešće se razvijaju u toplije vrijeme;

- Chlorophyta – to su zelene alge koje žive pojedinačno ili u kolonijama i ukoliko su razvijene u normalnom stanju, smatra se da su korisne u ribnjacima. Javljaju se u kasno proljeće ili jesen;

- Chrysophyta – to su žute do žuto-zelene alge i ako je njihova masa u ribnjacima izražena mogu da uzrokuju tamniju boju vode;

- Euglenophyta – to su bičaste alge koje najčešće obuzimaju veliki broj vrsta – euglena;

- Phyrophyta – zeleno do smeđe boje. Bičaste alge koje najčešće imaju dva nejednaka biča.

Zooplankton obuhvata razne organizme koji „lebde“ u vodi, a takođe nemaju razvijene organe za kretanje. Oni obuhvataju 4 grupe organizama značajnih za uzgoj riba:

- Protozoa – to su raznovrsne jednoćelijske životinje i najveći broj vrsta pripada radu paramecijum. One se uglavnom razvijaju u plitkoj vodi ribnjaka i služe kao prirodna hrana mlađim jedinkama šarana u uzgoju;

- Rotatoria (kolnjaci) – to su jednostavni, relativno sitni organizmi;- Cladocera (vodenbube) – to su organizmi koji pripadaju nižim račićima i

veličine su nekoliko milimetara, i osnovna su hrana za ribu s proljeća;- Copepoda (veslonošci) – i ovi organizmi se ubrajaju u niže račiće i sa njima

se jedinke šarana hrane u proljetnom periodu.

Treća životna zajednica ribnjaka predstavljaju organizmi dna – bentosa. Ti organizmi vezani su za dno i uglavnom su malo pokretni. Hranjive čestice i O2 koje su neophodne organizmu koje uzimaju uz pasivno strujanje vode. Tokom hranjenja

6

ribe u uzgojnoj sezoni mora se poznavati nivo prirodne hrane i tačno u odnosu na tu hranu odrediti dodatnu hranu.

Četvrtu životnu zajednicu ribnjaka predstavljaju organizmi koji pripadaju makrofitskoj vegetaciji. Makrofitska vegetacija obuzima 3 grupe vegetacija:

- plutajuća vegetacija: lokvanj, njihov korijen se nalazi u vodenom stubu ili je pričvršćena za dno ribnjaka. Glavni predstavnik su bijeli i žuti lokvanj (Nymphea alba i Nymphea luteum);

- nadvodno bilje: susreće se u priobalnim djelovima ribnjaka. Korjen biljke je u vodi, a stabljika je van kao i listovi. Karakteristični predstavnik je trstika (Phragmites);

- podvodna vegetacija: kod ovih biljaka čitavo tijelo je pod vodom. Predstavnici su mnogobrojne vrste drezgi (Myriophyllum).

Sve biljke u zimskom periodu trunu i na taj način stvaraju gasovite supstance u ribnjaku. Štetni organizmi ribnjaka su i neki insekti i ribe grabljivice (štuka), gmizavci, ptice (kormorani), sisari (vidra).

Razmnožavanje i razviće riba

Ribe predstavljaju biseksualne organizme kod kojih je izražena diferencija pola (ženka/mužjak). U doba polne zrelosti (prema fenotipskim) karakteristikama jasno se razlikuju ženke od mužjaka i ta pojava se naziva polni diformizam. U vještačkim mrijestilištima koriste se polno zrele jedinke (najčešće starosti oko 4 godine), polna zrelost nastupa već od 3 godine života. U prirodnim uslovima hladnovodne vrste ribe (pastrmka), polno sazrijeva u tim godinama, ali u zimskom periodu i to najčešće decembar-februar.

Kada su u pitanju toplovodne ribe one polako dozrijevaju nešto kasnije i to najčešće u rano proljeće, a prilikom mrijesta takođe se najčešće koriste polno zrele jedinke starosti 4 godine. To je iz razloga jer se u praksi pokazalo da ikra ili jajne ćelije ženki te dobi u daljem postupku proizvodnje daju najkvalitetniju ikru.

Polni diformizam predstavlja jasnu razliku u izgledu polno zrelih ženki i mužjaka. Mužjaci su najčešće izduženijeg tijela, ponekad sa izraženom donjom čeljusti, dok su ženke zdepastije i kraće, i imaju zaobljenu abdominalni dio.

Prije kontrolisanog mrijesta kod mužjaka i ženki stvaraju se gameti (polne ćelije). Kod polno zrelih mužjaka to su spermatozoidi koji nastaju u procesu spermatogeneze, a kod ženki jajne ćelije nastaju u procesu oogeneze. Početak gametogeneze dešava se izdvajanje ishodišnih ćelija iz epitela polnih žlijezda. Kod

7

mužjaka ishodišne ćelije su spermatogonije i one se izdvajaju iz epitela testisa (muških gonada).

Kod ženki ishodišne ćelije su oogonije i prije dioba one se izdvajaju iz epitela jajnika (ovarijuma). Prve diobe ishodišnih ćelija su mitotičke diobe u kojima još uvijek ne dolazi do smannjivanja broja hromozoma.

Prvom mitotičkom diobom nastaju dvije jednake novonastale ćelije koje se nazivaju primarne spermatocite prvog reda. Kod ženki prvom mitotičkom diobom takođe nastaju dvije ćelije (oocite) prvog reda, ali te ćelije nisu jednake po veličini.

Nakon izvjesnog vremena rasta ćelije u oba pola i spermatocite i oocite prvog reda, ponovo se mitotički djele. U muškom polu ponovo se formiraju 4 ćelije jednake veličine. U ženskom polu 4 nove ćelije ponovo nisu iste veličine, 3 ćelije su manje, jedna je veća.

U muškom polu koje su u ovom trenutku haploidne nastaju 4 spermatozoida sposobna za oplodnju jajne ćelije.

U ženskom polu od 4 novonastale ćelije koje su haploidne, samo 1 veća razvija se u jajnu ćeliju koja je sposobna da se oplodi.

Nakon formiranja gameta kod riba (spermatozoid i jajna ćelija) dolazi do njihovog spajanja što je čin oplodnje jajne ćelije.

Čin oplodnje predstavlja spajanje spermatozoida sa jajnom ćelijom, kada se ponovo uspostavlja diploidan broj hromozoma.

U kontrolisanim uslovima oplodnja jajne ćelije se mora dešavati u vodenoj sredini. Samo u takvim uslovima spermatozoidi su pokretljivi, odnosno aktivni ili imaju oplodnu moć. Prilikom oplodnje, veliki broj spermatozoida kreće se u pravcu jajne ćelije, a samo jedan od njih i to glavenim djelom u kojem je jedro ulazi unutar jajne ćelije.

Nakon izvjesnog vremena jedro jajne ćelije i spermatozoid se spajaju, čime je čin oplodnje završen. Nakon toga nastupa embrionalna faza života riba. Oplođena jajna ćelija se dijeli (formiraju se embrionalne tvorevine) morula, blastula i gastrula. Formiraju se klicini listovi endoderm, ektoderm i mezoderm, a kasnije u fazi organogeneze formiraju se organi organizma riba.

Radi proizvodnje potrebno je poznavati plodnost ženki. Kod pastrmke plodnost iznosi oko 1500 komada po ukupnoj masi ženke, kod toplovodinih vrsta riba (šaran) ukupna plodnost je veća i iznosi 250000 komada pojedinačnih jajnih ćelija.

Razviće riba je razvoj od momenta jajne ćelije do uginuća i naziva se oktogenetski razvoj.

Evolutivni razvoj riba je razvoj riba u dužem vremenskom periodu.

8

Razvoj riba nakon oplodnje, nije direktan već je po jedna vrsta preobražaja (metamorfoze) u kojoj se formiraju odrasli oblici preko prelaznog oblika (stadijuma) – larve.

Dužina embrionalnog razvića razlikuje se kod različitih vrsta po dužini trajanja. Kod nekih vrsta riba traje 1 dan, kod šarana 5-6 dana, a kod pastrmke do 30-ak dana.

Embrionalno razviće svih vrsta riba ima veći broj faza među kojima je 8 najznačajnijih:

1) bubrenje oplođenje jajne ćelije – u ovoj fazi dolazi do povećanja oblika oplođene jajne ćelije prije svega radi uticaja vode;

2) intenzivna dioba jajne ćelije – oplođena jajna ćelija počinje da se djeli i pojavljuju se embrionalne tvorevine (morula, blastula i gastrula). Vrlo značajna za dalji razvoj je embrionalna tvorevina gastrula, jer u ovoj fazi se formiraju klicini listovi od kojih će kasnije u fazi histološke diferencijacije nastati tkiva, a zatim u fazi organogeneze organi i sistemi organa;

3) obrastanje embriona – u ovoj fazi embrionalnog razvića dolazi do obrastanja embriona sa masom hranjive supstance;

4) organogeneza (početni stadijum) – u ovom periodu embrion počinje da liči prvo na larvu pa na ribicu. Najznačajniji procesi u ovoj fazi su umnožavanje i rast ćelije čime se postiže cpecifičan oblik larve. U ovoj fazi dolazi do izduživanja embriona nakon čega se formira glavni, repni i trupni dio, a kasnije začetci pršljenova – vertebrae;

5) okretanje embriona;6) formiranje krvnih sudova;7) početak izlaska (izvala) embriona iz jajne ćelije;8) formiranje usnog i škržnog aparata.

Reprodukcija (mrijest) odvija se u mrijestilišnom objektu uzajališta ribe.

Morfologija i anatomija riba

Oblik tijela ribe prilagođen je kretanju kroz vodu i to je najčešće torpedast oblik. U tom slučaju tijelo je vretenasto i hidrodinamičnog oblika. Na glavnom regionu riba nalaze se parni nosni otvori i relativno krupnije oči bez očnih kapaka. Na prelazu između glave i trupa sa strane se nalaze disajne tvorevine (škrge) koje su prekrivene škržnim otvorom. Sredinom bočne strane trupa protežu se koncentisana čula u tzv. bočnoj liniji. Neposredno iznad repnog peraja nalazi se analni otvor.

Ribe imaju parna i neparna peraja (ekstremitete). Neparna peraja su gornje (dorzalno) peraje, repno peraje i analno peraje. Parna peraja su prsna peraja, trbušna peraja i podrepna peraja.

9

Najveći broj košljoriba imaju takav oblik peraja da su gornji i donji dio peraja jednaki.

Bez obzira na tip repnog peraja ono služi za pokretanje jedinki. Kod nekih hladnovondih vrsta riba (pastrmka) sa leđne strane postoji i masno peraje koje nema nikakve koštane osnove.

Na površini tijela ribe je višeslojna koža, a najznačajniji dijelovi te kože su gornji sloj (pokožica - pousmina), ispod je deblji sloj kože. U koži riba postoje sluzne žljijezde i njihova osnovna funkcija je da smanji trenje pri plivanju.

Neposredno ispod donjeg dijela kože nalazi se vezivno tkivo sa mnogobrojnim krvnim sudovima i nervima.

U koži riba nalaze se i pigmentne ćelije. U koži se nalaze i čvrste kožne tvorevine – krljušti. Najčešći tip krljušti su okrugli tip (cikloidne), ali postoje i nazubljene (ktenoidne) krljušti.

Na krljušti se mogu uočavati svjetle i tamne zone. Tamne zone su najčešće priraštajne zone – godišnji prstenovi i predstavljaju zastoj u kalcifikaciji tokom zimskog perioda.

Skeletni sistem riba djele (grade) dva tipa kostiju:

- koštano-pokrovni elementi;- hrskavične zamjenske kosti.

Zamjenske kosti najčešće se zamjenjuju nakon embrionalnog razvoja probitnog hordoidnog skeleta. Lobanja riba je tropibazalnog tipa (što znači da su očne orbite blizu jedna drugoj). Donja čeljust je pričvšćena za lobanjsi dio.

Lobanja se može podjeliti na nervni dio i škržni dio.

Lobanja (neurocranium) izgrađena je od velikog broja kostiju među kojima su zatiljačna, tjemena, čeona i nosna regija.

Škržnu lobanju (splanchnocranium) čini 5 pari škržnih lukova i čeljusni luk. Škržne lukove prekrivaju škržni poklopci (operculum).

Ribe pripadaju nižim kičmenjacima i kod njih je fomirana kičma, a jedna od funkcija kičme jeste da „spriječava sabijanje tijela“ prilikom kontrakcija.

Diferencijalnost kičme izražena je jedino u trupnom i repnom dijelu. Na pojedinačne kičmene pršljenove nastavljaju se koštani elementi koji na neki način predstavljaju rebra. Drugi kraj rebara obično slobodno završava u tkivu ribe. Tijelo pojedinačnog pršljena je udubljeno sa obje strane.

10

Neparne leđne peraje imaju unutrašnje potporne koštane elemente koji se nazivaju zraci peraja. Vrlo često su ti zraci povezani sa kosturom.

Parne trbušne peraje slične su građe, ali su vezane za region kukova.

Osnovna funkcija peraja je u kretanju, ali prsne peraje služe u okretanju i održavanju jedinke u određenom položaju.

Repno peraje služi kao kormilo.

Mišići sistema ima karakterističnu pravilnu segmentaciju u obliku slova W, Razlikuju se bijeli i crveni mišići. Osnovna osobina oba tipa mišića je kontraktilnost.

Bijeli mišići se kontrahuju anareobno bez prisustva O2 i pri tome ne koriste energiju glukoze.

