REPUBLIKA E SHQIPËRISË UNIVERSITETI I TIRANËS FAKULTETI I...
Transcript of REPUBLIKA E SHQIPËRISË UNIVERSITETI I TIRANËS FAKULTETI I...
2
REPUBLIKA E SHQIPËRISË UNIVERSITETI I TIRANËS FAKULTETI I HISTORISË DHE I FILOLOGJISË DEPARTAMENTI I GJEOGRAFISË
DISERTACION
Për marrjen e gradës shkencore
DOKTOR
Tema “ TIPARE TË ZHVILLIMIT TË POPULLSISË SË MALISHEVËS”
PUNOI: UDHËHEQËSI SHKENCOR:
Doktoranti: Bekim Samadraxha Prof. Dr. Sokol Axhemi
Tiranë, 2013
3
REPUBLIKA E SHQIPËRISË UNIVERSITETI I TIRANËS FAKULTETI I HISTORISË DHE I FILOLOGJISË DEPARTAMENTI I GJEOGRAFISË
Disertacion
Paraqitur nga Bekim Samadraxha
( për mbrojtjen e gradës “Doktorr”)
TIPARE TË ZHVILLIMIT TË POPULLSISË SË MALISHEVËS”
Specialiteti: Popullsi
Mbrohet më date: __ . __ . ____, para juriës.
Komisioni i vlerësimit: 1. _________________________(kryetar)
2.__________________________(anëtar) oponent
3.__________________________(anëtar) oponent
4. _________________________ (anëtar)
5. _________________________ (anëtar)
Tiranë, 2013
4
Parathënie
Njeriu gjithmonë është i interesuar për hapësirën në të cilën jeton, që atë ta njohë sa më
mirë që është e mundur dhe ta prezantojë në mënyrë sa më objektive. Sa më mirë që ta njohë atë,
aq më tepër do të ketë dashuri ndaj saj, për ta përmirësuar, rregulluar dhe për ta mbrojtur atë.1 Ka
pasur një numër të punimeve për territorin e Malishevës në aspektin e përgjithshëm gjeografik,
shoqëroro-ekonomik dhe demografik. Përmes këtij hulumtimi mendoj se është dhënë një
kontribut modest për njohjen e disa tipeve të zhvillimit socio-gjeografike të vendbanimeve, me
problemet që ja krijoj koha në aspektet politike- ekonomike dhe të arriturat e kësaj treve. Qëllimi
i punimit konsiston në paraqitjen e gjendjes ekzistuese të Malishevës, pozitës gjeografike,
gjeologjike, aspekteve klimatike, hidrografike, pedologjike, popullsisë, lëvizjes së numrit të
popullsisë,migrimet, vendbanimeve, transformimit e tyre dhe zhvillimin ekonomik në vitet e
fundit. Prandaj, ky punim mund të jetë mjaft interesant dhe tërheqës edhe për fushat tjera,
veçanërisht për fushat e veçanta demografike, ekonomike, shoqërore-sociale dhe politike për
hulumtimet e mëvonshme. Mirëpo, intensiteti i ndikimit të këtyre faktorëve apo elementeve, nuk
është gjithmonë i njëjtë në periudhat e ndryshme kohore. Secili faktor shoqëror, apo element
natyror nuk mund ta ketë intensitetin e njëjtë të ndikimit mbi një dukuri apo proces të jetës
shoqërore në të njëjtën kohë dhe hapësirë. Gjatë punës nuk kemi pasur shume probleme, sepse ka
pasur shënime për komunën e Malishevës (Vështrim i përgjithshëm gjeografik-monografi) dhe
disa publikime të pakta që ishin nga kjo pjesë e Kosovës.
1 Bekim Samadraxha “ Komuna e Malishevës- vështrim i përgjithshëm gjeografik (monografi), Prishtinë, 2009, f. 7.
5
Çështja e hulumtimit
Tiparet e zhvillimit të popullsisë së Malishevës, organizimi dhe transformimi hapësinor-
urbanistik i vendbanimeve të saj, është tema që ka për qëllim që para hulumtuesve të sjellë disa
argumente, fakte që vërtetojnë se ky territor meriton një tretman pak më ndryshe se deri më tash.
Po të shikohet historikisht teritori në fjalë, i ka pasur disa ndryshime të theksuara si në aspektin
zhvillimor, infrastrukturor, funksional, arsimor e shëndetësor, e deri në aspektin ekonomiko-
shoqëror. Banorët e komunës së Malishevës mund të krenohen me vendbanimet e tyre rurale,
sepse në të mund t’i kryejnë të gjitha shërbimet jetësore, si në: bujqësi, blegtori, tregti, bletari,
turizëm, arsim, hidrografi, hoteleri, prodhimtari, transport, bluarje drithërash nga mullinj me ujë,
elektrik, etj.
Duke u bazuar në këto që u thanë më lart, i gjithë hulumtimi është i ndarë në disa pjesë.
• Pjesa e parë ka të bëjë me studimin e literaturës ekzistuese, dhe të dhënave të pakta
statistikore, demografike, arsimore e kulturore të teritorit në fjalë.
• Pjesa e dytë ka të bëjë me punën në terren, duke filluar nga pozita gjeografike,
hidrografike, pedologjia, klima, relieve, ekspozicioni i shtrirjes së Komunës së
Malishevës, tipi i fshatit, etj.
• Pjesa e tretë ka të bëjë me ecurin e proceseve demografike, duke filluar nga nataliteti,
mortaliteti, migrimet e popullsisë e deri te shtimi natyror i popullsisë.
• Pjesa e katërt ka të bëjë me vendbanimet, qëllimi i së cilës është që të shohim për së
afërmi specifikat e se cilit fshat, duke filluar nga ekspozicioni i fshatit, tipi i
vendbanimeve, klasifikimi, e deri te infrastruktura e tyre.
6
Metodologjia dhe metodat e punës
Hulumtimi do të jetë i karakterit gjithëpërfshirës, ndërsa procedurat e hulumtimit do të
zhvillohen në disa faza dhe në disa qasje.
• Pozita gjeografike e Malishevës (do të njoftojmë studiusit e rinj se ku gjendet territori i
Malishevës në Republikën e Kosovës, sa është madhësia e këtij territori në këtë shtet,
etj).
• Relievi (me çfarë të dhëna relievore karakterizohet territori i Malishevës).
• Klima (është e rëndësishëme të dihet se çfarë lloji i klimës dominon në territorin e temës
së hulumtimit, dhe a ka dallime në këtë territor)
• Popullsia (edhe në territorin e Malishevës kemi pasur ndryshime të dukshme në rrjedhat
demografike, duke filluar nga nataliteti, mortaliteti dhe shtimi natyror).
• Vendbanimet e Malishevës (jo vetëm që pësuan ndryshime në aspektin numerik, por edhe
në aspektin infrastrukturor, funksonal, administrativ, dhe estetik).
• Zhvillimi ekonomik i Malishevës (në periudhën e pas luftës së fundit, ky teritor u përfshi
nga një valë e madhe e zhvillimit ekonomik, duke filluar nga ndihmat e ndryshme në
ndërtim të shtëpive, shkollave, ambulancave në fshatra, ndihma në bujqësi, blektori, etj.,
ndihma që u dhanë nga OJQ të shteteve perëndimore. Një kontribut të veçantë dhanë
edhe bashkatdhetarët tanë që gjenden në diasporë, që për nga numri nuk janë të paktë).
• Punimi është i kompletuar me: 15. Harta, 14 fotografi, 36 tabela, 22 grafikone.
7
Përmbajtja:
1. Nje veshtrim i pergjithshem gjeografik i Malishevës
2. Faktorët natyror, ekonomik e social dhe ndikimi i tyre në popullsi
2.1. Relievi dhe ndikimi i tij në popullsinë e Malishevës. Roli i elementeve te relievit ne vendosjen e popullsise dhe të vendbanimeve të Malishevës.
2.2. Klima dhe ndikimi i saj në popullsinë e Malishevës.Roli i elementeve klimatike ne
popullsin dhe vendbanimet e Malishevës.
2.3. Roli i kushteve hidrografike në popullsinë e Malishevës. Tiparët e popullsisë së Malishevës në funksion të elementeve të hidrografisë.
2.4. Veçurit e tokave dhe ndikimit e tyre në tiparet e popullsinë e Malishevës.
2.5. Bota bimore dhe shtazare dhe ndikimi i tyre në popullsisë.
2.6. Bujqësia si faktor në zhvillim e popullsisë,
2.7. Blegtoria po ashtu faktor i rëndësishëm në zhvillimin e popullsisë.
2.8. Tregëtia dhe ndikimi i saj në zhvillimin e popollsisë.
2.9. Hoteleria si degë e rëndësishëm në zhvillimin e popullsisë.
2.10.Turizmi si degë më prespektivë për zhvillimi e popullsisë.
2.11. Roli i faktorit social ne zhvillimet e popullsise se Malishevës.
3. Dinamika e zhvillimit të popullsisë në komunën e Malishevës
3.1. Evulucioni i popullsisë së Malishevës në vite. Numri i popullsisë. Periudhat e
zhvillimit. Faktoret ndikues.
3.2. Shpërndarja gjeografike e popullsisë se Malishevës. Ndarja administrative dhe tiparet e tyre. Faktoret ndikues ne shperndarjen gjeografike.
8
3.3. Lindëshmëria në komunen e Malishevës. Faktoret ndikues të lindshmërise dhe , shpërndarja gjeografike e saj.
3.4. Vdekëshmëria e popullsisë në komunen e Malishevës. Faktoret ndikues të
vdekshmerisë dhe shpërndarja gjeografike e saj.
3.5. Shtesa natyrore e popullsisë se Malishevës. Faktoret ndikues dhe roli i tyre ne shpërndarja gjeografike te shteses natyrore.
3.6. Dendësia e popullsisë së Malishevës. Faktoret ndikues, shpërndarja gjeografike.
4. Migrimet e popullsisë së Malishevës
4.1. Evolucioni i procesit të migrimit në Malishevë. 4.2. Faktorët ndikues në procesin migrative në komunën e Malishevës. 4.3. Migrimet e jashtme të popullsisë. 4.4. Migrimet e brendshme të popullsisë. 4.5. Shpërndarja gjeografike e proceseve migruese. 4.6. Efektet e lëvizjes migruese.
5. Strukturat e popullsisë në Komunën e Malishevës 5.1. Roli i strukturave të popullsisë. 5.2. Strukturat moshore të popullsisë. 5.3. Strukturat gjinore të popullsisë, 5.4. Strukturat arsimore- profesionale të popullsisë
9
6. Vendbanimet në Komunën e Malishevës
6.1. Roli i vendbanimeve ne teresine e komunes se Malisheves..Faktoret ndikues ne
vendosjen e vendbanimeve.Shperndartja gjeografike e tyre.Rendesia e vendbanimeve.
6.1. a. Vendbanimet urbane. Tiparet dhe veçoritë e tyre. Shpërndarja gjeografike e vendbanimeve urbane ne Malisheve.
6.1.b. Vendbanimet rurale. Tiparet dhe vecorite e tyre.Shperndarja gjeografike e vendbanimeve rurale ne Malisheve.
6.2. Klasifikimi i vendbanimeve. Kriteret dhe roli i tyre ne përcaktimin e vendbanimeve.
7. Përfundime. Konkluzione dhe Rekomandime
8. Literatura
10
1. Një vështrim i përgjithshëm gjeografik i Malishevës
Sipas periudhave historike, qendra administrative politike e Malishevës së sotme (komuna) ka ndryshuar
edhe në aspektin e emërtimit edhe në aspektin e selisë. Në kohën e pushtimit turk të këtij territori
përmendej Bajraku i Astrazubit, që për nga shtrirja shkonte deri në vijën hekurudhore, që shkonte prej
Murgës në veri e deri në Mrasor në perëndim.
Më vonë permendet Rrethi (Serezi) i Rahovecit që përfshinte të njëjtin territor, ndërsa pas luftës bëhet një
organizim të ri. Organizimi i pushtetit pas Luftës së Dytë Botërore filloi në Banjë dhe në fshatin Kijevë,
për të vazhduar pastaj në 1960 në Malishevë si bashkim i komunës së Banjës dhe Kijevës. Në vitin1965
komuna e Malishevës u transformua (shpërnda) edhe për faktin se ishte etnikisht e pastër, me popullatë
shqiptare.
Për herë të dytë u rasformua me 1968 dhe vazhdoi deri me 1986. Komuna e Malishevës u formua më
1986 (prill) dhe vazhdoi punën deri më 1991 kur u shpërnda në katër komuna (Gllogoc, Suharekë,
Rahovec dhe Klinë). Herën e fundit u formua pas luftës 1999, në territorin që e kishte deri në vitin 1991.
Gjatë luftës, komuna e Malishevës dha një kontribut të veçantë në nivel të Kosovës. Pas luftës me
ndihmën e organeve të përkohshme u kthye prapë komuna e Malishevës.
Në arealin (hapësirën) e komunës së Malishevës shtrihen dy tërësi të mëdha relievore, ajo e Llapushës
(Prekorupës) tërësia më e madhe reliviore, dhe Podrima si tërësi më e vogël, disa fshatra (Pagarusha,
Gurishta). Lumi Mirusha ja shton vlerën e saj hidrografike por edhe turistike (kanjoni i Mirushës)
komunës së Malishevës.
11
Malisheva ka një sipërfaqe që përfshin 306.2 km/2 ose rreth 3% të territorit të shtetit të Kosovës.
Burimi: MAPH
Harta nr.1.
Pozita e komunës së Malishevës në hartën e Kosovës
Komuna e Malishevës njihet që nga viti 1955 deri më 1965. Në atë kohë komuna e Malishevës
numëronte 38 vendbanime të cilat iu ndanë 4 komunave (Suharekë, Klinë, Rahovec dhe
Gllogoc), ku do t’i paraqes në vijim:
1. Komunës së Suharekës iu dhanë 7 vendbanime – Banja, Bellanica,Ngucati,Kravasaria,
Lladroci, Lladroviqi, Seniku.
2. Komunës së Klinës iu dhanë 10 vendbanime – Balinca, Bubaveci, Vllashki Drenoci,
Vërmica, Golluboci, Kijeva, Llazica, Mleqani, Plloqica, Carralluka.
12
3. Komunës së Rahovecit iu dhanë 18 vendbanime – Bubli, Gariqi, Damaneku, Dragobili,
Javiqi, Llapçeva, Lubizhda, Maxharra, Malisheva, Maralia, Millanovqi, Mirusha,
Ostrozubi, Pagarusha, Panorci, Turjaka, Carravrana, Çupeva.
4. Komunës së Gllogocit iu dhanë 2 vendbanime –
Berisha, Tërpeza.
Organizimi i pushtetit pas Luftës së Dytë Botërore filloi në fshatin Banjë dhe fshatin Kijevë, për
të vazhduar pastaj në 1960 në Malishevë, si bashkim i komunës së Banjës dhe Kijevës. Më 1986,
duke parë arsyen se është e nevojshme që të formohet përsëri komuna e Malishevës në kuadrin e
së cilës hynin dyzet fshatra, pra me pak ndryshime në përbërjen e saj territoriale sikur më 1955
kur ishte edhe komunë në veti.
Komuna e Malishevës u ransformua (shpërnda) edhe njëherë në vitin 1989 nga pushteti i
atëhershëm. dhe u formua prapë më 1999 me një Rregullore të UNMIK-ut, nr. 2000/45 si
komunë në veti, përsëri me të njëjtit kufi që kishte më herët. Në këtë punim është përfshirë tërë
problematika e natalitetit, mortalitetit ku si rezultat i tyre është shtimi natyror, por është bërë
përzgjedhja e disa fenomeneve demografike të mortalitetit, ku ekziston një korrelacion i afërt dhe
përmbajtjesor.
Pas luftës me ndihmën e Qeverisë së Përkohshme, UNMK-u dha pëlqimin prapë që Malisheva të
njihet si qendër komunale.
Në Malishevë qeverisja lokale ushtrohet përmes Organit legjislativ që ka Kuvendin Komunal me
31 këshilltarë dhe 6 komitete, dhe Organit ekzekutiv që ka 11 drejtorate (viti 2005).
13
Fotografia nr. 1.
Objekti i Komunës së Malishevës
Komuna e Malishevës në aspektin e makro-regjionit shtrihet në pjesën qendrore të territorit të
Kosovës, kurse në aspektin e ngushtë makro-regjional zë pjesën qendrore të territorit të
Llapushës.
Malisheva konkretisht shtrihet në pjesën perëndimore të Kosovës, ose në anën lindore të
Rrafshit të Dukagjinit, gjegjësisht në shkallën gjeografike veriore 42 shkallë 28 minuta e 41
sekonda, gjatësia gjeografike lindore 20 shkallë 44 minuta e 33 sekonda.
14
Harta nr.2.
Pozita e Malishevës në rrjetin e rrugëve në Kosovë
Komuna e Malishevës kufizohet: Në veri me komunën e Klinës dhe Gllogocit (Drenasit), në
lindje me komunën e Lypjanit dhe të Suharekës (Therandës), në jug me komunën e Suharekës,
Rahovecit, në perendim me komunën e Rahovecit dhe të Klinës. Komuna e Malishevës njihet që
nga viti 1955 deri më 1965 kur shpërndahet, nga arsyet se më shpejt rriten dhe zhvillohen
komunat me numër më të vogël të atëhershëm.
15
2. Faktorët natyror, ekonomik e socialë dhe ndikimi i tyre në popullsi Popullsia, shpërndarja dhe përqendrimi i saj është nën ndikimi e një numri faktorësh. Si rezultat i
bashkëveprimit të tyre edhe popullsia e një territory të caktuar është e destinuar që të përdoret në
këtë territory ose orientohet drejt drejt territoreve të tjera.2 Prandaj ne do ti paraqesim ndikimin e
faktorve natyror në shpërndarjen e popullsise, duke evidentuar rolin e :
Relievit,
Klimës,
Hidrografisë,
Tokat,
Bota bimore dhe shtazore ,
Bujqësia,
Blegtoria,
Tregëtia,
Hoteleria,
Turizmi, si dhe
Roli i faktorve social në zhvillimin e popullsisë së Malishevës.
Faktoret natyror, ekonomik dhe socialë kanë ndikuar që vendbanimet e komunës së Malishevës
të kenë një shtrimje të ndryshme të popullsisë. Arsyeja sepse nuk kemi të gjithë faktoret natyror
por edhe ata ekonomik të njëjtë në komplet territorin e cekur më lartë. Më poshtë po trajtojme në
mënyrë me detale gjithësecilin nga këta faktorë duke dhën në të njëjtën kohë edhe kontributin e
tyre në zhvillimin e popullsisë së Malishevës.
2 Sokol Axhemi, Gjeografia e Popullsise dhe e vendbanimemeve, Tiranë, 2007, fq. 25.
16
2.1. Relievi dhe ndikimi i tij në popullsinë e Malisheves. Roli i elementeve te
relievit ne vendosjen e popullsise dhe te vendbanimeve te Malisheves
Territori i Komunës së Malishevës është i izoluar, me një strukturë të përthyer të relievit;
territore kodrinore, malore dhe disa gryka, e vetëm një luginë lumore, atë të lumit Mirusha, e
cila, për nga aspekti i shtrirjes së fshatrave, së bashku me kushtet e tjera të volitshme natyrore
(uji, klima, pedologjia, vegjetacioni), ka pasur dhe ka një rëndësi të madhe për popullsinë e kësaj
hapësire. Territorin e kësaj komune, që është ndërtuar gjatë orogjenezës alpine, e karakterizojnë
dy tërësi relievore: pjesa lindore përbëhet nga shkëmbinjtë joujëlëshues (sedimentet e neogjenit,
serpentin dhe kristalor), ku është zhvilluar relievi intensiv, ndërsa pjesa perëndimore dhe veriore
kanë përbërje të shkëmbinjve karstikë-gëlqerorë, të vjetërsisë së shkumësit, ku edhe është
zhvilluar relievi karstik3.
Fotografia nr. 2
Relievi karstik në Gurbardh
3 Bekim Samadraxha, “Gropa e Bajës” - punim seminari (Gjeomorfologji) – 1996.
17
Lugina më e rëndësishme për territorin e Komunës së Malishevës është lugina e lumit Mirusha,
me një lartësi mbidetare rreth 600 m. Në territorin e kësaj komune si forma më të rëndësishme
relievore dallohen: masivet malore, lugina e lumit dhe fushëgropa e Llapushës.
Masivi malor i maleve të Berishës ka një lartësi mbidetare rreth 1057 m, nëpër të cilat
kalon vija ujëndarëse detare midis Detit të Zi dhe Detit Adriatik, malet e Shkozës (883 m), malet
e Koznikut (1006 m), pastaj masivi malor i maleve të Gremnikut (734 m), Gajrakut (769 m) dhe
Goleshit (636.5 m)4.
Relievi luan një rol të rëndësishëm në mbulimin e një popullsie caktuar, si dhe zhvillimin e saje.
Kjo ndikoje qe popullsia e Malishevës të ketë dallime të mëdha në numrin e popullsisë dhe
shtrirjen e sajë. Si për shembull vendbanimet të cilat shtrihen në terrenet e rrafshta, si: Banja,
Bellanica, Malisheva, Mirusha, Lubizhda, Turjaka,etj. Kurse relievi i lartë malor ndikone
dukshëm në numrin e vogël të popullsisë në vendbanimet e thela malore, si psh. Fshat i ri,
Gurbardh, Terpezë, etj.
4 Bekim Samadraxha, “Potencialet turistike të Komunës së Malishevës”, DPZH-Malishevë - korrik 2004.
18
2.2. Klima dhe ndikimi i saj në popullsinë e Malisheves.Roli i elementeve
klimatike ne popullsine dhe vendbanimet e Malisheves.
Klima si gjendje mesatare e dukurive meteorologjike për kohë dhe vend të caktuar është me
rëndësi të veçantë për zhvillimin e një vendi. Në komunën e Malishevës dominon klima e
mesme kontinentale me elemente të ndryshueshme mesdhetare, që karakterizohet me dimra të
ftohtë dhe të gjatë (fshatrat malore) dhe vera të nxehta (fshatrat e ulëta).Klima dhe elementet e
saj kanë luajtur një ral mjaft të rëndësishëm në zhvillimn e popullsisë së Malishevë.
Harta nr. 3.
Llojet e klimave në territorin e Kosovës Nga harta vërehet se në Kosovë mbretërojnë tri lloje të klimave, ato janë:
• Klima e ndryshueshme mesdhetare
• Klima e mesme kontinentale
• Klima malore.
Ndërsa territorin e komunës së Malishevës e mbulojnë dy lloje të klimave, ato janë:
• Klima e modifikuar mesdhetare
• Klima e mesme kontinentale
19
Këto dy lloje të klimave në territorin e Malishevës na paraqiten të kombinuara njëra me tjetrën.
Mirëpo, klima e mesme kontinentale na paraqitet në 42 fshatra të komunës së Malishevës, ndërsa
klima e modifikuar mesdhetare na paraqitet në dy vendbanime Pagarushë dhe Guriç, nga
modifikimi i lumit Toplluhë.
20
Temperaturat e ajrit
Temperatura maksimale arrihet gjatë muajve korrik dhe gusht mesatarja maksimale 24,60C,
ndërkaq temperatura minimale në muajin janar deri në mesataren minimale -10C.
Temperatura mesatare e ajrit gjatë tërë vitit është 110C. Reshjet maksimale gjatë vitit janë 1108
mm, reshjet minimale 511 mm, ndërsa reshjet mesatare janë 755.5 mm5.
Tabela nr.1. Temperaturat mesatare mujore për periudhën mes viteve 1980/1990 në komunën e Malishevës6
05
10152025
l Vl Xl
Temperaturat
Te. Mes. vjetore 11.8g/c
Grafikoni nr. 1.
Paraqitja e temperaturës mesatare mujore të komunës së Malishevës në grafikonin shtyllë
5. Stacioni meterologjik në Duhël 6 Bekim Samadraxha “ Rrjedhja e epërme e lumit Mirusha” Punim diplome, 1998, fq. 20. Prishtinë.
Muajt
l
ll
lll
lV
V
Vl
Vll
Vlll
lX
X
Xl
Xll
Temperaturat
2
2.4
6.5
12.7
15.6
19.4
22.0
23.0
17.4
11.3
7.7
2.8
21
Tabela nr.2. Temperaturat mesatare mujore dhe vlerat vjetore mes viteve 1949/1971 7 në Suharekë dhe Gjakovë
Grafikoni nr. 2. Paraqitja e temperaturës mesatare mujore për stacionin meteorologjik
në Suharekë dhe Gjakovë
Nga të dhënat shihet se temperaturat mesatare të muajit më të ftohtë – janari në Suharekë është
1.0 g/c. Ndërsa, ajo e muajit më të nxehtë – korrikut është 22.2 g/c, kurse mesatarja vjetore 11.2
g/c. Për stacionin meteorologjik të Gjakovës, temperatura e muajit më të ftohtë – janarit është 0.6
g/c, kurse ajo e muajit më të nxehtë korrikut është 22.1 g/c, kurse mesatarja vjetore është 10.1
g/c.
7 Bekim Samadraxha ”Karakteristikat Hidrografike të Rrjedhës së Epërme të lumit Mirusha”- Punim diplome - Prishtinë, 1998.
Muajt
l ll Lll lV V Vl Vll Vlll lX X Xl Xll
Temperaturat për Suharekë
1.0 2.7 11.5 16.0 19.3 21.3 22.2 16.3 11.5 6.4 4.7 2.0
Temperaturat për Gjakovë
0.6 2.6 6.8 11.5 15.3 20.3 22.1 17.8 11.4 7.6 3.3 1.7
22
Reshjet Reshjet më të mëdha në territorin e komunës së Malishevës janë në muajin dhjetor ndërsa muaji
me më pak reshje është muaji qershor. Në tre muajt e pranverës ka mesatarisht nga 540 mm
reshje, kurse muajt e stinës së verës, gjegjësisht muajt qershor, korrik, gusht bie mesatarisht
157.5m/2. Reshjet mesatare vjetore ishin 694 mm.
Tabela nr. 3. Sasia mesatare mujore e reshjeve për periudhën 1967/1970 8
0
10
20
30
40
50
60
70
80
l ll lll lV V Vl Vll Vlll lX X Xl Xllmm 61 63 64 54 53 42 55 58 51 49 64 80
Mesatarja vjetore e reshjeve është 694mm
Grafikoni nr. 3. Paraqitja e temperaturës vjetore për stacionin meteorologjik në Suharekë dhe Gjakovë 8 Bekim Samadraxha ”Karakteristikat Hidrografike të Rrjedhës së Epërme të lumit Mirusha”- Punim diplome - Prishtinë, 1998.
Muajt
l Ll lll lV V Vl Vll Vlll lX X Xl Xll
Mm
61
63 64 54 53 42 55 58 51 49 64 80
23
Tabela nr. 4. Vlera mesatare e reshjeve për stacionin shimatës në Duhël dhe Klinë, për periudhën 1960/1978.
Grafikoni nr. 4.
Vlera mesatare e reshjeve për stacionin shimatës në Duhël dhe Klinë,
për periudhën 1960/1978.
Nga tabela dhe grafikoni shihet se për periudhën 1960-1978 reshje më të ulëta mesatare ka në
muajin gusht në të dy stacionet shimatës, Duhël 34.8 mm, kurse Klinë 35.8mm. Reshjet më të
mëdha mesatare janë në muajin nëntor në të dy stacionet, në Duhël 92.5mm dhe në Klinë
97.1mm.
Stacioni
l ll Lll lV V Vl Vll Vlll lX X Xl Xll
Duhël
48.3 48.7 47.5 67.4 91.6 64.1 49.7 34.8 62.2 62.5 92.5 79.0
Klinë
76.7 50.5 43.8 55.9 67.3 59.2 63.0 35.8 50.6 74.9 97.1 86.7
24
2.3. Roli i kushteve hidrografike në popullsine e Malisheves.Tiparet e popullsise
se Malisheves ne funksion te elementeve te hidrografise.
Komuna e Malishevës ka një hidrografi relativisht të pasur. Lumi kryesor që e përshkon
komunën e Malishevës është lumi Mirusha, i cili buron në malet e Bllacës – masivi malor i
maleve të Carralevës, me një lartësi mbidetare 795m. Pjesa burimore përbëhet prej dy degëve
(përrojeve): Përroit që rrjedh nga Guncati dhe përroit që rrjedh nga Bllaca, të dy këta përrenj
bashkohen në të hyrë në fshatin Bellanicë dhe formojnë lumin e Banjës (Mirusha). Gjatësia e
lumit Mirusha është 32 km, përbëhet prej 38 degëve (prroje), të cilat pjesërisht apo tërësisht
thahen gjatë vitit. Lumi Mirusha është lumë fushor me ramje të vogël në profil 11.8m/1km.
Kriteret tipike të lumit fushor i plotëson në fshatin Bubël, ku me meandrat (lakesat) e tij
gjarpëron këtë fshat. Sipas formës së ujëmbledhësit që ka lumi Mirusha i takon tipit dendruid.
Lumi Mirusha shkarkohet në lumin Drini i Bardhë.
Harta nr. 4.
Rrjeti hidrografik në territorin e Kosovës
25
Në disa harta dhe shënime të vjetra ekzistojnë të dhëna se ky lumë (Mirusha) quhet si lumë i
Banjës, arsyeja pse quhet lumë i Banjës është se arteria kryesore që e furnizon me ujë është
burimi termal “Banja”.
Arterja kryesore që e furnizon lumin Mirusha me ujë është burimi termal “Banja”. Ky burim
gjendet në pjesën lindore të qendrës komunale –Malishevë, në largësi mbidetare rreth 550 m,
njëkohësisht është edhe burimi kryesor i ujit në territorin e komunës së Malishevës.
Harta nr. 5.
Rrjeti hidrografik në territorin e Malishevës
Sipas, prof. dr. Ibrahim Ahmeti, ky burim në vitin 1969 ka një kapacitet të ujit nga 180 litër në
sekond (minimale), dhe 250 litër ujë në sekond maksimalja. Kapaciteti i burimit është 155 –3 00
litër/ujë në sek. ose 18.000 l/min.
Temperatura e ujit oscilon 22.2 - 22.4 gjatë vitit. Përcjellja sistematike e temperaturave të ujit në
burimin termal të Banjës, tregon se temperaturat e ujit janë konstante gjatë tërë vitit (28.12.1998
, ora 14:00, temperatura e ujit në burim ishte 22.0 g/c.
26
Me qëllim të pasqyrimit të mundësive për shfrytëzim të burimit të ujit të nxehtë (termal) në
fshatin Banjë të komunës e Malishevës është hartuar një projekt ideor i cili në vete përmban
mundësinë programore dhe hapësinore të zhvillimit të aktiviteteve përkatëse të cilat bazohen
në shfrytëzimin e fenomenit natyror-burimit të ujit të nxehtë.
Fotografia nr. 3.
Burimi termal (Pishina) në fshatin Banjë
27
2.4. Veçurit e tokave dhe ndikimit e tyre në tiparet e popullsinë e Malisheves
Krahas elementeve të tjerë natyrorë , që përmendëm më sipër, edhe tokat me tipare dhe
karakteristikat e tyre luajnë një rol të rëndësishëm në zhvillimet e popullsisë së një territory apo
regjioni të caktuar. 9Territori i komunës së Malishevës përbëhet prej disa lloje të tokave, duke
filluar nga lloji i tokave të smonicave, rendzin, rankeri, tokat e kuqe, pseudoglej, e mesme e
kuqërremtë, e murrme argjilore të liqejve, deliuviale dhe aluviale. Lloji i tokave që janë
dominante në territorin e komunës së Malishevës janë: e mesme e kuqërremtë, tokat e
kuqërremta, pseudogleje, rankeri, etj. Ndërsa lloji i tokave që janë më pak dominante në këtë
komunë janë: smonica, deluviale, aluviale, murrme argjilore, etj. Burimi: B. Kafexholli Harta nr. 6.
Harta pedologjike e komunës së Malishevës
9 Sokol Axhemi, Gjeografia e Popullsise dhe e vendbanimemeve, Tiranë, 2007, fq. 40.
28
Në hartën e komunës së Malishevës janë të paraqitura llojet e tokave dhe prezenca e tyre në
sipërfaqet që i mbulojnë. Është karakteristikë për këto pjesë sepse pjesa qendrore e tyre është e
mbuluar nga tokat aluviale - rreth lumit Mirusha, apo siç njihet ndryshe në këto pjesë si bazeni i
Bellanicës dhe bazeni i Mirushës,i cili vazhdon edhe në disa fshatra si: Lumishtë, Damanek etj.
Tokat aluviale janë prezente në të dy anët e lumit Mirusha, duke filluar nga fshati Bellanicë e
deri në fshatin Bubël.
Kosova bën pjesë në brezin e rrudhosur Alpin, në segmentin përendimor të Mesdheut Lindor.
