Report manual for the disabled people mongolia

1

Õºãæëèéí áýðõøýýëòýé õ¿íèé ýðõèéí øàëãóóð ¿ç¿¿ëýëò áîëîâñðóóëàõ íü

"ÕºÃÆËÈÉÍ ÁÝÐÕØÝÝËÒÝÉ Õ¿ÍÈÉ ÝÐÕÈÉÍ ØÀËÃÓÓÐ ¿Ç¿¿ËÝËÒ ÁÎËÎÂÑÐÓÓËÀÕ ÍÜ"

ÑÓÄÀËÃÀÀÍÛ ÒÀÉËÀÍ

2011 îí

M O N G O L I A

2


DDC305.90816`023 X - 546

ISBN 978-99962-857-8-3

©2011, ÌÕÇ-9 òºñºë , Í¯ÁÕÕ , Moíãîë Óëñ. Çîõèîã÷èéí á¿õ ýðõ õàìãààëàãäñàí.

Ýíýõ¿¿ ñóäàëãààíû òàéëàíã Ìîíãîë Óëñûí Øèíæëýõ óõààíû àêàäåìè éí Ôèëîñîôè, ñîöèîëîãè, ýðõèéí õ¿ðýýëýíã ò¿øèãëýí Í¯ÁÕÕ , Í¯Á-ûí Îñëî äàõü çàñàãëàëûí òºâèéí äýìæëýãòýéãýýð õýðýãæèæ áóé “Õ¿íèé ýðõ èéã áàòàëãààæóóëæ, àðä÷èëñàí çàñàãëàëûã áýõæ¿¿ëýõ Ìÿíãàíû õºãæëèéí 9 äýõ çîðèëãûã õýðýãæ¿¿ëýõýä äýìæëýã ¿ç¿¿ëýõ øàò II” òºñëèéí ñàíõ¿¿æèëòýýð áîëîâñðóóëæ áýëòãýâ. Íîìûí ýõ ñóðâàëæèéã äóðäàæ àøãèéí áóñ çîðèëãîîð îëøðóóëàí õóâèëæ òàðààõûã çºâøººðíº.

Áîëîâñðóóëñàí: Ìîíãîëûí õºãæëèéí áýðõøýýëòýé èðãýäèéí áàéãóóëëàãóóäûí ¿íäýñíèé õîëáîî

Òåõíèê ðåäàêòîð: Î.Õàòàíáîëä

Ìàêåò, õýâëýë, äèçàéí “Ñàíñóäàé” ÕÕÊ

3


ÃÀÐ×ÈÃ

Òîâ÷èëñîí íýðñèéí òàéëáàð 4Íýð òîìú¸îíû òàéëáàð 5Ãðàôèêèéí æàãñààëò 6Õ¿ñíýãòèéí æàãñààëò 6

Óäèðòãàë 7

I. Õºãæëèéí áýðõøýýëèéí òóõàé îéëãîëò 10-22Õºãæëèéí áýðõøýýë ãýæ þó âý ? 10Õºãæëèéí áýðõøýýëòýé õ¿í ãýæ õýí áý? 17Õºãæëèéí áýðõøýýëòýé èðãýíèéã õýí òîäîðõîéëäîã âý ? 19Õºãæëèéí áýðõøýýëèéã ÿàæ òîäîðõîéëîõ ¸ñòîé âý? 21

II. Õ¿íèé ýðõèéí òóõàé îéëãîëò 23-26Õ¿íèé ýðõèéí òóõàé îéëãîëò 23Õ¿íèé ýðõèéí àíãèëàë 23Õºãæëèéí áýðõøýýëòýé õ¿ì¿¿ñèéí ýðõèéí òóõàé êîíâåíöèéí çîðèëãî,çàð÷èì 24

III. Ìîíãîëûí õºãæëèéí áýðõøýýëòýé èðãýä (ÕÁÈ)-èéí ýðõèéí õýðýãæèëòèéí áàéäàë 27-53

1. Óëñ òºðèéí ýðõ, ýðõ ÷ºëºº 28 2. Ýäèéí çàñãèéí ýðõ 38 3. Íèéãýì, ñî¸ëûí ýðõ 39 4. Õóâèéí õàëäàøã¿é ýðõ 51 5. Òýãø ýðõ 52