Crveni mišići se kontrahuju aerobno, a za energiju koriste masti i na kraju nastaje CO2.

Kao disajni organi riba služe škrge i kod većine vrsta postoje 4 škržna luka. Na škrgama se nalaze škržni listići u kojima se nalaze sitni krvni sudovi – kapilari i gdje dolazi do oksido-reduktivnih procesa.

Disajne procese riba obavlja na taj način što voda preko škrga ulazi u usnu duplju. Nakon ulaska vode, škržni poklopac se zatvara i na taj način se u usnoj duplji stvara negativan pritisak koji omogućuje respiratorne procese u škrgama.

Kod riba je ekstracelularni tip varenja, što znači da se na masu unijete hrane izlučuju specijalni enzimi koji svaruju hranu bez obzira na sastav.

Probavni sistem riba počinje usnim otvorom. Usni otvor kod riba ima karakterističan položaj u odnosu na vrstu hrane kojom se riba hrani. Najčešći tip položaja usta je kosi ili donji.

Kod nekih toplovodnih vrsta riba postoje i ždrijelni zubi koji se nalaze u zadnjem dijelu ždrijela i služe za sitnjenje hrane. Od jednjaka vodi izuvijani kanal prema ribljem mjehuru koji je hidrostatični organ. Nakon jednjaka hrana dolazi u želudac. Nakon želuca, hrana dospjeva u crijevni sistem riba koji je različit i može da bude kraći ili duži u zavisnošću od vrste hrane.

Kod pastrmskih vrsta riba, ali i svih ostalih kojih se hrane animalnom bjelančevinom crijeva su kraća u odnosu na crijeva biljojednih vrsta koja imaju duža crijeva ili više pruga u odnosu na dužinu tijela.

Kod pastrmke u sastav crijevnog regiona ulaze i specijalni nastavci koji se nazivaju pilorusni nastavci i koji imaju za cilj veću resorpcionu sposobnost hrane u krvi.

11

Krvni sistem riba je veoma jednostavan i kroz srce riba teče samo redukovana krv.

Srce se sastoji iz jedne komore i jedne pretkomore i tvorevina srca s jedne strane Sinus venosus, a sa druge strane Bulbus arteriosus. Iz srca izlazi trbušna aorta.

Mozak riba – nervni sistem kod riba je složen i njemu pripada mozak koji je relativno manji i ima gornje hemisfere, a osnovna uloga mu je u organizaciji i koordinaciji mehanizma koji nastaju u drugim djelovima mozga.

Središnji dio mozga je međumozak, najveći dio je središnji dio mozga (koji kontroliše ponašanje). Kod riba je poseban dio zadnji mozak koji kontroliše pokrete riba.

Na kraju mozga je primozak koji predstavlja leđnu moždinu.

Među čulima riba razvijeno je čulo vida. Oči riba se sastoje od spoljašnje rožnjače, relativno veće leće, beonjače, jabučice i mišića za pokretanje očne jabučice. Kod većine riba u oku se nalazi i šarenica.

Organ sluha je takođe razvijena i predstavlja čulo ravnoteže, ali služi i za ubrzanje i za sluh.

Kod riba su dobro razvijena i čula u bočnoj liniji tijela, i pomoću tih čula riba je obavještena o nivou vode u kojoj se nalazi kao i njenom kvalitetu. Posebna uloga organa bočne linije jeste da procjenjuje intenzitet i pravac vodenog toka, da služe prilikom izbjegavanja prepreka da upravlja ribu prema plijenu itd.

Čulo za ukus se nalazi na ustima i ždrijelu i brčićima, a ta čula kod nekih riba mogu biti po čitavom tijelu. Čula za miris se nalaze iza nosnog otvora. Čulo mirisa ribe koriste za traženje hrane i prepoznavanje suprotnog pola.

Ribe kao glavni ekskretorni organ imaju bubreg i ti bubrezi se pružaju longitudinalno, neposredno ispred leđa, iznad plivajućeg mjehura. Bubrezi riba imaju mokraćni mjehur u otvaraju se u blizini analnog otvora.

Polovi jedinki su odvojeni. Polne žlijezde kod mužjaka su testisi, a kod ženki jajnici.

Žlijezde sa unutrašnjim lučenjem (endokrine) koje luče posebne supstance – hormone koji direktno se izlučuju u krv.

Centralna endokrina žlijezda je hipofiza koja na neki način upravlja radom čitavog sistema. Hipofiza luči hormone koji utiču na polno sazrijevanje polnih produkata.

Poseban dio endokrinog sistema predstavlja epifiza koje predstavlja dio koji predstavlja dio međumozga. Epifiza reaguje na svjetlost i lučenje hormona epifize je direktno vezano za intenzitet svijetla.

12

Gušterača (pankreas) ima endokrinu funkciju preko Langerhansovih ostrvaca. Smještena je u području žučnog regiona. Ova ostrvca luče hormon inzulin. On potiče razgradnju glikogena i utiče na povišenje šećera u krvi i oslobađa glukozu.

Kod riba postoji i štitna žlijezda koja uz pomoć tiroksina kontroliše metabolizam.

U sastav ovog sistema ulazi i grudna žlijezda koja ima ulogu u imunološkom sistemu organizma.

Endokrinom sistemu pripada i nadbubrežna žlijezda. Kod riba postoji suprarenalno tkivo koje odgovara koji nadbubrežne žlijezde viših kičmenjaka. Na površini bubrega posteoje Stanijusova tjelašca, a njihovi hormoni učestvuju u metabolizmu Ca i osmoregulaciji.

Kod riba postoji i urofiza. Njene funkcije nisu dovoljno ispitane, ali se smatra da ona učestvuje u osmoregulaciji.

Kod riba postoje i gonade koje luče estrogene i androgene hormone koji utiču na razvoj sekundarnih polnih odlika i posebno kod mužjaka utiče na formiranje „svadbenog ruha“.

Mrijest šarana

Bez obzira o kojem tipu mrijesta se radi proizvodnja šarana se relizuje sa drugim vrstama toplovodnih riba i to je polikulturni uzgoj.

Proizvodnja se realizuje prema nasada koji se najviše zavise od produktiviteta. Nasad se realizuje na jedinici površine od 1 ha. Rjeđi oblik akva-kulture je monokulturni uzgoj. Proizvodnja šarana započinje reprodukcijom ponozrelih jedinki, a to je mrijest. Obavlja se na 3 načina.

1) prirodni mrijest;2) polukontrolisani mrijest;3) kontrolisani mrijest.

Prirodni mrijest šarana – se obavlja u manjim specijalnim bazenima koji se nazivaju Dubiševi bazeni i gdje je temperatura vode iznad 15 oC. U tim bazenima vrši se prirodno definitivno sazrjevanje polnih produkata. Sazrijevanje tih produkata zavisi od ekoloških uslova sredine posebno od temperature vode (veće od 15 oC).

Polno zrele jedinke nalaze se u matičnim bazenima ribnjaka. Iz tih bazena odabiru se polno zrele ženke i mužjaci (na osnovu polnog diformizma) i prenose se u Dubiševe bazene. To su obično jedinke starosti 4-5 godina. Jedinke kod kojih nije

13

utvrđen pol najčešće radi nerazvijenosti gonada izdvajaju se iz mase koja se prenosi, vraćaju se u matični bazen i uopšte se ne koriste za prirodni mrijest.

Obično postoji nekoliko matičnih bazena u kojima se odvojeno drže polno zrele ženke, polno zreli mužjaci i polno nedozrijele jedinke. Matične ribe se hrane, a količina dnevnog obroka zavisi od individualnih masa jedniki i temperature vode. Prilikom uzgoja ribe one se prehranjuju hranjivim česticama riblje hrane različite veličine.

Sitnija riblja hrana je granulirana, a krupnija je peletirana. Svim maticama koje imaju veću masu daje se krupnija peletirana hrana. Takva hrana mora da sadrži visok procenat bjelančevina (proteina).

Maticama prije mrijesta obično 7-8 dana potpuno prestaje prihranjivanje. Dubiševa mrijestilišta se obično realizuju u drugoj polovini aprila (umjereno-kontinentalna i kontinentalni klimat). Prije stavljanja u matične bazene odabrane polno zrele jedinke se dezinfikuju.

U antibiotskom sredstvu (kupki) nalazi se farmaceutski preparat koji se upotrebljava prema uputstvu proizvođača.

Sve dezifikacione mjere u osnovi predstavljaju preventivu u pogledu zaštite ribe jer se u daljnjem toku proizvodnje u uzgojilištu, mogu pojaviti neke virusne, prazitske, bakterijske, gljivične bolesti. Radi poznavanja nivoa proizvodnje potrebna je pozitivna plodnost ženki, a ona se izražava kao apsolutna plodnost i kao parcijalna plodnost.

Apsolutna plodnost šarana je 250000-280000 pojedinačnih jajnih ćelija, a to je plodnost koja se odnosi na jednu jedinku.

Parcijalna plodnost označava broj jajnih ćelija na 1 kg mase ženki. Kod šarana je oko 80000.

Prirodni mrijest šarana obavlja se u relativno malim Dubiševim bazenima, upušta se voda. Ta voda mora da ima odgovarajuću temperaturu i da su ostali parametri u granicama potrebnim za uzgoj ciprinidnih vrsta riba.

Dubiševi bazeni imaju dno koje je prekriveno travom ambijentalno u potpunosti odgovarajućoj prirodnim uslovima. Nakon punjenja vodom stavljaju se prethodno odabrane polno zrele jedinke. Količina vode koja se upušta mora da bude takva da prekrije dno do visine 30 cm, a u kanalima do 50 cm. Nivo vode mora da bude stalan u suprotnom šaran se neće mrijestiti.

Polno zrele jedinke grupišu se u tzv. garniture, jedna garnitura obično sadrži 2 mužjaka i 1 ženku. Ukoliko su svi preduslovi ispunjeni mrijest šarana dešava se već narednog jutra u prosjeku traje 4-9 sati.

14

Nakon mrijesta, odabrani primjerci koji su se izmrijestili, vraćaju se u matične bazene ribnjaka.

Nakon oplodnje u Dubiševim bazenima nastupa period embrionalnog razvića koji traje 4-5 dana, nakon čega se pojavljuju larve. Te larve šarana se najčešće učvrste za vegetaciju bazena. Nakon pojave larvi u vodi Dubiševih bazena razvija se plankton i drugi akvatični organizmi koji su prirodna hrana tim larvenim oblicima.

Nakon perioda larvenog razvića, larve se najčešće izlovjavaju i prenose u naredni proizvodni objekt ribnjaka, a to su rastilišni bazeni.

Nakon jednog ciklusa proizvodnje Dubiševi bazeni se potpuno prazne i pripremaju za naredni turnus proizvodnje.

Polukontrolisani mrijest šarana - Uticaj čovjeka na ovakav mrijest je minimalan i djelovanje se svodi na ubrizgavanje hipofize koja djeluje na konačno sazrijevanje polnih produkata. Hipfiziranje se obavlja u skladu s polom i temperaturom vode.

Polno nedozrijele ženke primaju oko 2,5 mg hipofize po kg tjelesne mase, dok se mužjaci hipofiziraju sa duplo manjom dozom oko 1,2 mg po kg tjelesne mase.

Nakon postizanja polne zrelosti, bez obzira na vanjske vremenske uslove, mrijest jedinki se obavlja narednog dana i to da se kompletna jajna masa ženki...

Kontrolisani mrijest šarana – to je najefikasniji i potpuni uticaj čovjeka na tok reprodukcije. Početak tog mrijesta dešava se pomoću prenošenja polno zrelih jedinki iz matičnih bazena. te jedinke se u živom stanju prenose u mrijestilišne objekte i to najčešće u „nosiljkama“.

Voda u mrijestilištu se postepeno zagrijava ido potrebne temperature 18-20 oC. Nakon što su matice unešene u mrijestilišta pristupa se lagano masiranju abdomena dok se vidi da li se ti polni produkti lagano izbacuju iz tijela jedinki.

Ukoliko nije konstatovana zrelost gonada pristupa se hipofiziranju jedinki (kao kod polukontrolisanog mrijesta). Prenošenje iz matičnih bazena u mrijestilište mora da bude pažljivo jer se pojavi stres ribe koji izaziva fiziološke poremećaje. Prije mrijesta matice se moraju da se umire, a to se postiže anestezionim sredstvima.

Nakon unošenja matica u mrijestilište izdvajaju se polno zrele ženke i grupišu u masene grupe. Najčešće grupisanje se vrši u 3 masene grupe:

1) 3-4 kg;2) 4-6 kg;3) do 10 kg.

Ponekad se desi da ženke imaju veću masu (do 16 kg) i takve jedinke se vraćaju u matične bazene.

15

Prije istiskivanja gonada jedinke se moraju „okupati“ u dezinfikacionom stedstvu (ili rastvor NaCl ili razblaženi rastvor formalaldehida oko 45%). Nakon što su matice (ili polno zreli primjerci) zreli i anestezirani, oni se prenose na radni sto u mrijestilištu i očiste i obrišu radi lakše manipulacije.

Početak kontrolisanog mrijesta jeste istiskivanje polnih produkata. Prvo se istiskuju jajne ćelije iz ženke. Ovj proces obavljaju 2 radnika koji ženku drže u kosom položaju u odnosu na plastičnu posudu ispod. Jedan od radnika „masira“ abdomen ženki, a jane ćelije se lagano istiskuju u posudu ispod.