Strukturat e Kosovës inkuadrohen, kryesisht në harkun Dinarido-Albanido-Helenid dhe vetëm
cepi lindor i Kosovës inkadrohet në harkun Alpido-Karpato-Ballkanik. Infleksioni kryesor i
strukturave të Dinarrido-Albanido-Helenideve kryhet pikërisht në pjesen qendrore-perendimore
të Kosovës, që i përgjigjet brezit tërthor Shkodër-Pejë.10
Nga perëndimi në lindje, veçohen:
-VI. 1. 1. Njësia e Valbonës (N. Va.) (pjesë e njësisë së përbërë të Alpeve Shqiptare);
-VI. 1. 2. Brezi Ofiolitik i Mirditës-Gjakovë (B.O.M.GJ.);
-VI. 1. 3. Njësia e Deçanit (N.De.);
-VI. 1. 4. Njësia e Pejës (N.P.) (me dy nënnjësi: Rugova dhe Mokna);
-VI. 1. 5. Njësia e Koritnikut (N.K.);
-VI. 1. 6. Njësia e Sharrit (N. Sh.);
-VI. 1. 7. Njësia e Malishevës (N.M.);
-VI. 1. 8. Njësia e Drenicës (N.D.);
-VI. 1. 9. Njësia e Jashtme e Vardarit (N.J. V.);
-VI. 1. 10. Njësia e Qendrore e Vardarit (N. Q. V.);
-VI. 1. 11. Njësia e Brendshme e Vardarit (N. B. V.);
-VI. 1. 7. Njësia e Malishevës (N.M.)11
10 Dr. Zenun Elezaj dhe Dr. Alaudin Kodra “Gjeologjia e Kosovës” Prishtinë, 2007, f.185. 11 Po aty, fq. 185
29
-VI. 1. 12. Masivi Dardan (M. D.).
Kjo njësi veqohet për herë të parë si njësi në vete. Njësia e Malishevës përhapet në pjesën
qendrore të Kosovës. Kufiri lindor i saj me njësinë e Drenicës është konvencional dhe kalon
afërsisht sipas drejtimit Papaz, Duhël, Carrallukë, Resenik, etj.12 Kufiri verior me Njësinë e
Pejës, është i mbuluar mga molasat neogjenike dhe depozitimet pleistocen – holocen, ndërsa
kufiri jugor me Njësinë e Koritnikut është i ndërlikuar nga strukturat e Ostrovicës.
Në Perëndim, kufiri i Njësisë së Malishevës me Brezin Ofiolitik Mirditë-Gjakovë ”maskohet”
nga gëlqeroret e Kretakut të sipërm dhe molasat neogjenike. Në drejtim të lindjes, Njësia e
Malishevës unifikohet me Njësinë e Drenicës. Ky unifikim i dy njësive është realizuar si pasojë e
brezit tërthor Shkodër-Pejë. Stili tektonik i njësisë së Malishevës është i afërt me atë të Njësisë së
Drenicës.
12. Dr. Zenun Elezaj dhe Dr. Alaudin Kodra “Gjeologjia e Kosovës” Prishtinë, 2007, f.198.
30
Prishjet tektonike kanë shtrirje veri-veriperendim dhe si rezultat i tyre, në disa raste “
demaskohen” formimet më të vjetra poshtë molaseve neogjenike, apo gëlqerore të Kretakut.
Harta nr. 7.
Harta e Maleve të Kosovës
Baseni i Bellanicës, i cili në periudhen e Pliocenit të Hershëm dhe mbarimit të Pliocenit të
Vonshëm ka qenë i lidhur me Ultësirën e Dukagjinit. Përveç shkëputjes së lartpërmendur
Bellanicë-Malishevë (përgjatë lumit Mirusha, me një trashësi prej 90 metra), e cila nuk shprehet
31
me morfologji, ekzistojnë edhe shkëputje të tjera më të vogla, që e ndërpresin ultësirën në fjalë,
në drejtim gjatësor dhe tërthor.13
2.5. Bota bimore dhe shtazare dhe ndikimi i tyre në popullsisë
Njerëzit janë të prirur për tu përqendruar në territoret në të cilat oferta ekonomike është
favorizuese për ta dhe familet e tyre.14 Një rëndësi te madhe për vendbanimet e Malishevës dhe
popullsin e sajë pati edhe bota bimore dhe shtazore.
Flora: Ndërtimi gjeologjik, relievi, dhe kushtet klimatike kanë ndikuar që në një hapësirë
relativisht të vogël të ujëmbledhësit të lumit Mirusha të paraqiten veçori të ndryshme të
mbulesës bimore. Vegjetacioni pyjor dhe ai barishtor kanë një rëndësi të madhe për kushtet
hidrografike dhe veprimtaritë e ndryshme ekonomike.Vegjetacioni në veçanti ndikon në
zvoglimin e avullimit, zbutjen e vërshimeve, mbrojtjen e ajrit nga ndotja dhe shfrytëzohet për
zhvillimin e blegtorisë dhe bujqësisë. Për zhvillimin e botës bimore ndikojnë faktorët natyrorë
siç janë: relievi, klima, hidrografike, pedologjike, etj. Bota bimore e kësaj treve është e tillë që i
përgjigjet përbërjes gjeologjike të terrenit, si dhe kushteve klimatike- hidrografike.
13 . Dr. Zenun Elezaj dhe Dr. Alaudin Kodra “Gjeologjia e Kosovës” Prishtinë, 2007, f. 227-228. 14 Sokol Axhemi, Gjeografia e Popullsise dhe e vendbanimemeve, Tiranë, 2007, fq. 42.
32
Familjet e drunjëve që rriten në territorin e komunës së Malishevës janë: ahu, bungu , qarri,
frashëri i zi, thana, lajthia, shkoza, shelgu, plepi (rreth lumit Mirusha), etj
Fotografia nr. 4.
Peisazh nga pyjet e fshatit Llozicë
Në këtë territor rriten edhe familjet e pemëve, të cilat klasifikohen në pemë të egra dhe të buta.
Prej pemëve të egra që rriten në territorin e komunës së Malishevës dhe ja vlen të përmenden
janë: thana, qershia e egër, molla e egër, dardha e egër, murrizi i kuq, murrizi i zi (kokërr zeza),
kaça, manat, kulumria, etj. Ndërsa nga pemët e buta që kultivohen në këto treva janë: molla,
dardha, kumbulla, ftoni, kajsia, pjeshka, dudi, etj. Kulturat bujqësore që kultivohen në Malishevë
janë: gruri, misri, tërshëra, thekra, elbi më pak, etj. Ndërsa, kulturat industriale që kultivohen në
këtë trevë janë: hardhia e rrushit, luledielli dhe kolza, panxharsheqeri, të cilat kultivoheshin në
sektorin shoqëror, ndërsa duhani në sektorin privat. Në territorin e parkut të Mirushës gjenden
330 lloje të bimëve vaskulare, duke mos i llogaritur bimët e ulta dhe myshqet. Këto lloje u
përkasin formave të ndryshme ekologjike dhe elemeteve të ndryshme të florës. Veçanti e florës
së parkut të Mirushës është pprania e 3 bashkësive ( asociacioneve) bimore endemike dhe 18
llojeve endemike15 .
15 Ministria e Ambientit dhe Planifikimit Hapësinor- Instituti pët Mbrojtjen e Natyrës dhe Ambientit të Kosovës “ Vlerat e Natyrës së Kosovës”, Prishtinë , 2003, fq.37.
33
Pyjet në territorin e komunës së Malishevës zënë 45 % të sipërfaqes së komunës, prej së cilës:
• Sektorit shoqëror, i takojnë 7700 ha,
• Sektorit privat, i takojnë 6050 ha.
Fauna: Kushtet jetësore të cilat mbretërojnë në territorin e komunës së Malishevës na krijojnë
kushte mjaft të mira për zhvillimin e botës shtazore dhe disa lloje të shpezëve. Shtazët: Pjesa më
e madhe e kafshëve të egra të cilat janë identifikuar në këto pjesë, janë: ariu (ursus arctos), dreri,
(malet e Berishës), derri i egër (sus scrofa), dhelpra (canis vulps), vjedulla (meles meles), lepuri
(lepus europaeus), ujku (canis lupus), macja e egër (felis silvestris), sqarthi (martes martes), miu
bizam (ondatra zibethika), iriqi ( erinaceus concolor L.), etj16. Shpezët: Shumica e shpezëve që
jetojnë në territorin e komunës së Malishevës janë shpezë migruese, si: dallëndyshja, lejleku,
pata e egër, thëllënza, etj.
Ndërsa shqiponja është shpend rezidencial i kësaj treve.
Fotografia nr. 5.
Shqiponja si shpend autokton i kësaj treve
Familjet rezidente (shpezë shtepiake) të shpezëve që jetojnë në vendbanimet rurale të Malishevës
janë: pula, pata, biba, rosa, etj. 16 Po aty, fq. 39
34
Parku i lumit Mirusha është i pasur edhe me një numër të zvarranikëve si hardhuca, gjarpinj e
breshka. Në këtë rast vlen të ceket se në territoret e thata shkëmbore të parkut jeton lloji më i
rrezikshëm i gjarpërinjëve të Kosovës (Vipera amodytes)17
2.6. Bujqësia si faktor në zhvillim e popullsisë
Territori i komunës së Malishevës është territor kodrinoro-malor, mirëpo rreth lumit Mirusha
kemi toka të mira bujqësore edhe pse në siperfaqe të vogël. Kulturat bujqësore që kultivohen në
tokat e Malishevës janë: gruri, misri, elbi, tërshëra dhe bimët furragjere. Kemi raste të shpeshta
kur këto kultura i dëmton lumi Mirusha, sidomos në stinët e pranverës dhe vjeshtës.
Fotografia nr. 6.
Vërshimi i lumit Mirusha në rrafshin e fshatit Turjakë
17 Po aty, fq. 39
35
Të angazhuar në bujqësi në komunën e Malishevës në vitin 2003 ishin 5000 familje, kurse të
punësuar në sektorin privat të bujqësisë ishin 6600 punëtorë18.
Struktura gjinore:
- Meshkuj: 6435 punëtorë ( 97.5 %)
- Femra: 165 punëtorë (2.5 %)
- Gjithsejt: 6600 punëtorë (100%)19.
Lumi Mirusha ka një rëndësi të madhe për banorët e fshatrave të Malishevës, sidomos për
venbanimet: Lubizhdë, Turjakë, Bubël, etj. Një dukuri shqetësuese jo vetëm për komunën e
Malishevës, por për të gjitha komunat e Kosovës është ndërtimi i pakontrolluar që po ndodh
kohëve të fundit, sidomos pas luftës së fundit, ku për çdo vit nga ndërtimet po humb sasi të
konsiderueshme të tokave bujqësore. Në tabelën e mëposhtme po i japim sipërfaqet me ara dhe
kopshte në territorin e komunës së Malishevës.
18 Komuna e Malishevës, Drejtoria për Planifikim, Rindërtim dhe Zhvillim ” Analiza Shoqërore- Ekonomike” Qershor, 2003, fq. 9. 19 Po aty, fq. 9.
36
Tabela nr. 5.
Sipërfaqet e vendbanimeve me ara dhe kopshte në komunën e Malishevës
Nr. Vendbanimet Ara hektar,ari,metra /2
Kopshte hektar,ari,metra/2
1. Banjë 754,13,26 78,23 2. Drenoc 1016,11,56 81.96 3. Bellanicë 380,16,91 44,71 4. Carrallukë 639.42.89 --- 5. Astrazup 254,93,59 --- 6. Malishevë 478.89.85 3.25 7. Pagarushë ---- --- 8. Bubavec 477.25.55 --- 9. Llozic 394.74.71 --- 10. Ngucati 276.70.19 --- 11. Turjaka --- 12. Gurbardhë 224.59.17 --- 13. Lladroc 700.73.3 --- 14. Panorc 341.34.93 1.48 15. Senik 222.10.49 -- 16. Shkozë 213.1.96 53.64 17. Dragobil 206.38.29 65.91 18. Marali 235.15.21 10.63 19. Balincë 230.52.15 -- 20. Bardh 149.10 73.42 21. Mleqan 290.82.19 -- 22. Kijevë 439.6.38 -- 23. Damanek 185.99.43 -- 24. Vërmicë 191.27.25 --- 25. Terpezë 262.90.93 --- 26. Lubizhdë 301.57.39 --- 27. Llapçevë 149.86.36 --- 28. Plloqicë 202.46.88 --- 29. Temeqinë 152.65.74 --- 30. Kërvasari 221.12.60 30.12 31. Shkarashnik 294.93.93 --- 32. Goriq 139.15.25 --- 33. Mirusha 210.19.60 80.69 34. Burimi 134.48.66 35. Gulluboci 88.88.99 --- 36. Terpezë e Ulët --- --- 37. Bubël 122.41.8 --- 38. Fshati i Ri --- ---- 39. Maxharrë 68.22.72 83.23 40. Janqishtë 69.98.3 23.09 41. Gajrak --- --- 42. Berishë 21.11.28 43. Rud ---- ---- 44. Qypevë --- --- Gjithsej 11.294.8.72 8.70.99
37
Fshati me sipërfaqe më të madhe me ara është fshati Drenoc me 1016 hektarë, e.11 ari e 56 met-
ra. Fshati me sipërfaqe më të vogël të tokës është fshati Berishë me 21 hektarë, 11 ari e 28 metra.
Ndërsa, sipërfaqja e përgjithshme e komunës së Malishevës me ara është 11. 294 hektarë, 8 ari e
72 metra. Kurse fshati me numër më të madh të kopshteve është fshati Maxharrë me 83 ari, 23
metra, ndërsa fshati me sipërfaqet më të vogla me kopshte është fshati Panorc me 1 ari e 48 met-
ra. Kopshtet në komunën e Malishevës zënë 8 hektarë, 70 ari, dhe 99 metra.
Të punësuarit sipas veprimtarive ekonomike: Bazuar në ato që u cekën më lartë, burimi
kryesor i të ardhurave për banorët e Malishevës ishin:
• bujqësia, me 75 %,
• tregtia, me 90 %,
• asistenca sociale,me 702 aplikant 20.
• bota e jashtme, me 3286 migrantë.
20. Profili Socio-ekonomik & Fizik (PSEF), Komuna e Malishevës, 2001, fq, 27
38
Tabela nr. 6.
Sipërfaqet e komunës së Malishevës me pemishte dhe vreshta21
Fshati me sipërfaqe më të madhe me pemishte është fshati Kijevë me 7 hektarë, 78 ari, 66 metra.
Kurse fshati me sipërfaqen më të vogël me pemishte është Janqishti më 3 ari, 15 metra.
21 . KK. Malishevë, DBZHR- 2005.
Nr. Vendbanimet Pemishte hektar,ari,metra
Vreshta hektar,ari,metra
1. Banjë 4.94,85 28,51.6 2. Drenoc 6,20,46 7,45,77 3. Bellanicë 4.17.32 105.35.40 4. Carrallukë 83.72 18.80 5. Astrazup 2,89,75 28,51,6 6. Malishevë 3.27.2 --- 7. Pagarushë --- --- 8. Bubavec 97.98 --- 9. Llozicë 2.83.13 72.8 10. Ngucat 7.64.3 8.41.35 11. Turjakë --- --- 12. Gurbardhë 44.47 2.51.21 13. Lladroc 4.7.32 1.89.37 14. Panorc 73.1 38.85 15. Senik 5.92.97 31.2.28 16. Shkozë 5.49.34 22.30.1 17. Dragobil 3.37.49 7.38.10 18. Marali 6.45.75 25.26.23 19. Balincë 2.32.88 3.22.40 20. Bardh 3.28.3 6.74.71 21. Mleqan 1.72.46 37.13 22. Kijevë 7.78.66 -- 23. Damanek 1.50.61 -- 24. Vërmicë 1.54.31 1.49.10 25. Terpezë --- 8.87.38 26. Lubizhdë 1.92.15 --- 27. Llapçevë 48.56 2.91.56 28. Plloqicë 94.63 --- 29. Temeqinë 1.76.11 58.82 30. Kërvasari 2.57.70 7.87.19 31. Shkarashnik 1.70.33 43.73 32. Goriq 2.29.70 6.42.29 33. Mirusha 2.29.00 42.26 34. Burimi 96.27 18.80 35. Golluboc 1.00.99 2.35.34 36. Tërpezë e Ulët --- --- 37. Bubël 12.78 --- 38. Fshati i Ri --- --- 39. Maxharrë 71.00 4.66.82 40. Janqishtë 3.15 4.88.40 41. Gajrak --- --- 42. Berishë 1.33.37 --- 43. Rud ---- --- 44. Qypevë ---- ---
Gjithsej 105.21.79 333.25.67
39
Sipërfaqja e përgjithshme në komunën e Malishevës me pemishte është 105 hektarë, 21 ari e 79
metra. Fshati me sipërfaqe më të madhe me vreshta është fshati Bellanicë me 105 hektarë, 35 ari,
40 metra. Me 27 ari, 13 metra, Mleqani është fshati me sipërfaqen më të vogël me vreshta.
Vreshtat në komunën e Malishevës zënë një sipërfaqe prej 333 haktarë, 25 ari, 67 metra.
Gjatë viteve të fundit, sidomos gjatë luftës një numër i madh i mekanizmit bujqësor u shkatërrua,
por përveç shkatërrimit ato edhe u plaçkitën nga pushtuesi serbe. Kështu që, pas luftës bujqit e
komunës së Malishevës u përballën me nevoja për mekanizëm bujqësor. Kjo gjendje u tejkalua
falë kontributeve të bashkëatdhetarëve, që nga shtetet perëndimore arritën të sjellin një sasi të
madhe të mekanizmave bujqësore në këto treva, dhe bujqit e zgjodhën problemin e mekanizimit
të bujqësisë.
2.7. Blegtoria po ashtu faktor i rëndësishëm në zhvillimin e popullsisë
Blegtoria në komunën e Malishevës deri në kohën e fundit ishte blegtori primitive ku numri i
kafshëve ishte mjaft i madh, mirëpo cilësia e tyre ishte e dobët, si nga dukja ashtu edhe nga
rendimenti i qumështit apo i mishit.
Shfrytëzoheshin kullosat thuajse gjatë tërë vitit, dominonin kafshët e imta, duke filluar nga delet,
dhitë, por nuk ishte i vogël edhe numri i gjedheve të racës së egër (siç njihet në këto anë), por
edhe numri i bollicave nuk ishte i vogël. Ndërsa, kohëve të fundit sidomos pas luftës kemi
ndryshim nga blegtoria ekstenzive në atë intenzive, numri i kafshëve është zvogluar dukshëm, ku
kullosat shfrytëzohen shumë pak nga kafshët, sidomose vlen për t’u theksuar se familja e bollicës
po zhduket dita – ditës në këto treva.
Edhe te familjet tjera kemi zvoglim të numrit, duke filluar nga: delet, gjedhit të egër, dhisë, etj,
Mirëpo, kohëve të fundit kemi rritje të fermave moderne të gjedhëve shumë produktive dhe
40
cilësore. Blegtorët nga fshatrat e Malishevës me fermat moderne të tyre sigurojnë të ardhura
bukur të mira për familjen e tyre.
Në këto treva janë evidente fermat e gjedhëve, pastaj ato të dhive dhe të deleve. Këto ferma u
ngritën falë donacioneve nga donatorë të ndryshëm apo edhe nga mjetet vetanake të fermerëve.
Bletaria: Ajri i pastër, uji i mjaftueshëm, gjelbërimi i madh, plantacionet e ndryshme i
mundësojnë komunës së Malishevës që të zhvillojë këtë degë të rëndësishme të ekonomisë në
vendbanimet rurale të saj. Lufta e fundit nuk e la pa e prekur edhe sektorin e bletarisë.
Bletarët e Malishevës, pas luftës u ndihmuan nga donacionet e ndryshme në ripërtritjen e numrit
të bletëve, trajnime të ndryshme të bletarëve, e mjete të punës për ta. Edhe te bletarët e kësaj
treve vërehet një avancim i bletarëve, se tash bletarët më nuk e bëjnë punën primitive siç e bënin
dikur me koshere, por tash me sanek me zgjoje të posaçme, pastaj nuk bëhet mbytja e bletës për
mjaltë, bëhet shumim bashkëkohor i tyre, shumohen amat e tyre dhe disa avancime shumë
moderne për bletarët.
Në këtë territor kemi disa bletarë të njohur të cilët në kopshtet e tyre kanë rreth 150- 200 familje
bletësh dhe sigurojnë të ardhura të mira nga mjalti i cili është shumë kualitativ. Fshatrat e
komunës së Malishevës që të merren me bletari janë: Fshati Banjë, Bellanicë, Ngucat, Bardhi,
Lladroc, Lubizhdë, Damanek, etj.
2.8. Tregëtia dhe ndikimi i saj në zhvillimin e popollsisë
Burimet kryesore të të ardhurave të qytetarëve të Malishevës janë: prodhimi (kapacitetet
prodhuese-mikro, të cilat punësojnë 2-10 punëtorë), bujqësia (ekonomitë familjare), tregtia
(bizneset private, që punësojnë 2-6 punëtorë), asistenca sociale, etj22
Komuna e Malishevës, në aspektin e zhvillimit ekonomik, përfshihet në radhën e komunave më
të pazhvilluara të Kosovës. Niveli i zhvillimit ekonomik e shoqëror në territorin e komunës së
Malishevës, është i ulët dhe si i tillë manifestohet edhe në shkallën e ulët të popullsisë
ekonomish aktive, veçanërisht të popullsisë femërore, si dhe transformimit të ngadalshëm të 22 Komuna e Malishevës, DPRZH “ Analiza Shoqërore- Ekonomike, 2003, fq. 9.
41
strukturës social- ekonomike të popullsisë23. Përqindja e popullsisë aktive është jo vetëm e ulët,
por ajo është edhe nën mesataren e Republikës së Kosovës, ndërkaq popullata e mbajtur përbën
tri të katërtën e popullsisë së gjithëmbarshme24. Në këtë komunë veprimtarinë e tyre e zhvillojnë
rreth 900 subjekte afariste.
Në sektorin privat (biznese private), janë të punësuar 2620 punëtorë.
Numri i punëtorëve sipas strukturës gjinore është:
• Meshkuj 2305 punëtorë apo 88.0 %,
• Femra 315 punëtorë apo 12.0 %.
Prej bizneseve dominojnë veprimtaritë tregtare, ndërtimore, transportuese, të industrisë së lehtë
përpunuese, zejtarisë etj.
Vetëm në qytezën e Malishevës operojnë:
- 8 - biznese prodhuese ; - 180 - biznese tregtare; - 44 - biznese zejtare; - 36 - biznese hoteliere; - 74 - biznese transportuese; - 11 - biznese shërbyese; - 26 - biznese tjera._______________
379 – biznese të ndryshme (gjithsej)
23. Islami H., Kosova dhe Shqiptarët, Prishtinë, 1990, fq.221 24. Po aty, fq.221
42
Numri i bizneseve tregtare dhe zejtare në (në numër 941) të regjistruar, janë kryesisht pronë e një
ndërmarrësi. Disa nga këto biznese (ndërmarrje) kanë bankrotuar ( janë çregjistruar), ndërsa,
disa tjera nuk veprojnë vazhdimisht, ose nuk veprojnë fare (janë pasivizuar)25.
Pasuritë natyrore: Në komunën e Malishevës nuk ekziston asnjë objekt industrial, mirëpo në
këtë komunë ekzistojnë burime të mëdha të pasurive nëntokësore, si p. sh:
• Në fshatin Guncat, ekziston xehja e dolomitit, nga përpunimi i të cilit mund të
përfitohen: pllakat e qeramikës, tullat e shamotite, gëlqeres, etj.
• Në fshatrat e Banjë dhe Astrazub, ekzistojnë rezerva të gurit te mermerit, rrasave
dekorative, etj.
• Në fshatrat e Bardh, Senik, Guncat, Llapçevë, ekzistojnë rezerva të gurit gëlqeror..
• Një sasi shumë e madhe e rezervave të thëngjillit gjendet në vendbanimet e Kijevës,
Bubavecit, Mleqanit, Llozicës, Vërmicës, Drenocit.
Sipas një studimi të bërë në kohën e fundit, rezervat e thëngjillit(linjitit) në bazenin e Kijevës
llogariten që i kalojnë 1 bilion ton, dhe gjendet në një thellësi prej 12 metra, ndërsa në anën e
Vërmicës dhe Drenocit gjendet edhe në sipërfaqe26. Në territorin e komunës së Malishevës janë
prezentë rezervat e linjitit, sidomos në anën veriore të saj në vendbanimet: Kijevë, Bubavec,
Mleqan, etj. Mirëpo, këto rezerva te mundshme ende nuk ekspluatohet dhe as që janë verifikuar
tërësisht.
Në fshatin Astrazub gjenden rezervat e gurit të mermerit i cili në të kaluarën është eksploatuar,
kurse tani në këtë territor kemi vetëm një gurëthyes privat. Tani për tani e vetmja pasuri është
sipërfaqja e tokave të punueshme, pyjeve dhe disa tokave djerrina që dikur ishin të njohura si
plantacione të vreshtave të rrushit dhe parcelave të vishnjeve.
25 Komuna e Malishevës, DPRZH “ Analiza Shoqërore- Ekonomike, 2003, fq. 11. 26 Po aty, fq. 9.
43
2.9. Hoteleria si degë e rëndësishëm në zhvillimin e popullsisë
Një veprimtari e re ekonomike dhe mjaft e rëndësishme për komunën e Malishevës është
hoteleria. Në teritorin e Malishevës veprimtarin e tyre hoteliere e ushtrojnë:
-24 restorante, kafiteri, diskoteka, në të cilat janë të punësuar rreth 50 punëtorë.
- 9 gjelltore, qebaptore, çajtore, ku jane te punësuar 18 punëtore.
- 11 ëmbëltore, byrektore dhe piceri, ku janë të punësuar 11 punëtorë27
Fotografia nr. 7.
Restaurant Kështjalla në fshatin Banjë
27 Komuna e Malishevës, DPRZH “ Analiza Shoqërore- Ekonomike, 2003, fq. 12.
44
2.10. Turizmi si degë më prespektivë për zhvillimi e popullsisë
Potencialet e vlerave turistike të komunës së Malishevës përmbajnë elemente të cilat përcaktojnë
shkallë relativisht të lartë të valorizimeve turistike në komunë.
Territori i komunës së Malishevës disponon me një numër relativisht të madh të begative
natyrore dhe kulturore që krijojnë një territor atraktiv turistik, ku mund të zhvillohen aktivitete të
shumta turistike.
Komuna e Malishevës disponon me potenciale të rëndësisë:
1. Kanjoni i lumit Mirusha,
2. Burimi termal në fshatin Banjë,
3. Shpella e flladit në fshatin Panorc
4. Malet e Berishës.
Turizmin hidrografik në territorin e Malishevës e karakterizojnë:
1. Ujëvarat – kanjonet, liqene, dhe pishina.
Pjesa burimore përbëhet prej dy degëve (përrenjve): Përroi që rrjedh nga Guncati dhe përroi që
rrjedh nga Bllaca. Të dy këto përroje bashkohen në të hyrë në fshatin Bellanicë dhe formojnë
lumin e Banjës (Mirusha). Gjatësia e lumit Mirusha është 32 km, përbëhet prej 38 degëve, të
cilat pjesërisht apo tërësisht thahen gjatë vitit.
Kriteret tipike të lumit fushor i plotëson në fshatin Bubël, ku me meandrat (lakesat) e tij
gjarpëron këtë fshat. Lumi Mirusha grykëderdhjen e ka në lumin Drini i Bardhë.
Sasia e ujit që derdhet në grykëderdhje është:
- maksimalja 4.48 m/3 sek,
45
- minimalja 0.30m/3 sek,
- mesatarja 2.13m/3-sek
Karakteristikë për këtë lum është se në kilometrin e 6-7 ka rritje të temperaturës për 2-3 g/c
(vendi ku bëhet bashkimi i lumit të bazenit me Mirushën).
Në të kaluarën nëpër disa fshatra ku ka kaluar ky lum kanë ekzistuar disa mulli të gurit (rreth10
sosh), të cilët kanë shërbyer për bluarjen e grurit, misrit, elbit, etj.
Në pjesën e poshtme të lumit Mirusha, në një gjatësi 2 km, është krijuar kanjoni me 16 liqene
karstike lumore të madhësive të ndryshme, të lidhura në mes veti me ujëvarë spektakulare të
gjatësive deri në 21m (për nga madhësia e dyta në Kosovë pas asaj të Radavcit- burimi i Drinit të
Bardhë).
Anët e kanjonit në disa vende janë të thella deri në 100 m. Numri i ujëvarave në këtë kompleks
të lumit Mirusha është 13.
Fotografia nr. 8.
Ujëvarat e lumit Mirusha
Liqenet-Karakteristikat më të shquara morfologjike të kanjonit të lumit Mirusha janë 16 liqene
të mëdha dhe të vegjël.
Liqenet sipas veçorive fizike dhe dimensioneve të tyre ndahen në tri grupe:
46
1. Liqenet e epërme, 1-8
2. Liqenet e mesme, 9-12
3. Liqenet e poshtme, 13-16
Liqenet e epërme: janë liqene të cekta për nga thellësia. Thellësia e tyre sillet nga 1.2 m -
2.8m. Dallohet liqeni i tetë i cili është më i thellë 6.4 m dhe i gjerë 18.5 m. Këto liqene janë të
lidhura në mes vete njëri me tjetrin përmes ujëvarave, ndërsa kur ka sasi të madhe të ujit, 7
liqenet e epërme bëjnë lidhje të tërësishme natyrore të tyre. Për dallim prej liqeneve të poshtme
dhe të mesme, liqenet e epërme nuk mund të vizitohen nga vizitorët, sepse nuk është rregulluar
rrugë shtegu përkatëse.
Liqenet e mesme: veçohen me ujëvara të larta prej 21 m. Thellësia mesatare e liqeneve është
5 m. Edhe të këto liqene vizitat janë të vështirësuara për shkak të hyrjes së madhe të terrenit.
Liqenet e poshtme: janë më të mëdhenj dhe më të vizituar nga liqenet tjera të këtij kanjoni
piktoresk. Thellësia mesatare e këtyre liqeneve është 4 m. Karakteristikë e këtyre liqeneve të
lumit është se janë mjaft të pasur me peshq.
Karakteristikë për liqenet e poshtme është sepse janë të pasur me peshq. Peshqit që rriten në
lumin Mirusha janë: krapi, mylyshi, mrena, etj.
Turizmi balnear: Turizmi balnear në komunën e Malishevës karakterizohet me burimin termal
“Banja” në fshatin Banjë. Fshati Banjë përkatësisht burimi termal në fshat, gjendet në pjesën
lindore të territorit të komunës së Malishevës, në një lartësi mbidetare rreth 550 metra mbi
nivelin e detit. Vetë burimi gjendet në mes të fshatit me mundësi zgjerimi në pjesën e poshtme,
mirëpo prona është private. Burimi është me tipare të veçanta termominerale, shëruese (shëron
sëmundjet e lëkurës, të lukthit etj.).
47
Temperatura e ujit është konstante gjatë tërë vitit (22.2 - 22.4 gradë celsiues). Në arealin e
ngushtë dhe të gjerë të Banjës, kushtet ekologjike edhe pse nuk janë krejtësisht të kënaqshme,
megjithatë duke pasur parasysh mbulesën pyjore, mund të vlerësohen si të volitshme.
Fotografia nr.9.
Pishina ekzistuese në fshatin Banjë
Karakteristikat kryesore të pishinës së Banjës janë:
- Pishina ekzistuese është ndërtuar në vitin 1975, me një sipërfaqe prej 1450m/2,
- Pishina pas luftës është riparuar disa herë,
- Sipërfaqja për rrezitje e pishinës është 0.45ha,
- Pishina është mjaft tërheqëse për vizitorë.
48
Bukuritë natyrore, bukuritë hidrografike të llojllojshme në të cilën mund të krenohen pak fshatra.
Si rrallë diku tjetër, në Banjë u ofrohet e u imponohen këto vepra të natyrës e të njeriut, që
emocionojnë jo vetëm fshatarin e thjeshtë, por edhe “Nomadet bashkëkohor”, ata që dinë të
kënaqen me bukuritë e kësaj pishine piktoreske dhe shumë tërheqëse për vizitorë. Me qëllim të
pasqyrimit të mundësive të shfrytëzimit të ujit termal në fshatin Banjë, komuna e Malishevës ka
hartuar një elaborat i cili në vete përmban mundësi programore dhe hapësinore të zhvillimit të
aktiviteteve përkatëse të cilat bazohen në shfrytëzimin e fenomenit natyror të këtij burimi.
Gjatë sezonit të verës pishinën e Banjës e vizituan:
- Në vitin 1981, 20.000 - 25.000 vizitorë28.
- Në vitin 1997, 30.000 - 32.000 vizitorë29.
- Në vitin 1999, 32.000 - 34.000 vizitorë.
- Në vitin 2000, 38.000 - 40.000 vizitorë.
- Në vitin 2001, 46.000 - 48.000 vizitorë.
- Në vitin 2002, 32.000 - 34.000 vizitorë.
- Në vitin 2003, 18.000 - 20.000 vizitorë.
- Në vitin 2004, 23.000 – 25.000 vizitorë.
- Në vitin 2010, 20.000 – 23.000 vizitorë.
- Në vitin 2013, 18.000 – 20.000 vizitorë.
Arsyeja e rënies së numrit të vizitorëve është hapja e shumë pishiniva private në Kosovë, edhe
pse për kahe, pastertia e ujit, madhësia e pishinës dhe vetit sheruese te tije ase nje pishinë nuk
është konkurente me të.
28. Bazat Programore –hapësinore të rregullimit dhe ndërtimit të kompleksit rekreativo-sportiv – Banjë,Përmbajtje e shkurtër EUP-Prishtinë.1981 29 . Bekim Samadraxha “Valorizimi turistik i Banjës së Malishevës” Planeti i kaltërt. nr.5. Prishtinë, 1997.