Masa gonada obično je 15-20% u odnosu na individualnu masu ženke. Nakon što su istisnute jajne ćelije, na isti način pristupa se istiskivanju mliječi iz tijela polno zrelih mužjaka.

Istiskivanje jajne ćelije postoji da se utvrdi njihov broj što znači gravimetrijski, volumetrijski, putem Bransterovog brojača ili elektronski princip fotoćelije.

Na masu istisnutih jajnih ćelija od jedne ženke najčešće se izlijeva spermalna tečnost od nekoliko mužjaka.

Nakon istiskivanja polnih produkata, masa jajnih ćelija i spermatozoida se miješa. Prvobitno se smjesa mješa oko 2 minuta i svrha ovog mješanja jeste da se spermalna tečnost rasporedi ravnomjerno oko jajnih ćelija. Veći efekti oplodnje jesu ako se u smjesu doda oplodna tečnost. Oko 15 litara čiste vode, NaCl i karbamid-urea. Oplodna tečnost se dodaje na površinu, a oplodnja nastupa za 30-ak sekundi.

Nakon toga smjesa se ponov miješa (oko 5 minuta) i smjesi se ponovo dodaje nova voda.

U tom periodu započinje „bubrenje jajnih ćelija“ i te jajne ćelije povećavaju preko 2 puta svoju veličinu u odnosu na ishodišnu ćeliju. Nakon tog se pristupa ispiranju smjese. Ispiranje se obavlja nakon što se sa smjese odlije oplodna tečnost. Ta masa se više puta ispira i to obično 3-4 puta ili dok radnici ne konstatuju da nema ljepljivosti jajnih ćelija.

Nakon toga oplođene jajne ćelije se stavljaju na inkubacione aparate gdje se dešava prva faza embrionalnog života.

Agrotehničke i dezinfikacione mjere

Agrotehničke mjere obuhvataju niz posebnih mjera prije proizvodnje u rasplodnim bazenima, tovilištima i mrijestilištima.

16

Pored agrotehničkih mjera preduzimaju se mjere dezinfekcije uzgojnog bazena. Jedna od agrotehničkih mjera odnosi se na melioraciju zemljišta, čime se održava potreban struktura tla.

Melioracija se primjenjuje i rad i manje mogućnosti pojave gasovitih supstanci u vodi uzgajališta (S i CO2).

Ukoliko se ipak u vodi pojave gasovi, njihova koncentracija mora biti minimalna ili u tragovima, ali takva da ne remeti potreban kvalitet vode.

Jedna od značajnijih agrotehničkih mjera jeste da se uzgojni bazeni jedno vrijeme ostave na suvom. Na taj način postiže se bolja mineralizacija tla i istovremeno se obezbjeđuju minerali za rast ribe.

Pored toga na bolju proizvodnju može uticati sitnjenje mulja (na taj način se pospješuju biohemijski procesi).

U uzgajalištima provode se i dezinfikacione mjere i to najčešće upotrebom kreča (dehidratizovani kreč). Osnovno zakrečavaje vrši se na taj način da se teačno odredi ukupna količina dehidratizovanog kreča (300-400 kg/ha). Ukoliko je voda u uzgajalištu jako zamućena, količina tog dezinfekcionog kreča je i do 1000 kg/ha.

U uzgajalištima može da se pojavi tzv. divlja riba (zela – ukrija ili klen). To su tzv. kompeticijske vrste prema šaran jer ugrožavaju njegov uzgoj u pogledu ishrane i nekih drugih ekoloških faktora, tako da uzgojne vrste mogu dobiti manje hrane od predviđenih količina.

Poslije izlova šarana i ostalih uzgojni vrsta (polikultura), potrebno je još jednom nakon ispusta vode zakrečiti mjesta gdje se pojavljuje divlja riba. Pored dehidratizovano kreča u svrhu dezinfekcije može da se koristi i hlorni kreč, ali u nešto manjim količinama.

Pored ovih mjera (agrotehnoloških i dezinfikacionih) uzgajališta se i đubre jer je na taj način obezbjeđena prirodna hrana ribama u uzgoju odnosno obezbjeđen je razvoj akvatičnih organizama nižih sistematskih kategorija.

Đubrenje se provodi organskim i mineralnim đubrivom, ali se više upotrebljava organsko (stajsko đubrivo). Najefikasniji način đubrenja je način ako se u tu svrhu upotrebljava stajnjak živine. Upotrebljava se 300-400 kg/ha. Ovo je ukupna količina đubriva i od te količine, uzgajališta se đubre u odnosu na temperaturu vode tokom uzgojne sezone.

Na početku uzgojne sezone najviše se đubri i to 50% od ukupne količine. Najmanje se đubri kada je temperatura vode u uzgajalištu niža, a to je u oktobru i novemru kada se đubri sa oko 5% od ukupne količine.

17

U nekim zemljama svijeta (Jugo-istočna Azija) uzgoj ribe i ptica – plovki vrši se istovremeno. U takvim slučajevima uzgajališta se ne đubre jer patke i slične ptice svojim prisustvom obezbjeđuju prisustvo đubreta.

Pored organskog đubriva, uzgojilišta se đubre i sa mineralnim đubrivom. Ta đubriva se koriste u obliku fosfora i azotnih supstrata. Ukoliko se đubri sa mineralnim đubrivom uzgojna voda se đubri sa količinom koja obezbjeđuje da se u 1 litru vode bude 0,3-0,5 mg fosfora.

Ukoliko se koriste mineralna đubriva u uzgojilište se unose u više navrata.

Kod nas su uzgojne vode bogate sa kalijumom i njegova količina u vodi je zadovljavajuća tako da se uzgojojilišta ribe ne moraju da đubre radi toga.

Đubrenje se vrši u odnosu na katergoriju zemljišnog dna. Najveće količine mineralnog đubriva (super-fosfat) daju se ako je tlo siromašno. manje količine tog đubiva daju se ako je dno uzgajališta pjeskovito.

Proizvodnja mlađi ili juvenilnih oblika šarana, amura i tostolobika

Nakon inkubacije oplođenih jajnih ćelija u inkubacionim sistemima mrijestilišnog objekta razivjaju se larveni oblici. Šaran se metamorfozom larvi transformiše u odrasli oblik. Larveni oblici se uzgajaju u rastilištima toplovodnog ribnjaka.

Rastilišta su obično manji uzgojni objekti, veličine su prosječno 1 ha, a dubina vode je 50-70 cm. Priprema rastilišta za prihvat larvi podrazumjeva primjenu svih agrotehničkih i dezinfikacionih mjera kao i đubrenje. Prije upuštanja vode u rstilište bazene poželjno je da ona pređe preko pjeskovitog ili šljunkovitog filtera, što joj obezbjeđuje bolji kvalitet.

Voda u rastilište se upušta 5-7 dana prije nasada larvi. Nakon upusta vode u rastilište ona se u momentu zamuti, što je znak da su u njoj prisutne planktonski organizmi kojima se larve hrane na prirodan način. Kasnije se u toj vodi razvijaju i krupniji oblici (niži račići koji obuhvataju rodove ciklops i dafnia).

Nakon upusta vode, njen kvalitet se mora prekontrolisati i to na taj nači što se uzme uzorak vode i laboratorijski ispita, a prametri fizičko-hemijski sastav moraju da odgovaraju uzgoju toplovodnih riba.

Prenošenje larvi iz mrijestilišta u rasilište vrši se raznim plstičnim vrećama. Prije nego što se larve stave se u te kese. One oko 20-ak minuta stoje u vodi mrijestilišta i to radi izjednačavanja temperature u kesama i mrijestilištu, odnosno radi manjeg stresa larvi.

18

Nakon toga kese se sitno probuše radi ujednačavanja pritiska u kesama i spoljnoj atmosferi.

U jednu kesu od 30 litara zapremine, obično se stavi oko 50000 komada larvi.

Na početku ciklusa rastilišta se nasađuju sa 2-3 miliona komada po 1 ha. Taj početni sastav se smanjuje i taj nasad u rastilištu na kraju je oko 500000 komada. Iako u rastilištu postoji određeni nivo prirodne hrane, larve se moraju dodatno prihranjivati.

Dodatna riblja hrana mora sadržavati visok procenat bjelančevina (obezbjeđuje se riblje brašno do 60%). U sastva te hrane ulazi i sojino mliijeko (do 30%) i žumanjce (do 10%).

Riblja hrana se baci po obodima rastilišta i ona laganim curenjem kroz obodni dio dospijeva u vodu i na taj način je dostupna larvama. Takva hrana se daje prvih 7 dana, a nakon toga dnevni obrok riblje hrane iznosi relativno malo (oko 20-30 grama dnevno) u odnosu na početnu količinu.

Nakon 7 dana žumanjce u smijesi hrane se njačešće zamjenjuje pšeničnim ili kukuruznim brašnom. Već 15 dana nakon nasada na 1 milion larvi dodaje se oko 2 kg te smjese dnevno. Hranidbenoj smjesi se dodaju vitamini i minerali. Takva riblja hrana stavlja se na hranilišne stolove i na 1 ha hranilišta ima obično 6 takvih stolova.

Pored toga što štetu može pričinjavati pogoršan kvalitet vode, štetu mogu da pričinjavaju i grabljivi insekti (vilin konjic).

U rastilištima larve najčešće borava najmanje 30-ak dana. U ovoj fazi se javlja veliki mortalitet. Nakon 30-ak dana odrasle larve polako poprimaju izgled mlađi (juvenilnog oblika). Tada su one individualno velike oko 2 cm i teške 0,5-1,2 grama.

Dalja proizvodnja nakon rastilišta obavlja se u mladičnim bazenima toplovodnog ribnjaka.

Sve agrotehničke i deznifikacione mjere kao i gnojidba obavljaju se kao i ranije. Nakon toga, 7 dana prije nasada u mladičnjake vrši se upust vode (i ova voda mora da pređe preko filtera). Mladični bazeni su veći od rastilišta i najčešće su veličine do 30 ha, a dubina 0,5-0,8 metara.

Prilikom izgradnje ribnjaka potrebno je predvidjeti da mladičnjaci zauzimaju 15-20% ukupne površine ribnjaka. Prenošenje u mladične bazene vrši se u jutarnjim satima i pritom se vodi računa o normama nasada.

U ovom trenutku mora se odlučiti da li se proizvodi jednogodišnja ili dvogodišnja mlađ šarana.

Ako se proizvodi jednogodišnja mlađ, mladičnjak se naseljava sa 25000-35000 komada po 1ha.

19

Ukoliko se proizvodi dvogodišnja mlađ, onda je gušći nasad i to je obično 40000-60000 komada po 1 ha.

I u mladičnjacima se nastavlja dodatno prihranjivati. Osnovne komponente te riblje hrane je ječam (30%), pšenica (15%), soja (25%), kukuruz (30%), ili se primjenjuje davanje specijalizovane riblje hrane sličnog sastava.

Hranjenje se u mladičnjacima vrši ručno ili iz hranidbenog čamca. Hrana može da se stavi na označena mjesta u vodi (to ju najčešće vertikalno drveće). Hranjenje može da se vrši automatskim ili uronjenim hranilicama i tada riba dolazi u područije tih instaliranih hranilica.

Broj hranilišta u mladičnjaku treba da bude takav da jedno hranilište opskrbljuje ko 25000 mladunaca. Hranjenje se vrši u jutarnjim časovima, odnosno kada je kiseonik u porastu.

Norme hranjenja u različitim hranidbenim mjesecima su različite. Hranjenje u najtoplijem periodu godine (jul-avgust), a najmanje kada je voda najhladnija – novembar.

U rastilištima mortalitet je velik, 30-40% u odnosu na početak, a još veći ako nisu prethodno primjenjiane agrotehničke i dezinfikacione mjere. Mortalitet je još veći kod uzgoja dvogodišnjih u odnosu na jednogodišnje mladunce.

Odnos potrošene hrane (hrandibeni koeficijent) i on prosječno iznosi 2-2,5 kod šarana. Ukoliko je hrana kvalitetnija taj koficijent je manji. Hranidbeni koeficijent zavisi i od količine prirodne hrane u mladičnjaku.

Naredna faza proizvodnje mladunaca realizuje se u tovilištima. Ukoliko se proizvodi jednogodišnja mlađ, individualna težina je oko 100 grama, a na kraju 2 godine ciklusa proizvodnje mlađi, primjerci su veći od 150 grama.

Ova mlađ se nasađuje u tovilišta i to u količini 2000-5000 komada po 1ha.

Gajenje konzumnog šarana u tovilištu

Najrentabilnije gajenje šarana i drugih toplovodnih riba (amur, tostolobik), vrši se u dvogodišnjem turnusu proizvodnje i to u polikulturnom načinu proizvodnje (uzgoja). Konzumni bazeni (tovilišta), najčešće se naseljavaju u proljeće i to sa već proizvedenom mlađi koja ima individualnu masu između 70-100 grama.

Naseljava se najčešće sa oko 2000-2500 komada šaranske mlađi te veličine. To je potrebno da bi se na kraju uzgojne sezone dobile konzumne jedinke šarana od 800 do 1200 grama.

20

Gubitci u tovilištu su značajni i ukoliko su se provodile sve agrotehnološke i dezinfikacione mjere ti gubitci iznose 20-25% u odnosu na broj mlađi koja je nasađena. Tokom uzgojne sezone na kraju ciklusa, ukupno se ostvari proizvodnja 2-2,5 tona/ha.

Ova proizvodnja je zadovoljavajuća, ali prethodno moraju da se realizuju neki uslovi:

1) u tovilištu mora da bude zadovoljavajući nivo prirodne hrane i da se u korelaciji sa nivoom prirodne hrane daje dodatna hrana šaranu. Na ovaj način moguće je ostvariti niži hranidbeni koeficijent, manji nivo potrošnje dodatne hrane i na taj način pojeftiniti ukupnu proizvodnju. Prirodna hrana svakako zavisi od kvaliteta đubrenja tovilišta;

2) u tovilištu voda mora da bude na zadovoljavajućem nivou, a parametri koji određuju fizičko-hemijski sastav (pH, O2, organske materije, amonijak, temperatura) moraju da budu u granicama za uzgoj toplovodnih (ciprinidnih)vrsta ribe;

3) u tovilištu se mora pratiti zdravstveno stanje jedinki, što se obezbjeđuje stalnim nadzorom veterinarske službe;

4) tokom uzgojne sezone (april-novembar), moraju se pratiti hidrometeorološki uslovi na mikrolokaciji ribnjaka i moraju se preduzeti adekvatne mjere.

Pored dvogodišnjeg primjenjuje se i trogodišnji turnus proizodnje šarana, i to se realizuje u polikulturi.

Osnovni cilj trogodišnje proizvodnje je da se dobiju pojedinačni primjerci veći od 1200 grama. Tokom trogodišnje proizvodnje u nasadu tovilišta koriste se i veći i manji mladunci (jednogodišnjeg i dvogodišnjeg uzrasta).

Najbolji proizvodni rezultati dobijaju se kombinovanjem raznih uzrastnih kategorija šarana, ali i drugih toplovodnih riba koje se gaje u polikulturi.

Kobinacija nasada tovilišta sa mladuncima realizuje se prema tzv. varijantama nasada, što zavisi i od produktiviteta ribnjaka. Bez obzira da li se radi od dvogodišnjoj ili trogodišnjoj proizvodnji, mlađ se naseljava u proljetnom periodu i uzgajaju se tokom vegetacijske sezone (od aprila do novembra).

Ukoliko se radi o šaranskoj mlađi koja se uzgaja duži period, a prezimljavanje je u specijalnim bazenima koji se nazivaju zimovnici oni se zajedno sa jednogodišnjom mlađi naseljava u proljeće.

Prije nasađivanja tovilišta, mlađ se sortira i zdravstveno pregleda. Mlađ se u tovilište prenosi u živom stanju i to u posudama koje imaju perforirano dno i te posude nazivaju se kible.

Da bi tačno utvrdili broj mlađi kojom se naseljava tovilište, potrebno je prebrojati svaku 10 kiblu i preračunati na potreban broj.

21

Pored prirodne hrane koja postoji utovilištu, mladunci se počinjuu odmah dodatno prihranjivati. Dnevni obrok dodatne hrane izračunava se u odnosu na ukupnu masu šarana u tovilištu i temperature vode. Dodatna hrana može imati klasičan sastav sa ribljim brašnom, sojinim brašnom kojima je dodata masna komponenta, stočni kvasac, mineralno-vitaminski premiks i još neke komponente.

Pored ove hrane postoje specijalne vrste hrane sa svim nutritivnim komponentama za tovljenje šarana.

Tokom proizvodnje u tovilištu vrše se u kontrolni ribolovi, koji se najčešće vrše mrežama „sačmaricama“, koje se nasumice bacaju po površini vode tovilišta. Ulovljenim primjercima se prekontroliše individualna masa i zdravstveno stanje.

Izlov konzumne ribe

Izlov konzumne ribe vrši se najčešće u jesenjem periodu, a to je u našim uslovima kraj novembra. Nakon izlova, tovilišta ostaju na suvom i pripremaju se za naredni ciklus proizvodnje.

Istovremeno se pripremaju bazeni koji se nazivaju zimovnici i čija je osnovna uloga za smještaj žive ribe. Taj smještaj podrazumjeva da se u te bazene odlaže mlađ ili konzumna riba.

Zimovnici su manji bazeni ribnjaka i obično se na 1 m2 može staviti 15-20 kg konzumne ribe. Ukoliko se u zimovnicima odlaže mlađ, onda je naseljenost mase manja (do 50% u odnosu na konzumnu ribu).

U zimovnicima najčešće mlađ ili konzumna riba gubi na masi i do 10% u odnosu na početnu masu.

Tokom uzgojne sezone može da se javi deficit O2 (manje od 5 mg/litri vode) i tada se upotrebljavaju sprave koje se zovu aeratori.

Tokom boravka u zimovnicima, potrebno je osvježavati vodu i vršiti aeraciju vodu.

Ponekad zimovnici zamrznu u hladnijem klimatu i tada je potrebno mehanički probijati taj led.

Prilikom izlova ribe zajedno sa konzumnim šaranima mogu da se pojave i neke štetne – kompeticijske vrste ribe, koje se obično odstranjuju iz ulova.

Prilikom manipulacije u zimovnicima, posebno ako se to ne radi pažljivo, riba može doživijeti fiziološki stres ili mehaničke povrede i preko tih mjesta u organizam ribe mogu da uđu i uzročnici eventualnih bolesti.

22

Salmonidna (hladnovodna) ribogojilišta

Ova ribogojilišta se od toplovodnih razlikuju u 3 osnovne karakteristike:

- veličina ribogojilišta (proizvodna površina);- u razlici količine vode koja ih napaja (hidrotehnička i hidrološka rješenja);- i po proizvodnom procesu koji se u potpunosti razlikuju.

Uzgoj ribe u hladnovodnom uzgojilištu naziva se salmonidna proizvodnja.

Ova ribogojilišta mogu da budu punosistemska u kojima je ciklus proizvodnje zaokružen, od mlađi do konzumne ribe ili to su specijalni salmonidna uzgojilišta u kojima se proizvodi ili matična riba ili ikra (jajne ćelije) ili mlađ ili odrasle jedinke.

Vodeća vrsta koja se proizvodi do konzumne (odrasle) je dužičasta pastrmka. Raniji naziv za dužičastu pastrmku je bila kalifornijska pastrmka.

Do predkonzumne veličine, proizvodi se druga vrsta pastrmke i to je potočna pastrmka koja se najčešće upotrebljava u svrhu revitalizacije (poribljavanja) degradiranih vodotokova u kojima u prirodnim uslovima živi ova vrsta.

Hladnovodno ribogojilište se razlikuje od toplovodnih prije svega u veličini, jer su manja i njihova veličina najčešće iznosi 1-2 ha.

Proizvodnja u hladnovodnom ribogojilištu zavisi od kvaliteta i količine vode (koja je uglavnom postojana cijele godine) i zavisi od toga da li su primjenjene savremene tehnološke metode i da li ribogojilište ima svu potrebnu tehničku opremu.

Jedna od razlika u odnosu na toplovodne ribnjake, odnosi se i na hranu.

U salmonidnom ribogojilištu ne postoji ili su to male količine prirodne hrane, tako da se tokom sezone hrane vještačkom hranom.

Vještačka hrana se daje u odnosu na uzrast ribe i to sitnija i granulirana manjim jedinkama, a peletirana hrana većim jedinkama.

Prilikom izgradnje salmonidnih ribogojilišta moraju da budu zadovoljeni sledeći uslovi:

1) postojanje izvorišne vode zadovoljavajućeg kvaliteta i hidrološkog režima (mora biti takav da su obezbjeđene najmanje 25-40 izmjena vode na cijelom objektu);

23

2) površina na kojoj se gradi treba da veličinom odgovara, i da se na njoj lociraju svi proizvodni objekti;

3) površina lokacije treba da je obezbjeđena infrastrukturom i to su transportna, komunala, upravna i drug infrastruktura;

4) proizvodnja dužičaste pastrmke može biti intenzivna, poluintenzivna i ekstezivna:

- intenzivna podrazumjeva maksimalno iskorištavanje svih uslova mikrolokacije i primjenu savremenih tehnoloških i tehničkih rješenja. Ukoliko jedan od preduslova nije ispunjen, ne radi se o intenzivnoj proizvodnji već o poluintenzivnoj ili ekstezivnoj proizvodnji.

Proizvodnja salmonidnih vrsta riba takođe zavisi od abiotskih stanja staništa (uticaji nežive sredine na tok proizvodnje). Značajni abiotski faktori su O2 (10-12 mg/l), pH vrijednost vode 7-7,5 (neutralna ili slabo bazična sredina), minimalno prisustvo organske materije u vodi, da je voda bez ikakvog zagađenja i teških metala. Prema tome generalno se može reći da su ovi abiotski faktori, a posebno fizičko-hemijski sastav vode u granicama potrebnim za uzgoj salmonidnih vrsta riba.

Objekti hladnovodnih ribogojilišta

Hladnovodna ribogojilišta imaju vrlo različite objekte za proizvodnju.

Prvi objekat predstavlja betonski kanal preko kojega se uzima dio vode sa izvorišta i dovodi u ribogojilište, čime su opskrbljeni svi proizvodni bazeni. Ostatak vode usmjerava se u centralni tok rijeke, čime se obezbjeđuje tzv. „biološki minimum vode“ koja je potrebna za preživljavanje svih akvatičnih organizama u ribogojilištu ili nizvodno.

Drugi objekat je predtaložnik koji je obično lociran na kraju dovodnog kanal. Njegova osnovna uloga jeste da popravlja eventualan narušen kvalitet vode u smislu da se u njemu taloži šljunkasta materija i uopšte služi za popravljanje ulaznog kvaliteta vode.

Treći objekat salmonidnog ribogojilišta je mrijestilište i u njemu se vrši reprodukcija ili mrijest odabranih poluzrelih jedinki. Inkubira se ikra u Cuger aparatima i vrši se proizvodnja mlađi dužičaste pastrmke do jednog mjeseca starosti.

Četvrti objekat ribogojilišta je upravna zgrada.

Na ribogojilištu postoje i uzgojni bazeni za konzumnu ribu.

24

Salmonidna ribogojilišta podrazumjevaju betonsku građu i uzgojni bazeni mogu da se grade u nizu. Bez obzira o kojim bazenima se radi na kraju ribogojilišta postoji taložnik koji komunalnom infrastrukturom prikuplja onečišćenu vodu ribogojilišta. Iz taložnika ta voda se djelom vraća u centralni tok.

Uzgojni bazeni punosistemskog salmonidnog ribogojilišta mogu da budu različitog tipa:

1) matični bazeni – u ovim bazenima drže se poluzrele jedinke koje se mrijeste. Veličina matičnog bazena je 300-500 m2 i na svaki 1m2 tog bazena obično se stave 3-4 polno zrele jedinke ili veći broj polno nezrelih jedinki. Matični bazeni se obično grade u vršnom djelu ribogojilišta gdje je protok vode najintenzivniji, čime se obezbjeđuje voda najboljeg kvaliteta za jedinke koje se reproduciraju. Prenošenje jedinki vrši se iz matičnih bazena u mrijestilište, a ženke i mužjaci razlikuju se po izgledu, što je polni diformizam jedinki.

2) naredni proizvodni bazeni odnose se na uzgojne bazene izmriještene (reprodukovane) ribe, koja se iz mrijestilišta prebacuje u ne nadkrivene bazene koji se zovu mladičnjaci. Ovi bazeni zauzimaju oko 15% ribogojilišta, obično su dugi 15-20 metara, širine su 1,5-2 metra, a dubina vode u njima je 0,8 metara. Gradnja tih bazena je takva da omogućuje protok svježe vode (longitudinalni tip gradnje) i u tim bazenima ne postoji mogućnost zadržavanja vode, već voda stalno protiče. I ovi bazeni se grade na vršnom djelu ribogojilišta, da bi prvi dobili vodu najboljeg kvaliteta. Ovi bazeni često na dovodu vode imaju rešetkastu strukturu koja spriječava eventualni ulazak neke suspendovane supstance.

3) treći tip bazena su uzgojni bazeni koji se nazivaju tovilišta ribe i oni se najčešće grade ispod mladičnjaka. Bazeni za tov dužičaste pastrmke su najveći i zauzimaju najveću površinu ribogojilišta (70-80%). Ovi bazeni su betonski, čije je dno pod blagim nagibom što omogućuje da se brže isprazne, dezinficiraju i očiste i pripreme za naredni turnus proizvodnje. Ti bazeni su dugi 30-40 metara, široki 4 metra, a dubina vode je do 0,8 metara. Voda koja se upušta u te bazene (upušta se na čeonom djelu), i to preko cijele površine poprečnog presjeka bazena. To je potrebno radi bolje aeracije vode, odnosno veće dostupnosti O2 u uzgoju. Longitudinalna (uzdužna) gradnja ovih bazena je potrebna radi bolje protočnosti vode i da se izbjegnu sporedni putevi gdje bi se ta voda mogla zadržati.

4) ovaj tip bazena su manipulativni bazeni i njihova osnovna uloga je lagerovanje izlovljene konzumne ribe prije transporta ili da se u njih prihvata riba sa drugih ribogojilišta koja će se kasnije uzgajati u vlastitom objektu. Pored konzumne ribe u te bazene može da se prihvati i sitnija (manja) riba koja se u živom stanju distribuira do drugih tovilišta ribe u prirodnim uslovima, kavezima, recirkulacionim sistemima i dr. U manipulativnim bazenima riba se drži najmanje 48 sati prije transporta i za

25

to vrijeme se obično ne hrani, da bi se lakše transportovala i preživljavanje jedinki bilo veće.