49
Turizmi Sperologjik: Për shkak të përbërjes së terrenit nga shkëmbinjtë karbonatik (gëlqeror),
territori i komunës së Malishevës është mjaft i pasur me monumente natyrore – shpella, një seg-
ment mjaft i rëndësishëm në zhvillimin e turizmit.
Monumenti natyror më i njohur në komunën e Malishevës është Shpella e Flladit në fshatin
Panorc.
Shpella e Flladit - gjendet rrëzë masivit malor të Zatriqit. Shpella e Flladit u zbulua në vitin
1992. Është dukuri e rrallë natyrore, sipas hulumtimeve thuhet të jetë si motër me shpellën e
Gadimes (Lipjan). Gjatësia e kanaleve të hulumtuara deri më 22/09/2000, në Shpellën e Flladit
është 945m. Shpella është e pasur me stoli shpellore (stalactite dhe stalagmite).
Fotografia nr. 10.
Peisazhe nga Shpella e Flladit në fshatin Panorc
Një ekip hulumtuesish gjerman (ISAAK) dhe disa vendorë (Qerim Kastrati) bënë disa hulumtime
nga 17/09/2000 - 22/9/2000.
50
Është premtuar që në vitet e ardhshme të vazhdojnë studimet dhe hulumtimet për gjetjen e
kanaleve që supozohet të jenë 2.5 km. Largësia e Shpellës nga Malisheva është 16 km. Interesimi
i vizitorëve për shpellën e Panorcit është rritur pas asfaltimin të rrugës Lumishtë-Turiakë-
Panorc-Mrasor.
Turizmi malor - Territori i komunës së Malishevës është territor kodrinoro-malor. Masivi i
maleve të Berishës arrin lartësinë më të madhe mbidetare në këtë komunë. Territori i maleve të
Berishës shtrihet në pjesën qendrore të Kosovës dhe ka largësi 17 km nga Malisheva. Malet e
Berishës shtrihen në katër qendra komunale: Drenasit, Lipjanit, Therandës dhe Malishevës.
Masivi malor i maleve të Berishës është mjaft atraktiv dhe shumë tërheqës për vizitorë.
Karakteristikë themelore e këtij masivi është begatia e madhe e botës bimore dhe shtazore.
Konfiguracioni i terrenit dhe vlera autoktone turistike e shumë llojeve bimore që rriten në këto
pyje, e rrisin vlerën e këtij thesari natyror. Masivi malor i maleve të Berishës është mjaft i
përshtatshëm për të pushuar turisti. Një vend të rëndësishëm në turizmin bashkëkohor zë edhe
skijimi. Në malet e Berishës ekzistojnë kushte për zhvillimin e turizmit dimëror.
Fotografit nr. 11-12 .
Peisazh nga malet e Berishës Lartësia mbidetare që është rreth 1000 m , në malet e Berishës, ofron kushte të mira për
turizmin dimëror. Lartësia mbidetare, konfiguracioni i terrenit, faktorët klimatik janë faktorë
51
themelor për këtë lloj të sportit. Hulumtimi i terrenit dhe gjetja e lokacioneve të përshtatshme për
pozicionimin e kompleksit të shtigjeve për skijim dhe të objekteve përcjellëse janë
domosdoshmëri. Kohëzgjatja e shfrytëzimit të kësaj qendre turistike do të jetë 4 –5 muaj
(vlerësim).
Turizmi antropogjen: Objektet që janë ndërtuar nga dora e njëriut dhe shërbejnë si objekte të
kulturës, fetare( të kultit) ndryshe njihen edhe si objekte antropogjene. Në teritorin e komunës së
Malishevës i kemi disa objekte turistike antropogjene, ku do i paraqesim në vijim:
• Ura e Rabaxhive,
• Kullat e gurit,
• Xhamitë,
• Kisha,
• Tyrbja.
52
Ura e Rabaxhive në fshatin Bubël Ura e Rabaxhive në fshatin Bubël, e meremetuar në shek. XVIII (viti 1758), tani jashtë
përdorimit, në shekullin e kaluar, ka lidhur regjionin e Kosovës me Dukagjin e përtej Adriatikut.
Ura është mjaft e dëmtuar, ndërsa është e nevojshme që të bëhet renovimi i saj dhe kërkon një
përkujdesje më të madhe institucionale.
Fotografia nr. 13.
Ura e Rabaxhive ne fshatin Bubel
Quhet ura e Rabaxhive në të kaluarën kishin udhëtuar tregtarët nga: Shkodra- Gjakova- Ferizaj
ose Vushtrri. Kjo urë është ndërtuar nga familja Kusari.
53
Kullat e gurit Fshati Llapqevë ka monumente të vjetra të kulturës kombëtare shqiptare siç janë shtëpitë kulla.
Këto objekte kanë mbetur pa një përkujdesje të duhur. Kjo kullë është trikatëshe, është e ndërtuar
nga guri, ka mure të trasha, është e mbuluar me rrasa. Banorët e fshatit tregojnë se kulla është
mjaft e vjetër, ata thonë se ka pasur edhe kulla tjera në fshat, mirëpo disa nga to i dogji lufta e
disa të tjera nuk i rezistuan kushteve atmosferike. Problemin e rezistencës së faktorëve klimatikë
e ka edhe kjo kullë, që tash thuajse është dorëzuar karshi këtyre faktorëve.
Fotografia nr. 14 .
Kullat e gurit në fshatin Llapçevë
Nga foto vërehet se kjo kullë në një të afërme të shpejtë do të bie në tokë nëse nuk ka ndonjë
përkujdesje institucionale. Ky lloi i turizmit njihet edhe si turizëm antropogjen, sepse është i
ndërtuar nga dora e njeriut, dhe dëshmon një kulturë dhe traditë të lashtë shqiptare.
54
Fshati Banjë shquhet me monumente të vjetra të kulturës kombëtare. Në fshatin Banjë ekzistojnë
objekte të vjetra të kulturës shqiptare – shtëpitë kulla. Këto shtëpi kulla janë prezente në disa
lagje në fshatin Banjë, duke filluar nga: Hazrolli, Shurdhaj, Binishi, Samadraxhaj dhe Begaj.
Fotografia nr.15.
Shtëpia kullë në lagjen Hazrolli në Banjë
Karakteristikë për këtë kullë është se i ka rezistuar kushteve atmosferike dhe ende përdoret për
banim. Kjo kullë është e punuar jashtzakonisht mirë dhe në dukje është shumë e bukur.
Kulla është dykatëshe, është e ndërtuar me gurë, është e mbuluar me rrasa, ka 12 driare (frangji)
në katin e dytë në anën lindore. Kurse, në katin e parë ka vetëm një dritare dhe derën e hyrjes, e
cila është me qemere.
Krahas faktorë natyror dhe social një rol të rëndësishëm në zhvillimin e popullsisë luajnë edhe
faktori religjioz. Në territorin e Malishevës dallojme këto objektet fetare në komunën e
Malishevës janë:
55
• Xhamitë, të cilat gjinden në fshatra: Marali, Bellanicë, Banjë, Vërmicë, Bubavec,
Astrazub, Lubizhdë, Ngucat, Malishevë etj.
• Kisha, e cila gjendet në fshatin Kërvasari.
• Tyrbja e cila gjendet në fshatin Maxharrë.
2.11. Roli i faktorit social ne zhvillimet e popullsise se Malisheves
Këta faktorë me larminë e vecurive dhe tiparëve që bartin me vehte në vehte luajnë një rol të
rëndësishëm në ngulimet e popullsisë në një territory të caktuar, në shpërndarjen e mëtejme të
kësaj popullsise, në zhvillimet e larmishëme në vendbanimet e komunës së Malishevës.
Theksojme se ndikimet i faktorëve social në zhvillimet e popullsisë më tepër ka qenë i orjentuar
në aspekte të tilla, që lidhen me pasojat sociale te zhvillimit ekonomike, sidomos kjo zone e cila
ishte mjafte e dobët në aspektin ekonomik, ku ishte e lidhur popullsia me ndikime direkte sociale
brenda këtij territory jo aqë të madhë për nga siperfaqja por me dallime të mëdha në aspektet
sociale, si në arsim, shëndetësi, mjedise, karriera profesionale, etj.
Këta faktorë ndikuan që ky territory mose të ofroi disa kushte elementare sociale, sidomos te
vendbanimet e thella malore, ku u paraqiten edhe raste te shpeshta te lëvizjeve të popullsisë nga
fshati Shkozë, Gurbardh, Kërvasari, etj, drejtë qytezën së Malishevës, apo edhe në qendra tjera
të Kosovës , si në Prishtinë, Prizren, Gjakovë, Suharekë, Klinë, Pejë, etj.
56
3. Dinamika e zhvillimit të popullsisë në komunën e Malishevës
Popullsisa, shpërndarja dhe përqëndrimi i sajë është nën ndikimin e një numri faktorësh. Si
rerzultat i bashkëveprimeve të tyre edhe popullsia e një teritori të caktuar është e destinuar që të
përqendrohet në kët teritor ose orjentohet drejt teritoreve të reja30. Malisheva si territor akoma
pake i zhvilluar ne krahasim me territoret e tjera te Kosovës, ne aspektin ekonomik dhe shoqëror
dhe me një popullate relativisht te madhe 54. 614 banore ne vitin 2011 ose rreth 3,1 % te numrit
te përgjithshëm te Kosovës. Lëvizja natyrore e popullsisë me komponentët e sajë, nataliteti dhe
mortaliteti që si rezultat në mesë të tyre del shtimi natyror, paraqet faktorin më të rëndësishëm, jo
vetëm të zhvillimit demografik si proces kompleks historiko–shoqëror, por edhe të zhvillimit të
gjithëmbarshëm ekonomiko-shoqëror. Komponentët e kësaj lëvizje në mënyrë reale pasqyrojnë
zhvillimin ekonomik –shoqëror nëpër etapa të caktuara historike. Kjo lëvizje njëherësh më së
miri tregon për kohën e hyrjes së popullsisë së caktuar nëpër faza të caktuara të tranzicionit
demografik.31
Lëvizja natyrore e popullsisë (nataliteti, mortaliteti, shtimi natyror) hynë në radhën e sektorëve
më të rëndësishëm jo vetëm në zhvillimin demografik si proces kompleks dhe në pikëpamje
shoqërore-historike i përcaktuar, por edhe të zhvillimit të përgjithshëm shoqëroro-ekonomik dhe
të transformimit të nivelit të tij. Origjina dhe zhvillimi i shoqërisë njërëzore, nëpërmjet
evidentimit të fazave të lindjeve së njëriut dhe zhvillimit të tijë, lokalizimit dhe shpërndarjes në
periudha kohore të ndryshme, si dhe dinamikat e zhvillimit të popullsisë në vite, janë disa nga
çështjet më të rëndësishme që gjeografia e popullsisë e ka për detyrë në studimet e saj32.
Kjo ishte periudha e viteve të 40-50-ta33, kur ishin edhe fillet e rritjes së studimit të popullsisë
në dimensionet e ndryshme në shtetet e zhvilluar, kurse për komunën e Malisheves këto
30 . A. Sokol, Gjeografia e popullsisë dhe e vendbanimeve , Tiranë- 2007, f. 25 31. Baletiç A. W. Demografia, popullsia dhe zhvillimi ekonomik, GTMM. i KSAK, Prishtinë, 1978, f. 70-73. 32 . A. Sokol, Gjeografia e popullsisë dhe e vendbanimeve , Tiranë- 2007, f. 18-19. 33 . A. Sokol, Gjeografia e popullsisë dhe e vendbanimeve , Tiranë- 2007, f. 16
57
evidentime të rasteve të ndryshme që kishin të bënin me problemet e popullsisë ishin minimale
apo më mirë të themi se vetëm sa kishin filluar.
Harta nr. 8.
Lëvizja e numrit të përgjithshëm të popullsisë sipas vendbanimeve
të Malishevës, prej vitit 1948, 1953, 1961, 1971, 1981, 2005.
Burimi: MAPH
Sikurse nëpër shumë komuna të Kosovës nëpër të cilat rolin dominues në rritjen e popullsisë e
luan pikërisht shtimi natyror, prandaj edhe rritja e numrit të popullsisë në komunën e Malishevës
është dominonte. Për dinamiken e numrit të popullsisë në regjionin ekzistojnë disa të dhëna prej
vitit 1950 e deri në vitin 2005, të dhënat e lëvizjes së numrit të popullsisë për ketë treve diku i
58
gjejmë si te dhëna te kompletuar ne nivel te komunës, e diku i gjejmë ne kuadër te vendbanimeve
te shpërndara neper komuna fqinje te Malishevës.
3.1. Evulucioni i popullsisë së Malishevës në vite. Numri i popullsise. Periudhat e zhvillimit. Faktoret ndikues
Popullsia e Malisheves levizjen numerike e filloj nga viti 1948, ku kishte 16. 260 banor. Në vitin
1953, sipas regjistrimit të popullsisë në këtë territor kane jetuar 18731 banorë, ndërsa në vitin
1961 në këtë territor kane jetuar 21858 banorë, për periudhën 8 vjeçare popullata e Malishevës
ka pasur një rritje prej 3127 banorë. Nga viti 1961 deri në vitin 1971 popullsia e kësaj treve është
rritur për 6241 banorë. Sipas regjistrimit të fundit zyrtare te popullsisë të vitit 1981, komuna e
Malishevës kishte 36808 banorë, ndërsa sipas disa vlerësimeve në vitin 1991, kjo trevë kishte
52532 banorë, apo ndryshimi i popullsisë prej vitit 1981 në vitin 1991 ishte 15724 banorë, nëse i
referohem vlerësime të Drejtorisë për Planifikim, Rindërtim dhe Zhvillim (DPRZH) pran
Kuvendit Komunal të Malishevës, kjo komunë në vitin 2001 kishte 60.242 banorë, apo nëse i
bëjmë një krahasohet lëvizjes së popullsisë nga viti 1991 në vitin 2001 kemi një rritje prej 7710
banorë, ku nëse i bëjmë një krahasim periudhës 1981-1991 dhe asaj 1991-2001 kemi rrethe 50%
më pake rritje të popullsisë, shkaktare në ngecjen e rritjes se popullsisë ishte periudha e luftës siç
e kemi quajtur ne këtë punim të temës. Kjo trevë vazhdimisht e ka rritur numrin popullsisë, nëse
i referohem prape vlerësimit për numër të popullsisë 2001-2005, ku popullsia e Malishevës
kishte arritur numrin 54.613 banorë, ku ndryshimi ishte 17805 banore.
59
Tabela nr. 7. Ndryshimet e numrit te banorëve në vendbanimet e Komunës së Malishevës, nga 1948,dhe 2011
Nr Emri i Vendbanimit 1948 2011 Rritja e pop.
1. Astrazup 747 2192 1445
2. Balincë 389 1404 1015
3. Banjë 942 3639 2697
4. Bellanicë 757 2207 1450
5. Berishë 53 136 82
6. Bubavec 543 1753 1210
7. Bubël 247 636 389
8. Carrallukë 601 2226 1625
9. Carravranë 365 1567 1202
10 Damanek 330 474 144
11. Dragobil 310 1248 938
12. Gajrak - 289 289
13. Garaqevë - 115 115
14. Golluboc 136 551 415
15. Guriq 265 816 551
16. Janqishtë 109 326 116
17. Joviq 365 617 252
18. Kërvasari 449 790 341
19. Kijevë 779 1279 500
20. Lubizhdë 350 1641 1291
21. Lladroc 235 1708 1473
22. Lladroviq 196 1066 870
23. Llapçevë 301 1013 712
24. Llashkadrenoc 1188 3573 2385
25. Llazicë 521 1573 1052
26. Malishevë 427 3395 2968
27. Marali 451 1137 686
28. Maxharrë 124 419 295
39. Millanoviq 544 1281 737
30. Mirushë 223 787 564
31. Mleqan 460 1211 751
32. Ngucat 509 1639 1130
33. Pagarushë 793 1742 949
34. Panorc 625 997 372
35. Pllaqicë 237 716 479
36. Qypevë 102 525 423
37. Rudë - 535 535
38. Senik 163 1371 1208
39. Shkarashnik 185 971 786
40. Temeqinë - 851 851
41. Tërpezë 349 1115 766
42. Tërpezë e Poshtme - 460 460
43. Turjakë 533 1637 1104
60
Nga vlerat e dhëna në tabelën munde të konkludohet se numri i popullsisë së komunës në fjalë
tregon një rritje të vazhdueshme në të gjitha periudhat. Rritja e numrit të popullsisë nga një
periudhë në tjetrën në fillim nuk ishte i theksuar, duke filluar nga 6.4% në periudhën 1953-
1961 në 14.3 % në periudhën 1961-1971. Ndryshimet më të theksuara të rritjes së popullsisë u
vërejtën në periudhat 1971-1981 në 22.2 % në periudhën 1981-1991 në 23.7 %. Në periudhën
1991-2001 kemi 29.9 % rritje të popullsisë, periudha e fundit 2001-2005 kishte një rritje pre 10.1
%. Mirëpo, është interesante të ceket se edhe brenda kësaj treve kemi pasur ndryshime në
lëvizjen e popullsisë, si p.sh. rritjen më të madhe të popullsisë në qendrën komunale të
Malishevës, ku kemi një rritje të madhe të popullatës nga imigrimi se sa nga shtimi natyror,
sidomos kame parasysh periudhën e pasluftës së fundit. Si vendbanim qe u lakmua për kushte të
përshtatshme për jetës nga imigruesit e fshatrave për rreth nga komuna e Malishevës por edhe
imigrantë nga fshatrat tjera do te veçoja vendbanimin e fshatit Banjës, familjet që janë vendosur
në fshatin Banjë janë nga fshatrat Bllacë, Lladroc dhe Bellanicë. Me rritjen e numrit të banoreve
qofte nga shtimi natyror, apo nga imigrimi u rriten kërkesat për nevojën e banimit dhe
aktiviteteve tjera. Në këtë mënyre u zunë sipërfaqe të konsiderueshëm të tokës së punueshme,
duke u ndërtuar shtëpi pa plan dhe objekte të tjera ekonomike, me të cilat qytetaret e komunës se
Malishevës mundohet te sigurojnë te ardhurat për mbijetesën e tyre dhe te familjeve te tyre. Ku
disa nga fshatrat e kësaj komune janë shndërruar ne vendbanime të tipit të përzier
( as fshatra, as qytete), unë do i veçoja vendbanimet: Kijevë, Banjë, Astrazup, etj.
Në grupin e tjerë të vendbanimeve fshatare u bë një rritje relativisht e lartë e popullsisë për shkak
të shkallës së lartë të shtimit natyror dhe të rritjes së vazhdueshme të sajë, unë do i veçoja disa
vendbanimet: Drenoc, Bellanicë, Carralluke, etj. Me gjithë ekzodusin relativisht intensiv rural,
prapëseprapë ende është shumë më e lartë popullsia fshatare nga ajo bujqësore.
44. Vërmicë 347 985 638
Gjithsej 16.260 54. 613 38.353
61
Riprodhimi i popullsisë në komunën e Malishevës është jo ekonomik në kohën e fundit me
ngritjen e standardit jetësor, shkallës së arsimimit, e sidomos arsimimit të femrës, ku vije deri
diku të harmonizimi i proceseve demografike të popullsisë më zhvillimin shoqëroro-ekonomik.
Në vitin 1950, në territorin e Malishevës nuk kishte as një fshatë qe numëronte 1500 banore,
edhe në regjistrimin e popullsisë të vitit 1961 nuk e kemi as një fshatë, kurse viti 1971 i nxjerrë
dy fshatra me mbi 1500 banore (Banja dhe Drenoci). Rritja e fshatrave vazhdon, ku në vitin 1981
i kemi 5 vendbanime me mbi 1500 banore. Ne vitin 1991 numri i fshatrave me 1500 banore arrin
ne 10 vendbanime dhe për here te pare komunës se Malishevës i shtohen edhe 2 vendbanime me
nga 3000 banore, kjo rritje e popullsisë ne vendbanime te Malishevës vazhdoi edhe ne vitin
2005 ku kemi 12 vendbanime me 1500 banore dhe 3 vendbanime me mbi 3000 banore. Ne një
pjese te mire te fshatrave te Malishevës shkalla e natalitetit dhe e shtimit natyror është mjafte e
larte, por emigrimi është i forte sa qe > e gëlltite > jo vetëm tere shumën e shtimit natyror, por
edhe te një pjese te masës demografike me pare te pranishme gjë qe shprehet negativisht ne
jetën ekonomike te fshatit, në këtë komunë. Kjo komunë është e prekur mjaftë shumë nga
migrimet- emigrimi.
62
Grafikoni nr. 5.
Lëvizja e numrit të banorëve në Malishevë, nga viti 1948-2011
0
10000
20000
30000
40000
50000
60000
1948 1953 1961 1971 1981 20011
lëvizja enumrit tëbanorëve
Burimi: Regjistrimet e popullsisë dhe ekonomive familjare, 1953, 1961, 1971, 1981, 2011.
63
3.2. Shpërndarja gjeografike e popullsisë se Malishevës. Ndarja administrative dhe
tiparet e tyre. Faktoret ndikues në shperndarjen gjeografike
Sic kemi cekur edhe më lartë me popullsinë, zhvillimi e shpërndarjen e saj ne territorin e
Malishevës janë lidhur një sërë faktoreshdhe elementësh si të karakterit natyror, ashtu edhe
tëkarakterit ekonomik, shoqëror, fetar e social. Jo vetëm sot por edhe në të kaluaren popullsia e
Malishevës ka pasur dallime ne numrin e popullsisë falë faktorve natyror dhe atyre social. Në
vijim do të paraqesim në hartë shtrirjen e popullsisë sipas vendbanimeve.
Sipas regjistrimit të popullsisë në vitin 1948, kjo komunë kishte 39 vendbanime me 16.260
banorë. Kryesisht dominonin popullsia e vendbanimeve te rrafshtat, si: Banja, Malisheve,
Mirusha, Drenoci, etj. Fshatrat e cekura më lartë edhe në regjistrimin e vitit 2011 dominuan
për nga numri i popullsisë por me një rritje enormë të popullsisë fale faktorëve natyror dhe atyre
social.
64
Harta nr. 9
Shpërndarja e vendbanimeve të Malishevës, sipas numrit të popullsisë ne vitin 2011
65
Tabela nr. 8. Numri i banorëve nëpër vendbanimet e Komunës së Malishevës në vitin, 201134
34. ESK-Regjistrimet e Popullsi dhe ekonomive familjare sipas komunave dhe sipas lokaliteteve, me 1981.
Nr Emri i Vendbanimit 2011
1. Astrazup 2192
2. Balincë 1404
3. Banjë 3639
4. Bellanicë 2207
5. Berishë 136
6. Bubavec 1753
7. Bubël 636
8. Carrallukë 2226
9. Carravranë 1567
10 Damanek 474
11. Dragobil 1248
12. Gajrak 289
13. Garaqevë 115
14. Golluboc 551
15. Guriq 816
16. Janqishtë 326
17. Joviq 617
18. Kërvasari 790
19. Kijevë 1279
20. Lubizhdë 1641
21. Lladroc 1708
22. Lladroviq 1066
23. Llapçevë 1013
24. Llashkadrenoc 3573
25. Llazicë 1573
26. Malishevë 3395
27. Marali 1137
28. Maxharrë 419
39. Millanoviq 1281
30. Mirushë 787
31. Mleqan 1211
32. Ngucat 1639
33. Pagarushë 1742
34. Panorc 997
35. Pllaqicë 716
36. Qypevë 525
37. Rudë 535
38. Senik 1371
39. Shkarashnik 971
40. Temeqinë 851
41. Tërpezë 1115
42. Tërpezë e Poshtme 460
66
3.3. Lindëshmëria ne Komunën e Malishevës. Faktoret ndikues te lindshmërise dhe shpërndarja gjeografike e saj.
Proceset demografike për nga karakteret e tyre jo vetëm që janë shumëdimensionale dhe
afatgjate, në të cilët influencojnë një numër i madh i faktorëve të lidhur dhe të kushtëzuar në
mes vete, por ato njihen edhe me ndërlikueshmërinë e mënyrës së studimit të popullsisë sidomos
në territorin e Malishevës i cili ishte mjaft komplekës për studim. Prandaj, edhe komuna e
Malishevës si bashkësi politiko-territoriale është bartëse kryesore e shume funksioneve
shoqërore, ekonomike, kulturore dhe vetëqeverisëse te shoqërisë. Meqenëse këto funksione për
nga vëllimi dhe cilësia nuk janë territorialishte njësoi te shpërndara, komunat janë edhe bartëse te
dallimeve te rëndësishme ne shkallen e zhvillimit, pra edhe ne nivel jo te njëjte te natalitetit në
vendbanimet e ndryshme dhe kohë të ndryshme. Ka raste që për të njëjtën dukuri përdoret një
numër i madhe i nocioneve, të cilët në dukje të parë e kanë të njëjtin kuptim, por në veçanti
secila prej tyre ka karakteristikat e veta të veçanta , që në analizë i bën të dallojnë në mesë vete.
Lindshmëria-Nataliteti ju nënshtrohet faktorëve ekonomik-socialë dhe sociolo-psikologjikë.
Faktorët ekonomiko- socialë (arsimimi, shëndetësia, industrializimi, pozita e gruas në familje
dhe shoqëri, transformimi i familjes etj) janë faktorë që dominojnë në lëvizjen e natalitetit të
popullsisë. Edhe statistikat vitale te popullsisë i munguan komunës se Malishevës për ketë
periudhe, prandaj kjo është edhe arsyeja pse ne u mbështeta ne mesataret e natalitetit te
popullsisë se Kosovës. Arsyeja e mbështetjes ne mesataren e statistika vitale ne Kosovës është se
vendbanimet e komunës se Malishevës ishin te shpërndara ne katër komuna te Kosovës. Ne
komunën e Suharekës, Rahovecit, Klinës dhe Gllogocit. Mirëpo, unë shpresoi se nataliteti ne
komunën e Malishevës është edhe shume me i larte se niveli mesatar i Kosovës kure kemi
parasysh zhvillimin e saje ekonomiko-shoqëror, nga viti 1950-2005. Ne jemi të bindur se
43. Turjakë 1637
44. Vërmicë 985
Gjithsej 54. 613
67
nataliteti është shumë më i madhe në komunën e Malishevës se sa ne komunat fqinje, si ne
Suharekë, Klinës, Rahovecit, Drenasit, e gjithsesi ma i larte ne nivel te Kosovës. Arsyeja pse po
e them ketë është se Komuna e Malishevës është komuna me e pazhvilluar e Kosovës, ku i
mungonte kushtet elementare për jetë (periudha 1950-2005) por edhe tash. Shpërndarja e
vendbanimeve te Malishevës në katër komunat fqinje ndikoi ne komplikimin e te dhënave për
rrjedhën e statistikave vitale te popullsisë edhe ashtu te mangëta te dhënat për pjesën me te varfër
te Kosovës dhe të lëne pas dore nga pushtuesi serbe, kure kemi parasysh qe disa here ju maur e
drejta për te qene komunë. Kjo është arsyeja pse ne jemi orientuar ne mesataret e natalitetit ne
nivel të Kosovës, sepse nuk ekzistojnë te dhëna për statistikën vitale për komunën me te varfër te
Kosovës.
Bazuar në të dhënat ekzistuese statistikore mbi popullsinë dhe zhvillimin ekonomik dhe socal në
Malishevë, në periudhën 1950-2005, do të shohim se popullata shqiptare si popullate shumicë në
këto treva karakterizohet me natalitet mjaftë të lartë.
Nëse i bëjmë një analizë të ecurisë së natalitetit të popullsisë në zonën e mbyllur të Malishevës,
për periudhën e cekur më lartë do të vërehen disa dallime të konsiderueshme në disa varjabla
demografike në kuptim të ngushtë dhe të gjerë35, jo në nivel të fshatrave, sepse përafërsisht ne
këtë trevë varjablat janë të njëjta pore dallimet apo ndryshimet e varjamblave munde te
ekzistojnë në nivele të periudhave, duke aluduar në periudhat e punimit.
Nëse i bëjmë një analize rrjedhave te natalitetit të popullsisë për vitin 2003 ne komunën e
Malishevës kemi pasur 1328 lindje, 668 lindje kane qene te gjinisë mashkullore dhe 643 lindje te
gjinisë femërore. Te lindur te gjalle 1321, kurse te vdekur 7 raste. Të lindur të vdekur sipas
35. Varjablat demografike në kuptim të ngushtë janë mosha mesatare e popullsisë (mashkullore e
femërore) me rastin e hyrjes në martese , numrit të foshnjave të vdekura në 1000 foshnje të
lindura, numri i femrave të vdekura të moshës 20-49 vjet në 1000 femra të kësaj moshe ,
përqindja e femrave të martuara të moshës 20-49 vjeçare, numri i shkurorëzimeve në 1.000
martesa, përqindja e e femrave të moshës 20-34 vjet në raport me numrin e femrave të periudhës
fertile (15-49 vjet), përqindja e fëmijëve të lindur të gjallë në entet shëndetësore në raport me
numrin e përgjithshëm të fëmijëve të lindur të gjalle etj.
68
vendbanimit të përhershëm të nënës, gjinisë, statusit martesor të prindërve dhe vendit ku ka
ndodhur lindja. Ne vitin 2003 ne komunën e Malishevës kemi gjithsej 7 lindje te vdekura, 4 raste
te gjinisë mashkullore dhe 3 raste te gjinisë femërore. Ne vitin 2004 ne komunën e Malishevës
kemi pasur 1608 lindje, 854 lindje kane qene te gjinisë mashkullore dhe 754 lindje te gjinisë
femërore. Ne vitin 2004 ne komunën e Malishevës kemi gjithsej 8 lindje te vdekura, 4 raste te
gjinisë mashkullore dhe 3 raste te gjinisë femërore. Ne vitin 2005 ne komunën e Malishevës
kemi pasur 1953 lindje, 1024 lindje kane qene te gjinisë mashkullore dhe 929 lindje te gjinisë
femërore. Ne vitin 2005 ne komunën e Malishevës kemi gjithsej 16 lindje te vdekura, 9 raste te
gjinisë mashkullore dhe 7 raste te gjinisë femërore. Në spital kemi pasur 15 raste te lindjeve të
vdekura dhe 1 raste të lindjeve të vdekjeve e kemi pasur në shtëpi.
Determinante e zhvillimit ekonomik dhe shoqëror dhe të ndikimit të tyre në natalitetit, vende te
rëndësishëm zë tipi i familjes dhe pozita e femrës ne familje dhe shoqëri36, ku ne ketë komune te
izoluare jeta e femrës ishte mjafte e rende, sidomos ne bashkësitë e familjeve te mëdha qe ishte
karakteristike për këto treva (familje nga 60 anëtaresh). Jeta e femrës ishte mjafte e rende, kure
kemi parasysh edhe obligimet qe ka femra si faktor kryesore ne riprodhimin e njerizimit. Mirëpo,
është karakteristike të cekët se deri pas luftës nataliteti fshatrat e komunës së Malishevës ishte
përafërsisht i njëjte, ndërsa pas luftës kemi ndryshime te konsiderueshëm ne natalitetit e
fshatrave te Malishevës. Popullsia e kësaj treve është popullsi fshatare dhe bujqësore dhe i
përket organizimit të tipit tradicional te familjes, edhe pse kohëve te fundit kanë filluar
ndryshimet ne shume sektorë te jetës shoqërore-politike. Femra e Malishevës, sidomos femra e
fshatrave te thella malore , ku jeta e saje është ende e lidhur për suazat shtëpiake dhe riprodhimi,
ndërsa i vogël është numri i femrave të cilat, përmes punësimit, janë te angazhuara jashtë
ekonomisë familjare.37. Për te dhëna e punësimit te femrave fshatare ne ketë komune nuk
ekzistojnë të dhëna për periudhën e hulumtimit, do te përdorim te dhënat mesatare te punësimit
te femrës fshatare ne nivel te Kosovës, për periudhën 1950-2005, për tri periudhat e punimit ne
fjale. Ne periudhën e pare niveli i punësimit te femrës fshatare ne komunën e Malishevës, ishte
36. Islami H. , Fshati i Kosovës, Prishtinë, 1985, f. 87 37. Po aty , fq. 88.
69
rreth 12-15 % (vlerësim). Edhe periudha e dyte, apo periudha e luftës, nuk kishte ndonjë
ndryshim te dukshëm ne punësimin e femrës fshatare. Ne periudhën e pas luftës, kemi një ngritje
te lehte te punësimit te femrës fshatare ne sektorin shoqëror, ku mendohet që është rritur 15- 18
% (vlerësim). Prandaj, siç po shihet, të gjithë faktorët që ndikojnë në lëvizjen e natalitetit,
përkatësisht të zvogëlimit të tij, ishin deri vone në pjesën më të madhe të popullsisë të orientuar
nga niveli i lartë i natalitetit 38.
Meqenëse pjesa dërmuese e popullsisë se përgjithshëm te kësaj komune, ku popullsia e saje ne
periudhën riprodhuese, jetojnë ne zonat e thella malore akoma jetojnë ne kushtet te vështira
ekonomike, me shkalle te ulet te nivelit arsimor, etj, ku këto rrethana e inspirojnë natalitetin e
larte: fshati është forcë vitale dhe shoqërore e popullsisë. Në konstelacion të këtyre raporteve
sigurisht janë krijuar edhe disa paradispozita te caktuara psikologjike drejt numrit me te madhe
të lindjeve39. Jeta ne këto treva ishte mjafte e rënde, ku popullsia i siguronte te ardhurat nga
bujqësia dhe blegtoria, ku nevoja për fuqi punëtori ishte e madhe, veçenarishte fëmijët e gjinisë
mashkullore, të cilët në këto fshatra ishin si te shenjta, arsyeja pse ju jepte ky epitet fëmijëve te
gjinisë mashkullore është: trashëgimtar i emrit të familjes, krahë pune, kujdestari i prindërve ne
pleqëri. Për shkake te gjendjes se rende ekonomike, prindërit ishin te detyruar qe te lindeshin një
numër te madhe te fëmijëve meqenëse ata ishin te vetëdijshëm se një numër i fëmijëve do te jete
i vogël qe do te mbeten ne jete. Për rënien e natalitetit pra është i domosdoshme përparimi
ekonomike, qe i ka munguar dhe po i mungon komunës se Malishevës, shoqëroro dhe kulturor,
sepse te gjitha ndryshimet në lëvizjet e natalitetit te popullsisë tregojnë se ai koincidon me
ndryshimet në karakteristikat sociale, profesionale, arsimore dhe shëndetësore etj, të popullsisë e
të shoqërisë40. Për të ndryshuar rritjen e nataliteti te popullsi është e domosdoshme qe te kemi
ndryshime ne statusin e femrës ne familje dhe shoqëri, pavarësi ekonomik dhe ngritja e nivelit
kulturor-arsimor të saj. Ka disa elemente që po dhënë shenja pozitive ne zvogëlimin e nataliteti
në fshatrat e Malishevës, megjithatë ende mbetet pake shprese dhënëse një lëvizje e tille, sepse
38. Po aty , fq. 89. 39 . Islami H. , Fshati i Kosovës, Prishtinë, 1985, fq. 89. 40 . Po aty , fq. 89.
70
zhvillimi ekonomike ne ketë komune është ende i ulte, niveli arsimore, shëndetësor, po ashtu
është mjafte i ulte.
Në territoret e pazhvilluara (siç është komuna e Malishevës), që nuk janë në gjendur nën
çrregullime të fuqishme të proceseve dhe strukturave bazë demografike, sipas rregullit, barra
kryesore e riprodhimit biologjik bie në popullatën rurale, bujqësore dhe të paarsimuar, ku
komuna e Malishevës është raste tipik për studime. Të gjitha kërkimet demografike në botë, të
bëra në këtë shekull, veçenarishte këto 50 vjetët e fundit, treguan se femrat ekonomikisht aktive
lindin më pakë fëmijë se sa femrat e mbajtura, se edhe femra aktive edhe ato të mbajtura, se edhe
femrat aktive edhe ato të mbajtura të profesioneve bujqësore kanë shkallë mesatarisht më të lartë
të fertiliteti se sa femrat e profesioneve jobujqësore dhe se më shumë fëmijë lindin femrat
analfabete dhe ato pa përgatitje shkollore, ndërsa më pak femrat më nivel më të lartë të arsimit41,
në komunën e Malishevës, niveli i femrës së shkolluar është tejet i ultë. Kërkimet në përgjithësia
kane treguar se ka dallime në shkallën e natalitetit ekzistojnë në ekzistojnë në mes të këtyre
strukturave dhe kategorive: popullsisë fshatare (komuna e Malishevë), bujqësore (vendbanimet
rreth lumit Mirusha) dhe jo bujqësore (vendbanimet malore), aktive dhe të mbajtur, popullsisë në
sektorin individual në bujqësi, tregti dhe ndërtimtari, popullsia e shkolluar dhe ajo analfabete ( e
pashkolluar) , pastaj dallime në numrin e punësuar në profesionet e ndryshme (sektori sekondar-
ndërtimtaria, terciar- tregtia, hoteleria, në aktivitetet kuartare – shkollat, shëndetësia,
administrata, etj). Për popullsinë e komunës së Malishevës kërkimet kane munguar, mirëpo unë
mendoi se rrjedha e natalitetit te popullsisë nuk ka pasur shume ndryshime ne mesataren e
natalitetit ne mese te popullsisë fshatare dhe asaj urbane, pasi qe në këtë komunë nuk kemi
vendbanime urbane për këtë periudhe 55 vjeçare. Procesi i riprodhimit, sipas rregullit është
procese i pa rregullte sepse individi dhe çiftët bashkëshortorë nuk preokupohen me efektet e
ndryshme të lindjes në planin e përgjithshëm për territorin e caktuar.
41. Po aty. fq. 81.
71
Femra e komunës së Malishevës për periudhën 1950-2005 ishte mjaftë shumë e lidhur për
shtëpinë dhe jetët fshatare, ishte një numër i vogël i femrave që ishin të angazhuar jashtë
ekonomive familjare në sektorin shoqëror. Në territore të tilla ekonomikisht të pazhvilluar
(territori i komunës së Malishevës), siç theksuam edhe më parë, fëmijët si fuqi ekstensive,
punëtore herët inkuadrohen në disa procese të ekonomizimit, veçenarishte fëmijët e gjinisë
mashkullore të cilët në këto territore konsiderohet si trashëgimtare të emrit të familjes e të
pasurisë bujqësore. Edhe në fshatrat e komunës së Malishevës vërehet se ka filluar të rënie e
natalitetit si pas periudhave, kjo rënie e shkallës së natalitetit është e lidhur me përparimin
ekonomike, shoqërore dhe kulturore të kësaj komune. Të gjitha ndryshimet në lëvizjen e
natalitetit të popullsisë tregojnë se ai koincidon me ndryshimet në karakteristikat sociale ,
profesionale, arsimore dhe shëndetësore. Edhe pse ka filluar ndryshimi i statusit të femrës në
familje, shoqëri, pavarësimi ekonomike dhe ngritja e nivelit kulturor-arsimor të saje42. Femra e
Malishevës është e punësuar në arsim, shëndetësi, tregti, dhe politikë (30% e deputetëve në
asamblenë komunale janë femra). Në shoqëritë e zhvilluara familja si institucion shoqërorë
gjithnjë e më tepër po e humbë rolin e transmisionit të vlerave kolektive, ndërsa përtëritja e
familjes ka kontinuitet vetëm gjatë pjesës reproduktive të ciklusit familjare , e që fillon më
hyrjen në bashkësinë martesore, ku çiftet bashkëshortore në komunën e Malishevës e
shfrytëzojnë maksimalisht sepse hynë herët ne periudhën e martese dhe e shfrytëzojmë komplet
periudhën fertile. Për t’u riprodhuar një popullatë në përmasën e thjeshte është e domosdoshme
që brezi i grave në periudhën fertile (15-49 vjet) në tërësi të përtëritën përmes vajzave të tyre43
42. Islami H. , Fshati i Kosovës, Prishtinë, 1985, fq. 89. 43. Islami H. “ Studime demografike – 100 vjet të zhvillimit demografik të Kosovës, Prishtinë , 2005. fq. 63-64.
72
Lindjet dhe statusi martesor i nënës: Lindja –Konsiderohen njëra nga komponentet primare të
shtimit natyral , e cila shpreh numrin e të lindurve në promila ose në përqindje , në raport me
numrin e përgjithshëm të popullsisë .
Martesat në Komunën e Malishevës , konsiderohet një ngjarje e rëndësishme familjare dhe çifti
sidomos femrat hynë në moshë të re në martesë , ku kjo ndikon në zgjatje e periudhës
riprodhuse.
Në dokumentacionun e QGFM-ku mora dokumentacionin e 220 grave , ose mostra ishte nga 5
gra për se cilin fshatë.
Nga gjithsej 220 femra të martuara ,148 prej tyre apo 67.2% kanë lindur fëmijë , ndërsa 46 femra
apo 20.9% nuk kanë lindur fëmijë.
Femrat e martuara që ende nuk kanë lindur fëmijë kanë kryesisht moshë të re , ku janë edhe disa
raste të moshës 16-20 vjeçare .
Këto femra nuke kanë lindur fëmijë për faktin se ato sapo kanë hyrë në martesë , poro disa nga to
që kanë moshën 28-30 vjeç, nuk kanë lindur fëmijë për shkaqe të pa aftësisë biologjike -
fekonditeti44.
Kemi vetëm dy raste nga 220 raste të marrura si mostra për hulumtim të anketuara , nuk kanë
dhën përgjigjje për lindjet.
Femrat e pa martuara gjithsejt janë 15 raste , dhe të gjithat nuk kanë lindur fëmijë , për shkak të
statusit martesor të tyre .
Mosha e re është faktorë pse ato ende nuk kanë hyrë në martesë .Të gjitha ato jane të moshës
18-25 veçe.
Kemi vetëm tri(3) raste të femrave të shkurorëzuara , ku dy raste janë deklaruare se kanë pasur
fëmijë dhe një raste është deklaruar që nuk ka pasur fëmijë.
44 Fekonditeti nënkupton aftësin fiziologjike ose pjellurin potenciale të akterëve në procesin e përtërirjes biologjike
të popullsisë (femrat , meshkujt, çiftët bashkëshortore).
73
Dy rastet e shkurorëzuara që paten fëmijë ishin të moshës 25-29 veç , dhe rasti tjetër që nuk patë
fëmijë ishte i moshës 20 vjeç , gjë që tregon se se shkurorëzimi I saj ka ndodhur mbrenda një
kohe të shkurtërt pas martesës , arsyeja e ndarjesë ka qenë steriliteti i saj.
Ndonëse kurrë nuk nuk vërtetohej se kush ishte steril , gruaja apo burri, megjith atë faji hudhej
gjithmon gruas : ky fakt e mbante gruan në familje në pozitë labile , madje edhe nxirret
krejtësisht nga shtëpija45 .
Edhe në këto vise sikurse në viset tjera shqiptare përdoret shprehja: më mire pjellë-mirë e grue e
keqe se grue e mire e pjellë-keqe46.
Të lindurit gjallë sipas rradhës së lindjes: Në përgjithësi numri i lindjeve në komunën e
Malishevës është zvogluar dukshëm nga viti 1950 deri në vitin 2005 por ky ritëm i rënjës po
vazhdon edhe në ditët e sotëme.
Sipas të dhënave që mora nga QGFM ( 2005) për 220 vërehet se mbi se mbi gjysma e femrave
(220)të marruara si moster.
Të dhënat nga tabela tregojnë për një reduktim të madhe të lindjeve mbi 5 fëmijë .Mirpo femrat
që kanë lindur nga një fëmijë ende nuk kanë përfunduar lindjet , mirpo dëshira e çifteve të reja
është që të lindin nga dy fëmijë.
Nga grafikoni shihet qartë , se në përgjithësi ndikimi kryesor i lindjen e fëmijëve ka gjinija e
fëmijëve , dhe kjo tregon shumë qartë se ende në teritorin e komunës së Malishevës dominon
dallimi dhe trajtimi jo i barabart në mesë të fëmijëve të gjinisë mashkullore dhe femërore.
Shumica e femrave të marrur nga kjo mostër në komunën e Malishevës , që kanë lindur më
shumë se dy fëmijë , deklarojnë se dëshirojnë ende të lindin fëmijë , për faktin se në kuadër të
lindjeve të realizuar nuk kanë lindur fëmijë të gjinisë mashkullore
Për të qenë nataliteti pozitiv duhet:çdo femër të lindë 2.53 fëmijë47,mirpo në këto vise bruto –
norma48 ka pasur dallim nëpër periudha të caktuara të viteve.
45 Dr.Hivzi Islami “Dimensioni Demografik i Çështjes së Kosovës”-ETMMK-Prishtinë 1997,-fq.39 46 Po aty,fq.39 47Dr.Hivzi Islami “Dimensioni Demografik i Çështjes së Kosovës”-ETMMK-Prishtinë 1997, fq.23
74
Ne komunen e Malisheves popullates ofrohen sherbimet primare shendetsore. Ofrimi i ketyre
sherbimeve eshte organizue ne kuader te Qendres Kryesore Familjare me njesite e veta
organizative ne teren: Gjashte Qendra te Mjeksise Familjare me dhjete Ambulanca Shendetsore.
Ne kete sektor jane te angazhuar 5 punetore ne kuader te Drejtorise per Shendetesi dhe
Mireqenie Sociale dhe 128 punetore shendetsor prane QMKF dhe institucionet e saja percjellese,
prej tyre jane 20 mjek dhe stomatolog, 78 teknik medicional dhe 30 punetore ndihmes49.
Situata sociale ne komunen e Malisheves eshte me e renda pothuajse ne tere Kosoven. Ne
teritorin e Komunes se Malisheves 812 familje jetojne ne verferi te skajshme, ndersa 3000
familje te tjera jetojne ne minimum te ekzistences.
Të lindurit sipas moshës së nënës: Këto shineme që i grumbullova nga tereni (QGF-Malishevë,
mostra është 220 gra) tregojn se lindshmëria sipas moshës së nënës ka ndryshuar dukshëm
krahasuar me periudhat e kaluar .
Më parë në këto vise femrat hyenin shumë herët në martesë dhe menjiher pasë martesës
realizonin lindjet e para .Kjo tregon se një numer i konsiderushëm i tyre fillonin lindjet e para.
Kjo tregon se një numer i tyre fillon lindjet që nga mosha 16veçare , dhe kështu edhe periudha e
riprodhimit biologjik ishte më e gjatë dhe rezulton me një numër më të madhe të lindjeve .
Nga tabela shihet qartë se mostrat e marrur për hulumtim në QGFM , tregojne se grup-mosha e re (15-19)
nuk kanë realizuar as një lindje .
Grup-moshat 25-29 vjeç , më tepë se gjysma e femrave kanë realizuar lindjet e dytë.
Në grup-moshat mbi 40 veç janë zvogluar dukshëm lindjet , dhe kjo tregon se femrat e përfundojn më
herët periudhën e riprodhimit biologjik krahasuar më periudhat e më hershëme kohore , kur femrat
lindshin fëmijë gjatë gjith peridhës fertile.
48 Bruto –norma e riprodhimit tregon numrin mesatar të lindur gjallë të gjinisë femërore , të cilen vajza e lindur
gjalle sot do të linde gjatë periudhës së saj riprodhuse , më kusht që fërtiliteti të mbetët i njëjtë sikurse dhe fertiliteti
i brezave të grave në vitet e vështruar dhe më kusht që as një vajzë e lindur gjallë të mos vdes pa e përfunduar
periudhën fertile. 49 KK-Malishevë ,DSH&DPRZH-2004
75
Po ti bëjm një krahasim të lindjeve sipas moshës së nënës , nga viti 1950-2005 , do të vijëm në konkludim
se femrave ju ka zvogluar periudha fertile dhe natyrisht se kemi edhe zvoglim të lindjeve.
Tabela nr. 9. Lëvizja së natalitetit në Kosovë dhe krahasimi me komunën e
Suharekes dhe Malishevës nga viti 1950-2005 (në promila)
Burimi: Regjistrimi i popullsisë (1948, 1953,1961,1971,1981), dhe vlerësimi i popullsisë për vitin ( 1991,1998)
Nga tabela po vërehet se kemi një rënje permanente te natalitetit duke filluar nga viti 1950 ku
nataliteti ka qenë 53.2 pomila (vlësim) , në vitit 1953 nataliteti bie në 48.0 promila , ndërsa në
vitin 1961 kemi një rritje të vogël të natalitetit 48.1 promila .Sipas të dhënave statiskore të
popullsisë në viti 1971 kemi një rënjë të natalitetit në 44.0 promila .
Popullsia e komunës së Malishevës për periudhën 21 vjeçare ka pasur një natalitet mesatare prej
48.3 promila , ose 2.3 promila mesatarja vjetore e natalitetit për periudhen 1950-1971.Ramje
përmanente ne natalitet kemi pasur edhe në vitin 1981 në 39.9 promila , mirpo , sipas vlerëmit
ramja e natalitetit ka vazhduar edhe ne vitin 1991, ku kemi pasur 37.0 promila.Me keqësimin e
situatës së sigurisë në Kosovë nataliteti fillon të bie në 34.9 promila në vitin 1998.
Të dhënat e shënuara në tabelë përcjellin lëvizjet e shkallës së natalitetit për dy komuna , atë të
Suharekës-Therandës dhe komunën e Malishevës dhe mesataren e nivelit të natalitetit në Kosovë
për periudhën 1950-1998, të cilat kanë shkallë relativisht të diferencuar , pastaj ndryshim në
struktura etnike e social-kulturore jo të barabartë , për çka fletë edhe vetë shkalla e ndryshimeve
e kësaj komponente si një pasojë e rrethanave të zhvillushmërisë ,mirpo gjendja e tashëme është
50 Vlerësime sipas autorit.
Vitet 1950 1953 1961 1971 1981 1991 2001 2005 Kosova 46.1 42.6 41.9 37.5 37.2 26.68 16.8 14.2 Malisheva 53.2 48.0 48.1 44.0 39.9 37.0 27.0 25.350 Suhareka 49.2 46.8 47.4 43.7 38.1 36.0 26.2 24.1
76
vetëm një fazë kaluese , të cilën e kanë perjetuar edhe regjionet më të zhvilluara në vendë edhe
jashtë vendit , siq do të kaloi edhe kjo trevë.
Komuna e Malishevës edhe përkundër shkallës së lartë të natalitetit të popullsisë në kohën e
fundit vrehët një ranjë që sado e vogël , deshmon se edhe popullsia e komunës së Malishevës ka
depërtuar në ndikimin e kontrollit të lindjesë si pasojë e ndikimit të faktorve socio-ekonomikë
dhe socio-psikologjikë.
Mirpo nataliteti ende është i lartë për arsye se gruja plotësisht mbyllet në suaza të familjës,
kështu pengohet aktiviteti ekonomiko-shoqëror jashtë familjesë.
Pra do të pasoj gradualisht shkalla e zvogëlimit e cila kapër të arritur deri në masën e kushtëzimit
të ripërtritjes , përkatësisht riprodhimit biologjik të popullsisë , për tu ballafaquar me probleme
demografike të cilat i kanë evidente sot visete e vendeve të zhvilluara. Natyrisht se fenomen te
tilla në vise si ky i kësaj komune vijnë më ngadalë kohësisht , ngase transformimet e
përgjithshme strukturale të popullsisë si pasojë e zhvillushmërisë së pamjaftushme vijnë shumë
më ngadal se faktori ekonomik është më primare në komponenten e shtimit demografik, fletë
fakti se këto vendbanime janë tërsisht të banuara me popullsi shqiptare, dhe të vëndosura në
zonën e Llapushës , ku veprimtari kryesore kanë bujqësin dhe blegtorin , pastaj shkallë e lartë e
natalitetit .
Oscilimet në mes të shkallës së lindjeve në suaza të vetë trevës apo edhe në nivel të komunës
duke bër krahasime me komunën e Suharekës dhe më Kosovën si tërsi ,për peridhen e cekur më
lartë.
77
Grafikoni nr.6.
Paraqitja grafike e natalitetit të popullsisë së Malishevës nga viti 1950-2005
Nesë i bëjm një elaborim grafikonit të natalitetit do shihet qartë se kemi një intenzitet të theksuar
të ramje së natalitetit nga viti 1950 që kishëm 53.2 promila , në vitin 1998 sipa svlerësimit ramja
ishte 34.9 promila , ku ndryshimi ishte 18.3 promila.
Këtë ramje të natalitetit51 e kan kushtëzuar në radhë të parë kushtet shëndetësore , arsimore , e
një masë të vogël edhe zhvillimi ekonomik .
Sipas , Sektorit të Popullatës pran Kombeve të Bashkuara thotë se në botë përgjithësisht nivelet e
lindjeve kanë rënë mjaft qysh nga vitet ’70 .Por SHBA janë thuajse të vetmet në botën e
zhvilluar që e kanë sfiduar kët prirje demografike52,arsyeja është sepse kanë filluar me zbatimin
e politikave popullative , ku këto kanë qenë joshëse për gjeneratat e reja nga gjitha vendet e botës
51 Nataliteti paraqet numrin e të lindurve gjallë në raport me numrin e përgjithshëm të popullsisë në njësi të caktuara
kohore , kryesisht gjatë një viti. 52 Leta Hong Fincher”Ç’po ndodh me demografin e botës”-htt//www.voanews.com/Albanian /archive/2005-03-06-voa7.cfm.
78
për të jetuar në SHBA. Ndërsa Kosova ishte pjesë e ishe Jugosllavisë dhe nuke kishte mundësi
dhe nevoje që të hartonte politika të këtije lloje sepse kishte një populate te re me një me ntalitet
të lartë, konkretishte edhe Malisheva kishte një nivel të natalitetit të lartë në vitet 1950-1998
mirpo me një tendencë në ulje që po vërtetohet dita-ditës.
3.4. Vdekëshmëria Komunen e Malisheves. Faktoret ndikues te vdekshmerise
dhe , shpërndarja gjeografike e saj
Mortaliteti si komponentë negative e lëvizjes së popullsisë, e cila për dallim nga nataliteti, më
shpejt i nënshtrohet të arriturave shëndetësore dhe kushteve socio-ekonomike. Shkalla e lartë e
feretilitetit nuk është faktori i vetë demografik që ka ndikuar në shtimin natyror t ë popullsisë së
Kosovës. Komponent tjetër është edhe mortaliteti,53 niveli i të cilit gjatë periudhës së
ashtuquajtur në tranzicion, ka shënuar ndryshime të dukëshme edhe pse ende jo deri në atë masë
sa të bazohet me vendet tjera të zhvilluara. Në vitin 1950 niveli i mortalitetit të përgjithshëm
ishte 17 promilë, më 1960 në 14.2 promilë, më 1970 në 8.7 promilë 1980 në 5.7 promilë, më
1990 4.1 promilë, dhe në vitin 2000 bi në 7.3 promilë. 54 Përveç strukturës sipas moshës, si
shkaktar të nivelit “të ultë” të mortalitetit në Kosovë është edhe dukuria e nënregjistrimeve (të
metat e përfshirjes së të gjitha rasteve të vdekjeve ) dhe defektet në statistikat vitale, të cilat
vërehen menjëherë pas Luftës së Dytë Botërore dhe në vitet e 80-ta dhe 90-ta të shekullit të 53. Mortaliteti është numri i vdekjeve që ndodhin brenda shoqërisë. Shkaktarët e vdekjes janë të lidhur me një
numër të madhë faktorësh të natyrës biologjike dhe shoqërore ( mosha, profesioni, shkollimi, gjendja
higjenike, etj ). Të dhënat mbi vdekjen flasin shumë për nivelin e standardit jetësor të popullatës dhe
kujdesin, Handbuk, Popullation Reference Bureau,s , Wuashington DC, 2004, pp.25-30.
54. H. Islami “ Studime demografike – 100 vjet të zhvillimit demografik të Kosovës, ASHAK, Prishtinë ,
2005. ff..140-141. Dushi M., Femra dhe evolucioni i lindshmërisë në Kosovë, Prishtine, ff. 154
79
kaluar.55 Mirëpo, kur të shqyrtohet lëvizja e mortalitetit në Kosovë por edhe në Malishevë duhet
pasur parasysh edhe disa të meta në regjistrimin e ngjarjeve të vdekjeve, sikurse edhe të lindjeve,
sidomos në fshatra të thella malore, që në komunën e Malishevës nuk janë të paktë, kjo ka
ndodhur për shkak të funksionimit të dobët të shërbimit përkatëse, siç është vlerësuar, një numër
i mirë i rasteve të vdekjeve në Kosovë dhe në disa vise të tjera (përfshirë edhe Malishevën) në
vitet e para të periudhës së pasluftës nuk është evidentuar56. Mortaliteti trajtohet si komponentë e
dytë për kah rëndësia në shtimin natyral të popullsisë. Edhe nataliteti por edhe mortaliteti
shprehen me vlera absolute dhe relative. Por tani kemi të bëjmë me vdekjet, si komponentë
negative e shkallës së shtimit të popullsisë. Pra analoge me natalitetin, mortaliteti dhe shkalla e
tij paraqet numrin e të vdekurve në njëmijë banorë, përkatësisht në njëqind dhe shprehet me
promilë ose përqindje. Mortaliteti i popullsisë është nën ndikimin e drejtpërdrejtë të faktorëve
biologjikë, sociale, kulturorë dhe shëndetësorë. Niveli i mortalitetit të përgjithshëm në një
popullsie është i përcaktuar esencialisht nga dy grupe faktorësh: grupin e parë e përbëjnë
faktorët biologjik, ndërsa grupin e dytë faktorët ekonomik-socialë. Pas luftës së dytë botërore
mortaliteti në Kosovë ka qenë jashtëzakonisht i lartë, pasi edhe Malisheva ishte pjesë e sajë, u
karakterizua me mortalitet të lartë. Kjo ishte pasojë e standardit të ultë jetësor, shkalla e ultë
arsimore, shumica e popullsisë ishte analfabete po ashtu edhe kujdesi mjekësor ishte tejet i vogël
në këtë zonë. Pas viteve te 50-ta raporti i shkalles së mortalitetit midis popullsisë bujqësore 57
dhe jobujqësore në Kosovë ishte mjafte i theksuar, sidomos për territorin e komunës së
Malishevës, sepse në vendbanimet e kësaj komune nuk ka pasur ndryshime ne të kaluarën por
edhe tash, për popullsisë bujqësore dhe jobujqësore, se zhvillimi ekonomike i kësaj komune ka
qenë i ultë dhe i pandryshueshëm, edhe në ditët e sotme. Ky rajone bujqësor ka qenë i mbyllur
për investime nga pushtuesi, sikurse në shumë komuna të Kosovës edhe në Malishevë deri në
vitet e gjashtëdhjeta shkalla e mortalitetit ishte rreth 20 promilë (Kaçaniku, Suhareka, Rahoveci,
Gllogoci, Vitia, Serrbica, etj.). Mortaliteti i popullsisë bujqësore ne vitin 1953 ishte 24.2 promilë,
55. Po aty, ff. 156 56. Po aty, ff. 90 57. R. Petroviq “ Social ne i ekonomske determinante mortaliteta “ , Ekonomska misao , bro. 3, Beograd 1974, fq. 31-32.
80
58 ndërkaq në vitin 1963 mortaliteti ishte 12.6 promilë, në vitin 1979 bie ne të gjitha komunat në
7 promilë, në 1985 ne 6.7 promilë. Duke i pasur parasysh këto fakte, del se shkalla e mortalitetit
në Kosovë është më e lartë se sa që është paraqitur në statistika , madje në mjediset rurale edhe
mbi mesataren e vendit, shkaktaret të së cilës janë standardi i ultë jetësor,59 ndërsa të dhënat nga
terreni tregojnë se vazhdimisht kemi pasur ulje të numrit të vdekjeve në territorin e komunës së
Malishevës, fale ngritjes minimale të standardit jetësor edhe pse ende është i ultë në krahasim me
komunat e tjera të Kosovës. Edhe te numri i vdekjeve vërehet një fluktuim jo vetëm midis viteve
te para luftës, pore edhe midis viteve 2002 dhe vitit 2003. Nuk ka dyshim se në këto pesë
decenie e fundit të zhvillimit shoqërore-ekonomike në ketë pjese te Llapushes, ku janë arritur
rezultate te dukshme ne lëmin e mbrojtjes shëndetësore të popullsisë, qe ka pasur për pasoje
zvogëlimin e madhe te mortalitetit; shume indikator e tregojnë përparimin ne këto fusha. Në
anën tjetër kjo renje shpjegohet nga përparimi i kushteve sociale dhe jetësore të popullsisë, duke
u nisur nga ushqimi dhe struktura e tij, përmirësimi i kushteve te banimit, te higjienës, te
veshmbathjes, posedimi i shërbimeve shëndetësore dhe zgjerimi i mjeteve sanitare e deri te
ngritja e vetëdijes për ruajtjen e shëndetit, për shërimin dhe lindjen ne entet shëndetësore dhe për
vlerësimet e drejte të jetës në përgjithësi. Për ti kompletuar shpjegimet dhe të dhënat mbi
dukurinë e vdekshmërisë në aspektin demografik, përveç mortalitetit të përgjithshëm, do ti vëmë
në pah edhe mortalitetin maternal, perinatal, dhe infantil, niveli i të cilit shpeshherë shërben si
indikator matës për të caktuar shkallën e zhvillimit ekonomik të vendit, efektivitetin e
shërbimeve shëndetësore dhe zhvillimin e popullsisë në përgjithësi.
58. Po aty, fq. 92 59. Sipas një hulumtimi të realizuara në Kosovë në vitin 2000 nga LSMS-së ( Living Standard Mensurment Survery) , del se 50.3 % e popullsisë jeton në varfëri të plotë dhe 11.4 % në varfëri ekstreme, ndërsa sipas
Entit të Statistikave të Kosovës në vitin 2003 varfëria është ende prezente në një masë pothuajse të njëjtë,
Por jo edhe shumë ekstreme . Por për të njëjten periudhë kohe UNDP raporton për një situatë edhe më të
rëndë. Sipas kësaj të fundit në vitin 2003 , 47 % e pop[ullsisë në një varfëri dhe 13 % në varfëri ekstreme.
Shih më tepër: Kosova në Shifra 2004, ESK, Prishtinë, 2004, f. 27: UNDP, Human DevlopmenReport,
2004, Prishtinë, 2004, p, 133: Kosava and its Population ( revised version), SOK, Prishtinë, 2003, pp.1-2,
Internet: http:/www.sok-kosovo.org/pdf/ population/ Kosovo population/pdf
81
Sipas, Entit të Statistikave të Kosovës, analizës e bërë lidhur me shkallën e mortalitetit sipas
gjinisë në vitet e pas luftës, duhet pasur parasysh faktin se në komunën e Malishevës, ngjarjet
vitale (lindjet dhe vdekjet) sipas gjinisë, nuk evidentohen në shkallë të mjaftueshme, ngase nuk
ekziston rregulle e mirëfilltë ligjore që do t’i bindë qytetaret për paraqitjen e rasteve të lindjeve
dhe vdekjeve në zyrat e shërbimit civil (ofiqarit) në afat të caktuar. Mortaliteti i specifik i
popullsisë sipas moshës dhe gjinisë, nuk është karakteristike vetëm për Komunën e Malishevës,
por për tërë territorin e Kosovës për periudhën 1950-2005, probleme e mortaliteti sipas moshës
dhe gjinisë ishin shume më të theksuara në territorin e cekur më lartë, ku si pasojë ishin kushtet
e pa volitshme shëndetësore-ekonomike në këto treva. Jo vetëm lindjet të shumta realizoheshin
jashtë institucioneve kompetente shëndetësore, pore edhe vdekjet e shumta të pa evidentuara fare
kanë ndikuar që ky territor për këtë periudhe të jetë bartës i listës.
Në vitin 2002, janë regjistruar 5654 raste të vdekjeve, prej të cilave 3348 apo 59.2% meshkuj
dhe 2306 apo 40.8 femra. Raporti i gjinisë te vdekjet (numri i meshkujve të vdekur në 100 femra
të vdekura), është pa oscilime të ndjeshme për të dy vitet rreth 1.4 promilë. Prej të gjitha
vdekjeve të regjistruara 403 janë foshnje. Në vitin 2003, janë regjistruar 6417, raste të vdekjeve,
prej të cilave 3741 apo 58.3% meshkuj dhe 2676 apo 41.7% femra. Është brengosëse, se në
Kosovë më 2002 dhe 2003, mbi 60% të rasteve të vdekjeve kanë ndodhur në shtëpi, dhe vetëm
40% në spital. Për rastet që ndodhin në shtëpi me vështirësi apo edhe nuk sigurohen fare të
dhënat për shkakun e vdekjes dhe veçorit tjera të domosdoshme që kërkohen me skedën
statistikore60. Në vendet e pa zhvilluara, çfarë është Kosova dhe trojet e tjera etnike shqiptare ,
mortaliteti më i madh i femrave ka të bëjë kryesisht me vitet e para të jetës dhe më periudhën e
riprodhimit( fertiliteti i lartë ), si rezultat i kushteve të pavolitshme shëndetësore dhe i lindjeve të
shumta jashtë enteve përkatëse (maternitetit), por edhe ndikimi i botëkuptimeve tradicionale
etj61, territori i Malishevës për periudhën kohore mbi gjysmë shekulli i ka prire listës së shkallët
specifike të mortalitetit në Kosovë dhe Malishevë(vlerësim)sipas moshës dhe gjinisë 1950-2005.
60. Enti i Statistikave te Kosoves ” Statistikat vitale Kosovës për vitin 2004, fq. 12.
61. Islami H., Studime demografike 100 vjet të zhvillimit demografik të Kosovës - fq. 143, Prishtinë, 2005.
82
Në këto vise mortaliteti më së shumti ka prekur gjininë mashkullore por nuk është kursyer shumë
edhe gjinia femërore, sikur grup-moshat e reja ashtu edhe grup-moshat e vjetra, por gjinia
mashkullore është më e prekur nga vdekjet se sa gjinia femërore si dhe vdekjet janë më evidente
te grup-moshat e vjetra (69-74) të popullsisë se sa te grup-moshat e reja (19-24), gjë që është
edhe e arsyeshme.
Në tabelë do ti paraqesim ecurin e rrjeva të mortalitetit pë komunën e Malishevës, Suharekës si
komunën fqinje dhe Kosovës si shtetë, dhe krahasimeve në mesë tyre.
Tabela nr. 10 .