Kada je infrastrukturni objekat u pitanju, najznačajniji je komunalna mreža koja se sastoji od glavnog dovodnog kanala vode, ali i od brojnih odvodnih kanala uzgojnih bazena ribe.

Hranjenje pastrmke mora da bude u odnosu na masu i temperaturu vode, jer veće količine hrane propadaju na dno bazena, razlažu se i narušavaju postojeći kvalitet vode. Voda za brčni dio ribnjaka koristi se jednokratno, a to je u matičnim bazenima mrijestilište i mladičnjaci, dok se voda u tovilišnim bazenima može koristiti i u povratu (nekoliko puta) i to se vrši specijalnim pumpama.

Pored matičnih bazena koji imaju nagib dna i ostali proizvodni bazeni moraju imati sličan nagib jer se tada iz njih može ispustiti voda, bazeni se očiste i dezinfikuju i pripreme za naredni turnus proizvodnje.

U sastav ribogojilišta ulazi i skladište riblje hrane iz kojeg radnici iznose riblju hranu u visini dnevnog obroka. Riblja hrana mora da bude svježa (starosti do 3 mjeseca), da je u skladištu odignuta od dna kako bi se izbjegla vlažnost te hrane, a da je samo skladištenje na suvom i da je provjetreno, kao bi se svježina te hrane očuvala.

Vještački mrijest dužičaste pastrmke

Mrijest dužičaste pastrmke započinje kao kod toplovodne reprodukcije polno zrelih jedinki. Prilikom kontrolisanog mrijesta pastrmke ne postoji prirodan način reprodukcije i rijetko je to polukontrolisano gajenje. Nakon odabira polno zrelih jedinki za reprodukciju, iz njih se istiskuju polni produkti (jajne ćelije i spermatozoidi).

Nakon toga slijedi oplodnja jajnih ćelija, inkubacioni razvoj, uzgoj mlađi i na kraju uzgoj konzumne ribe.

Kontrolisani mrijest sprovodi se najčešće u zimskom periodu, kada jedinke na prirodan način polno sazrijevaju. Iako dužičasta pastrmka sazrijeva već sa 3 godine, u kontrolisanom mrijestu se najčešće upotrebljavaju jedinke stare 4-5 godina jer su to jedinke koje daju najkvalitetnije polne produkte. U rijeđim slučajevima mrijest se može vršiti i u ljetnom periodu, ali je tada potrebno primijeniti genetske – selekcione metode koje omogućavaju polnu zrelost i u ljetnom periodu.

26

Nakon što su matice (polno zreli primjerci) prenešeni u mrijestilište, započinje njihov kontrolisani mrijest. Nakon toga odmah slijedi potpuna provjera polne zrelosti jedinki.

Ta provjera podrazumjeva lagano masiranje regiona u kojem su polne žlijezde i konstatovanje „laganog curenja“ polnih produkata. Prenošenje matica u mrijestilište obično se vrši u manjim plastičnim posudama.

Na polnu zrelost jedinki utiču direktna svijetlost preko hipofize, ali na tu zrelost utiču i drugi abiotski faktori, posebno temperatura vode (9-10 oC). Prvi postupak u mrijestilištu jeste anesteziranje prenešenih matica. Najčešće se kao anesteziono sredstvo primjenjuje hlorbutanol, ali se u posudu prethodno uspe 15-20 litara čiste vode i doda anestetičko sredstvo, a jedinke se u takvoj posudi drže 15-20 minuta. Kao anestetičko sredstvo se mogu koristiti još neki preparati, ali se anestezija vrši prema uputstvu proizvođača.

Prije početka proizvodnje (u svrhu planiranja proizvodnje), mora se poznavati ukupna plodnost ženki, kako bi se planirao obim proizvodnje. Prosječna plodnost ženke dužičaste pastrmke (po komadu) 1500-2000 jajnih ćelija.

Nakon što su jedinke anestezirane i „umirene“, u živom stanju se prenose do tog mrijestilišnog objekta. Te jedinke su još uvjek „skliske“ i moraju da se obrišu flanelskom krpom, da bi se osušile i da bi dalje radnici mogli lakše da istiskuju jajne ćelije iz ženki, a zatim se na ikru (masu jajnih ćelija) istiskuje spermalna tečnost mužjaka.

Istiskivanje polnih produkata se vrši na isti način kao kod šarana, tj. na način što se jedinke u kosom položaju drže iznad posude i lagano im se masira abdominalni region. Na taj način jajne ćelije i spermatozoidi klize u posudu.

Istiskivanje polnih produkata se ponavlja sve dok se ne konstatuje da su gonade prazne.

Nakon istiskivanja gonada ženki, na isti način se vrši istiskivanje spermalne tečnosti iz mužjaka. Istisnuta smjesa polnih produkata se mješa oko 5 minuta i to iz razloga da se spermalna tečnost ravnomjerno rasporedi oko istisnutih jajnih ćelija. U smjesu se dodaje i voda koja dodatno utiče na veću pokrivenost spermatozoidima.

Nakon toga smjesa se ostavi da miruje i to najčešće 15-ak minuta, nako toga slijedi ispiranje smjese i to najčešće radi ostranjivanja preostale spermalne tečnosti, ali i radi uklanjanja drugih nečistoća.

Nakon oplodnje, slijedi bubrenje i povećavanje zapremine jajne ćelije što predstavlja početak embrionalne faze života. Prema tome oplodnja dužičaste pastrmke predstavlja oplodnju u spoljašnjoj sredini (voda).

Nakon oplodnje, polno zrele jedinke se vraćaju u matične bazene ribogojilišta.

27

Prije stavljanja u matične bazene te jedinke se stavljaju u protočne bazene, da bi se sa njih ostranilo anesteziono sredstvo.

Te jedinke se mogu dezinfikovati sa sredstvom „malahnitno zelenilo“.

I oplođene jajne ćelije koje su u fazi bubrenja, mogu da se dezinfikuju „okupaju“ u nekom antibakterijskom sredstvu, a to je najčešće eritromicin sulfat, koji se upotrebljava prema uputstvu. Radi spriječavanja virusnih oboljenja, ikra se može okupati u jodogalu.

Jodogal – jod 50ml/l vode kroz 5 minuta.

Tek nakon svih kupki, ikra je spremna za prebacivanje u inkubacione aparate, gdje se odvija prva faza embrionalnog razvića (organogeneza do pojave tamnih mrlja - očiju).

Inkubacija oplođenih jajnih ćelija – ikre

Oplođene jajne ćelije nakon što se dezinfikuju u postupku mrijesta, one se dalje prenose u inkubacione aparate, a to su najčešće vertikalni inkubacioni aparati koji se nazivaju Cuger aparati.

U njima se ikra embrionalno razvija do faze organogeneze, kada se pojavljuju crne mrlje, a to su oči.

Prije prihvata se moraju dezinfikovati, i to je najčešće dezinfikaciono sredstvo omisan.

Cuger inkubacioni aparati se prvo mapune vodom, i u njih najčešće stane 4-5 litara svježe vode. U inkubacionim aparatima mora da se uspostavi protok svježe vode, a to je 2-3 litre/minuti. Tada se u inkubacione aparate stavlja prethodno pripremljena ikra.

Kada je ikra smještena, inkubacioni aparati se prekrivaju specijalnim poklopcima (tako da se inkubacija ikre odvija u tamnijem prostoru).

Postoje i salmonidna ribogojilišta gdje se kompletan tok inkubacije odvija na ležnicama mrijestilišnih bazena.

U tom slučaju, oplođene jajne ćelije se rasporede (ravnomjerno) po dnu ležnica i to u jednom sloju, a količina vode koja dotiče mora biti takva da ne prekriva jajne ćelije (ne više od 5 cm).

28

Dno tih ležnica je perforirano, odnosno takvo da nakon izvale iz jajnih ćelija, prvobitne larve dužičaste pastrmke kroz to dno ležnica propadaju u vodu mrijestilišnih bazena.

I ležnice moraju da budu snabdjevene dotokom svježe vode, a ona mora biti u toj količini da ne pomjera jajne ćelije.

Ukoliko se ikra inkubira u Cuger aparatima, nakon 20-ak dana započinje organogeneza, a na jajnim ćelijam koje su narandžaste boje uočavaju se tamne mrlje koje predstavljaju oči i tada se ikra prebacuje na konačan embrionalni razvoj, a to su ležnice mrijestilišta.

Nakon 10-ak dana u inkubacionim aparatima ikra postaje manje osjetljiva, a u vrijeme pojave očiju, ikra se u takvom obliku može transportovati.

Tokom embrionalnog toka razvoja, uginula ikra od zdrave koja se normalno razvija mora odstraniti. Samo uginula ikra ima drugačiju boju i pliva po površini i lako se može odstraniti.

Kao efikasno antigljivično sredstvo koristi se rastvor malahitnog zelenila, ali se može koristiti i razblažen rastvor formalaldehida.

Prilikom daljnjeg inkubacionog razvoja (tokom pojave očiju), na ikri mogu da se jave i neke bakterijske bolesti ikre i u tom slučaju primjenjuju se kao kupke neka antibakterijska sredstva.

Primjena antivirusnih ili antibakterijski sredstava u inkubacionim aparatima vrši se na taj načina da se prekine dotok svježe vode i nakon provedenih kupki, ponovo se uspostavi dotok vode.

Kompletan tok od momenta oplodnje jajne ćelije do izvale pri temperaturi 8-10 oC traje 30-ak dana.

Nakon „propadanja“ kroz preforirano dno ležnica, larve dužičaste pastrmke dospjevaju na dno bazena, leže na boku i kao hranu koriste preostali hranjivi sadržaj iz jajne ćelije.

Nakon izvjesnog vremena kod tih ribica se formira hidrostatički organ – riblji mjehur, što omogućava da te male ribice proplivaju. U tom trenutku preko 90% žumanjčana kese je potrošeno i to je momenat kada treba početi sa dodatnim prihranjivanjem.

Nakon oplodnje potrebno je utvrditi broj jajnih ćelija, a to se vrši na 4 načina:

1) gravimetrijski;2) volumetrijski; 3) putem Bransterovog brojača;4) elektronski princip fotoćelije.

29

Proizvodnja mlađi dužičaste pastrmke

Poslije embrionalne faze života, nastupa postembrionalna faza u razvoju dužičaste pastrmke.

Postembrionalna faza može se podjeliti na uzgoj sitnije i krupnije mlađi, predkonzumne i konzumne ribe.

Proizvodnja mlađi najčešće zavisi od ekološkog karaktera ribogojilišta i to prije svega od abiotskih uslova u kojima je važna temperatura vode i količina rastvorenog O2.

Proizvodnja mlađi realizuje se u 4 faze:

do 30 dana starosti,

do 3 mjeseca starosti, a odraslija mlađ se proizvodi do 9 mjeseca starosti.

U uslovima gdje su ribogojilišta locirana u hladnijem klimatu, mlađ može da se realizuje do 12 mjeseci ili se ta faza realizuje ukoliko 9 mjesečna mlađ još nije dostigla potrebnu veličinu.

Uzgoj mlađi dužičaste pastrmke do 30 dana starosti

Prva faza gajenja mlađi (do 30 dana), realizuje se u natkrivenim mrijestilišnim bazenima, a ostale faze se odvijaju u nenatkrivenim bazenima ribogojilišta. Početak proizvodnje mlađi počinje od trenutka kada se kroz preforirano dno ležnica „izvaljuju“ juvenilne jedinke dužičaste pastrmke koje propadaju na dno mrijestilišnih bazena i leže obično na bokovima i nemaju mogućnost plivanja.

Prvo se iz jajnih ćelija razvijaju larveni oblici koji se preobražajem (metamorfozom) transformišu izgledom u odrasle jedinke. Nakon izvale larveni oblici imaju još dio žumanjcetovog sadržaja i na račun tog sadržaja jedinke se prihranjuju i to je endogeni način ishrane.

U tom trenutku ti oblici su jako osjetljivi i ne smiju se prebacivati na druga mjesta. Nakon izvjesnog vremena mlade ribice dobijaju riblji mjehur koji se kao hidrostatički organ napuni vazduhom i mlade ribice počinju polako da plivaju. U tom trenutku ti oblici počinju dodatno da se prihranjuju.

30

Kao hrana juvenilnim ribicama daje se specijalna granulirana hrana (sa veoma visokim procentom proteina). Ta hrana je prilagođena veličini i uzrastu ribe koja se hrani i ona je pored nutritivnih komponenti obogaćena vitaminima i mineralima. Količina hrane određuje se kao dnevni obrok u odnosu na masu ribe, individualnu veličinu i temperaturu vode.

Dnevni obrok se raspoređuje u tzv. porcije i te količine hrane (porcije) daju se vrlo često, svakih 15-20 minuta.

Količina obroka na 10 oC i da je količina O2 9-10 mg/litru vode iznosi 1% u odnosu na masu ribe u bazenu.

Ukoliko se riba embrionalno razvija u inkubator aparatima, a kasnije se prebacuje na ležnice mrijestilišnih bazena, ta količina treba da bude 30-40 komada na 1m2 ležnice.

Ta ikra na ležnicama obično je u jednom sloju (obično da se ne dodiruju jajne ćelije), a dotok svježe vode u te bazene je oko 10 litara u minuti.

I ležnice je potrebno redovno čistiti i održavati higijenske uslove. Čišćenje najčešće vrše radnici na ribogojilištu i to pincetom. Ležnica se tokom razvoja mora higijenski održavati i da se iz nje redovno odstranje eventualna nečistoća (od fekalija ribe ili od neiskorištene hrane koja može početi da se razgrađuje i može da se pojavi deficit O2).