Lëvizja e shkallës së mortalitetit të përgjithshëm në Malishevë ,Suharekë 1950-2005 dhe
krahasime me mortalitetin e përgjithshëm të Kosovës për periudhën e njëjtë paraqitur
në promila
Vitet Komuna e Malishevës62 Suhareka Kosova
1950 19.2 18.2 17.0
1961 15.0 14.6 12.2
1971 11.8 10.8 8.2
1981 9.8 8.2 6.1
1991 8.8 7.3 4.3
2001 6.6 5.2 3.7
2005 5.6 4.3 3.7
Nga tabela po vërehet qarte se nga viti 1950 -2005 teritorin e Komunës së Malishevës e goditur
më shumë mortaliteti se sa komuna e Suharekës dhe teritori i Kosovën në tërsi , prandaj këto të
dhëna do i paraqesë edhe përmesë të grafikonit.
62 Vlerësime sipas autorit
83
Kjo ka të bëjë kryesisht me komponenten që permendëm më parë , pra në radhë të parë me
përmirësimin e kushtëve medicionale e higjenike ,çka ka ndikuar në zvoglimin e mortalitetit të
posalindurve dhe fëmijëve që dikur kishte shkallë drastieke.në vitin 1950 shkalla e mortalitetit
në Komunën e Malishevës ishte 19.2 promila , kurse në vitin 2005 mordaliteti bie në 5.6 promila.
3.5. Shtesa natyrore e popullsisë se Malisheves. Faktoret ndikues dhe roli i tyre
ne shpërndarja gjeografike te shteses natyrore
Për dallim nga periudha tradicionale e shoqërisë shqiptare, e cila karakterizohet me fluktuime të
mëdha të shtimit natyror të popullsisë, varësisht nga lëvizja e numrit të lindjeve dhe vdekjeve,
periudha transicionale njihet me shkallë të lartë dhe të qëndrueshëm të shtimit natyror dhe rritjes
së popullsisë, gjithnjë në përputhmëni me rrethanat e krijuar nga faktorët ekonomikë dhe socialë.
Niveli dhe tendenca e tillë e shtimit natyror veçenarishte është karakteristike për disa komuna të
pazhvilluara, e kjo kushtëzoi rritje të shpejtë si të popullsisë rurale ashtu edhe të popullsisë së
gjithëmbarshëm të Kosovës e në veqanti të komunës së Malishevës në vecanti në periudhën e
pasluftës.
Ndryshimi në mes shkallës së lindjeve dhe të vdekjeve paraqet shkallën e shtimit natyror të, ku
këtë e kushtëzojnë të gjitha rrethanat dhe faktorët e përmendur në dy komponentët demografike
të shtimit, të gërshetuara dhe të vura reciprokisht, prandaj krahas ecurive labile, shkallës së
lartë apo të ultë të komponentëve të mëparshme të shtimit natyral, mund të thuhet se edhe ky
kishte trendë e ecuri të ngjashëm prej periudhës në periudhë, përherë në harmoni me
komponentët. Sa më i ultë mortaliteti, shtimi më i lartë, krahas lindjeve të mëdha. Shkallen e
lartë të shtimit natyror të popullsisë e kushtëzon shkalla e ulët e zhvillimit ekonomik, shoqëror e
kulturor, ashtu sikurse kjo shkallë në një farë mënyre shprehet mjaft negativisht në kushtet në
kushtet edhe ashtu të standardit të ulët.
84
Harmonizimi i këtyre komponentëve do të sjelle një ballansim të dinamizmit demografik dhe
atij ekonomik, sikurse ecuri zhvillimore e planifikuar dhe e realizuar mirë të zhvilloj sipas
parametrave që kërkon dinamik bashkohore dhe e planifikuar.
Deri në fillim të viteve të 60-ta të shekullit të XX normat e shtimit natyror shënojnë rritje të
vazhdueshme, kryesisht për shakë të zvogëlimit të mortalitetit, që ishte rezultat i
transformimemeve socioekonomike, përmirësimit të standardit jetësor, rritjes së sasisë dhe
cilësisë së ushqimit, përmirësimit të kushteve higjeniko shëndetësore etj. Në këtë periudhë norma
e shtimit natyror sillet rreth 30 promilë. 63 Shtimi natyror i popullsisë në vitin 1979 në nivel të
Kosovës ishte 25, 4 promilë, ndërsa ne disa komuna (Suhareka, Rahoveci, Gllogoci, Serrbica)
ishin edhe mbi 30 promilë. Ne mendojmë se edhe komuna e Malishevës ishte me 30 promilë, apo
mbi 30 promilë. Shtimi natyror është rezultat i natalitetit të lartë, dhe rënies së ngadalshëm të tij,
në një anë zvogëlimit të mortalitetit. Sipas regjistrimeve të popullsisë të vitit 1971 dhe 1981
popullsia e Komunës së Malishevës rritet për 33.7 promilë. Analizat e kësaj ecurie na shpijnë
drejt vërtetës se kjo komunë ka potenciale të mëdha të fuqisë punëtore, të cilin e karakterizon
shkalla e shtimit të madh, proporcionalisht me shtimin natyror dhe biodinamikën, përkatësisht
vitalitetin e kësaj popullsie.
Nëse e analalizojmë rritjen e popullsisë sipas këtyre regjistrimeve del se prej vitit 1948 deri në
vitin 2005 ajo është rritur 3.4 herë ( apo rreth 240 %), rrethanat po tregojnë se shtimi natyror në
periudhën e pas luftës, sipas publikimeve të ESK, sipas viteve: 2002, 2003, 2004, 2005, në
Malishevë nuk ka lëvizje të dukshme, p.sh. në vitin 1999 është 15.2 promilë. Mirëpo, rënia e
shtimit natyror vazhdoi deri në vitin 2003, ku shkallen e shtimit natyror e kemi në 10. 5 promilë,
apo minimumi i shtimit natyrore të popullsisë për periudhën e dytë. Viti 2004, sjellë një rritje në
shtim natyror të popullsisë për 1.1 promilë.
Dallimet e shtimit natyror rriten për 2.9 promilë, apo në 14.5 promilë. Pas disa problematikave
që kishte komuna e Malishevës në funksionimin e saje (shpërbërja e saje disa here), i mungojnë
edhe të dhënat e statistikave vitale të popullsisë. Mirëpo, pasi që vendbanimet e saja ju kishin
nda katër komunave fqinjë, unë shpesh here isha i detyruar gjatë punimit të përdori edhe
mesataret e Kosovës. Për tri periudhat e cekura me larte, te cilat janë marruar për studim për
63. Po aty f. 162.
85
natalitetin dhe mortalitetin për periudhën gjysme shekullore, solli ne rezultatet konkrete te
shtimit natyror. 1999- 2005 vazhdon rënia në 13.3 promilë, apo prej 5.0 promilë. Deri në fund të
shek XX rritja mesatare vjetore ka qenë 20promilë, kurse shtimi natyror nën 25 promilë. Ndërsa
prej vitit 2000 bazuar në vlerësime, rritja mesatare vjetore në nivel vendi ishte përafërsisht 6
promilë dhe shtimi natyror 12 promilë.64 Një shkaktare, qe ndikon ne zvogëlimin e shtimit
natyror te popullsisë në këto fshatra, janë edhe migrimet (lëvizjet mekanike) e popullsisë, të cilat
ne këto fshatra janë shume te theksuar.
Arsyeja, pse është e njohur problematika e migrimit të popullsisë ne këto pjese është gjendja e
rende shoqëroro-ekonomike e kësaj treve. Migrimet e popullsisë nuk janë procese autonome dhe
spontane , pore nxiten nga shkalla jo e njëjtë e zhvillimit shoqëroro-ekonomik në pikëpamje
territoriale dhe nga motivet e tjera hapësinore dhe kohë të caktuare65.
Territori i komunës së Malishevës, ishte një territor i pa zhvillua në aspektin shoqëroro-
ekonomike, prandaj edhe arsyeja e lëvizjes së popullsisë drejtë qyteteve tjera te Kosovës ishte e
madhe. Ndryshime demografike të rëndësishme kanë ndodhur dhe vazhdojnë të ndodhin në
strukturën demografike të popullsisë kryesisht shqiptare të kësaj treve. Madje, nëse ka një proces
social kaq shumë intensiv dhe i zhvilluar në dimensione të mëdha, ka qenë dhe vazhdon të jetë
riorientimi demografik i popullsisë fshatare nëpërmjet shpërnguljes nga fshati në drejtim të
qytetit. Në tërësi ky proces kompleks: ekonomik, social dhe demografik, është shoqëruar me
lëvizje masive të masave të popullsisë fshatare nga zonat rurale në ato urbane. Përgjithësisht
është një proces që në realitetin tonë ka qenë dhe vazhdon të jetë kaotik, spontan, voluntarist.
Pothuaj jashtë çdo kriteri të stratifikimit të jetës moderne, sipas rregullave standarde të
qytetërimit dhe urbanizmit social. Pa dyshim nuk mund të mohohet fakti që, pavarësisht mënyrës
64. Statistikat vitale në Kosovë 2002-2003, ESK, Prishtinë, 2004, ff. 8-12. 65. Islami H. , Fshati i Kosovës, Prishtinë, 1985, fq. 96.
86
dhe formave të realizimit të riorientimit urban të një pjese të popullsisë fshatare, në thelb ai është
me aks të qartë progresiv dhe emancipues. Për popullsinë fshatare në vetvete lëvizja drejt qytetit
ka qenë një nga arritjet e mëdha e demokracisë, sepse njerëzit efektivisht siguruan të drejtën
universale të lëvizjes së lirë, duke thyer kështu barrierat e ngurta të ndarjes së popullsisë në
urbane dhe rurale mbi kritere të ngurta mekanike. Nga pikëpamja sociologjike, dukuria e
“fshatarësisë së lëvizshme” është një nga shprehjet e orientimit modern, urban dhe të qytetëruar
të shoqërisë shqiptare. Kalimi i kësaj mase njerëzish të mbajtur me zor në fshat nga fataliteti i
ngurtë gjeografik në labilitetin demokratik ka krijuar kushtet që fshatarët të kenë të drejtën që të
mos jenë me çdo kusht të detyruar që “të vdesin aty ku kanë lindur”66. Mobiliteti social
demografik tashmë është bërë një nga prirjet e fuqishme dhe të pakthyeshme edhe për shoqërinë
tonë. Në këtë kontekst, nga pikëpamja sociologjike lëvizja e fshatarësisë shqiptare nga fshati
drejt qytetit është një nga dukuritë sociale më të fuqishme të riorientimit urban të popullsisë. Pas
një periudhe të qëndrimit të determinuar popullsia rurale u lëshua pothuaj në mënyrë kaotike
drejt qytetit, duke qenë e frymëzuar nga shpresat dhe iluzionet se në qytet jetohet më mirë, se
jeta urbane është më moderne67. Ajo çka duke brengosëse se në të gjitha periudhat midis
regjistrimeve të popullsisë rritja e numrit të popullsisë është më e vogël se sa shuma e shtimi
natyror, që do të thotë se emigrimi ka gëlltitur një shumë të konsiderueshëm të këtij shtimi dhe
saldoja migruese ka qenë negative68.
Zhvillimet ekonomike, si më të hovshëm pas viteve të 60-ta, sjellin ndryshime sociale e
kulturore, të cilat përcillen me ndryshime në strukturat demografike të popullsisë. Ndryshimet
ekonomike, të shprehura përmes kalimit nga ekonomia e mbyllur agro-blegtorale në ushtrimin e
profesioneve jobujqësore, sjellin ndryshime, si rritjen e standardit jetësor, ndryshimin e mënyrës
66. Gazeta metropol – Midis botës agrare dhe integrimeve urban…, 22.07. 2009. www. Gazetametrapol.com.print? idt-61050 67. Po aty,
68. Jean-Paul Sardon, “ Demographic Change in the Ballkan since the end of the 1980 s “ Popullation: An
English Selection, Vol. 13, No. 2. 2001, p. 49-70: H. Islami, Po aty, f. 159-160 .
87
së jetë, ndryshimin e strukturës arsimore, profesionale e urbane të popullsisë dhe përmirësimin e
shërbimeve shëndetësore. Lëvizjet mekanike shprehen nëpërmjet migrimeve në botën e jashtme
dhe migrimeve fshat – qytet.69
Një lëvizje më shumë kaotike, e bazuar në rrjedhjen e lirë të masave fshatare drejt qendrave dhe
zonave urbane të Kosovës nga fshatrat e komunës së Malishevës, ne do ti veçojmë fshatrat të
cilët patën lëvizjen më të madhe të popullsisë dhe drejtimet ka qendrat që shkuan:
• Popullata e fshatrave të Lladroc, Berishë, Fshat i Ri, Banjë, kanë lëvizur drejtë Prishtinës,
• Popullata e fshatrave të Kërvasari, Gurishtë, Pagarushë, Gajrake, etj, kanë lëvizur drejtë
Prizrenit,
• Popullata e fshatrave të Llapçevës, Panorcit, Rudit, etj, kanë lëvizur drejtë Gjakovës,
• Popullata e fshatrave të Drenoce, Kijevë, Balinca, Llazica, Vërmica, etj, kanë lëvizur
drejtë Klinës,
• Popullata e fshatrave të Temeqinë, Bellanicë, Ngucat, Bardhë, etj, kanë lëvizur drejtë
Suharekës,
Mirëpo, ka pasur raste kure lëvizjet e popullsisë së fshatrave nuk ka qene në këto drejtime, sepse
profesionet e paketa qe patën ju imponuan vendet e punës. Edhe pse këto familje ishin të
lidhura jashtëzakonisht me shtëpi, familje dhe vendlindje, mirëpo gjendja ekonomike, punësimi,
shkollimi, etj , ndikuan në lëvizjen e popullsisë në këto treva. Këto lëvizje pa dyshim ndikuan
në rritjen e numrit absolute të popullsisë në këto vendbanime. Kjo lëvizje e pa orientuar, e
pastudiuar dhe pa masa paraprake të absorbimit urban doemos që do të sillte pasoja edhe për të
shpërngulurit nga fshati, por edhe për cilësinë e jetës urbane në qytetet tona. Një pjesë e tyre janë
orientuar me këtë jetë të re, madje janë integruar në hullitë e metropolit. Por ndërkaq ka masa të
tëra të popullsisë së shpërngulur nga fshati që hallakaten pa qenë në gjendje të gjejnë kushte dhe 69. Braktisja e fshatit dhe e bujqësisë, kalimi në qytet dhe në veprimtari jobujqësore bëhej (dhe bëhet)
kryesisht nëpër dy forma: në mënyrë direkte, pa përgatitje profesionale dhe arsimore, dhe në mënyrë
indirekte, me shkollimin e brezit të popullatës fshatare dhe me ndërrimin e statusit socioal-profesional.
Shih më tepër: Islami H. , Fshati i Kosovës, Prishtinë, 1985, f. 106.
88
mundësi të adoptimi urban. Personalisht më duket se me këtë pjesë të re të popullsisë së
qyteteve, të zhvendosur mekanikisht nga fshati, ose nuk jemi marrë sa duhet, ose nuk e kemi
vlerësuar si duhet si faktor komplementar i jetës urbane, i cili ka ndikimet dhe pasojat e veta
ndikuese me rëndësi sociale, ekonomike dhe demografike. Më shumë e kemi parë nga jashtë dhe
e kemi vlerësuar si shprehje të së drejtës së njeriut për të zgjedhur vendin e banimit. Por deri
këtu, jo më tej. Tani jemi përballë me efektet dhe kundër efektet sociale që po sjell procesi i
riorientimit demografik të popullsisë fshatare. Sepse nga pikëpamja sasiore këto përmasa të
lëvizjes së popullsisë drejt qytetit për madhësinë e vendit tonë nuk do të ishte e tepërt që të
konsideroheshin “biblike”. Çështja është se nuk kemi as analiza, as studime për të ardhmen e
integrimit urban të këtyre njerëzve, që kanë ardhur me vullnet të lirë nga fshati në qytet, por që
po përballen me pengesa dhe kanë vështirësi orientimi dhe përshtatjeje me jetën urbane dhe
kërkesat e saj. Sepse sa herë që më ka rënë rasti të jem në këto enklava urbane të krijuara me
popullsinë e ardhur nga fshati, e kuptoj dhe është e natyrshme që shumica e tyre është në gjendje
kaosi social. Shpesh vështirësitë janë aq të mëdha, saqë ata janë duke u hallakatur midis kulturës
së botës dhe jetës rurale të trashëguar nga jeta në fshat dhe kërkesave të reja të jetës urbane në
qytet. Ky transformim nuk është i lehtë, nuk është veprim i thjeshtë mekanik. Ndaj duhet të
kthejmë më shumë kokën dhe të përqendrojmë vëmendjen për të ndihmuar procesin e vështirë të
riorientimit urban të masave të gjëra të popullsisë fshatare, që tashmë janë një realitet i
pakthyeshëm në shumicën e qyteteve tona. Jeta sociale e njerëzve të ardhur në qytet shpesh është
e tronditur, ngaqë lëvizja drejt qytetit ka thyer shumë norma të kulturës, bashkëjetesës dhe
solidaritetit rural. Tashmë në jetën qytetare dobësohen lidhjet e fisit, të gjakut dhe komunitetit që
në jetën rurale janë më të fuqishme dhe vendimtare. Thyerja e traditave, dobësimi i kohezionit
rural ka ndikim të fuqishëm. Një pjesë prej tyre kjo situatë i ka lënë të çorientuar, të trembur
përballë kaosit dhe rregullave anonime të xhunglës metropolitane70.
Ne nuk mund të mohojmë realitetin, se shumica e popullsisë fshatare që është drejtuar pa logjikë
ekonomike personale drejt qytetit, thjesht për shpresë, për modë apo ekzibicion moderniteti janë
në situatë të vështirë sociale. Një pjesë e madhe prej tyre jetojnë të margjinalizuar, në varfëri, me
70. Gazeta metropol – Midis botës agrare dhe integrimeve urban, 22.07. 2009
89
probleme serioze të organizimit të jetës urbane moderne, të frikësuar përballë të panjohurave të
shumta të metropolit, me lidhje sociale e farefisnore më të dobësuara. Pa dyshim që këto masa të
popullsisë janë më në rrezik, por nuk mund të thuhet se janë shoqërisht të pafajshëm. Sepse kanë
marrë vetë përsipër riskun dhe përgjegjësinë social-ekonomike të adoptimit urban, pa llogaritur
mundësitë absorbuese të qytetit, komunitetit apo të shtetit. Nuk është e lehtë që, pasi ndryshon
kushtet social- ekonomike të kalimit nga fshati në qytet të pretendosh që të kesh një identitet të
sigurt urban. Vështirësitë janë të mëdha. Nëse lëvizjet bëhen pa kriter, pa llogari, atëherë
identiteti i popullsisë fshatare të lëvizshme jo vetëm që nuk është i sigurt, por është për një kohë
të gjatë i vështirë, i lëndueshëm. Ndryshimi i tipologjisë së jetës, duke kaluar nga jeta agrare në
botën urbane, është një proces i vështirë ndryshimi dhe adoptimi. Ende nuk është ripërkufizuar
statusi social-ekonomik i fshatarësisë së lëvizshme, madje nuk është i studiuar sa duhet procesi
gjithëpërfshirës i lëvizjes së popullsisë fshatare të vendeve ish-komuniste të Evropës Lindore,
madje as veçoritë sociale-psikologjike dhe demografike të kalimit të fshatarëve nga bota rurale
në universin kaotik urban. Një gjë është e sigurt: qyteti në vetvete nuk ka më kushte ontologjike
që e mbanin popullsinë fshatare të lidhur dhe të bazuar në rite, lidhje gjaku dhe farefisni. Në
jetën moderne të qytetit, me marrëdhënie të atormizuara midis njerëzve, nuk është e lehtë të
gjesh piketat e orientimit urban, të cilat janë krejt të tjera nga ato të jetës rurale. Në këto lëvizje
të popullsisë u përfshinë të gjitha fshatrat disa me numër me të vogël e disa më numër më të
madhe të familjeve që lëvizën drejte jetës urbane. Në vazhdim do te paraqesë një tabelë me
vendbanimet e komunës së Malishevës, me numrin e banorëve në vitin 1948, sipas regjistrimit të
popullsisë, dhe vlerësimin e popullsisë nga Drejtoria për Planifikim, Rindërtim dhe Zhvillim,
pranë Kuvendit Komunale në Malishevë në vitin 2005. Veçori themelore e popullsisë së këtij
territori është se shtimi natyror në periudhën që është marrë për hulumtim në këtë punim ishte
një rritje e numrit të popullsisë së përgjithshme.
Këtë e kushtëzojnë të gjitha rrethanat dhe faktorët e përmendur në dy komponentet demografike
të shtimit , të gërshetuara dhe të vura reciprokisht , prandaj krahas ecurive labile , shkallës së
lartë apo të ultë të komponenteve të mëparëshme të shtimit natyral , mund të thuhet se edhe ky
90
kishte trende e ecuri të ngjajshëm prej periudhës në periudhë , përherë në harmoni me
komponentet .
Sa më i ultë mortaliteti , shtimi më i lartë , krahas lindjeve të mëdha. Për të përcellur kërcellur
kët ecuri po japim shimet tabelare.
Shkalla e lartë të shtimit natyror të popullsisë në kët komunë e kushtëzon shkalla e ulët e zhvillit
ekonomikë , shoqëror e kulturor, ashtu sikurse kjo shkallë në një farë mënyre shprehet mjaft
negativisht në kushtët në kushtet edhe ashtu të standardit të ulët.Harmonizimi i këtyre
komponenteve do të sjelle një ballansim të dinamizimit demografik dhe atij ekonomik , sikurse
ecuri zhvillimore e planifikuar dhe e realizuar mirë të zhvilloj sipas parametrave që kërkon
dinamia bashkohore dhe e planifikuar.
Shtimi natyror është rezultat i natalitetit të lartë , dhe rënies së ngadalshëm të tij, në një anë
zvoglimit të mortalitetit .Sipas regjistrimeve të popullsisë të vitit 1971 dhe 1981 popullsia e
Komunës së Malishevës rritet për 42.4 promila dhe rasti i dytë 33.7 promila.
Analizat e kësaj ecurie na shpiejnë drejt vërtetës se kjo komunë ka potenciale të mëdha të fuqisë
punëtore , të cilin e karakterizon shkalla e shtimit përherë më të madh, proporcionalisht me
shtimin natyror dhe biodinamikën , përkatësisht vitalitetin e kësaj popullsie.
91
3.6. Dendësia e popullsisë së Malishevës. Faktoret ndikues,
shpërndarja gjeografike.
Dendësia e popullsisë është një ndër elementet me të rëndësishëm dhe njëosisht një nga
parametrat që evidenton popullimin e një territori të caktuar po kështu edhe dallimin në mesë
tyre. Dendësia e popullsisë është e ndryshme në territore të ndryshme dhe faktoret që
kushtëzojnë normat e densitet të popullsisë janë po ato, të cilat ndikojnë dhe faktorizojnë edhe
zhvillimin e popullsisë.71 Në vazhdim do ti bëjmë një analizë dendësis së popullsisë në
vendbanimet e sajë në vitin 2011.
Sipas regjistrimit të popullsisë të vitit 2011, dendësia më e madhe e popullsisë në vendbanimet e
Malishevës haset në këto vendbanime:
- Malisheva, me 404 banorë në 1 km/2;
- Lubizhda, me 309 banorë në 1 km/2 dhe
- Banja, me 280.0 banorë në1 km/2.
Kurse vendbanimet me dendësi më të vogël të popullsisë në vitin 2011 janë:
Panorci, me 51.6 banorë në 1 km/2;
- Kijeva, me 71.8 banorë në 1 km/2 dhe
- Damaneku, me 75.2 banorë në 1 km/2.
71 Sokol Axhemi- Gjeografia e popullsise dhe e vendbanimeve, Tiranë, 2007, fq. 69.
92
Ndërkaq, vendbanimet që ishin shumë afër me mesataren e përgjithshëm të popullsisë së
Komunës së Malishevës në vitin 2011, ishin:
- Llazica, me 178.7 banorë në 1 km/2;
- Bubaveci, me 175.3 banorë në 1 km/2 dhe
- Vërmica, me 185.8 banorë në 1 km/2.
93
Harta nr. 10
Dendësia e popullsisë në vendbanimet e Malishevës, në vitin 2005
94
Tabela nr. 11. Dendësia e popullsisë ne vendbanimet e Komunës së Malishevës ne vitin 2011
Nr Emri i Vendbanimit
Siperfaqja e vendbanimeve
Numri i ban. 2011
Dendesiae pop.
1. Astrazup
12.0 km/2 2192 183 ba 1km/2
2. Balincë 6.5 1404 216.0 3. Banjë 13.0 3639 280.0 4. Bellanicë 9.0 2207 245.1 5. Berishë 1.8 136 75.5 6. Bubavec 10.0 1753 175.3 7. Bubël 3.8 636 167.4 8. Carrallukë 9.9 2226 224.8 9. Carravranë 7.2 1567 217.6 10 Damanek 6.3 474 75.2 11. Dragobil 6.0 1248 34.6 12. Gajrak 1.8 289 160.6 13. Garaqevë - 115 115 14. Golluboc 4.0 551 137.8 15. Guriq 4.8 816 170 16. Janqishtë 1.7 326 191.7 17. Joviq 7.2 617 85.6 18. Kërvasari 6.6 790 119.6 19. Kijevë 17.8 1279 71.8 20. Lubizhdë 5.3 1641 309.6 21. Lladroc 15.7 1708 108.7 22. Lladroviq 6.5 1066 164 23. Llapçevë 7.7 1013 131.5 24. Llashkadrenoc 15.2 3573 235.0 25. Llazicë 8.8 1573 178.7 26. Malishevë 8.4 3395 404.1 27. Marali 7.2 1137 157.9 28. Maxharrë 2.2 419 190.4 39. Millanoviq 7.9 1281 162.1 30. Mirushë 4.6 787 171.0 31. Mleqan 6.0 1211 201.8 32. Ngucat 10.0 1639 164 33. Pagarushë 10.8 1742 161.2 34. Panorc 19.3 997 51.6 35. Pllaqicë 6.4 716 111.8 36. Qypevë - 525 - 37. Rudë - 535 -
95
Komuna e Malisheves ka 306.2 km/2 ose rreth 3 % ose me saktesisht 2.81% e territorit te shtetit
te Kosoves. Numri i banorve te Malisheves sipas regjistrimit te popullsise ne vitin 2011 ishte 54
613 banor. Kurse mesatarja e familjes ne Malisheve eshte 9. 28, qe eshte me e larte se sa
mesatarja e familjes ne nivel vendi.
Sipas regjistrimit te popullsise ne vitin 2011, fshati me numer me te madhe te banove ne
komunen e Malisheves eshte Banja me 3639 banore. Ndersa fshati me siperfaqe me te madhe
eshte 17.8 km/2. Kurse fshati me dendesi me te madhe te popullsise eshte Qyteteza e Malisheves
me 404 banor ne 1 km/2.
38. Senik 7.1 1371 193.0 39. Shkarashnik 4.3 971 225.8 40. Temeqinë 5.3 851 160.5 41. Tërpezë 12.3 1115 90.6 42. Tërpezë e Poshtme - 460 - 43. Turjakë 7.8 1637 209.8 44. Vërmicë 5.3 985 185.8
Gjithsej 306.2 54. 613 178.4
96
4. Migrimet e popullsisë së Malishevës
Lëvizja e popullsisë nga një vend në vendin tjetër quhet migrim. Historiku i zhvillimit të
migrimeve për popullsinë e komunës së Malishevës është mjaft i dhimbshëm. Popullsia e këtyre
trevave kishte filluar të migrojë qysh në kohërat e hershme, për të vazhduar ky proces
pandërprerë deri në ditët e sotme. Migrimet e popullsisë së Malishevës janë bërë kryesisht për
shkaqe ekonomike, politike etj. Migrimet kishin marrë hov të madh pas viteve të 50-ta, nën
presion migrojnë në drejtim të Turqisë, ku këto migrime të popullsisë pushteti i atëhershëm i
arsyetonte në baza fetare. Qëllimi kryesor i popullsisë të atëhershme ishte ndryshimi i strukturës
së popullsisë në Malishevë, por edhe në Kosovë.
Kjo situatë u qetësua pak në vitet e 70-ta, kur migrime politike nuk kishte, por gjendja e rëndë
ekonomike i shtyri shumë shqiptarë të migrojnë jashtë vendit për sigurimin e ekzistencës më të
mirë. Këto migrime ishin të padëshirueshme për ne, por ishin të mirëseardhura për popullsinë,
sepse përmirësuan kushtet e jetesës. Mirëpo, kjo situatë filloi të keqësohet në Kosovë në fillim të
viteve 80-ta, gjendja ekonomike-politike u keqësua edhe më tepër pas viteve 98-99 –lufta e
fundit në Kosovë. Lëvizja mekanike e popullsisë para së gjithash është pasojë e zhvillimit
joharmonik në mes të lokaliteteve regjioneve apo vendeve të caktuara.
Për lindjen, rritjen apo shpeshherë zvogëlimin dhe shuarjen e vendbanimeve, në mënyrë të
drejtpërdrejt janë të ndërlikuara komponentet e migrimeve-imigrimi dhe emigrimi. Sa më të
mëdha të jenë diferencat në aspektin zhvillimor dhe socio-ekonomik të tyre, aq më mobile bëhet
edhe popullsia e regjioneve apo meseve të caktuara. Njeriu në emër të kushteve më të mira për
punë, jetë dhe për standarde më të larta lëviz, pa marrë parasysh tipin e vendbanimit se ku do të
vendoset. Për migruesin është me rëndësi që të ketë jetë të rehatshme, më të begatshme dhe më
të lumtur.
97
4.1. Evolucioni i procesit të migrimit në Malishevë
Evulucioni i procesit të migrimit ne komunën e Malishevës është mjaft i hershëm ai u arsyetua
nga migrantet , duke filluar rreth viteve te 70-ta, ku vlenë të ceket lëvizjet migrues
internacionale apo marrëveshja e ishë politikës së Beogrdit e përfaqësuar nga Enti për punë
sociale dhe ai i Republikës sëGjermanisë për punësimin e punëtorëve të krahit.
Kjo ishte vala e pare e lëvizjes së migrantëve. Kurse vala e dytë ishte rreth viteve te 90- ta, ku
kemi prapë një lëvizje të popullsisë për vendet e zhvilluara perendimore.
Mirëpo këtu kemi një dallim te nivelet e migrantëve sepse tashë filluan të lëvizin niveli i
intelektalëve sepse pushtet i Beogradit i largoi nga puna.
Dhe vala e tretë e migrantëve ishte në vitin 1998-1999, ku në lëvizje u përfshian të gjitha nivelet
apo strukturat e popullsisë së Malishevës. Arsyeja e lëvizjes së popullsisë me kaqë nivel të lartë
ishte shkaku i luftës së fundit në Kosovë.
Do jetë shumë më mirë, kur dihet se vendet emigruese ofrojnë kushte më të mira ekonomike,
sociale, kulturore, argëtuese etj. Duke i kërkuar këto kushte njerëzit migrojnë jo vetëm brenda
territorit komunal, regjional apo shtetëror, por edhe jashtë tij, madje edhe në kontinente të tjera.
Popullsia e komunës së Malishevës, si në fshat ashtu edhe në qytezë, viteve të fundit, me
transformimin e përgjithshëm të saj ka filluar të inkurajohet në rrjedhat migruese që po
manifestohen në forma të ndryshme, para së gjithash përmes mobilitetit hapësinor dhe social.
Shikuar për nga lëvizja e popullsisë në hapësirë ato mund të jenë të jashtme dhe të brendshme.
Njëkohësisht në popullsinë e Malishevës i hasim edhe migrimet sipas intervalit kohor, migrimet
ditore, javore, mujore, të përkohshme dhe të përhershme.
Problem në vete është emigrimi në botën e jashtme. Kjo kategori migrantësh përbën numrin më
të madhe se sa migrantët e brendshëm. Numri i përgjithshëm i migrantëve sipas vlerësimeve të
vitit 2005 është 3286 apo 5.1% të popullatës së përgjithshëm. Numri më i madh i migrantëve
gjendet në Itali (60%), Gjermani (30%) dhe Zvicër (10%).
Komuna e Malishevës është e prekur nga migrimet ditore duke filluar nga migrimet ditore,
sezonale dhe ata në botën e jashtme ose migrimet të përkoshme dhe të përhershëme.
98
4.2. Faktorët ndikues në procesin migrative në komunën e Malishevës
Faktoret ndikues në procesin migrativ në komunën e Malishevës ishin:
Faktorët ekonomi,
Faktorët politik, dhe
Faktorët arsimor,
Faktorët ekonomik- ishin po thuajse faktorët kyqë që ndikuan në lëvizjen e popullsisë, sepse
komuna e Malishevës ishte komuna më e pazhvilluar e Kosovës. Prandaj gjendja e rëndë
ekonomike ishte nxitje kryesore për ekzistencë e këtyre banorëve. Migrantët e Malishevës
lëvizën në fillim nëpër disa qendra kryesore të Kosovës.
Faktorët politik- ishin një prej faktorëve që mori përmas më të mëdha pas rrjedhave politike në
ish Federaten Jugosllave, apo then shkurtë pas aneksimit me dhunë të autonomies së Kosovës
nga Serbia. Malisheva u ballafaque edhe me shpërbërjen e sajë si komunë për disa here nga
organet e dhunëshme krahinore. Arsyeja pse ndodhi kjo ishte sepse ky territor po thuajse ishte
etnikisht i pastërt në aspektin etnik.
Faktorët arsimor- Njëri ndër faktorët më të ri në moshë por po del të jetë më i rëndësishëm për
nga koha dhe rrethanat e reja te krijuar jo vetëm në Malishevë por në tër Kosovën. Rinia e
Malishevës ishte e larguar nga objektet shkollore, si të gjithë moshataret e tyre në Kosovë.
Prandaj ata ishin të interesuar për dije sepse ajo ishte e vetëmja rrugë që siguronte një të
ardhëme të ndritur për këtë vend.
Komuna e Malishevës ishte e vetmja komunë në ishë Jugosllavi që nuk ishte ndërtuar as një
fabrikë. Popullata e kësaj ane kryesisht merrshin me bujqësi dhe blegtori.
99
4.3. Migrimet e jashtme të popullsisë
Gjendja e rënde socio-ekonomike dhe politike ka ndikuar që banorët e komunës së Malishevës të
migrojnë jashtë vendit. Komuna e Malishevës të punësuar në botën e jashtme ka 3286 persona.
Gjendja e rënde ekonomike po ndikon që numri i emigranteve po rritet dita ditës.
100
Tabela nr 12. Numri i emigrantëve në botën e jashtme sipas vendbanimeve të komunës së Malishevës në vitin 2005
Nr. Vendbanimet Numri i emigrantëve jashtë vendit
1. Banjë 330 2. Drenoc 117 3. Bellanicë 174 4. Carrallukë - 5. Astrazup 352 6. Malishevë 115 7. Pagarushë 182 8. Bubavec 140 9. Llozicë 62 10. Ngucat - 11. Turjakë 157 12. Gurbardh 77 13. Lladroc 114 14. Panorc - 15. Senik 37 16. Shkozë 95 17. Dragobil - 18. Marali 100 19. Balincë - 20. Bardh 90 21. Mleqan 77 22. Kijevë 145 23. Damanek 116 24. Vërmicë - 25. Terpezë 70 26. Lubizhdë 70 27. Llapçevë 116 28. Plloçicë 54 29. Temeqinë 53 30. Kërvasari 58 31. Shkarashnik 51 32. Goriq 62 33. Mirushë - 34. Burim 23 35. Gulluboc 43 36. Terpezë e Ulët 34 37. Bubël 70 38. Fshat i Ri 19 39. Maxharëa 27 40. Janqisht 10 41. Gajrak - 42. Berishë 12 43. Rud 23 44. Qypevë 11 Totali 3286
101
Nga tabela po vërehet se fshati me numër më të madhë emigrantëve është fshati Astrazup me
352 emigrante e nese e kthejmë në përqindje është 13 %, ndërsa fshati me numrin më të vogël të
emigrantëve është Qypeva me 11 emigrantë apo 2.1 %, kurse mesatarja e emigranteve në nivel
të komunës është 5.2 %.
Nxitësit kryesor të këtyre lëvizjeve mekanike në komunën e Malishevës konsiderohen: dendësia
e madhe agrare e popullsisë, moszhvillimi i industrisë në komunën e Malishevës, mundësia e
kufizuar për ti punësuar flukset e kuadrove të reja etj. Në përgjithësi punëtorët në botën e
jashtme, Malishevës dhe fshatrave të saj i sollën mjaft dobi financiare. Çdo ekonomi familjare e
cila ka të punësuar një anëtar të familjes në botën e jashtme, ka arritur të ndryshojë mjaft pozitën
e saj materiale, ka përmirësuar mjaft standardin jetësor, fëmijëve iu ka krijuar kushte të mira për
shkollim dhe banim.
4. 4. Migrimet e brendshme të popullsisë
Migrimet e brendëshme vendbanimet e komunës së Malishevës janë mjaft të theksuara.
Në këto migrime hyjnë personat që migrojnë për shkollim, punësim dhe mjekim brenda ditës.
Këtu hyjnë edhe migrimet e shprehura fshat-qytet, supozohet se migrimet ditore në komunnën e
Malishevës janë 500-1000 persona.
102
Tabela nr. 13.
Lëvizjet e brendëshme të popullsisë në komunën e Malishevës 01. 04. 2008- 31. 03. 201172
Komuna 2008 2009 2010 2011
Malisheva 213 381 226 390
Të ardhur - - - 407
Të larguar - - - 623
Komuna e Malishevës në vitin 2008 kishte 213 lëvizje të brendëshme te popullsisë, po asht kemi
rritje të lëvizjes së brendëshme te popullsisë në vitin 2009 në 381 raste apo 168 raste, kurse në
vitin 2010 kemi ramje për 155 apo në 226 raste. Në vitin 2011 kemi një lëvizje më të theksuar të
popullsisë brenda territorit të komunës, ku numri është 390 raste, por nesë i krahasojme tri vitet
numri i te ardhurve në komunën e Malishevës është 407 raste, ne krahasim me numrin e të
larguarëve i cili ishte 623 apo për 216 raste më shumë. Këto rezultate janë një moster e mire
treguse se popullsia e Malishevës largohet nga vendbanimet e tyre drejt qyteteve (Prishtinës,
Prizrenit, Gjakovës, Klinë), sidomos fshatrat: Banjë, Lladroc, Kërvasari, Shkozë, Berishë,
Janqisht, Gajrak, Drenoc, etj.
Migrimet sezonale janë lëvizjet e popullsisë së personave që bëjnë ndërrimin e vendbanimit për
një sezonë të caktuar dhe pas sezonës së caktuar prapë kthehen në fshatrat e tyre, këtu hyjnë
blegtorët, punëtorët sezonal, numri i migrantëve sezonal në komunën e Malishevës sillet rreth
350-700 .
Migrimet sezonale brenda komunës dhe lëvizjet e popullsisë jashte komunës (boten e jashteme).
Migrimet e popullsisë sezonale brenda territorit të komunës së Malishevës më të theksuar I kemi
lëvizjet e blegtorve, sidomao fshatrat: Ngucat, Bardh, Rud, Llapçevë, etj.
Kjo është arsyeja kryesore pse kemi lëvizje sezonale të popullsisë për arsye te kollosave për
bagëti (të trasha apo të imta), për bletari, etj.
72 Enti i Statistikave të Kosovës, 2011. fq. 32.
103
4.5. Shpërndarja gjeografike e proceseve migruese
Shperndarja gjeografike e migrantevëve nga Malisheva ishte po thuajse e pakontrolluar, mirëpo
synimi kryesor ishte arritja tek vendet e zhvilluara perendimore. Fillimisht ishte shteti Gjerman,
pastaj ai Zvicrran, Frances, Belg, Anglez, Amerikan,e më vonë ai Italian. Niveli I shkollimit të
migrantëve dallonte, duke filluar në fillim me nivelin e shkollimit fillor, pastaj me shkolla
profesionale e deri te shkolla e mesëme, të larta e më fakulteti ata pakë kuadra që ishin.
Territori i komunës së Malishevës, ishte një territor i pa zhvillua në aspektin shoqëroro-
ekonomike, prandaj edhe arsyeja e lëvizjes së popullsisë drejtë qyteteve tjera te Kosovës ishte e
madhe. Ndryshime demografike të rëndësishme kanë ndodhur dhe vazhdojnë të ndodhin në
strukturën demografike të popullsisë kryesisht shqiptare të kësaj treve. Madje, nëse ka një proces
social kaq shumë intensiv dhe i zhvilluar në dimensione të mëdha, ka qenë dhe vazhdon të jetë
riorientimi demografik i popullsisë fshatare nëpërmjet shpërnguljes nga fshati në drejtim të
qytetit. Në tërësi ky proces kompleks: ekonomik, social dhe demografik, është shoqëruar me
lëvizje masive të masave të popullsisë fshatare nga zonat rurale në ato urbane. Përgjithësisht
është një proces që në realitetin tonë ka qenë dhe vazhdon të jetë kaotik, spontan, voluntarist.
Pothuaj jashtë çdo kriteri të stratifikimit të jetës moderne, sipas rregullave standarde të
qytetërimit dhe urbanizmit social. Pa dyshim nuk mund të mohohet fakti që, pavarësisht mënyrës
dhe formave të realizimit të riorientimit urban të një pjese të popullsisë fshatare, në thelb ai është
me aks të qartë progresiv dhe emancipues. Për popullsinë fshatare në vetvete lëvizja drejt qytetit
ka qenë një nga arritjet e mëdha e demokracisë, sepse njerëzit efektivisht siguruan të drejtën
universale të lëvizjes së lirë, duke thyer kështu barrierat e ngurta të ndarjes së popullsisë në
urbane dhe rurale mbi kritere të ngurta mekanike. Nga pikëpamja sociologjike, dukuria e
“fshatarësisë së lëvizshme” është një nga shprehjet e orientimit modern, urban dhe të qytetëruar
të shoqërisë shqiptare. Kalimi i kësaj mase njerëzish të mbajtur me zor në fshat nga fataliteti i
ngurtë gjeografik në labilitetin demokratik ka krijuar kushtet që fshatarët të kenë të drejtën që të
104
mos jenë me çdo kusht të detyruar që “të vdesin aty ku kanë lindur”73. Mobiliteti social
demografik tashmë është bërë një nga prirjet e fuqishme dhe të pakthyeshme edhe për shoqërinë
tonë. Në këtë kontekst, nga pikëpamja sociologjike lëvizja e fshatarësisë shqiptare nga fshati
drejt qytetit është një nga dukuritë sociale më të fuqishme të riorientimit urban të popullsisë. Pas
një periudhe të qëndrimit të determinuar popullsia rurale u lëshua pothuaj në mënyrë kaotike
drejt qytetit, duke qenë e frymëzuar nga shpresat dhe iluzionet se në qytet jetohet më mirë, se
jeta urbane është më moderne74. Ajo çka duke brengosëse se në të gjitha periudhat midis
regjistrimeve të popullsisë rritja e numrit të popullsisë është më e vogël se sa shuma e shtimi
natyror, që do të thotë se emigrimi ka gëlltitur një shumë të konsiderueshëm të këtij shtimi dhe
saldoja migruese ka qenë negative75.
Zhvillimet ekonomike, si më të hovshëm pas viteve të 60-ta, sjellin ndryshime sociale e
kulturore, të cilat përcillen me ndryshime në strukturat demografike të popullsisë. Ndryshimet
ekonomike, të shprehura përmes kalimit nga ekonomia e mbyllur agro-blegtorale në ushtrimin e
profesioneve jobujqësore, sjellin ndryshime, si rritjen e standardit jetësor, ndryshimin e mënyrës
së jetë, ndryshimin e strukturës arsimore, profesionale e urbane të popullsisë dhe përmirësimin e
shërbimeve shëndetësore. Këto të dyja bashkë, në të njëjtën kohë shkaktojnë edhe ndryshimet në
aspektin demografik, si në lëvizjen mekanike ashtu edhe në atë natyrore të popullsisë.76 Lëvizjet
mekanike shprehen nëpërmjet migrimeve në botën e jashtme dhe migrimeve fshat – qytet.77
73. Gazeta metropol – Midis botës agrare dhe integrimeve urban…, 22.07. 2009. www. Gazetametrapol.com.print? idt-61050 74. Po aty,
75. Jean-Paul Sardon, “ Demographic Change in the Ballkan since the end of the 1980 s “ Popullation: An
English Selection, Vol. 13, No. 2. 2001, p. 49-70: H. Islami, Po aty, f. 159-160 .
76. Dushi M., Femra dhe evolucioni i lindshmërisë në Kosovë, Prishtine, f. 168.
77. Braktisja e fshatit dhe e bujqësisë, kalimi në qytet dhe në veprimtari jobujqësore bëhej (dhe bëhet)
kryesisht nëpër dy forma: në mënyrë direkte, pa përgatitje profesionale dhe arsimore, dhe në mënyrë
indirekte, me shkollimin e brezit të popullatës fshatare dhe me ndërrimin e statusit socioal-profesional.
105
Një lëvizje më shumë kaotike, e bazuar në rrjedhjen e lirë të masave fshatare drejt qendrave dhe
zonave urbane të Kosovës nga fshatrat e komunës së Malishevës, ne do ti veçojmë fshatrat të
cilët patën lëvizjen më të madhe të popullsisë dhe drejtimet ka qendrat që shkuan:
• Popullata e fshatrave të Lladroc, Berishë, Fshat i Ri, Banjë, kanë lëvizur drejtë Prishtinës,
• Popullata e fshatrave të Kërvasari, Gurishtë, Pagarushë, Gajrake, etj, kanë lëvizur drejtë
Prizrenit,
• Popullata e fshatrave të Llapçevës, Panorcit, Rudit, etj, kanë lëvizur drejtë Gjakovës,
• Popullata e fshatrave të Drenoce, Kijevë, Balinca, Llazica, Vërmica, etj, kanë lëvizur
drejtë Klinës,
• Popullata e fshatrave të Temeqinë, Bellanicë, Ngucat, Bardhë, etj, kanë lëvizur drejtë
Suharekës,
Mirëpo, ka pasur raste kure lëvizjet e popullsisë së fshatrave nuk ka qene në këto drejtime, sepse
profesionet e paketa qe patën ju imponuan vendet e punës. Edhe pse këto familje ishin të
lidhura jashtëzakonisht me shtëpi, familje dhe vendlindje, mirëpo gjendja ekonomike, punësimi,
shkollimi, etj , ndikuan në lëvizjen e popullsisë në këto treva. Këto lëvizje pa dyshim ndikuan
në rritjen e numrit absolute të popullsisë në këto vendbanime. Kjo lëvizje e pa orientuar, e
pastudiuar dhe pa masa paraprake të absorbimit urban doemos që do të sillte pasoja edhe për të
shpërngulurit nga fshati, por edhe për cilësinë e jetës urbane në qytetet tona. Një pjesë e tyre janë
orientuar me këtë jetë të re, madje janë integruar në hullitë e metropolit. Por ndërkaq ka masa të
tëra të popullsisë së shpërngulur nga fshati që hallakaten pa qenë në gjendje të gjejnë kushte dhe
mundësi të adoptimi urban. Personalisht më duket se me këtë pjesë të re të popullsisë së
qyteteve, të zhvendosur mekanikisht nga fshati, ose nuk jemi marrë sa duhet, ose nuk e kemi
vlerësuar si duhet si faktor komplementar i jetës urbane, i cili ka ndikimet dhe pasojat e veta
ndikuese me rëndësi sociale, ekonomike dhe demografike. Më shumë e kemi parë nga jashtë dhe
e kemi vlerësuar si shprehje të së drejtës së njeriut për të zgjedhur vendin e banimit. Por deri
Shih më tepër: Islami H. , Fshati i Kosovës, Prishtinë, 1985, f. 106.
106
këtu, jo më tej. Tani jemi përballë me efektet dhe kundër efektet sociale që po sjell procesi i
riorientimit demografik të popullsisë fshatare. Sepse nga pikëpamja sasiore këto përmasa të
lëvizjes së popullsisë drejt qytetit për madhësinë e vendit tonë nuk do të ishte e tepërt që të
konsideroheshin “biblike”. Çështja është se nuk kemi as analiza, as studime për të ardhmen e
integrimit urban të këtyre njerëzve, që kanë ardhur me vullnet të lirë nga fshati në qytet, por që
po përballen me pengesa dhe kanë vështirësi orientimi dhe përshtatjeje me jetën urbane dhe
kërkesat e saj. Sepse sa herë që më ka rënë rasti të jem në këto enklava urbane të krijuara me
popullsinë e ardhur nga fshati, e kuptoj dhe është e natyrshme që shumica e tyre është në gjendje
kaosi social. Shpesh vështirësitë janë aq të mëdha, saqë ata janë duke u hallakatur midis kulturës
së botës dhe jetës rurale të trashëguar nga jeta në fshat dhe kërkesave të reja të jetës urbane në
qytet. Ky transformim nuk është i lehtë, nuk është veprim i thjeshtë mekanik. Ndaj duhet të
kthejmë më shumë kokën dhe të përqendrojmë vëmendjen për të ndihmuar procesin e vështirë të
riorientimit urban të masave të gjëra të popullsisë fshatare, që tashmë janë një realitet i
pakthyeshëm në shumicën e qyteteve tona. Jeta sociale e njerëzve të ardhur në qytet shpesh është
e tronditur, ngaqë lëvizja drejt qytetit ka thyer shumë norma të kulturës, bashkëjetesës dhe
solidaritetit rural. Tashmë në jetën qytetare dobësohen lidhjet e fisit, të gjakut dhe komunitetit që
në jetën rurale janë më të fuqishme dhe vendimtare. Thyerja e traditave, dobësimi i kohezionit
rural ka ndikim të fuqishëm. Një pjesë prej tyre kjo situatë i ka lënë të çorientuar, të trembur
përballë kaosit dhe rregullave anonime të xhunglës metropolitane78.
Ne nuk mund të mohojmë realitetin, se shumica e popullsisë fshatare që është drejtuar pa logjikë
ekonomike personale drejt qytetit, thjesht për shpresë, për modë apo ekzibicion moderniteti janë
në situatë të vështirë sociale. Një pjesë e madhe prej tyre jetojnë të margjinalizuar, në varfëri, me
probleme serioze të organizimit të jetës urbane moderne, të frikësuar përballë të panjohurave të
shumta të metropolit, me lidhje sociale e farefisnore më të dobësuara. Pa dyshim që këto masa të
popullsisë janë më në rrezik, por nuk mund të thuhet se janë shoqërisht të pafajshëm. Sepse kanë
marrë vetë përsipër riskun dhe përgjegjësinë social-ekonomike të adoptimit urban, pa llogaritur
mundësitë absorbuese të qytetit, komunitetit apo të shtetit. Nuk është e lehtë që, pasi ndryshon
78. Gazeta metropol – Midis botës agrare dhe integrimeve urban, 22.07. 2009
107
kushtet social- ekonomike të kalimit nga fshati në qytet të pretendosh që të kesh një identitet të
sigurt urban. Vështirësitë janë të mëdha. Nëse lëvizjet bëhen pa kriter, pa llogari, atëherë
identiteti i popullsisë fshatare të lëvizshme jo vetëm që nuk është i sigurt, por është për një kohë
të gjatë i vështirë, i lëndueshëm. Ndryshimi i tipologjisë së jetës, duke kaluar nga jeta agrare në
botën urbane, është një proces i vështirë ndryshimi dhe adoptimi. Ende nuk është ripërkufizuar
statusi social-ekonomik i fshatarësisë së lëvizshme, madje nuk është i studiuar sa duhet procesi
gjithëpërfshirës i lëvizjes së popullsisë fshatare të vendeve ish-komuniste të Evropës Lindore,
madje as veçoritë sociale-psikologjike dhe demografike të kalimit të fshatarëve nga bota rurale
në universin kaotik urban. Një gjë është e sigurt: qyteti në vetvete nuk ka më kushte ontologjike
që e mbanin popullsinë fshatare të lidhur dhe të bazuar në rite, lidhje gjaku dhe farefisni. Në
jetën moderne të qytetit, me marrëdhënie të atormizuara midis njerëzve, nuk është e lehtë të
gjesh piketat e orientimit urban, të cilat janë krejt të tjera nga ato të jetës rurale. Në këto lëvizje
të popullsisë u përfshinë të gjitha fshatrat disa me numër me të vogël e disa më numër më të
madhe të familjeve që lëvizën drejte jetës urbane. Në vazhdim do te paraqesë një tabelë me
vendbanimet e komunës së Malishevës, me numrin e banorëve në vitin 1948, sipas regjistrimit të
popullsisë, dhe vlerësimin e popullsisë nga Drejtoria për Planifikim, Rindërtim dhe Zhvillim,
pranë Kuvendit Komunale në Malishevë në vitin 2005. Veçori themelore e popullsisë së këtij
territori është se shtimi natyror në periudhën që është marrë për hulumtim në këtë punim ishte
një rritje e numrit të popullsisë së përgjithshme.
Këtë e kushtëzojnë të gjitha rrethanat dhe faktorët e përmendur në dy komponentet demografike
të shtimit , të gërshetuara dhe të vura reciprokisht , prandaj krahas ecurive labile , shkallës së
lartë apo të ultë të komponenteve të mëparëshme të shtimit natyral , mund të thuhet se edhe ky
kishte trende e ecuri të ngjajshëm prej periudhës në periudhë , përherë në harmoni me
komponentet .
Sa më i ultë mortaliteti , shtimi më i lartë , krahas lindjeve të mëdha. Për të përcellur kërcellur
kët ecuri po japim shimet tabelare.
108
Shkalla e lartë të shtimit natyror të popullsisë në kët komunë e kushtëzon shkalla e ulët e zhvillit
ekonomikë , shoqëror e kulturor, ashtu sikurse kjo shkallë në një farë mënyre shprehet mjaft
negativisht në kushtët në kushtet edhe ashtu të standardit të ulët.Harmonizimi i këtyre
komponenteve do të sjelle një ballansim të dinamizimit demografik dhe atij ekonomik , sikurse
ecuri zhvillimore e planifikuar dhe e realizuar mirë të zhvilloj sipas parametrave që kërkon
dinamia bashkohore dhe e planifikuar.
Shtimi natyror është rezultat i natalitetit të lartë , dhe rënies së ngadalshëm të tij, në një anë
zvoglimit të mortalitetit .Sipas regjistrimeve të popullsisë të vitit 1971 dhe 1981 popullsia e
Komunës së Malishevës rritet për 42.4 promila dhe rasti i dytë 33.7 promila.
Analizat e kësaj ecurie na shpiejnë drejt vërtetës se kjo komunë ka potenciale të mëdha të fuqisë
punëtore , të cilin e karakterizon shkalla e shtimit përherë më të madh, proporcionalisht me
shtimin natyror dhe biodinamikën , përkatësisht vitalitetin e kësaj popullsie.
4. 6. Efektet e lëvizjes migruese
Efektet e lëvizjeve migruese ishin shumë të mëdhaja, sepse mosha që migronte ishte kryesisht
moshë e re e popullsisë, ku dominonte gjinia mashkullore. Kjo ishte edhe arsyeja pse fillonte të
zvoglohet edhe nataliteti i popullsisë në vendbanimet e komunës së Malishevës. Para shfaqjes se
migrimeve ne mënyrë masovike nataliteti ishte shumë i lartë sepse martesat në këtë pjesë ishin
shumë të herëshme për të dy gjinitë. Ku periudha fertile ishte shumë e gjatë. Pastaj gjendja
ekonimike ishte shumë e rëndë e popullsisë, ku i vetëmi shpëtim u shihke te lindja e fëmijëve
sidomos ata të gjinisë mashkullore të cilët u konsideroheshin si fuqi punëtore apo si shtyllë e
shtëpisë.
109
Migrimi i gjeneratës së re ka ndikuar që të sjellë disa anomali negative në popullsinë e
Malishevës, si:
Zvoglimi i periudhës fertile, apo mos hyrja fare në martesë e gjinisë femrore,
Zvoglim në numrin e mesatarës familjare në Malishevë,
Shuarje të familjeve komplet (Fshat i Ri, Berishë),
Boshatisje të fshatrave në mënyrë të konsiderushëm,
Mbyllje të shkollave për shkakë të mungesës së nxësëve, etj.
Këto janë disa nga dukurit të cilat kanë filluar të trokasin në dyert e vendbanimeve të
Malishevës, sidomos në vendbanimet malore. Këto shqetësime filluan që të ndodhim sidomos
pas efekteve që u shkaktuan nga lëvizjet migruese.
5. Strukturat e popullsisë në Komunën e Malishevës
Kurë flitet për strukturen e popullsisë kemi parasysh veçurit karakteristike të përgjithshme të sajë
sepse individët që e formojnë ata dallohen në bazë të disa veçurive si janë :
Strukturat gjinia ,
Strukturat moshore, dhe
Strukturat arsimore.
Në literatur hasim struktura të shumta të popullsisë , po në kët raste do të shqyrtojm vetën
strukturat demografike (sipas moshës, gjinisë, dhe strukturat arsimore etj.
110
Tabela nr. 14.
Strukturat e popullsisë në sipas regjistrimit të popullsisë në vitin 1981
Nr. Emri i
Vendbanime Nr.i përgjithshëm
0-4
5-9
10-14
15-19
20-24
25-29
30-34
35-39
40-44
45-49
50-54
55-59
60-64
65-69
70-74
75 e më tepër
1. Banjë 2349 2. Drenoc 2355 3. Bellanicë 1737 4. Carrallukë 541 5. Astrazup 1724 6. Malishevë 1447 7. Pagarushë 1374 8. Bubaveci 1122 9. Llozica 1200 10. Ngucati 1104 11. Turjaka 958 12. Gurbardhë 13. Lladroc 1093 14. Panorc 996 15. Senik 880 16. Shkozë 998 17. Dragobili 840 18. Marali 985 19. Balincë 927 20. Bardhë 668 21. Mleqan 914 22. Kijevë 1521 23. Damanek 632 24. Vërmicë 734 25. Terpezë 1036 26. Lubizhdë 795 27. Llapçevë 649 28. Plloqicë 637 29. Temeqinë 30. Kërvasari 615 31. Shkarashnik 450 32. Goriq 447 33. Mirusha 507 34. Burimi 345 35. Gulluboci 325 36. Terpezë e
Ultë 917
37. Bubël 348 38. Fshati i Ri 39. Maxharra 305 40. Janqishtë 237 41. Gajrak 42. Berishë 337
111
43. Rud 44. Qypevë 133 Gjithësejt 36264 67
72 5977 4867 3803 2769 1925 1872 1591 1454 1220 1178 792 722 551 413 358
Burimi: Statistikat Vitale te Popollsisë në KK.Malishevë
5.1. Roli i strukturave të popullsisë
Roli i strukturave të popullsisë në komunën e Malishevës është jashtë zakonisht i madhë, ku
domininimin kryesore e kanë ende grup moshat reja të popullsisë. Komuna e Malishevës ka një
popullsi mjaft biodinamike , athere struktura e popullsisë është në favorë të strukturës së re, sipas
regjistrimit të popullsisë së vitit 1981 , përqindja e popullsisë së re 0-19 vjetë përfshinë 21419
banorë ose 59.2 % , kurse popullsia prej 19-65 vjetë numronte 12801 ose 35.2% , ndërsa ajo e
moshës më tepër se 95 vjetë numronte 2044 banorë ose 5.6%.
5.2. Strukturat moshore të popullsisë
Struktura e moshës së popullsisë është e lidhur ngushtë me vetë shkallën e shtimit natyror
të popullsisë, pastaj edhe me lëvizjen mekanike të popullsisë (migrimet në përgjithësi).
Struktura e popullsisë sipas moshës ka një rendësi jashtëzakonisht të madhe për
zhvillimin demografik dhe ekonomik të një vendi, si për të sotmen ashtu edhe për të ardhmen.
Ndryshimi i rrethanave socio-ekonomike gjatë periudhës gjashtëvjeçare ka ndikuar në zhvillimin
e përgjithshëm demografik, e njëherësh edhe në ndryshimet e strukturës së popullsisë sipas
moshës.79
79 Po aty, f. 24.
112
Grupmoshat
0 – 4 5 - 9 10 - 14
2011
5795 6306 6739
Përqindja në totalin e popullsisë
10.6 % 11.5 % 12,3 %
Tabela nr. 15
Struktura e popullsisë në vitin 2011 në Komunën e Malishevës, për grupmoshat 0-4, 5-9, 10-14
vjeç
113
0-4 vj.
5-9 vj.10/14 vj.
0
2000
4000
6000
8000
Viti 2011Përqindja %
Viti 2011 Përqindja %0-4 vj. 5795 10.65-9 vj. 6306 11.510/14 vj. 6739 12.3
Grupmoshat e popullsisë 0-4, 5-9, 10-14
Grafiku nr. 7
Grupmoshat e popullsisë dhe përqindja e tyre në regjistrimin e popullsisë të vitit 2011
Nga të dhënat që janë të paraqitura në tabelë, vërehet qartë se, sipas regjistrimit të
popullsisë të vitit 2011, dominojnë grupmoshat e popullsisë prej 0-14 vjeç apo 34.4% e
popullsisë së përgjithshme në Malishevë, ose më shumë se një e treta e popullsisë.
114
Tabela nr. 16.
Struktura e popullsisë në vitin 2011 në Komunën e Malishevës, për grupmoshat e popullsisë 15-
19, 20-24, 25-29 vjeç
Grupmoshat
15-19 20-24 25-29
2011
6121 5231 4162
Pjesëmarrja në popullsinë e përgjithshme
11.2% 9.6% 7.6%
Grafiku nr. 8
Struktura e moshës së popullsisë në vitin 1953 në Komunën e Malishevës, për grupmoshat e
popullsisë 15-19, 20-24, 25-29 vjeç
115
Po t’i analizojmë të dhënat e paraqitura në tabelë dhe pjesëmarrjen e grupmoshave,
atëherë do të shihet se grupmosha prej 15-29 vjeç arrin 22.4%. Ose, nëse llogaritet në tërësi, kjo
përqindje do të ishte 56.8% e popullsisë së përgjithshme të Malishevës, sipas regjistrimit të
popullsisë të vitit 2011.
Tabela nr. 17.
Struktura e popullsisë në vitin 2011 në Komunën e Malishevës, për grupmoshat e popullsisë 30-
34, 35-39, 40-44 vjeç
Grupmoshat
30-34 35-39 40-44
2011
3889 3563 2828
Përqindja në totalin e popullsisë
7.1% 6.5% 5.2%
0
1000
2000
3000
4000
30- 3435-39
40- 44
Grupmoshat 30-44
Rr. popullsisë 2011 Përqindja %
Grafiku nr. 9.
Struktura e popullsisë në vitin 1961 në Komunën e Malishevës, për grupmoshat e popullsisë 30-
34, 35-39, 40-44 vjeç
116
Nga të dhënat e paraqitura në tabelë, sipas regjistrimit të popullsisë të vitit 2011, vërehet
se grupmosha e popullsisë 30-44 vjeç në Komunën e Malishevës arrin 10280 banorë ose, nëse e
shprehim në përqindje, 18.8% të numrit të përgjithshëm.
Tabela nr. 18.
Struktura e popullsisë në vitin 2011 në komunën e Malishevës, për grupmoshat e popullsisë: 60-
64, 65-69, 70-74 vjeç
Grupmoshat 60-64 65-69 70-74
2011
1239 1085 814
Përqindja te popullsia e
përgjithshme
2.3% 2.0% 1.5%
0
500
1000
1500
60- 6465-69
70-74
Grupmoshat 60 - 74
Grafiku nr. 10.
Struktura e popullsisë në vitin 2011 në Komunën e Malishevës, për grupmoshat e popullsisë: 60-
64, 65-69, 70-74 vjeç
117
Nga tabela e të dhënave të prezantuara, vërehet qartë se grupmosha e popullsisë 60-74
vjeç nuk është shumë e përfshirë në numër e as në përqindje. Përqindja e popullsisë për këtë
grupmoshë në vitin 2011 ishte 5.8% e popullsisë së përgjithshme.
Tabela nr. 19.
Struktura e popullsisë në vitin 1981 në Komunën e Malishevës, për grupmoshat e popullsisë 75-
79, 80+ vjeç.
Grupmoshat
75-79 80+
1981
592 503
Përqindja në totalin e popullsisë
1.1% 0.9%
75-7954%
80 e mbi46%
0% 0%
Grupmoshat
Grafiku nr. 11.
Struktura e popullsisë në vitin 1981 në Komunën e Malishevës, për grupmoshat e popullsisë 75-
79, 80+ vjeç
118
Jo vetëm në Republikën e Kosovës, por edhe në popullsinë e Komunës së Malishevës
nuk kanë ndonjë ndikim të madh në përqindjen e popullsisë grupmoshat 75-80 e mbi. Kjo
qartësohet edhe në tabelën më lart. Këto grupmosha përfaqësohen vetëm me 2.0% në popullsinë
e përgjithshme të Komunës së Malishevës, sipas regjistrimit të popullsisë së Kosovës të vitit
2011.
5.3. Strukturat gjinore të popullsisë
Struktura gjinore paraqet relacionin: raportin numerik në mesë të gjinisë mashkullore dhe asaj
femërore në suaza të lëvizjeve natyrale kjo strukture nuk ka oscilime të mëdha dalluese ,por
është e pamundëshme të haste ballancim i plotë numerik në strukturën e gjithëmbarshëm të
popullsisë.
Ngjajshëm si më shumë komuna tjera edhe më komunën e Malishevës , kjo strukture nuk është
në harmoni të plotë gjinore , në aspektin numerik. Struktura gjinore dhe raportet e saj ndryshojnë
varsisht nga grupet etnike të popullsisë.
Derisa te popullata shqiptare raporti i kësaj strukture është në favor të gjinisë mashkullore , te
popullsia e paktë serbe dhe malazeze që jetonte në këto vise ishte e kundërta.
Edhe tretmani i fëmijëve të gjinisë mashkullore në raport me fëmijët e gjinisë femërore , në
përgjithësi ndër shqiptarë , ka qenë dhe është më i mirë.
Fëmija i gjinisë mashkullore u trajtohke si trashegimtarë i familjes , i “oxhakut”, „zot i shtëpisë“,
ndërsa fëmija i gjinisë femërore konsiderohet „për derë të huaj“.Një tretman i tillë dallohet edhe
në ditët e sotëme , ndonëse shumë më pakë në krahasim me të kaluarën.