Odstranjivanje nečistoća može da se vrši ručno (pincetom) ili u posebnim usisnim gumenim crijevom, ali se pri tome mora voditi računa da se sa nečistoćama ne usisaju larve koje se normalno razvijaju.

Pored čišćenja primjenjuju se i dezinfekcione mjere ili kupka. Vrši se 5 dana nakon izvale i to u blagom rastvoru soli NaCl i traje 15 minuta. Kupka se provodi tako što se provodi prekid svježe vode, i primjeni se kupka i nakon 15 minuta ponovo se uspostavlja dotok svježe vode.

Druga kupka provodi se 5 dana nakon resorpcije potrošene žumanjčana kese i to sa 35% rastvora formaldehida i takođe traje 15 minuta.

Ove kupke provode se prvenstveno radi mogućih virusnih ili bakterijskih bolesti, ali i mogućeg mortaliteta u kasnijim periodima proizvodnje.

Bez obzira na provođenje čišćenja i dezinfekcione mjere, mortalitet larvi u prvih 30 dana je visok i iznosi i do 40% u odnosu na početni broj. Mortalitet može biti još i veći (do 50%), ukoliko prethodno nisu provedene dezinfekcione mjere i mjere čišćenja.

Uzgoj mlađi dužičaste pastrmke do 3 mjeseca starosti

31

Nakon uzgoja dužičaste pastrmke do 30 dana, postupak se nastavlja u vanjskim ne natkrivenim bazenima. Dalja proizvodnja može da se obavlja u longitudinalnim bazenima koji se zovu mladičnjaci ili se ta proizvodnja realizuje u rotacionim bazenima.

Nakon što je u prvoj fazi proizvodnje kod mlađi potrošena žumanjčana kesa, maldunci su se potpuno privikli na uzimanje dodatne hrane.

Te juvenilne kategorije mlađi su još uvijek fizički nejake, tako da se dotok svježe vode u mladičnjake treba regulisati tako da se mlađ slučajno ne zalijepi za rešetke preko kojih voda ističe iz mladičnih bazena.

Dimenzije klasičnih longitudinalnih bazena za uzgoj ovog uzrasta su: 5-7 metara dužine, 1 metar širine, a prosječna dubina vode u njima je 0,7 metara.

Norme nasađivanja su takve da se prethodno gajeni mladunci, gajeni do 30 dana starosti nasađuju u mladičnjake u količini 15000-30000 komada na 1 m2

bazena.

Pri kraju uzgojnog ciklusa u ovim mladičnim bazenima početna gustina populacije se razrijeđuje na 5000-10000 komada po 1 m2 bazena.

Odabir broja i mase jedinki vrši se iz više razloga od kojih su značajne: da se mlađ izjednačava po veličini jedinke i da se izbjegne mogućnost intenzivnog hranjenja odraslije mlađi. I u ovoj hrani za mlađ treba da bude visok procenat proteina u nekim slučajevima se daju i klanični otpadci ili sitno izrezan komad ribljeg mesa jer su izvanredan izvor animalne proteinske komponente.

Hrana koja se dodatno daje (fabrička hrana) jeste granulirana hrana koja ima oznaku 0, 00, 000. Granulirana hrana se pravi na taj način da te granule ne tonu na dno jer u slučaju da se to desi hrana na dnu počinje da se razlaže i počinje da ugrožava uzgojni kvalitet vode.

Pored toga količina hrane treba da bude precizno određena. Ukoliko se stavi više hrane, ta hrana padne na dno i ostane neiskorištena. Prema tome osnovne karakteristike te hrane su takve da moraju da zadovolje kriterijume:

1) granule ne smiju da padnu na dno betonskih bazena;2) količina te hrane (dnevni obrok) mora da se odredi u skladu sa temperaturom

vode, veličinom mlađi i to dužinom i masom jedinke;3) količina granulirane hrane mora da bude u skladu sa temperaturom vode;4) hrana mora da bude bogata životinjskim proteinima i da je što boljeg

kvaliteta;5) riblja hrana ne smije biti praškasta;

32

Kada se odredi količina dnevnog obroka za 3 mjesečnu mlađ ona se rasporedi u 15-ak porcija. U toj hrani treba da bude antibakterijsko sredstvo, a to je najčešće farmaceutski preparat pod nazivom efloran.

Tokom uzgoja ove mlađi primjenjuju se i kupke, a pored formalina može da se upotrebljava i omisan. Omisan se upotrebljava radi spriječavanja pojave bakterija u vodi. I u vanjski bazen u kojem se uzgaja 3 mjesečna mlađ se mora redovno čistiti, što podrazumjeva odstranjivanje fekalija ribe i neiskorištenu hranu.

Paralelno sa čišćenjem tih bazena potrebno je stalno vršiti kontrolu kvaliteta vode i upoređivati je sa standardima propisanim za uzgoj salmonidnih vrsta riba.

Tokom ove proizvodnje potrebno je kontrolisati prirast i zdravstveno stanje jedinki, a to se vrši svakih 15-20 dana. Prilikom tih ribolova, obično se prekontroliše 150-200 jedinki i pri tome se zabilježe individualna masa i dužina jedinki, a može da se kontroliše i zdravstveno stanje.

Na osnovu ovog reprezentativnog uzorka konstatuje se stanje kompletne populacije. Populacija je skup jedinki iste vrste koja u isto vrijeme živi zajedno, a jedinke mogu međusobno razmjenjivati genetski materijal.

Prilikom kontrolnog ulova može da se konstatuje smrtnost (mortalitet) jedinki kao i potrošnja hrane koja predstavlja konverziju ili hranidbeni koeficijent.

Uzgoj mlađi dužičaste pastrmke 3-9 mjeseci starosti

Nakon što je završen 3 mjesečni uzgoj, prelazi se na uzgoj odraslije mlađi.

Prethodno uzgojena 3 mjesečna mlađ sorati se, a zatim se sa njom „nasađuju“ i mladičnjaci za uzgoj odraslije mlađi. Prva količina koja se nasađuje jeste 1500-3000 komada po 1 m2 mladičnjaka i uzgoj ove mlađi kao i prethodne ovisi o ekološkim karakteristikama ribogojilišta.

Hranjenje kao i ostale tehnološke mjere, slične su kao i kod uzgoja 3 mjesečne mlađi. Posebno je značajno provoditi mjere sortiranja (15-20 dana) kao i vršiti kontrolne ribolove.

Kontrolnim ribolovima odraslije mlađi može da se vrši i anesteziranje jedinki radi lakšeg uzimanja ili dabijanja podataka, radi lakšeg određivanja mase i dužine jedinki. Nakon svakog kontrolnog ribolova kada se konstatuje dužina i masa jedinki, propisuju se norme hranjenje za naredni period.

Smrtnost mlađi u ovom periodu je takođe velika (do 35%), a mlađ za 9 mjeseci praktično naraste između 8-12 cm (najčešće je to 10 cm).

33

Gajenje mlađi dužičaste pastrmke 9-12 mjeseci starosti

Gajenje u ovom vremenskom periodu realizuje se u ribogojilištu koja su snabdjevena vodom sa temperaturom nižom od 9 oC. Pored toga i klimatski ambijent je drugačiji i to je hladniji ambijent.

Prije nego što se prihvati 9 mjesečna mlađ, bazeni se očiste i dezinfikuju, a prethodno uzgojena mlađ se sortira i izdvajaju se jedinke do 10 cm (prosjek).

Mlađ koja nema 10 cm ostaje u prethodnim bazenima. Gustina nasada u ovim bazenima je 1000-1500 komada 1m2.

Za razliku od granulisane hrane ova mlađ se hrani peletiranom hranom. Mortalitet je manji i kreće se do 5%. Riblja hrana se daje ručno i to ravnomjernim rastojanjem po čitavoj površini mladičnjaka ili se ta hrana daje pomoću hranilica za ribu.

Gajenje konzumne dužičaste pastrmke

Proizvodnja odraslije mlađi (10-12 cm), nastavlja se u predtovilišnim i tovilišnim bazenima ribogojilišta. Punosistemska ribogojilišta podrazumjevaju postojanje svih proizvodnih objekata za uzgoj ribe od matičnjaka do tovilišnih bazena.

Salmonidna ribogojilišta se djele prema intenzitetu proizvodnje.

Obično su locirana na 1 ha površine (svi objekti) i u odnosu na intenzitet proizvodnje najčešće se djele u 4 tipa:

1) salmonidna ribogojilišta slabog produktiviteta. U takvim ribogojilištima obično se godišnje proizvede do 100000 kg/ha;

2) salmonidna ribogojilišta srednjeg produktiviteta. U tim ribogojilištima godišnja proizvodnja isnosi 100000-200000 kg/ha;

3) salmonidna ribogojilišta dobrog produktiviteta. U njima se godišnje proizvede 200000-300000 kg/ha;

4) salmonidna ribogojilišta odličnog produktiviteta. U njima se godišnje proizvede preko 400000 kg/ha.

Sve proizvodne mjere koje se odnose na uzgoj odraslije mlađi, primjenjuju se i na uzgoj konzumne ribe, ipak najznačajniji je uticaj abiotskih faktora na tok proizvodnje

34

(kvalitet i kvantitet vode), značajan uticaj ima i riblja hrana (kvalitet riblje hrane), zdravstveno stanje tokom uzgoja, korištenje opreme i sredstava za rad i primjena modernih metoda proizvodnje.

Prilikom proizvodnje predkonzumne i konzumne pastrmke, obično se odraslija mlađ nasađuje u količini do 500 jedinki/m3 vode.

Kod nas od oko 1000 oplođenih jajnih ćelija na početku ciklusa, u krajnjoj fazi proizvodnje konzumne ribe dobije se 400-450 komada jedinki (individualne veličine oko 250 grama).

Neklasični sistemi uzgoja ribe

Pored klasičnih toplovodnih i hladnovodnih ribogojilišta, riba se može proizvoditi i na neklasičan način, raznim metodama dotovljavanja. Prema nivou ulaganja u uzgajališta ribe i stepen iskorištavanja riblje hrane, razlikuju se 3 načina proizvodnje: ekstezivni, poluintenzivni i intenzivni način proizvodnje.

S obzirom na opskrbu vodom uzgajališta, postoji i posebna podjela uzgajališnih sistema na statički ili lentički i protočni ili lotički sistemi.

Hidrološki režim predstavlja količinu vode koja prođe kroz cijeli uzgojni sistem. U odnosu na protok vode razlikuju se sistemi jednostrukog iskorištavanja protoka vode, sistemi višestrukog protoka, poluzatvoreni sistemi protoka i zatvoreni ili recirkulacijski sistemi protoka.

Jednostruki protok podrazumjeva da samo jednom voda procirkuliše kroz uzgajalište, a zatim se ispušta van tog uzgajališta. Ovakav način protoka najčešće se primjenjuje u klasičnim uzgajalištima ribe.

Višestruko iskorištavanje protoka vode podrazumjeva da se voda koja cirkuliše više puta iskorištava i tek nakon višestrukog iskorištavanja ispušta van uzgajališta. U našim uslovima ovakav način iskorištavanja se manje koristi.

Poluzatvoreni sistem protoka podrazumjeva da se jedan dio vode prečišćava i ponovo koristi u uzgoju, dok se drugom djelu protoka vode dodaje svježa voda.

Zatvoreni protok podrazumjeva korištenje iste količine vode koja se konstantno prečišćava i ponovo upotrebljava. Ovakav način protoka prisutan je u recirkulacionim sistemima.

35

Uzgoj ribe u recirkulacionim sistemima

U recirkulacionim sistemima proizvodnja ribe je znatno veća u odnosu po jedinici proizvodne površine u odnosu na klasična ribogojilišta.

Generalno se može reći da je ovaj sistem uzgoja ribe zastupljen u zemljama sa oskudicom vode.

Upotrebljava se relativno mala količina vode koja se prečišćava, pri tome se u sistem vodotoka može dodati 10-15% svježe vode.

Dodavanje vode najčešće se vrši iz razloga što voda iz recirkulacionih sistema može da isparava i da se djelom gubi prilikom prolaska kroz sistem.

Postrojenje recirkulacionog sistema mora da ima uređaje za kontrolu vode, a voda koja se upušta u sistem treba da bude potrebnog kvaliteta, a posebno da je obezbjeđena količina O2.

Recirkulacioni sistemi mogu da budu i vertikalno postavljeni sistemi koji se na isti način snabdjevaju kvalitetnom vodom. Takvi recirkulacioni sistemi nazivaju se silosi. Oni su najčešće okruglasti, izduženi i vertikalno postavljeni.

Pored recirkulacionog sistema, riba može da se uzgaja i u protočnim irigacionim sistemima.

Protočni sistemi obično se lociraju uz riječni ekosistem, dok su irigacioni sistemi isključivo predviđeni za navodnjavanje poljoprivrednih površina.

Uzgoj ribe može da se vrši i u geotermalnim vodama, ali je problem da se ta voda dovede na zadovljavajuću temperaturu i kvalitet (demineralizacija).

Uzgoj ribe može da bude i kombinovan i to na način da se riba uzgaja sa nekim biljkama i životinjama. Karakterističan je uzgoj ribe u Jugoistočnoj Aziji gdje se šaran i još neke toplovodne vrste riba uzgajaju zajedno sa nekim pticama (plovke), i na taj način je obezbjeđeno prirodno đubrenje uzgojnih površina, odnosno obezbjeđeno je prisustvo prirodne hrane za ribe.