119
Përkundër numrit më të vogël të femrave në strukturën gjinore , jeta mesatare e tyre është më e gjatë së
se e meshkujve. Vetëm mosha nuk është karakteristike për nga raporti jo ballansues , në ketë dallohen
edhe raporti i popullsisë mashkullore dhe në atë femrore , meshkujt dominojn nga numri i përgjithshëm
më 19028 banorë janë meshkuj apo 52.4 %, ndërsa femrat më 17236 banorë apo 47.6%.
Tabela. nr. 20 . Struktura e popullsisë sipas gjinisë dhe grup-moshave paraqitur në përqindje Sipas regjistrimit
të vitit 1981
Grup-moshat Gjinia
0-4
5-9
10-14
15-19
20-24
25-29
30-34
35-39
40-44
45-49
50-54
55-59
60-64
65-69
70-74
75 e më tepër
Meshkujt %
9.8
8.6
6.9
5.6
4.0
2.8
2.6
2.2
1.9
1.7
1.7
1.1
0.9
0.8
0.6
0.4
Femrat %
8.7
7.7
6.4
4.8
3.5
2.4
.5
2.1
2.0
1.6
1.5
1.0
1.0
0.7
0.5
0.5
Totali
18.5
16.3
13.3
10.4
7.5
5.2
5.1
4.3
3.9
3.3
3.2
2.1
1.9
1.5
1.1
0.9
Siç shihet nga të dhënat , popullsia e Komunës së Malishevës është popullat e re .Në të dominon rinia gjer
në moshën 19 vjeçare 58.5 % të popullsisë .Kjo dëshmon se vitaliteti është shumë i lartë dhe biodinamika
ekspanzive.
Kjo strukturë kaq e re e popullsisë në kët komunë shtrohet si qështje shumë më rëndësi në sferën e
punsimit duke pasur parasysh rritjen shumë të shpejtë të popullsisë së re , të aftë për punë , në anën tjeter
paraqitet problemi i popullsisë së mbajtur që del nga vëllimi i popullsisë së re dhe gjithnjë është duke u
rritur.
Një struktur popullative çfar ishte kjo e komunës së Malishevës , sa i perket moshës është mjaft e
favorshme dhe premtuese për shumë struktura tjera demografike e ekonomike .
Në klasifikimin e përgjithshëm veçojmë se tendenca strukturale moshore e popullsisë edhe më tej përjeton
freskinë biodinamike , shtimi i përqindjes së popullsisë rinore në atë të përgjithshme.
120
Nga sa u vërejte , ndikimet reciproke për karakteristikar demografike të popullsisë janë kauzale dhe varen
njëra nga tjetra .Prandaj edhe ecuritë e tyre janë disi të harmonizuara , të cilat reflektohen drejtëpërdrejti
mbi popullsinë , kështu që nga to rrjedhin shumë rezultate pozitive apo probleme më të cilat gërshetohet
drejtëpërsëdrejti ekonomia e kësaj komune si dhe vetë organizimit shoqëror.
5.4. Strukturat arsimore të popullsisë
Struktura arsimore e popullsisë: Pas një analize të superstrukturës së përgjithëshme, përherë vend
meritor i jiper strukturës arsimore të popullsisë.Vetë baza demografike me komponentete e saj,
niveli i kontrollit të shtimit natyror , kushtet higjeniko-sanitare dhe botëkuptimet e ndryshme
varën edhe nga shkalla e ngritjes arsimore e kulturore e popullsisë.
Pas luftës së II –botrore popullsia analfabete ishte me një përqindje shumë më të lartë , kjo ishte
pasoj e diskrimininmit të popullsisë shqiptare në sferën e kulturore-nacionale që e udhëheqte
politika e borgjezisë serbo-madhe ndaj popullsisë shqiptare në Kosovë , dhe përgjithsisht ndaj
popullsisë shqiptare në ishe Jugosllavi.
Nivelit të lartë të popullsisë analfabete në komunën e Malishevës është pasoj e pavolitëshme e
zhvillimit nacionale dhe kulturore të shqiptarëve jo vetëm para luftës pore ky fenomen vazhdoi
edhe pas luftës së II botrore, pastaj në këto vise patem edhe problemin e rezistencës së prindërve
ndajë fëmijëve të gjinisë femrore për shkakë të fanatizmit fetar , duke konsideruar se femrat
duhet të jenë të lidhura vetë për suaza familjare.
Është theksuar edhe më parë se potenciali i fuqisë punëtore do të jetë më i madh.Atë do ta shtoi
rinia , e cila tani në pjesën më të madhe është e pëfshirë në procesin mësimor, në ngritjen
arsimore.
Ne komunen e Malishevë ekzistojne 22 shkolla fillore me 9 paralele te ndara, 2 shkolla te mesme
dhe dy paralele te arsimit special.
Procesi edukativo-arsimor zhvillohet ne 601 paralele me 16 nxenës mesatarisht.
121
Kontigjent ky i cili kësaj komune të pazhvilluar po i sjellë probleme në fushën e punësimit
Rrethana këto që deomos e detyrojnë strukturën shoqërore , udhëheqëse të të gjitha sektorve të
ekonomisë e jashtë saj, të pregadisin një planë që hapë prespektivën e zhvillimit më të hovshëm
në këto treva , përndryshe kjo komunë do të gjendet para problemeve të mëdha shoqërore
ekonomike , arsimore e migruse.
Ngritja arsimore dhe përsosja e kuadrit me profile të ndryshme ishte karakteristikë e viteve të
fundit.Këtu duhet dalluar profilin e mesëm dhe të lartë. Do paraqesi në tabelë strukturën e
kuadrit kualifikuës sipas vendbanimeve në Malishevë , këto të dhëna janë siguruar nga kryetart e
fshatrave nga kjo komunë.
122
Tabela nr.21. Struktura e kuadrit të kualifikuar sipas vendbanimeve të Komunës së Malishevës
Nr. Vendbanimet Me
kualifikim superior
M F Me kualifikim të mesëm
M F
1. Banjë 57 47 10 210 180 30 2. Drenoc 44 34 10 432 361 71 3. Bellanicë 62 55 7 190 150 40 4. Carrallukë - - - - - - 5. Astrazup 47 40 7 250 200 50 6. Malishevë - - - - - - 7. Pagarushë 31 30 1 112 107 5 8. Bubaveci 37 31 6 76 60 16 9. Llozica 14 - - - - - 10. Ngucati - - - - - - 11. Turjaka 54 44 10 100 87 13 12. Gurbardhë 15 15 42 30 12 13. Lladroc 40 36 4 - - - 14. Panorc - - - - - - 15. Senik 9 6 3 200 - - 16. Shkozë 11 8 3 53 45 8 17. Dragobili 21 20 1 80 50 30 18. Marali 19 16 3 113 106 7 19. Balincë - - - - - - 20. Bardhë 10 8 2 80 60 20 21. Mleqan 25 21 4 182 159 23 22. Kijevë 41 37 4 120 - - 23. Damanek - - - - - - 24. Vërmicë - - - - - - 25. Terpezë 14 12 2 133 94 39 26. Lubizhdë - - - - - - 27. Llapçevë - - - - - - 28. Plloqicë 11 6 5 - - - 29. Temeqinë 7 - - - - - 30. Kërvasari - - - - - - 31. Shkarashnik 11 9 2 - - - 32. Goriq 11 11 - - - - 33. Mirusha - - - - - - 34. Burimi 7 5 2 - - - 35. Gulluboci 2 2 33 33 36. Terpezë e Ultë 10 8 2 45 41 4 37. Bubël 3 3 26 25 1 38. Fshati i Ri 8 6 2 15 12 3 39. Maxharra 16 13 3 13 8 5 40. Janqishtë 10 10 25 25 41. Gajrak - - - - - - 42. Berishë 5 5 13 8 5 43. Rud 5 4 1 18 13 5 44. Qypevë - - - - - - Totali 657 235180
80 KK-Malishevë-DPRZH,”Struktura e kuadrit të kualifikur sipas profesioneve nëpër fshatra”,Qershor -2004
123
6. Vendbanimet në Komunën e Malishevës
Vendbanim quhet territori në të cilin janë të vendosura shtëpitë me banim të përhershëm dhe
kanë emër të veçantë. Vendbanimet ndahen në fshatra dhe qytete. Në krijimin dhe shtrirjen
gjeografike të vendbanimeve, siç dihet, ndikojnë një varg faktorësh natyroro-gjeografik, dhe
shoqëroro-historik. Shumë vendbanime të sotme rurale janë krijuar ose në mënyrë stihike, në
etapën themelore të popullimit, ose në të kundërtën të kushteve përkatëse jetësore dhe shoqërore
në të kaluarën. Nëse vëzhgohet me kujdes harta e shtrirjes së popullsisë së botës shihet se ndikim
dominant në shtrirjen dhe dendësinë e popullsisë ka pasur baza natyrore (relievi, uji, klima,
përbërja pedologjike, etj)81 dhe disa faktorë që kanë ndikim më të vogël. Nga aspekti demografik, ekonomik dhe gjeografik është shumë me rëndësi të përcillet lëvizja e
përgjithshme e popullsisë së çdo vendi, sepse përmes këtij elementi shihen shumë elemente dhe procese
tjera të natyrës demografike (nataliteti, mortaliteti, migrimet etj).
81 Prof.Dr.Hivzi Islami, Fshati i Kosovës, Rilindja, Prishtinë, fq. 79.
124
Tabela nr. 22. Vendbanimet e komunës së Malishevës
Nr Emri i Vendbanimit 1. Astrazup 2. Balincë 3. Banjë 4. Bellanicë 5. Berishë 6. Bubavec 7. Bubël 8. Carrallukë 9. Carravranë 10 Damanek 11. Dragobil 12. Gajrak 13. Garaqevë 14. Golluboc 15. Guriq 16. Janqishtë 17. Joviq 18. Kërvasari 19. Kijevë 20. Lubizhdë 21. Lladroc 22. Lladroviq 23. Llapçevë 24. Llashkadrenoc 25. Llazicë 26. Malishevë 27. Marali 28. Maxharrë 39. Millanoviq 30. Mirushë 31. Mleqan 32. Ngucat 33. Pagarushë 34. Panorc 35. Pllaqicë 36. Qypevë 37. Rudë 38. Senik 39. Shkarashnik 40. Temeqinë 41. Tërpezë
125
6.1. Roli i vendbanimeve ne teresine e komunes se Malisheves. Faktoret ndikues ne
vendosjen e vendbanimeve.Shperndartja gjeografike e tyre.Rendesia e
vendbanimeve
Vendbanimet e Malishevës në periudhën transitore ishin të orientuara mjaft mirë në zhvillimi e
infrastrukturës rrugore, shkollore, shëndetësore dhe administrative. Pothuajse të gjitha
vendbanimet arritën të përshkoheshin me rrugë të asfaltuara, me sistemin e kanalizimit, me
sistemin e ujësjellësit, me riparimet e pothuajse të gjitha rrjeteve elektrike, me ndërtimin dhe
rindërtimin e shkollave, me ndërtimin dhe rindërtimin e qendrave të mjekësisë familjare,
objekteve shkollore etj., etj.
42. Tërpezë e Poshtme 43. Turjakë 44. Vërmicë
Gjithsej
126
Arsyeja pse i theksuam këto ndërtime dhe rindërtime qëndron në faktin se Komuna e
Malishevës ishte njëra ndër komunat e cila nga lufta e fundi në Kosovë doli më e dëmtuara,
sepse Malisheva në vitet 1998-1999 pothuajse ishte zona e vetme e lirë e Kosovës në atë kohë.
Vitet e regjistrimit të popullsisë Mesatarja e popullsisë sipas
vendbanimeve - banorë
1948 416
1953 480
1961 560
1971 720.5
1981 943.8
2011 1241.2
Tabela nr. 23.
Mesatarja e rritjes së popullsisë sipas vendbanimeve për periudhën 1948- 2011
127
1948 1953 1961 1971 1981 2011
416480
560
720.5
943.8
1241.2
Mesatarja e popullsisë në vendbanimet e Malishevës, nga viti 1948- 2011
Mesatarja e popullsisë në vendbanime Column1 Column2
Grafiku nr. 12.
Mesatarja e rritjes së popullsisë sipas vendbanimeve për periudhën 1948- 2011
Në vazhdim janë të paraqitura disa të dhëna për vendbanimet e Malishevës, duke filluar
nga numri i vendbanimeve (44), njësitë e banimit (9011), zonat kadastrale (39), vendbanimet e
tipit të shpërndarë (84%), vendbanimet e tipit të grumbulluar (16%), vendbanimi joformal (1),
dendësia e popullsisë së përgjithshme (178 ba/1km/2), shtëpi të banuara (77.4%), shtëpi të
pabanuara (22.6%), shtëpi për hektar (4.27), hapësira të ndërtuara (6.75%), ndërtime të reja
(54.6%), familjet që kanë nevojë për ndërtim të shtëpive për banim (29 familje)82.
82 Kuvendi Komunal i Malishevës, DRZH, Strategjia e zhvillimit 2013.
128
6.1. a. Vendbanimet urbane. Tiparet dhe veçoritë e tyre. Shpërndarja gjeografike e vendbanimeve urbane ne Malisheve.
Malisheva si vendbanim në të kaluarën nuk kishte ndonjë rëndësi të madhe në aspektin e
zhvillimit ekonomik, të infrastrukturës, të arsimimit, shëndetësisë dhe kulturës apo diçka që e
dallonte nga vendbanimet e tjera. Këtë e dëshmon edhe numri i banorëve sipas regjistrimeve të
popullsisë, si, p.sh., në regjistrimin e popullsisë në vitin 1948.
Grafiku nr. 13.
Ecuria e numrit të popullsisë, nga viti 1948 – 2011 në Malishevë
Nga grafiku vërehet se rritja më e madhe e popullsisë së vendbanimit të Malishevës ka
qenë në vitet 1971, kur vendbanimi e merr statusin e qendrës komunale. Pas këtij përcaktimi të
Malishevës si qendër komunale, fillon edhe rritja e numrit te punëtorëve në administratën
komunale, hapja e lokaleve tregtare, e gjykatave, rritja e numrit të lokaleve hoteliere, hapja e
shkollës së mesme – gjimnazit, shërbimi shëndetësor etj. Këta ishin disa nga faktorët kryesorë që
129
ndikuan në rritjen e numrit të popullsisë së Malishevës. Pas të gjitha këtyre investimeve
(sidomos pas luftës së fundit), Malisheva fillon të jetë joshëse për popullsinë e zonave të thella
rurale për vendosje me banim në Malishevë. Popullsia fshatare, që lëvizte drejt Malishevës, ishte
popullsia e fshatrave: Bardhë, Shkozë, Burim, Bubël etj., që ndikoi dukshëm në shtimin e
vazhdueshëm të numrit të popullsisë që migroi nga fshatrat drejt qytezës - qendrës komunale të
Malishevës.
Harta nr.11.
Vendbanimet rurale dhe urbane të Komunës së Malishevës
130
6.1.b. Vendbanimet rurale. Tiparet dhe vecorite e tyre.Shperndarja gjeografike e
vendbanimeve rurale ne Malisheve.
Territori i komunës së Malishevë, nuk karakterizohet me ndonjë bazë të pasur të kontrasteve
fiziko-gjeografike, sepse shumica e vendbanimeve gjenden në një largësi të madhe mbidetare, ku
të gjitha vendbanimet gjinden mbi 500 metra lartësi mbidetare.
Komuna është e izoluar dhe ka një strukturë të përkryer të relievit (territore kodrinore , malore ,
dhe disa gryka, e vetëm një lugine lumore, ajo e lumit Mirusha) e cila nga aspekti i shtrirjes së
fshatrave , së bashku me kushtet e tjera të volitshme natyrore ( uji, klima, pedologjia,
vegjetacioni) ka pasur rëndësi të madhe dhe dominonte. Kështu në territorin e komunës kemi
vendbanime të tipave të ndryshme, e më funksione të njëjta.
Sa i përket fshatrave dallojmë:
Tipi i dendur në territore të rrafshëta (Bellanica, Mirusha, Damaneku Lumishta,
Bubaveci, etj),
Tipi i vendbanimeve në rrafshlarta (Gajraku, Gurishta, Kravasarija, etj).
Tipi i shpërndarë në rajonet bregore – malore ( ku fshatrat zakonisht janë të shpërndare
në disa pjesë, të njohur mëhallë – lagje), vendbanimet e këtij lloji janë: Pagarusha,
Drenoci, dhe Lladroci, etj.
Vendbanimet e përkohshme blegtorale, në të kaluarën në territorin e Malishevës kishte
vendbanime të tilla, si në fshatin: Ngucat, Navaselle (Fshat i Ri), etj, mirëpo pas luftës
këto vendbanime të këtij lloji janë zhdukur dhe nuk ekzistoje më.
Si në të kaluarën, ashtu edhe sot përgjithësisht në Kosovë fshatrat me numër dhe dendësi të
vogël të popullsisë shtrihen në rajone kodrinor-malore, kurse vendbanimet qe gjenden në
ultësira, lugina të lumenjve, kanë dendësinë më të madhe të popullsisë.
Vendbanimet më dendësi më të madhe të popullsisë në Malishevë është Javiqi (Burimi me
366 banorë në 1 km2), kurse vendbanimi me dendësi më të vogël të popullsisë është Kijeva
me 64 banorë në 1 km2 ).
131
Shumica e fshatrave të komunës së Malishevë janë në një largësi mbidetare prej 400-700m, ku
shtrihen në kontaktet morfologjike, me kalimin prej territoreve të rrafshëta në territore bregore-
malore (rrëzë maleve), ku në kaluarën në mënyre të kombinuar janë shfrytëzuar të mirat që i
ofronte natyra për jetë (bujqësia e ngulitur: lavërtaria, perimtaria, dhe blegtoria), duke filluar nga
tokat pjellore (tokat rreth lumit Mirusha, duke filluar nga baseni i Bellanicës, Banjës,
Malishevës, Mirushës e deri në fshatin Bubël), burime të bollshëm të ujit të pijes, duke filluar
nga kompleksi i Maleve të Berishës (Seniku, Lladroci, Berishës, Bardhi, etj).
132
6.2. Klasifikimi i vendbanimeve. Kriteret dhe roli i tyre ne përcaktimin e vendbanimeve
Sipas regjistrimit të popullsisë në vitin 1948, kjo komunë kishte 39 vendbanime me
16.260 banorë. Sipas numrit të popullsisë në vendbanimet e Komunës së Malishevës, në vitin
1948 u bë klasifikimi i tyre në dy kategori: të vogla dhe të mesme, sepse nuk kishte vendbanime
të mëdha, me mbi 2000 banorë
1. Në vendbanime të vogla, 01 - 500 banorë, bënin pjesë 27 vendbanime;
2. Në vendbanime të mesme 501 - 1999 banorë, janë 12 vendbanime.
Vendbanimet e vogla 01-500 banorë
Vendbanimet e mesme 501-1999 banorë
Gjithsej vendbanieme
27
12
39
Vendbanimet e Malishevës sipas numrit të popullsisë në vitin 1948
Grafiku nr. 14.
Numri dhe kategorizimi i vendbanimeve të Komunës së Malishevës sipas regjistrimit të
popullsisë në vitin 1948
Nga grafiku vërehet se në regjistrimin e popullsisë të vitit 1948, në Komunën e
Malishevës, kanë dominuar fshatrat me numër të vogël të popullsisë, meqë 69.2% e fshatrave
kanë pasur nga 01-500 banorë. Ndërsa vendbanime të mesme kanë qenë 28.2%, e fshatrat e
mëdha kanë marrë pjesë me vetëm 2.5%. Vendbanimet që kishin mbi 2000 banorë, sipas
regjistrimit të vitit 1948, ishin: Banja dhe Drenoci. Nga këto përbërje vërehet qartë se kanë
dominuar fshatrat me numër të vogël të popullsisë.
133
Tabela nr. 24
Numri i vendbanimeve dhe përqindja e popullsisë sipas regjistrimit të vitit 1948
Numri i banorëve Numri i vendbanimeve Përqindja %
50 - 99 banorë 1 2.6%
100 - 299 banorë 12 28.9%
300 - 499 banorë 13 34.2%
501 - 999 banorë 12 31.5%
1000 - 1499 banorë 1 2.6%
Gjithsej 39 100%
134
50-99 ba 100-299 300-499 501-999 1000-1499 Gjithsej
1
12 13 12
1
39
2.60% 28.90% 34.20% 31.50% 0 100%
Numri i popullsisë dhe i vendbanimeve në Malishevë në vitin 1948
raste Përqindja
Grafiku nr. 15.
Numri i vendbanimeve dhe përqindja e tyre, sipas regjistrimit të viti 1948 në Komunën e
Malishevës
135
Tabela nr.25. Numrit i popullsisë në vendbanimet e Komunës së Malishevës në vitin, 194883
Nr. Emri i Vendbanimeve
Viti 1948
1. Banjë 942 2. Drenoc 1188 3. Bellanicë 757 4. Carrallukë 601 5. Astrazup 747 6. Malishevë 427 7. Pagarushë 793 8. Bubaveci 543 9. Llozica 521 10. Ngucati 509 11. Turjaka 533 12. Gurbardhë 365 13. Lladroc 235 14. Panorc 625 15. Senik 163 16. Shkozë 544 17. Dragobili 310 18. Marali 461 19. Balincë 389 20. Bardhë 196 21. Mleqan 460 22. Kijevë 779 23. Damanek 330 24. Vërmicë 347 25. Terpezë 349 26. Lubizhdë 350 27. Llapçevë 301 28. Plloqicë 237 29. Kërvasari 449 30. Shkarashnik 185 31. Goriq 265 32. Mirusha 223 33. Burimi 365 34. Gulluboci 136 35. Bubël 247 36. Maxharra 124 37. Janqishtë 109 38. Berishë 53 39. Qypevë 102 Gjithsejt 16. 260
83. ESK-Regjistrimet e Popullsi dhe ekonomive familjare sipas komunave dhe sipas lokaliteteve, me 1948.
136
Numri i popullsisë në të gjitha vendbanimet e Komunës së Malishevës, sipas regjistrimit
të popullsisë të vitit 1953, ishte 18731 banorë. Sipas madhësisë së vendbanimeve të Komunës së
Malishevës, në vitin 1953 ato u klasifikuan në tri kategori, ndërsa dominuan vendbanimet deri në
500 banorë:
1. Në vendbanimet e vogla, 01 - 500 banorë, bënin pjesë 25 vendbanime;
2. Vendbanime të mesme, 501 - 1000 banorë, ishin 12 vendbanime dhe
3. Vendbanime të mëdha, 1001 - 2000 banorë, ishin 2 vendbanime.
0
5
10
15
20
25
Numri i vendbanimeve sipas regjistrimit të popullsisë të vitit 1953
Numri i vendbanimeve në vitin 1953
o.1-500 banorë 501-1000 banorë mbi 1001 banorë
Grafiku nr. 16.
Numri i banorëve në vendbanimet e Malishevës sipas regjistrimit të popullsisë të vitit 1953
137
Po të analizohet shtimi i popullsisë nga regjistrimi i vitit 1948 deri në regjistrimin e popullsisë të vitit
1953, vërehet se ka një rritje prej 2471 banorëve. Në regjistrimin e popullsisë të vitit 1953, në
fshatrat e Komunës së Malishevës kanë dominuar vendbanimet e vogla, si në periudhën
paraprake të regjistrimit të mëhershëm të popullsisë, kur 64.1% e fshatrave kanë pasur nga 0.1-
500 banorë. Vendbanime të mesme kanë qenë 30.1%, ndërsa fshatrat e mëdha kanë pasur
dyfishim, prej 2.5% në 5.1%. Nga këto përqindje vërehet se kanë dominuar fshatrat me numër të
vogël të popullsisë, por me tendencë rënieje.
Tabela nr. 26
Numri i vendbanimeve dhe përqindja e popullsisë sipas rezultateve të regjistrimit të vitit 1953
Vendbanimet Numri i vendbanimeve Përqindja %
50 - 99 banorë 1 2.6%
100 - 299 banorë 10 25.6%
300 - 499 banorë 12 31.5%
501 - 999 banorë 14 35.9%
1000 - 1499 banorë 2 5.1%
Gjithsej 39 100%
138
Grafiku nr. 17.
Numri i vendbanimeve dhe përqindja e popullsisë në vitin 1953
Po të analizohet shtimi i popullsisë nga regjistrimi i vitit 1948 deri në regjistrimin e popullsisë së
vitit 1953, vërehet qartë se ka një rritje prej 2471 banorëve. Në regjistrimin e popullsisë të vitit 1953,
në fshatrat e Komunës së Malishevës prapë kanë dominuar fshatrat me numër të vogël të
banorëve, sepse 23 fshatra i kanë takuar kësaj kategorie, ose shprehur në përqindje 60.5%. Në
kategorinë e vendbanimeve të mesme ishin 16 vendbanime apo 41.0 %. Fshatrat e mëdha kanë
pasur dyfishim nga 1 fshat në dy, apo 5.1%. Nga këto përqindje vërehet qartë se dominimi ka
qenë te fshatrat me numër të vogël të popullsisë, por me tendencë të uljes. Mesatarja e
popullsisë, sipas regjistrimit të vitit 1953, nëpër vendbanime ishte - 480 banorë.
139
Tabela nr. 27. Numrit i banorëve nëpër vendbanimet e Komunës së Malishevës
në vitin, 195384. Nr. Emri i Vendbanimeve 1953 1. Banjë 1036 2. Drenoc 1251 3. Bellanicë 823 4. Carrallukë 636 5. Astrazup 794 6. Malishevë 486 7. Pagarushë 810 8. Bubaveci 538 9. Llozica 548 10. Ngucati 655 11. Turjaka 586 12. Gurbardhë 413 13. Lladroc 628 14. Panorc 627 15. Senik 354 16. Shkozë 593 17. Dragobili 348 18. Marali 540 19. Balincë 424 20. Bardhë 401 21. Mleqan 478 22. Kijevë 836 23. Damanek 268 24. Vërmicë 361 25. Terpezë 656 26. Lubizhdë 354 27. Llapçevë 353 28. Plloqicë 309 29. Kërvasari 479 30. Shkarashnik 204 31. Goriq 269 32. Mirusha 239 33. Burimi 167 34. Gulluboci 156 35. Bubël 231 36. Maxharra 136 37. Janqishtë 128 38. Berishë 111 39. Qypevë 83 Gjithsejt 18731
84. ESK-Regjistrimet e Popullsi dhe ekonomive familjare sipas komunave dhe sipas lokaliteteve, me 1953.
140
Sipas regjistrimit të popullsisë të vitit 1961, Komuna kishte 21858 banorë. Sipas numrit
të banorëve në vendbanimet e Komunës së Malishevës, në vitin 1961, dominuan vendbanimet
me numër të vogël të popullsisë, deri në 500 banorë. Edhe në vitin 1961 vendbanimet e Komunës
së Malishevës ishin klasifikuar në tri kategori, në:
Vendbanimet e vogla
- 100 - 299 banorë, ishin 10 vendbanime (Goriqi, Mirusha, Burimi, Gulluboci, Bubli,
Maxharra, Janqishti, Shkarashniku, Qypeva dhe Berisha);
- 300 - 499 banorë, ishin 11 vendbanime (Gurbardhi, Seniku, Dragobili, Bardhi,
Balinca, Damaneku, Mleqani, Vërmica, Lubizhada, Llapçeva dhe Kërvasaria);
Vendbanimet e mesme
- 501 - 999 banorë, ishin 16 vendbanime (Bellanica, Carralluka, Astrazubi, Malisheva,
Pagarusha, Bubaveci, Llozica, Ngucati, Turjaka, Lladroci, Panorci, Shkoza, Maralina,
Mleqani, Tërpeza dhe Kijeva);
Vendbanimet e mëdha
- 1000-1499 banorë, ishin 2 vendbanim, (Vllashka Drenoci dhe Banja).
Tabela nr. 28 Numri i vendbanimeve dhe përqindja e popullsisë në vendbanimet e Malishevës, sipas
regjistrimit të popullsisë të vitit 1961
Vendbanimet Numri i vendbanimeve Përqindja %
100 - 299 banorë 10 25.6 %
300 - 499 11 28.2 %
501 - 999 16 41.0 %
1000 - 1499 2 5.1%
Gjithsej 39 100 %
141
10 11 16
2
39
25.6 28.2
41
5.1
100
100-299 300-499 501-999 1000-1499 Gjithsej
Numri i vendbanimeve të Malishevës, sipas regjistrimit të popullsisë, 1961
Numri i vendbanimeve Përqindja %
Grafiku nr. 18.
Numri i vendbanimeve dhe përqindja e popullsisë në vendbanimet e Komunës së Malishevës, sipas regjistrimit të vitit 1961
Po të vështrohen ndryshimet që kanë ndodhur nga regjistrimi i popullsisë i vitit 1953, kur
numri i banorëve ishte 18731, mund të konstatohet se popullsia e Malishevës në vitin 1961 kishte
arritur në 21858 banorë dhe kishte një shtim prej 3127 banorëve ose një shtim vjetor për 560.5
banorë.
Sipas regjistrimit të popullsisë të vitit 1961, në Komunën e Malishevës kanë dominuar
fshatrat me numër të vogël të popullsisë. Më tepër se gjysma, 53.8% e fshatrave, kanë pasur nga
100 - 499 banorë. Kishte 18 vendbanime të mesme, që paraqitur në përqindje ishte 46.1% e
vendbanimeve, ndërsa fshatrat e mëdha kanë marrë pjesë me vetëm 2 vendbanime, apo me 5.1%.
Nga këto paraqitje po vërehet se kanë dominuar fshatrat me numër të vogël të popullsisë, por me
tendencë rënieje. Rritje e vazhdueshme vërehet tek vendbanimet e kategorisë se mesme.
142
Tabela nr. 29. Numri i banorëve nëpër vendbanimet e Komunës së Malishevës
në vitin, 196185. Nr. Emri i Vendbanimeve 1961 1. Banjë 1252 2. Drenoc 1434 3. Bellanicë 962 4. Carrallukë 769 5. Astrazup 908 6. Malishevë 643 7. Pagarushë 940 8. Bubaveci 628 9. Llozica 650 10. Ngucati 719 11. Turjaka 658 12. Gurbardhë 483 13. Lladroc 743 14. Panorc 646 15. Senik 452 16. Shkozë 664 17. Dragobili 441 18. Marali 739 19. Balincë 495 20. Bardhë 423 21. Mleqan 605 22. Kijevë 996 23. Damanek 308 24. Vërmicë 440 25. Terpezë 812 26. Lubizhdë 468 27. Llapçevë 416 28. Plloqicë 347 29. Kërvasari 499 30. Shkarashnik 236 31. Goriq 292 32. Mirusha 287 33. Burimi 228 34. Gulluboci 193 35. Bubël 223 36. Maxharra 170 37. Janqishtë 141 38. Berishë 107 39. Qypevë 115 Gjithsejt 21858
85. ESK-Regjistrimet e Popullsi dhe ekonomive familjare sipas komunave dhe sipas lokaliteteve, me 1961.
143
Numri i popullsisë, duke i llogaritur të gjitha vendbanimet e Komunës së Malishevës,
sipas regjistrimit të popullsisë të vitit 1971, kishte arritur në 28.099 banorë. Sipas madhësisë së
numrit të popullsisë në vendbanimet e Komunës së Malishevës, në vitin 1971 ishin:
Vendbanimet e vogla, që ekzistonin në Komunën e Malishevës, nuk ekzistonin më, sepse
ishte shtuar numri dhe kishin kaluar në kategori të tjera me numër më të madh të popullsisë.
- 100 - 299 banorë, ishin 6 vendbanime (Burimi, Gulluboci, Bubli, Maxharra, Janqishti,
dhe Qypeva);
- 300 - 499 banorë, ishin 7 vendbanime (Plloqica, Llapçeva, Shkarashniku, Goriqi,
Mirusha, Berisha dhe Mirusha);
Vendbanimet e mesme
- 501 - 999 banorë, ishin 19 vendbanime (Bubaveci, Llozica, Ngucati, Turjaka,
Gurbardhi, Lladroci, Panorci, Seniku, Shkoza, Dragobili, Maralia, Balinca, Bardhi, Mleqani,
Damaneki, Vërmica, Tërpeza, Lubizhda dhe Kërvasaria);
- 1000 - 1499 banorë, ishin 6 vendbanime (Bellanica, Carralluka, Astrazubi, Malisheva,
Pagarusha dhe Kijeva);
- 1500 - 1999 banorë, ishin 2 vendbanime (Vllashka Drenoci, dhe Banja).
144
Tabela nr. 30 Numri i vendbanimeve dhe përqindja e popullsisë sipas regjistrimit të vitit 1971
Vendbanimet Numri i vendbanimeve Përqindja %
100 – 299 6 15.3 %
300 – 499 7 17.9 %
501 – 999 19 48.7 %
1000 – 1499 6 15.3%
1500-1999 2 5.1 %
Gjithsej 39 100 %
Grafiku nr. 19.
Numri i vendbanimeve dhe përqindja e popullsisë, sipas regjistrimit të popullsisë në vitin 1971
6 7
19
62
15,317,9
48,7
15,3
5,1
100-299 300-499 501-999 1000-1499 1500-1999
Sipas regjistrimi të popullsisë në vitin 1971Numri i vendbanimeve Përqindja %
145
Mesatarja e popullsisë nëpër vendbanime, sipas regjistrimit të vitit 1971, kishte arritur në
720.5 banorë për një vendbanim.