Kavezni sistem

36

Na ovaj način najčešće se dotovljava predkonzumna riba, ali se u mrežama može držati i sitnija riba (mlađ), a u nekim slučajevima polno zrele jedinke (matice).

Osnovni cilj ovakvog načina proizvodnje jeste povećanje ishodišne mase ribe. Lokacije za instaliranje kaveza su najčešće sporotekući vodeni ekosistemi koji se kao hidroakumulaciona jezera formiraju na tokovima rijeka nakon izgradnje hidrocentrala.

Kaveznim sistemima se može nadopuniti klasična proizvodnja i ostvariti značajan financijski efekti. Ukoliko se kavezi postavljaju u hidroakumulaciji – to su najčešće mjesta ušća manjih riječica koja „osvježavaju“ postojeći ambijent.

Ovaj način akvakulture (kavezi) može da se realizuje i u slanoj ili slatkoj vodi, ali i u bočatim vodama nižeg saliniteta. Proizvodnja ribe slična je kao kod gajenja u klasičnim ribogojilištima, ali je investicija za instaliranje kaveza manja.

Kavezni sistem može da se primjeni i u slučajevima kada se pojedinačni kaveti mogu „vezati“ u cjelinu koja se naziva baterija za uzgoj ribe. U slučajevima ekološkog pristupa potrebno je poštovati princip da su kavezi locirani dalje od ljudskog naselja, kako ne bi došlo do nizvodnog onečišćenja vode.

Kavezi su okviri najčešće napravljeni od krućeg materijala, tako da moraju biti sklonjeni od negativnog uticaja vjetra.

Klasični kavezi podrazumjevaju vezanje mreža koje su veličine 5x5x5 metara, tako da je proizvodna površina 100-110 m3. Dno mreža treba da je odignuto najmanje 1 metar od dna tako da eventualni dodir mreže sa dnom ne remeti kvalitet vode.

Instaliranje kaveza je obično u obalskoj zoni gdje nema vegetacije. U obalnoj zoni potrebno je da bude upravna zgrada, zajedno sa laboratorijom i skladištem riblje hrane. Radnici moraju da imaju svu potrebnu opremu za rad, a i čamce kojima prilaze kavezima.

Konstrukcije kaveza mogu da budu napravljene od različitog materijala, ali je to uvijek materijal koji pluta po površini i na te konstrukcije vežu se mreže koje su u vodi. Okca na mrežama koje se vežu moraju da odgovaraju nasadnoj veličini ribe koja se uzgaja. Baterija kaveza se fiksira na određenom mjestu i to na način što se jednim krajem usidri za dno, a drugim se pričvrsti za obalu.

Kao primjer jedne klasične proizvodnje pastrmke u kavezima, može poslužiti kavez dužine 5x5x5. U njemu se na početku uzgojnog ciklusa stavi 350-400 kg dužičaste pastrmke, prosječne individualne mase 50-70 grama.

37

Za period od 3-4 mejseca masa ishodišne ribe se poveća više od 2 puta i dobije se 1 tona konzumne ribe po kavezu.

Najčešće se eksperimentalno provjeri kavezna proizvodnja na nekoliko kaveza u jednoj ili više baterija kaveza čime se realizuje industrijski pristup u proizvodnji.

Transport žive ribe

Osnovni razlog radi čega se riba transportuje na druge lokalitete jeste dotovljavanje predkonzumih jedinki i poribljavanje (revitalizacija) oštećenih riječnih tokova. Pored predkonzumne ribe, transportovati se može i ikra u poodmakloj fazi razvića kada je više otporna na stres.

Najznačajniji faktor prilikom transporta ribe je da se u tanku ribe u kojem se vrši transport, stvore uslovi kao i u uzgojnom medijumu – vodi u kojoj je ta riba proizvedena. Osnovni uslov za uspiješan transport je da se stvori određeni omjer vode i mase ribe koja se transportuje. Ta količina nije ista za sve vrste riba, ali je različita i za različite uzgojne kategorije iste vrste.

Transport se može obavljati drumskim, pomorskim ili vazdušnim putem. Bez obzira na koji način se obavlja transport, riba se sa vodom stavlja u specijalne tankove. Savremeni način transporta se obavlja u specijalnim bazenima gdje vozač ima potpuni uvid u stanje kvaliteta vode i ribe koju transportuje.

Najčešće se transportuje šaran različitih uzrastnih kategorija (toplovodni ribnjak) ili dužičasta i riječna pastrmka (hladnovodna ribogojilišta).

Ukoliko se transportuje dužičasta ili potočna pastrmka predkonzumne veličine, omjer vode u tanku je višestruko veći od mase ribe npr. tank V = 2000 litara, u njega se stavi 350 kg predkonzumne. Transport odraslije pastrmke može da se realizuje i sa manje vode u istom tanku (2000 litara) sa 500-550 kg konzumne ribe.

Transportovati se mogu i larveni oblici i tada se transportovanje vrši slično kao i kod šarana, u plastičnim vrećama (u jednu takvu vreću stane oko 30000 komada larvi). Ostatak zapremine vreće je voda. Ukoliko se transportuju larve šarana, to se radi na sličan način.

38

Predkonzumni šaran se transportuje u odnosu mase i vode 1:3/4. Odrasliji šaran se transportuje u odnosu 1:2:3 i više.

Ekonomika ribarstva

Ribarstvo predstavlja integralni dio poloprivredi i financijski se posmatra jedinstveno.

Ekonomika ima 2 osnovna cilja: da osigura prehranu stanovništva animalnim proteinima i da se izvozi određena količina ribe, čime će se stvoriti financijska efikasnost.

Ribarstvo ima više razvojnih mogućnosti,posebno sa aspekta pozitivnih uslova izvoza u zemlje EU. Izvoz ribe moguće je intenzivirati ukoliko se pored klasičnih načina proizvodnje, obezbjedi proizvodnja ribe na neklasičnim akvakulturnim djelatnostima (dotovljavanje na prirodnim lokalitetima, kavezno gajenje, gajenje u recirkulacionim sistemima, u geotermalnim vodama, itd...).

S obzirom da je ribarstvo grana poljoprivrede na njega se orjentišu sve mjere ekonomske politike u ovoj oblasti. Intenzivirana proizvodnja ribe se može očekivati ukoliko se modernizuju postojeći kapaciteti (uvođenje novih tehnika proizvodnje i sredstava i opreme za rad).

S obzirom da kod nas postoje šaranski i pastrmski ribnjaci, ekonomija ovih grana se može posmatrati odvojeno.

Prednosi ribarstva su višestruke, ali se može konstatovati da je relativno jeftinija proizvodnja, što se posebno odnosi na konverzijski koeficijent (1:1). Prednosti su i u pogledu produktiviteta po zaposlenom radniku.

Ograničavajući problem ekstezivnijeg ribarstva predstavlja nedostatak riblje hrane.

Buduća koncepcija razvoja ribarstva u BiH podrazumijeva izgradnju kvalitetne fabrike za proizvodnju riblje hrane, čime bi ribarstvo dobilo još veći značaj. Ulaganja

39

u ribarstvo su nezadovoljavajuća, a veći financijski efekti od ribarstva se mogu očekivati tek značajnim ulaganjem.

Prerada ribe

Osnovni cilj prerade ribe jeste da se dugoročno očuva svježina i kvalitet ribljeg mesa. U okviru prerade ribe postoje fizičke i hemijske metode prerade.

Osnovne fizičke metode odnose se na zaleđivanje, smrzavanje i sušenje. Sušenje se može obavljati na niskim povećanjima temparature, koje smanjuju količinu vode u ribi.

Hemijske metode su soljenje, dimljenje, toplinska obrada, itd...

Prilikom visokih temperatura u toplinskoj obradi dolazi do sterilizacije, a ribama se može dodati još neki sastojak ili začin. Takav način je npr. konzerviranje ribe i takvi proizvodi uglavnom nisu ograničeni rokom trajanja.

Postoje i trajne konzerve prerađene ribe i prilikom ovog postupka kombinuju se fizičke i hemijske metode.

Jedan od značajnijih načina prerade ribe odnosi se na smrzavanje i to je ipak najbolji način da se očuva prirodna vrijednost i okus ribe. Prilikom ovog postupka ribu odmah nakon ulova treba očistiti, a zatim zamrznuti na niskoj temperaturi.

Konzerviranjem ribe poleđivanjem se vrši u ribarskim sanducima. Poleđivanje se vrši komadićima leda, a očišćena riba i led se slažu u redovima naizmjenično.

Sušenje ribe može da se obavlja na suncu ili na prirodan način.

Poseban postupak predstavlja soljenje, a sastojci soli (NaCl) djeluju bakteriološki.

Jedan od načina prerade jeste i dimljenje ribe i postoji dimljenje na niskim temperaturama što je hladno dimljenje ili dimljenje na visokoj temperaturi što je toplo dimljenje.

40

Dimljenja riba je polutrajni proizvod koji se može konzumirati ili ide u dalji postupak konzerviranja.

Jedan od načina jeste i mariniranje ribe kada se očišćenoj ribi dodaje slano-kiseli aditiv.

Bez obzira o kojem načinu prerade se radi, najznačajnija su 4 postupka:

1) dopremanje i skladištenje svježe ribe;2) čišćenje i smrzavanje očišćene ribe;3) konzerviranje ribe u hladnom i toplom postupku;4) prerada ikre (kavijar).

Ihtiofaunistička regionalnost

Svaka rijeka ima tačno određeno područije za svaku vrstu ribe na longitudinalnom profilu toka. Ribe koje žive bez uticaja čovjeka, u ekološkom smislu predstavljaju ekološke vode. Izlov ribe iz tih voda može da se vrši putem sportskog ili privredni ribolov.

Karakteristično je longitudinalno rasprostranjenje populacije ribe u Vrbasu. Prema toj regionalnosti, najuzvodniji djelovi tokova pripadaju salmonidnim regionima.

U salmonidnom regionu prema kvalitativnim i kvantitativnim faktorima je potočna pastrmka (Salmo trutta morpfa fario).

U tom regionu (salmonidni region) nastanjena je i vrsta koja se naziva peš (Cottus gobio).

Potočna pastrmka je karnivorna vrsta (hrani se drugim ribama) i jedna od riba kojom se hrani u tom regionu je peš.

U salmonidnom regionu često je prisutna riba gogica ili pijor (Phoxinus phoxinus). Na salmonidnim regionima (nizvodno) nastavlja se lipljenski region u kome je domnantna vrsta lipljen (Thymallus thymallus).

U ovom regionu (u vodama dunavskog sliva), prisutna je i riba mladica (Hucho hucho). U ovom regionu prisutne su (u manjem broju): škobalj (Chondostroma nasus), klen (Squalius cephalus), mrena (Barbus barbus).

Na lipljenski region nastavlja se mrenski region koji obuhvata male, srednje i velike vodotokove. Ukoliko je u pitanju mali region, dominantna vrsta je potočna

41

mrena (Barbus meridionalis). Ukoliko su u pitanju srednji i veći mrenski regioni u njima se brojnost ciprinidih vrsta riba povećava. Posebno se povećava brojnost škobalja, klena i mrene.

Ukoliko je u pitanju veći mrenski region, pored navedenih vrsta riba (škobalj, klen, mrena), pojavljuju se još neke vrste kao npr. bodorka (Rutilus rutilus). U nizijskim djelovima vodotoka (pri ušćima) u sastav mješovite populacije ribe javlja se šaran (Cyprinus carpio), deverika (Abramis brama), som (Silurus glanis), štuka (Esox lucius), smuđ (Stizostedion lucioperca), karaš (Carassius carassius), i još neke ravničarske vrste riba.

Zdravstvena zaštita ribe

Osnovni zadatak tokom proizvodnje ribe jeste preduzimanje sanitarno-higijenskih mjera da se eventualno oboljenje ne pojavi i to je preventiva. Mjere preventive preduzimaju se odmah prije početka gradnje ribogojilišnog objekta za smještaj ribe, a to podrazumjeva adekvatan izbor lokacije, zatim mogućnost potpunog isušivanja vode (toplovodna ribogojilišta) ili ispuštanje vode iz betonskih bazena (hladnovodna ili toplovodni ribnjaci).

Pored toga potrebno je uspostaviti odgovarajući dotok vode i obezbijediti da je ta voda odgovarajućeg kvaliteta. Ukoliko su u pitanju toplovodni ribnjaci koji se vodom snabdjevaju iz prirodnog vodotoka, potrebno je spriječiti ulaz nepoželjnih vrsta koje su u kompeticiji sa uzgojem šarana.

U mjere preventive, ubrajaju se dobar izbor matičnog fonda ribe koja se mrijesti, a odabrane jedinke za mrijest moraju da budu dobre konstitucije, dobrog kondicijskog stanja i otporne na eventualne bolesti.

Jedna od osnovnih mjera preventive odnosi se na proizvodnju i gajenje svih uzrastnih kategorija ribe što mora da se realizuje u odvojenim proizvodnim bazenima.

Pravilan način gajenja prodrazumjeva i veterinarsko praćenje proizvodnje, ako su u pitanju toplovodno ribarstvo prethodno je moguće provesti agrotehničke mjere (zakrečavanje i dezinfekcija, zaravnavanje, usitnjavanje tla, itd...).

Tokom proizvodnje potrebno je pratiti fizičko-hemijski sastav vode, koji u svim godišnjim aspektima (proljeće-zima) mora da bude u granicama potrebnim za uzgoj određene vrste.

Ukoliko su u pitanju toplovodni ribnjaci, pažnju treba usmjeriti i na kontrolu štetnih gasova (CO2, S) koji mogu da naruše povoljan kvalitet vode. Prilikom

42

manipulacije ribom (nasad, prevoz, izlov ribe) potrebno je voditi računa da se sa živim jedinkama pažljivo postupa, jer eventualne ozlijede po tijelu ribe mogu lakše omogućiti prodor u tijelo nekih uzročnika bolesti.

Mjere preventive potrebno je obuhvatiti i primjeniti sve propise koji se odnose na kontrolu i spriječavanje unošenja nekog uzročnika bolesti, što je u većini slučajeva nadležnost veterinarske kontrole.

Dezinfekcija

U svakom uzgoju ribe osnovna mjera za spriječavanje pojave bolesti je dezinfekcija. Dezinfekcija se provodi krečom, a ukoliko je u pitanju uzgoj pastrmke onda se primjenjuje jod-omisan, formalin.

Dezinfekcija može da bude fizička i hemijska. Kao fizički oblici karakteristični su: mehaničko čišćenje, isušivanje objekta i djelovanje visokih temperatura. Hemijska dezinfekcija podrazumjeva primjenu hemijskih preparata. Najbolji efekti dezinfekcije su ako se primjeni fizički i hemijski metod.

Bolesti riba

Virusne bolesti

1) Proljećna viremija šarana (PVŠ)

To je prelazna bolest koja je izazvana Rhabdovirus carpio. Ova bolest se najčešće javlja kod nekoliko ciprinidnih vrsta riba. Ova bolest može izazvati i značajna ugibanja, posebno u zimskim i rano proljećnom aspektu godine kada može biti ugibanje i preko 50% oboljelih jedinki. Najveće štete se javljaju ako je bolest zahvatila dvogodišnju mlađ. Uzrok oboljenja (Rhabdovirus carpio) je virus relativno otporan i u tjelo zdrave ribe najčešće ulazi preko riba. Pojava ovog oboljenja kao i intenzitet bolesti variraju.

Simptomi oboljenja ribe su specijalni, a oboljele jedinke plivaju i uz površinu i uz obalu. Oboljela riba je tamnija i relativno mirna, a vrlo često ima sluzavu kožu, iskolačene oči i naduven abdominalni dio. Na škrgama, ali i na koži može se pojaviti jače ili slabije krvarenje i tada su unutra organi natečeni. Karakteristično je crijevo koje je prošireno. Crijevo je ispunjeno gnojnim sadržajem.

43

Slezena je povećana i tamnije boje. Ovo oboljenje prenosi se najčešće nasadom i izmetom bolesnih riba, vodom, ribarskim alatom, opremom za rad, ali i vodom u kojoj je eventualno transportovana oboljela riba.

Kao osnovna preventivna mjera jeste isušivanje i zakrečavanje proizvodnih površina. Šaranski ribnjaci se kreče sa 2000 kg/ha. Pored toga vrši se i dezinfekcija alata i sredstava za rad kao i dezinfikacija sredstava za transport, a uvodi se i potpuna zabrana prenosa riba iz zaraženih ribnjaka u nezaražene ribnjake.

2) Boginje šarana

(Epithelioma papulosum cyprini)

Oboljele ribe imaju zadebljanja na koži perajima i ta mjesta izgledaju kao naslage mliječno bijele boje. I ovo oboljenje izazivaju virusi i to virus iz grupe herpes virusa. Za pojavu ovog oboljenja potrebno je pored virusa i genetska predispozicija kod uzgojnih jedinki.

Pored spoljašnjeg izgleda kod ribe dolazi do omekšavanja kostiju i pojave mlitavog repa koji se može saviti do glave. Bolesne ribe imaju slabiji prirast i mogu da izgube i do 30% mase.

Ugibanja od boginja šarana nisu česta. Bolest se najčešće javlja kod uzgoja dvogodišnjeg i trogodišnjeg šarana.

Oboljenje mogu da prenose i kožni paraziti kao što je riblja vaš. Na pojavu bolesti može uticati i manjak vitamina u organizmu ribe i radi toga se u hranu intenziviraju dodavanja vitamina i nekih mikroelemenata.

Osnovna preventivna mjera je dezinfekcija koja je morala biti intenzivirana u odnosu na početno djelovanje, a to podrazumjeva da se svaka 3-4 dana još naknadno kreči sa 50 kg/ha.

3) Zarazna nekroza gušterače (ZNG)

(Necrosis infectiosa pancreatica salmonis)

Ova bolest se najčešće javlja kod mlađi dužičaste pastrmke i to prvih mjesec dana nakon početka hranjenja. Tokom ove bolesti ugibanja mogu da budu beznačajna, ali i veća kada ugiba preko 50% oboljelih riba.

Uzročnik ove bolesti je virus (sličan Rheo virusima). Ovom virusu se relativno manje zna, ali je sposoban za zarazu u dužem periodu. Bolesna mlađ izlučuje velike količine ovog virusa preko fecesa (izmeta) i na taj način se zaraza širi vodom. Bolest izbija naglo, a prije ugibanja mlađi, iz anusa te iste mlađi curi sluz.

Jedinke koje su oboljele imaju ispupčene oči, proširenu stomačnu duplju, a često se javlja krvarenje oko je osnova peraja. Oboljela riba često leži na dnu

44

bazena, ubrzano diše, a nekada se vrti oko uzdužne ose tijela. Ukoliko je ova bolest u ekspanziji može doći i do mortaliteta koji se kreće 10-15% od broja oboljele ribe. Bolest se najčešće javlja u proljeće, a preboljele ribe postaju kliconoše čitavog života. Ukoliko se ova bolest intenzivno pojavi, liječenje se ne isplati,a potrebno je prekinuti proizvodnju mlađi i usmjeriti se na proizvodnju odrasle ribe.

4) Virusna hemoragična septikemija (VHS)

(Septicaemia haemoragica)

I ovo oboljenje najčešće se javlja u proljećnom periodu. Bolesna riba je tamnije boje, zadržava se u stranice bazena i kod ispusta vode. Mirna je, teže održava ravnotežu. Oči su joj takođe ispupčene,a škrge su blijede ili ružičasto sive. U očima se mogu pojaviti tačkasta krvarenja. Smrtnost je velika (50%).

Bolest se može javiti nakon nedovoljnog dotoka svježe vode, sortiranja ili transporta. Nastanku bolesti pogoduje i gust nasad ribe, kao i loši higijenski uslovi smještaja.

Liječenjem se može uticati da se smanji intenzitet bolesti i to primjenom hemijsko-sanitarnih mjera, kao i mjera koje su upućene na zaštitu uzgajališta ribe od uzročnika oboljenja ovog virusa.

Drugu grupu bolesti mogu da izazovu bakterijske bolesti ribe.

Bakterijske bolesti

1) Furnukuloza

(Furnuculosis)

Od ove bolesti oboljevaju i hladnovodne i toplovodne vrste riba, ali se bolest više ispoljava kod pastrmskih vrsta. Nastanku bolesti pogoduje povišenje temperature vode. Uzročnik ovog oboljenja je bakterija (Aeromonas salmonida). Ova bakterija u zdravu ribu ulazi preko ozlijeđene kože ili ukoliko zdrava riba pojede bolesnu ribu. Oboljenje se javlja kod uslovno loše higijene, a ovom oboljenju mogu da pogoduju i stres kao i loša manipulacija ribom.

Oboljela riba izbacuje bakteriju u spoljašnju sredinu preko fecesa, a i izbacivanjem kroz rane na koži. Najupečatljivije kod pojave ove bolesti da jedinka u mišićima ima rane u obliku dubokih čireva, a ispoljavaju se oštećenja površinskih djelova kože.

45

Preventiva je održavanje higijenskih uslova, dezinfekcija i davanje ljekova u hrani.

2) Bakterijski nefritis (BN)

Ovu bolest uzrokuje bakterija (Renibacterium salmoninarum). Oboljela riba ima uvećanje bubrežnih regiona kao i deformacije na njima. Kod oboljele ribe oči su joj takođe ispupčene, škrge su blijede. Oboljele jedinke često imaju proširen stomak, a po koži su sitni mjehurići i rane.

Oboljenja većeg intenziteta javlja se u proljeće kada je temperatura u porastu ili prilikom stresa ribe. Uzročnik oboljenja ulazi u ribu preko usnog regiona (usta), a može i preko rana na koži. Zarazu u uzgajalištu mogu da šire i oboljele ribe, njihova ikra kao i voda u kojoj borave.

Smrtnost je do 40% od broja oboljele ribe. Jedina preventiva je antibiotik eritromicin koji se dodaje u hranu.

3) Eritrodermatitis šarana (ES)

(Erythrodermatitis cyprini)

To je kožna prelazna bolest, a uzrok je bakterija (Aeromonas salmonicida). Za bolest je karakteristična upalna zakrvavljenost kože i nastajanje čireva. Javlja se na toplovodnim ribnjacima i to kod šarana. U većim razmjerama se javlja u proljeće ili jesen (poslije nasada i izlova ribe).

Bakterija ulazi u organizam ribe preko divlje ribe ili sa vodom. U unutrašnjim organima oboljele ribe često se sakuplja tečnost, a promjene na organima su takve da crvenilo u centru odumire, a na kraju se širi i nastaju duboki čirevi. Kada crvenilo nestane to je znak da riba ozdravlja i rane na koži ribe zarastaju.

Bolesna riba sporije uvećava težinu. Jedan od značajnijih proizvodnih mjera za suzbijanje jeste doslijedna primjena svih sanitarno-dezinfikacionih mjera kao i davanje antibiotičkih ljekova u hrani.

4) Bolest kolumnaris

Bolest uzrokuje bakterija Flavobacterium columnare (raniji naziv Flexibacter columnaris). Bolest se javlja pri većim temperaturama vode, bogatim organskim materijama i nakon stresa ribe.

Oboljenje je više ispoljeno kod mlađih uzgojnih kategorija ribe. Promjene prouzrokovane ovim bolestima najčešće su promjene na škrgama ili koži, a posebno na koži u regionu usta.

Na početku oboljenja može se konstatovati samo pojačano lučenje sluzi. Kako bolest odmiče zapaža se da prvobitna boja kože iščezava (postaje

46

plavkasta) na ograničenom područiju, a rub je zadebeljao i crvenkasto-žut. Pored promjena na koži, oboljenje se može manifestovati i na škržnim lukovima.

Liječenje se sprovodi sanitarno-dezinfekcionim mjerama (oksitetraciklin) kao i spriječavanje unosa ove bakterije na uzgajalište.

Gljivična oboljenja

1) Gnjiloća škrga (Brahiomikoza)

Oboljenje se najčešće javlja u ljetnim mjesecima i to u toplovodnim ribnjacima, a posebno u ribnjacima koji imaju vodu sa većom količinom organiskih materija gdje je gust nasad ribe i gdje se prihranjivanje vrši lošijom hranom. Oboljele ribe se skupljaju na dotok svježe vode.

Na površini škrga se mogu uočiti tamnije pjege (uslijed krvarenja). U završnoj fazi bolesti škrge odumiru, a oboljele ribe se guše i umiru.

Uzročnici gljivičnih oboljenja su gljive algašice (Branchiomyces sanguinis i demigrans).

Osnovna preventivna mjera je intenzivnije zakrečavanje ribnjaka (svaka 2 dana), uspostavljanje intenzivnijeg dotoka svježe vode i primjena svih propisanih sanitetsko-dezinfikacionh mjera.

2) Saprolegnioze (Saprolegniosis)

I ovo oboljenje je poslijedica invazije gljivica. Javlja se pri nižim temperaturama vode ili nakon rada sa ribom kada može doći do ozlijeda jedinke. Oboljele ribe imaju slojeve algi od kože preko mišića pa sve do kostiju (tkivo ribe izgleda kao da je prekriveno vatom).

Uzrok bolesti je gljivica iz roda Saprolegnia. Ova bolest napada isključivo bolesnu ribu. Spriječavanje bolesti može ublažiti dobra uzgojna metoda pri čemu se izbjegavaju ozlijede riba, zatim provođenjem kupki i svih potrebnih santarnih mjera.

Bolesti izazvane parazitima (praživotinjama)

Vrtičavost pastrmke (Myxomyosis)

Javlja se češće kod mlađi, a pri tom dolazi do oštećenja osnovnog skeleta, ali i glave ribe. Oboljela mlađ ne uzima hranu, ima repni dio koji se tanji. Mršavi i

47

ugiba. Prilikom plivanja, oboljela riba se vrti u krug i često se pri tome umori i legne na dno bazena.

Uzročnik oboljenja je jednoćelijski organizam Myxosoma cerebralis.

Smrtnost je vrlo visoka, a preživjeli primjerci imaju deformisan skelet i tamno obojen repni region, slabije uzimaju hranu i sporo napreduju u pogledu prirasta.

Lijeka protiv vrtičavosti nema. Ako se oboljenje pojavi treba prekinuti proizvodnju.

Pored prethodno navedenih bolesti, tokom uzgojnog ciklusa bolesti mogu prouzrokovati i neki crvi, člankovite životinje.

Bolesti mogu biti prouzrokovane poremećajima u spoljašnjoj sredini (smanjenje O2 i povišenje Co2), nepravilnom ishranom, mehaničkim ozlijedama, genetičkim poremećajima, itd...

48

Ribarstvo

Documents

Transcript of Ribarstvo