Nga analiza e të dhënave të dala nga regjistrimi i popullsisë i vitit 1971, në fshatrat e
Komunës së Malishevës ka rënë dominimi i fshatrave me numër të vogël të banorëve, tani 33.1%
u takojnë vendbanimeve të vogla ose çdo i treti vendbanim. Kurse dominimi ka kaluar te
vendbanimet e mesme, përqindja e të cilave ka arritur në 69.2%. Nëse bëhet krahasim, vërehet se
kanë dominuar fshatrat e mesme, me numër të mesëm të popullsisë.
146
Harta nr. 12
Vendbanimet e Malishevës dhe shpërndarja e popullsisë sipas regjistrimit të popullsisë të vitit
1971
147
Tabela nr.31. Numri i banorëve nëpër vendbanimet e Komunës së Malishevës në vitin, 197186.
Nr. Emri i Vendbanimeve 1971 1. Banjë 1706 2. Drenoc 1902 3. Bellanicë 1236 4. Carrallukë 1111 5. Astrazup 1300 6. Malishevë 1097 7. Pagarushë 1187 8. Bubaveci 822 9. Llozica 916 10. Ngucati 839 11. Turjaka 841 12. Gurbardhë 661 13. Lladroc 545 14. Panorc 767 15. Senik 647 16. Shkozë 918 17. Dragobili 565 18. Marali 797 19. Balincë 672 20. Bardhë 545 21. Mleqan 666 22. Kijevë 1317 23. Damanek 632 24. Vërmicë 566 25. Terpezë 819 26. Lubizhdë 557 27. Llapçevë 498 28. Plloqicë 475 29. Kërvasari 621 30. Shkarashnik 340 31. Goriq 369 32. Mirusha 402 33. Burimi 284 34. Gulluboci 248 35. Bubël 257 36. Maxharra 246 37. Janqishtë 197 38. Berishë 322 39. Qypevë 108 Gjithsejt 28099
86. ESK-Regjistrimet e Popullsi dhe ekonomive familjare sipas komunave dhe sipas lokaliteteve, me, 1971,
148
Dinamika e shtimit të popullsisë në vendbanimet e Malishevës në vitin 1981 vazhdimisht ka
shënuar rritje, dhe pothuajse edhe me dy e trefishime, në krahasim me regjistrimin e popullsisë të
vitit 1948. Rritja e numrit të popullsisë në të gjitha vendbanimet e Komunës së Malishevës, sipas
regjistrimit të popullsisë të vitit 1981, kishte arritur në 36808 banorë. Sipas numrit të popullsisë
nëpër vendbanimet e kësaj treve, në vitin 1981 gjendja kishte ndryshuar dukshëm.
Vendbanimet e vogla
- 100 - 299 banorë, ishte vetëm një vendbanim (Qypeva);
- 300 - 499 banorë, ishin 8 vendbanime (Plloqica, Llapçeva, Shkarashniku, Goriqi,
Burimi, Gulluboci, Bubli, Maxharra, Janqishti dhe Berisha);
Vendbanimet e mesme
- 501 - 999 banorë, ishin 17 vendbanime (Turjaka, Gurbardhi, Panorci, Seniku, Shkoza,
Dragobili, Maralia, Balinca, Bardhi, Mleqani, Damaneki, Vërmica, Llapçeva, Plloqica,
Lubizhda, Mirusha dhe Kërvasaria).
- 1000 - 1499 banorë, ishin 7 vendbanime, (Malisheva, Pagarusha, Bubaveci, Llozica,
Ngucati, Lladroci dhe Tërpeza);
- 1500 - 1999 banorë, ishin 4 vendbanime, (Bellanica, Carralluka, Astrazubi dhe
Kijeva).
Vendbanimet e mëdha
- 2000 - 2499 banorë, janë 2 vendbanime (Vllashka Drenoci dhe Banja).
149
Tabela nr. 32 Numri i vendbanimeve dhe përqindja e popullsisë
Vendbanimet Numri i vendbanimeve Përqindja %
100 - 299 1 2.6%
300 - 499 8 20.5%
501 - 999 17 43.6%
1000 - 1499 7 17.9%
1500 - 1999 4 10.2%
2000 - 2999 2 5.1%
Gjithsej 39 100%
0
5
10
15
20
25
30
35
40
45
50
100-299 300-499 501-999 1000-1499 1500-1999 2000-2999
Numri i vendbanimeve Përqindja %
Grafiku nr. 20.
Numri i vendbanimeve dhe përqindja e popullsisë, sipas regjistrimit të popullsisë në vitin 1981
Edhe regjistrimi i popullsisë në vitin 1981, në fshatrat e Komunës së Malishevës ka sjellë
ndryshime në numrin e banorëve dhe në klasifikimin e fshatrave. Te fshatrat me numër të vogël
të popullsisë, prej 23.1%, ka rënie të përqindjes në krahasim me grupin e dytë dhe të tretë, në të
150
cilat ka rritje të vazhdueshme. Dominimi ka kaluar te vendbanimet e mesme (28 fshatra), ku
përqindja ka arritur në 71.8%. Fshatrat e mëdha kanë pasur një rritje të theksuar në krahasim me
regjistrimet e kaluara, është shënuar një rritje pothuajse rreth 13% në krahasim me regjistrimin e
kaluar, nga 20.5% në 33.3%. Nga këto përqindje vërehet qartë se dominimi ka kaluar te fshatrat
me numër të mesëm të popullsisë, por me tendencë rënieje te fshatrat e mëdha, me një shtim më
të theksuar.
Pas analizimit të ndryshimit të numrit të popullsisë, nga regjistrimi i vitit 1948 e deri në
vitin 1981, dalin të dhënat se rritja më e madhe e popullsisë ka qenë midis regjistrimeve të vitit
1971 dhe 1981, kur rritja e numrit të popullsisë ishte për 8709 banorë ose mesatarisht 870 banorë
në vit. Mesatarja e popullsisë, sipas regjistrimit të vitit 1981, për një vendbanim ishte 943.8
banorë.
Harta nr. 13. Vendbanimet e Malishevës dhe shpërndarja e popullsisë, sipas regjistrimit të
popullsisë të vitit 1981.
151
Tabela nr.33. Numri i banorëve nëpër vendbanimet e Komunës së Malishevës në vitin, 198187
Nr. Emri i Vendbanimeve 1981
1. Banjë 2349 2. Drenoc 2355 3. Bellanicë 1737 4. Carrallukë 1541 5. Astrazup 1724 6. Malishevë 1447 7. Pagarushë 1374 8. Bubaveci 1122 9. Llozica 1200 10. Ngucati 1104 11. Turjaka 958 12. Gurbardhë 917 13. Lladroc 1093 14. Panorc 996 15. Senik 880 16. Shkozë 998 17. Dragobili 840 18. Marali 985 19. Balincë 927 20. Bardhë 668 21. Mleqan 914 22. Kijevë 1521 23. Damanek 632 24. Vërmicë 734 25. Terpezë 1036 26. Lubizhdë 795 27. Llapçevë 649 28. Plloqicë 637 29. Kërvasari 615 30. Shkarashnik 450 31. Goriq 447 32. Mirusha 507 33. Burimi 345 34. Gulluboci 325 35. Bubël 348 36. Maxharra 305 37. Janqishtë 237 38. Berishë 337 39. Qypevë 133 Gjithsejt 36808
87. ESK-Regjistrimet e Popullsi dhe ekonomive familjare sipas komunave dhe sipas lokaliteteve, me 1981.
152
Popullsia nëpër vendbanimet e Komunës së Malishevës, sipas regjistrimit të popullsisë të
vitit 2011, numëronte 54.613 banorë. Sipas madhësisë së vendbanimeve të Komunës së
Malishevës, në vitin 2011 ato u klasifikuan në tri kategori, por me disa ndryshime drastike, si në
aspektin sasior (nga 39 vendbanime në 44) po ashtu edhe ne aspektin numerik.
Vendbanimet e Malishevës i kemi klasifikuar në tri grupe, të cilat janë:
1. Në vendbanime të vogla, 01 - 500 banorë, bënin pjesë 7 vendbanime, apo 15.9%;
2. Vendbanime të mesme, 501 - 1000 banorë, janë 14 vendbanime, 31.8% dhe
3. Vendbanime të mëdha, 1001 - 2000 banorë, janë 23 vendbanime, 52.3 %.
Tabela nr. 34 Numri i vendbanimeve dhe përqindja e popullsisë sipas regjistrimit të popullsisë të vitit 2011
Vendbanimet Numri i vendbanimeve Përqindja %
100 - 299 banorë 3 6.8%
300 - 499 4 9.1%
501 - 999 13 29.5%
1000 - 1499 9 20.4%
1500 - 1999 9 20.4%
2000 - 2999 6 13.6%
Gjithsej 44 100%
153
100-299 300-499 501- 999 1000-1499 1500-1999 mbi 2000
3 4
13
9 966.8
9.1
29.5
20.4 20.4
13.6
Numri i vendbanimeve sipas regjistrimit të popullsisë në vitin 2011
Numri i vendbanimeve Përqindja %
Grafiku nr.21.
Numri i vendbanimeve dhe përqindja e popullsisë në Malishevë sipas regjistrimit të popullsisë të
vitit 2011
Mesatarja e popullsisë, sipas regjistrimit të vitit 2011, nëpër vendbanime, ishte 1241.2 banorë.
154
Numri i popullsisë për çdo 1 km² në Komunën e Malishevës, në vitin 2011
Harta nr. 14
Popullsia e vendbanimeve të Malishevës dhe numri i tyre çdo 1 km²
Nëse i bëjmë një analizë hartës së punuar, atëherë arrijmë në përfundim se vendbanimet e
shtrira përgjatë lumit Mirusha janë më të banuara.
155
Tabela në vijim do të paraqesë ecurinë e tërësishme të lëvizjes së popullsisë në
vendbanimet e Komunës së Malishevë, që nga regjistrimi i parë i popullsisë, në vitin 1948, pastaj
1953, 1961, 1971, 1981 dhe regjistrimi i fundit, ai i vitit 2011.
Tabela nr. 35.
Ecuria e rritjes së popullsisë sipas vendbanimeve dhe shprehur në përqindje
Vitet-
vendbanimet
1948
%
1953
%
1961
%
1971
%
1981
%
2011
%
0.1-500 ba. Numri i vendb.
Përqindja
27
69.2 %
25
64.1 %
21
53.9 %
12
30.7 %
9
23.1 %
7
15.9 %
501-1000 ba. Numri i vendb.
Përqindja
11
28.2 %
12
30.7 %
16
41.0 %
19
48.7 %
17
43.6 %
14
31.8 %
Mbi 1001 ba.
Numri i vendb.
Përqindja
1
2.6 %
2
5.1 %
2
5.1 %
8
20.5 %
13
33.3 %
23
52.3 %
156
6900.00%64.1
53.9
3023.1
15.9
28.2 30.1
4148.7
43.6
31.8
2.6 5.1 5.1
20.8
33.3
52.3
1948 1953 1961 1971 1981 2011
Ecuria e vendbanimeve të Malishevës sipas viteve të regjistrimit të popullsisë
0.1-500 501- 1000 1001 e mbi
Grafiku nr. 22.
Vendbanimet e Malishevës dhe rritja e tyre sipas përqindjes së popullsisë
Nga analizat e të dhënave, të dala nga regjistrimi i popullsisë i vitit 2011, në fshatrat e
Komunës së Malishevës ka rënë dukshëm dominimi i fshatrave me numër të vogël të popullsisë.
Në këto regjistrime vetëm çdo i shtati vendbanim, apo vetëm 15.9%, u takon vendbanimeve të
vogla. Dominimin po e humbin edhe vendbanimet e mesme, përqindja e të cilave ka arritur në
31.8%. Fshatrat e mëdha kanë pasur një rritje të theksuar në krahasim me regjistrimet e kaluara.
Pothuajse vërehet një shumëfishim, krahasuar regjistrimin e fundit, nga 20.5, me regjistrimet e
mëhershme. Nëse e analizojmë regjistrimin e popullsisë të vitit 1971, dhe këtë të fundit, të vitit
2011, do të nxjerrim përfundimin se rritja e popullsisë nëpër vendbanime ishte 52.3%. Nga këto
përqindje mund të vërehet qartë se dominimi ka qenë tek fshatrat me numër të madh të
popullsisë.
157
Harta nr. 15
Shpërndarja e vendbanimeve të Malishevës, sipas numrit të popullsisë ne vitin 2011
158
Tabela nr.36. Numri i banorëve nëpër vendbanimet e Komunës së Malishevës në vitin, 201188
88. ESK-Regjistrimet e Popullsi dhe ekonomive familjare sipas komunave dhe sipas lokaliteteve, me 1981.
Nr Emri i Vendbanimit Numri i ban. 2011
1. Astrazup 2192 2. Balincë 1404 3. Banjë 3639 4. Bellanicë 2207 5. Berishë 136 6. Bubavec 1753 7. Bubël 636 8. Carrallukë 2226 9. Carravranë 1567 10 Damanek 474 11. Dragobil 1248 12. Gajrak 289 13. Garaqevë 115 14. Golluboc 551 15. Guriq 816 16. Janqishtë 326 17. Joviq 617 18. Kërvasari 790 19. Kijevë 1279 20. Lubizhdë 1641 21. Lladroc 1708 22. Lladroviq 1066 23. Llapçevë 1013 24. Llashkadrenoc 3573 25. Llazicë 1573 26. Malishevë 3395 27. Marali 1137 28. Maxharrë 419 39. Millanoviq 1281 30. Mirushë 787 31. Mleqan 1211 32. Ngucat 1639 33. Pagarushë 1742 34. Panorc 997 35. Pllaqicë 716 36. Qypevë 525 37. Rudë 535 38. Senik 1371 39. Shkarashnik 971 40. Temeqinë 851
159
41. Tërpezë 1115 42. Tërpezë e Poshtme 460 43. Turjakë 1637 44. Vërmicë 985 Gjithsej 54. 613
160
7. Përfundime Qëllimi i punimit Tipare të zhvillimit të popullsisë së komunës së Malishevës, e cila
ndryshe njihet edhe si një pjesë e Llapushës, paraqet një trevë mjaft interesante për studim. Edhe
pse kjo komunë është njëra ndër komunat më të varfëra të Kosovës, megjithatë ishte mjaft
interesante për studim, edhepse në shumicën e rasteve kishte problem në grumbullimin e të
dhënave, sidomos ato të popullsisë, të cilat paraqesin një interes të veçantë për studimin në këtë
periudhë për këtë komunë. Malisheva, me kushtet fizko- gjeografie, dukuritë dhe proceset
sociogjeografike, e bëjnë këtë trevë edhe më interesante për secilin studiues, i cili synon ti qaset
këtij rajoni, në problematika për studim, duke filluar nga lëvizja natyrore e popullsisë, strukturat
e popullsisë, vendbanimet, transformimi i familjeve, dedësia e popullsisë, arsimi, shëndetësia,
pasuritë natyrore, turizmi e deri te zhvillimi ekonomik,i cli nuk është i kënaqshëm. Hulumtimet e
terrenit i kemi bërë në vitin 2003-2004 dhe 2005, ndërsa disa plotësime, sidomos ato statistikore
janë kompletuar pas vitin 2005. Hartat që janë përdorë janë punuar edhe më vonë, po ashtu edhe
një aerofotografi e Qendrës komunale të Malishevës, e ciala është përdorur në monografi është
pas vitit 2006.
Tabelat të cilat janë perdorur në këtë punim janë të viteve të ndryshme, mirëpo kryesisht janë të
dhëna të pas luftës, ku disa nga to janë edhe vlerësime nga institucionet e ndryshme, sepse ne e
dimë se regjistrimet e popullsisë në Kosovë kan munguar nga viti 1981. Mirëpo, ne mendojmë se
me këtë punim kemi vënë një bazament të mirë për studiuesit që do vijnë pas, për të vazhduar
mbi të. Një monografi e këtij lloji u mungon edhe disa komunave tjera të Kosovës. Për punimin e
kësaj monografi, janë përdorur disa të dhëna nga DPRZH në KK. Malishevë, literaturë
shkencore, burime historike,dokumente statistikore dhe të dhëna të tjera të marra nga
institucionet e ndryshme.
Malisheva, si tërësi tradicionale gjeografike dhe etnografike, gjendet në territorin e Kosovës dhe
përfshin një sipërfaqe të territorit prej 306.2 km/2 ose rreth 3% të territorit të shtetit të Kosovës,
në të cilën jetojnë rreth 63.000 banorë ose 3% të popullsisë së përgjithshme të Kosovës.
161
Dendësia e popullsisë prej 205 banorë në 1 km.2. Siç shihet nga të dhënat, popullsia e komunës
së Malishevës është popullatë e re. Në të dominon rinia gjer në moshën 19 vjeçare 58.5 % të
popullsisë. Kjo dëshmon se vitaliteti është shumë i lartë dhe biodinamika ekspansive.
Kjo strukturë kaq e re e popullsisë në këtë komunë shtrohet si çështje shumë me rëndësi në
sferën e punësimit, duke pasur parasysh rritjen shumë të shpejtë të popullsisë së re, të aftë për
punë, në anën tjetër paraqitet problemi i popullsisë së mbajtur që del nga vëllimi i popullsisë së
re dhe gjithnjë është duke u rritur.
Karakteristikë demografike e këtij vendbanimi është struktura nacionale e popullsisë me 99, 5 %
( Banja 1 familje, Mleqanidhe Kijeva) shqiptarë dhe 0.5 % nacionalitete tjera, që ishte mjaft
shqetësuese për pushtuesin.
Në komuna e Malisheves, pase luftës filloi një zhvillimi ekonomike i hovshëm, ku filluan puën
disa minifabrika (Banjë, Bellanicë, Dragobil, etj).
162
Konkluzione
Rrethata e krijuara për Komuna e Malishevës ishin tejet të rënda për funksionimin e sajë, si:
• Herën e parë, funksionojë që nga viti 1955 deri më 1965. Në atë kohë
komuna e Malishevës numëronte 38 vendbanime të cilat iu ndanë 4 komunave (Suharekë,
Klinë, Rahovec dhe Gllogoc),
• Herën e dytë, Organizimi i pushtetit pas Luftës së Dytë Botërore filloi në fshatin Banjë
dhe fshatin Kijevë, për të vazhduar pastaj në 1960 në Malishevë, si bashkim i komunës së
Banjës dhe Kijevës.
• Herën e tretë, më 1986, duke parë arsyen se është e nevojshme që të formohet përsëri
komuna e Malishevës në kuadrin e së cilës hynin dyzet fshatra, pra me pak ndryshime në
përbërjen e saj territoriale sikur më 1955 kur ishte edhe komunë në veti.
• Herën e katërt, u formua prapë më 1999 me një Rregullore të UNMIK-ut, nr. 2000/45 si
komunë në veti, përsëri me të njëjtit kufi që kishte më herët.
Faktoret ekonomik e social ishin shumë të favorshëm për orjentimet e kahjes së popullsisë,
shpërndarja dhe përqendrimi i saj është nën ndikimi e një numri faktorësh. Si rezultat i
bashkëveprimit të tyre edhe popullsia e një territory të caktuar është e destinuar që të përdoret në
këtë territory ose orientohet drejt territoreve të tjera.
Malisheva si territor akoma pake i zhvilluar ne krahasim me territoret e tjera te Kosovës, ne
aspektin ekonomik dhe shoqëror dhe me një popullate relativisht te madhe 54. 614 banore ne
vitin 2011 ose rreth 3,1 % te numrit te përgjithshëm te Kosovës. Lëvizja natyrore e popullsisë me
komponentët e sajë, nataliteti dhe mortaliteti që si rezultat në mesë të tyre del shtimi natyror,
paraqet faktorin më të rëndësishëm, jo vetëm të zhvillimit demografik si proces kompleks
historiko–shoqëror, por edhe të zhvillimit të gjithëmbarshëm ekonomiko-shoqëror. Komponentët
e kësaj lëvizje në mënyrë reale pasqyrojnë zhvillimin ekonomik –shoqëror nëpër etapa të
163
caktuara historike. Kjo lëvizje njëherësh më së miri tregon për kohën e hyrjes së popullsisë së
caktuar nëpër faza të caktuara të tranzicionit demografik.
Migrimi i gjeneratës së re ka ndikuar që të sjellë disa anomali negative në popullsinë e
Malishevës, si:
Zvoglimi i periudhës fertile, apo mos hyrja fare në martesë e gjinisë femrore,
Zvoglim në numrin e mesatarës familjare në Malishevë,
Shuarje të familjeve komplet (Fshat i Ri, Berishë),
Boshatisje të fshatrave në mënyrë të konsiderushëm,
Roli i strukturave të popullsisë në komunën e Malishevës është jashtë zakonisht i madhë, ku
domininimin kryesore e kanë ende grup moshat reja të popullsisë. Komuna e Malishevës ka një
popullsi mjaft biodinamike , athere struktura e popullsisë është në favorë të strukturës së re, sipas
regjistrimit të popullsisë së vitit 1981 , përqindja e popullsisë së re 0-19 vjetë përfshinë 21419
banorë ose 59.2 % , kurse popullsia prej 19-65 vjetë numronte 12801 ose 35.2% , ndërsa ajo e
moshës më tepër se 95 vjetë numronte 2044 banorë ose 5.6%.
Nga analizat e të dhënave, të dala nga regjistrimi i popullsisë i vitit 2011, në fshatrat e
Komunës së Malishevës ka rënë dukshëm dominimi i fshatrave me numër të vogël të popullsisë.
Në këto regjistrime vetëm çdo i shtati vendbanim, apo vetëm 15.9%, u takon vendbanimeve të
vogla. Dominimin po e humbin edhe vendbanimet e mesme, përqindja e të cilave ka arritur në
31.8%. Fshatrat e mëdha kanë pasur një rritje të theksuar në krahasim me regjistrimet e kaluara.
Pothuajse vërehet një shumëfishim, krahasuar regjistrimin e fundit, nga 20.5, me regjistrimet e
mëhershme. Nëse e analizojmë regjistrimin e popullsisë të vitit 1971, dhe këtë të fundit, të vitit
2011, do të nxjerrim përfundimin se rritja e popullsisë nëpër vendbanime ishte 52.3%. Nga këto
përqindje mund të vërehet qartë se dominimi ka qenë tek fshatrat me numër të madh të
popullsisë.
164
Rekomandime
Në bazë të një pune të gjatë që është bërë në këtë hulumtimit erdhem ne disa rekomandime
konkkrete për organet kompetente të kuvendit komunal të Malishevës por edhe të nivelit
qendror të Qeverisë. Ne parimisht do i cekim disa nga rekomandimet e dalura nga ky hulumtim,
si:
Të fillojnë investimet në infrastrukturë në vendbanimet e thella malore, sepse këto
fshatra po mbesin pa popullsi,
Të merren masat urgjente në investime në bujqësi dhe blegtori, kjo është një parakushtë
që bujqit dhe blegtoret e Malishevës mos të migrojnë.
Të përkrahen bizneset prodhuese në Malishevë, sepse numri i tyre po zvogëlohet nga
dita nëditë,
Të ofrohen politika stimulative për studentët e Malishevës sepse është zona me nivelin
më të ulët në arsimit e lartë,
Të mirren masat urgjente nga niveli qendror në rinkëmbjen e vreshtarisë në këtë zonë,
Të fillon investimet në shëndetësi-ndërtimi i një spitali,
Urgjentisht të fillohet marrja e masave nga virusi ethe hemoragjike sepse është zona më
e prekur jo vetëm në Kosovë,
Ti kushtohet një kujdes më i madhë migrantëve sepse sjellin shumë mjete në Malishevë,
etj.
Përkrahje dhe stimulime për gjininë femrore që të shkollohet,
Zvoglim të numrit të analfabetizmit.
165
Literatura:
1. Dr. Alica Vajthormer-Baletiq: “Demografia-Popullsia dhe zhvillimi ekonomik” Prishtinë 1978.
2. Dr. Qazim Lleshi: “Qytetet e Kosovës”-Studime Urbanologjike –Prishtinë, 1997.
3. Dr. Riza Çavolli: “Gjeografia regjionale e Kosovës”-Prishtinë, 2000.
4. Dr. Ibrahim Ahmetaj: “Relievi i malit të Millanoviqit në horstin e Dukagjinit”- Prishtinë, 1988.
5. Bazat programore – hapësinore të rregullimit dhe ndërtimit të kompleksit rekreativo-sportiv –
Banjë, Përmbajtje e shkurtër EUP – Prishtinë, 1981.
6. Bekim Samadraxha: “Valorizimi turistik i Banjës së Malishevës” -Planeti i kaltër, nr.5. Prishtinë
7. Dr. Ibrahim Ramadani: “Transformimi i vendbanimeve rurale“-punim doktorrate. Prishtinë, 2002
8. Bekim Samadraxha: “Mundësitë e zhvillimit të turizmit në Banjë-sezona turistike 1997”, Planeti i
kaltër. nr.6. Prishtinë .1997.
9. Basha, T., “Dispersioni hapësinor dhe demografik i vendbanimeve rurale në Kosove”, 40-
vjetori i Departamentit të Gjeografisë, Prishtinë, 2004.
10. Basha, T., “Eksodi rural në Kosovë para dhe gjatë tranzicionit - shkaqet dhe pasojat”,
Kërkime gjeografike, Prishtinë, f. 277-289.
11. Basha, T., “Statistikat e përhapjes së popullsisë dhe vendbanimet e Republikës së
Shqipërisë”, Planeti i kaltër, Prishtinë, 1996.
12. Basha, T., “Vendbanimet e mëdha rurale në Kosovë”, Planet i kaltër, Prishtinë, nr. 6,
1997.
13. Dr. Ibrahim Ahmetaj: “Hidrografia karstike e malit Shpat” -kërkime gjeografike, nr. 6. Prishtinë.
166
14. Dr. Asllan Pushka: “Gjeografia shoqërore, për klasën e dytë të shkollave të mesme -Prishtinë.2000
15. Enti i Statistikës së Kosovës, 2002, 2003, 2004-ESK.
16. DPRZH- K.K-Malishevë: “Profili socio-ekonomik i 44 fshatrave të komunës së Malishevës-
Malishevë, 2004.
17. Drejtoria e Planifikimit, Rindërtimit dhe Zhvillimit në KK. Malishevë 2003-2004.
18. Dr. Zhivadin Stepanoviq: “Kanjoni i Mirushës” 1983
19. Dr. Hivzi Islami “Fshati i Kosovës” Prishtinë, 1995
20. Dr. Adnan Morina “Podrimja”
21. Harta topografike .1:100.000 , 1:50.000, 1:25.000, etj.
22. Harta nga Ministria e Ambientit dhe Planifikimit Hapësinor.
23. Komuna e Malishevës, Drejtoria për Planifikim, Rindërtim dhe Zhvillim ” Analiza Shoqërore-
Ekonomike” Qershor, 2003.
24. Bekim Samadraxha, Komuna e Malishevës,vështrim i përgjithshëm gjeografik(monografi),
Prishtinë, 2009.
25. Bekim Samadraxha, Fshati Banjë, vështrim i përgjithshëm gjeografik (monografi), Prishtinë, 2009.
26. Bekim Samadraxha, Llapusha, vështrim i përgjithshëm gjeografik (monografi), Prishtinë, 2010.
27. Sokol Axhemi, Gjeografia e Popullsisë dhe e Vendbanimeve , Tiranë, 2007.
28. Sokol Axhemi, Gjeografia Sociale, Tiranë, 2008.
29. Trifon Ziu, Gjeografia e Rregullimit të Teritorit, Tiranë, 2009.
167
Abstrakt
Lënda e studimit tone me titull Tiparet e zhvillimit të popullsisë së Malishevës, përveq hyrjes,
përfundimit e biblografisë është e organizuar brenda gjashtë kapitujve, dhe Shtojcës.
Karakteristika e pergjitheshme te komunes se Malishevës është kapitulli i parë në të cilin janë
shtruar pozita gjeografike, rrjedhjat historike, ndryshmet ne qendrat administrative politike e
Malishevës së sotme (komuna) ka ndryshuar edhe në aspektin e emërtimit edhe në aspektin e
selisë. Në kohën e pushtimit turk të këtij territori përmendej Bajraku i Astrazubit, që për nga
shtrirja shkonte deri në vijën hekurudhore, që shkonte prej Murgës në veri e deri në Mrasor në
perëndim. Më vonë permendet Rrethi (Serezi) i Rahovecit që përfshinte të njëjtin territor, ndërsa
pas luftës bëhet një organizim të ri.
Faktoret natyror dhe ndikimi i tyre në popullsi është kapitulli i dytë, ku janë shtruar në
diskutim pesë çështje të ciat kanë ndikimin e tyre në aspektet indirekte të popullsisë, jo vetëm në
territorin në fjalë, duke filluar nga (a) relievin dhe ndikimin e tije në popullsi, (b) klima dhe
ndikimi i saj në rrjedhën e popullsisë, (c) roli i kushteve hidrografike në proceset e popullsisë, (d)
veçuarit e tokave dhe ndikimet e tyre në tiparet e popullsisë, (e) bota bimore dhe shtazore deh
ndikimi i tyre në popullsi.
Dinamika e zhvillimit të popullsisë në komunën e Malishevës është kapitulli i tretë i cili
konsiderohet edhe boshti kryesor i shtjellimit të hulumtimit. Karakteristikë e këtij kapitulli është
sepse kemi të paraqitur dhe të analizuar shumë në mënyrë detale problemet e komponentë
natyrore të popullsisë, duke filluar nga: (a) lindshmëria-nataliteti,(b)vdekshmëria-mortaliteti,(c)
migrimet, dhe (d) shtimin natyror të popullsisë, në shtjellimin e këtyre problemeve në këtë
kapitull, jemi lëshuar edhe shumë më thellë në hulumtimin e fenomeve të popullsisë.
Strukturat e popullsisë në territorin e Komunës së Malishevës është kapitulli i katërt i ndarë në tri
njësi të mëdha strukturore të popullsisë, duke fillua nga (a) struktura moshore e popullsisë së
Malishevës, (b) struktura gjinore e popullsisë, (c) struktura arsimore- profesionale e popullsisë në
komunën e Malishevës.
168
Vendbanimet në Komunën e Malishevës është kapitulli i pestë. Në këtë kapitull i kemi kushtuar
një çështje të veçan vendbanimeve të komunës së Malishevës, duke filluar nga: (a) klasifikimi i
vendbanimeve (urbane dhe rurale), (b) tipet e vendbanimeve rurale, dhe (c) dendësia e
popullsisë.
Zhvillimi ekonomike në komunën e Malishevës është kapitulli i gjashtë, trajtohet çështja e
faktorëve ekonomikë deh ndikimi i tyre në rrjedhat dhe tiparet e popullsisë në komunën e
Malishevës. Rrjedhat e fushave si faktor kryesor në zhvillimin ekonomik i kemi klasifikuar në
disa fusha kryesore duke filluar nga: (a) bujqësia si faktor në zhvillimin e popullsisë, (b)
blegtoria po ashtu faktor i rëndësishëm në zhvillimin e popullsisë, (c) tregtia dhe ndikimi i sajë
në ecurinë e proceseve te popullsia, (d) hoteleria si degë e rëndësishme e zhvillimit të popullsisë,
dhe (e) turizmi si degë e re dhe më perspektivë për zhvillimin e popullsisë së Malishevës.
Abstract The subject of our study titled development features Malisheve population , except entry ,
completion of biblografisë is organized into six chapters and Appendix .
The general characteristics of the municipality of Malisheve is the first chapter in which are laid
geographical , historical rivers , different political and administrative centers Malisheve today (
municipality ) has changed the name and in terms of the seat . At the time of the Turkish
occupation of the territory of Astrazub Bajrak mentioned , to the extent that he went to the
railway line , running north Murgës to Mrasor west . Later mention Circle ( gooseberries ) of
Orahovac that included the same territory , and after the war becomes a new organization .
Natural factors and their impact on the population is the second chapter , which were built
abutting the discussion five issues have impact on indirect aspects of the population , not only in
the territory in question , ranging from ( a) relief and the impact of trailer in the population , ( b )
climate and its impact on the flow of population , ( c ) the role of hydrographic conditions in the
169
process of population , ( d ) land remote ones and their impact on the population characteristics ,
( e) the flora and fauna intoxicate their impact on populations .
Dynamics of population development in the municipality is the third chapter , which is
considered the main axis of the elaboration of research . Characteristic of this study is that we
have presented and analyzed in details many problems of natural components of the population ,
ranging from : ( a) fertility - fertility , ( b ) mortality , mortality , ( c ) migration , and ( d ) natural
increase of population , in the elaboration of these issues in this chapter are also much deeper
issue in the research of population phenomena.
Structures of the population in the municipality of Malisheve fourth chapter is divided into three
major structural units of the population, initiated by ( a) the age structure of the population
Malisheve , ( b ) gender structure of the population , ( c ) educational structure - professional
Malishevapopulation. Settlements in the municipality is the fifth chapter . In this chapter we
have devoted a separate issue Malisheva habitats , ranging from : (a ) classification of residence
(urban and rural ) , (b)the types of rural areas , and (c) the density of population.
Economic development in the municipality is the sixth chapter , addressed the issue of drunk
economic factors impact on population trends and features in Malisheva . Flow fields as a key
factor in economic development have classified in several key areas ranging from: ( a)
agriculture as a factor in the development of population , ( b) the animal is also an important
factor in the development of population , ( c ) trade and its impact on the performance of the
process of population , ( d ) hospitality as an important branch of population development , and (
e) as a new branch of tourism and development perspective Malisheve population.