IV. Øàëãóóð ¿ç¿¿ëýëò¿¿ä 54

V. Øèíæýý÷äèéí ¿íýëãýý 69

VI. Ä¿ãíýëò, çºâëºìæ 75

VII. Õàâñðàëò 86

VIII. Ñóäàëãààíä àøèãëàñàí ýõ ñóðâàëæèéí æàãñààëò 93

4


Òîâ÷èëñîí íýðñèéí òàéëáàð

ÕÁÕ Õºãæëèéí áýðõøýýëòýé õ¿ì¿¿ñ

Í¯Á Íýãäñýí ¯íäýñòíèé Áàéãóóëëàãà

ÝÕÌÊ Ýìíýëýã-õºäºëìºð ìàãàäëàõ êîìèññ

ÄÝÌÁ Äýëõèéí ýð¿¿ë ìýíäèéí áàéãóóëëàãà

ÁÑØÓß Áîëîâñðîë, ñî¸ë, øèíæëýõ óõààíû ÿàì

ÍÕÕß Íèéãìèéí õàìãààëàë õºäºëìºðèéí ÿàì

ÝÌß Ýð¿¿ë ìýíäèéí ÿàì

ÌÕÁÈÁ¯Õ Ìîíãîëûí õºãæëèéí áýðõøýýëòýé èðãýäèéí áàéãóóëëàãóóäûí ¿íäýñíèé õîëáîî

Ì¯ÎÍÒ Ìîíãîëûí ¿íäýñíèé îëîí íèéòèéí òåëåâèç

ÈÁÌÓÒ Èðãýíèé á¿ðòãýë, ìýäýýëëèéí óëñûí òºâ

ÑÅÕ Ñîíãóóëèéí åðºíõèé õîðîî

ÓÈÕ Óëñûí èõ õóðàë

¯ÑÕ ¯íäýñíèé ñòàòèñòèêèéí õîðîî

ÕÇÄÕß Õóóëü ç¿é äîòîîä õýðãèéí ÿàì

ÕÝ¯Ê Õ¿íèé ýðõèéí ¿íäýñíèé êîìèññ

ÒÁÁ Òºðèéí áóñ áàéãóóëëàãà

ÓÍÄÅÃ Óëñûí íèéãìèéí äààòãàëûí åðºíõèé ãàçàð

ÕÕ¯Ã Õºäºëìºð, õàëàìæ ¿éë÷èëãýýíèé ãàçàð

ÕÁÕ Õºãæëèéí áýðõøýýëòýé õ¿í

ÁÒÑÓÕ Áèåèéí òàìèð ñïîðòûí óëñûí õîðîî

ÎÓÕÁ Îëîí óëñûí õºäºëìºðèéí áàéãóóëëàãà

Õ¯Õ Õàðààã¿é÷¿¿äèéí ¿íäýñíèé õîëáîî

ÕÁÈ×¯Ý Õºãæëèéí áýðõøýýëòýé èðãýäèéí ÷ºëººò ¿éëäâýð÷íèé ýâëýë

ÕÁÝÝ¯Ò Õºãæëèéí áýðõøýýëòýé ýìýãòýé÷¿¿äèéí ýðõèéí ¿íäýñíèé òºâ

ÕÁÕÝÝÕ Õºãæëèéí áýðõøýýëòýé õ¿¿õýäòýé ýöýã ýõ÷¿¿äèéí õîëáîî

ÑÇ¯Ò Ñýðãýýí çàñàëòûí ¿íäýñíèé òºâ

5


Íýð òîìú¸îíû òàéëáàð

Ýìíýëýã õºäºëìºð ìàãàäëàõ êîìèññ

Èðãýíèé õºãæëèéí áýðõøýýëòýéã áîëîí õºäºëìºðèéí ÷àäâàð àëäàëòûã òîãòîîäîã êîìèññ

ÌÕÁÈÁ¯Õ Ìîíãîëûí õºãæëèéí áýðõøýýëòýé èðãýäèéí áàéãóóëëàãóóäûí ¿íäýñíèé õîëáîî, 21 àéìàã 9 ä¿¿ðýãò çºâëºë, ãèø¿¿í áàéãóóëëàãàòàé, ÕÁÈ-äèéí íèéòëýã ýðõ àøãèéã õàìãààëàõ ¿éë àæèëëàãàà ÿâóóëäàã áàéãóóëëàãà þì.

Ïàðàîëèìï Õºãæëèéí áýðõøýýëòýé èðãýäèéí îëèìïèéí íààäàì

Ñóðäîîëèìï Ñîíñãîëûí áýðõøýýëòýé õ¿ì¿¿ñèéí îëèìïèéí íààäàì

6


Ãðàôèêèéí æàãñààëò

Ãðàôèê 1 Õºãæëèéí áýðõøýýëòýé èðãýäèéã íèéãìèéí àìüäðàëä èäýâõèòýé îðîëöîõîä ãàðäàã õ¿íäðýë¿¿äÃðàôèê 2. Õºãæëèéí áýðõøýýëòýé èðãýäèéã íèéãìèéí àìüäðàëä èäýâõèòýé îðîëöîõîä äýìæèõ ñóáúåêòÃðàôèê 3. Õºãæëèéí áýðõøýýëòýé èðãýíèé ýðõ àøèãòàé õîëáîîòîé ìýäýýëýë îëæ ÷àääàãã¿é øàëòãààí

Õ¿ñíýãòèéí æàãñààëò

Õ¿ñíýãò 1. Åðäèéí ºâ÷èí ãýìòëèéí áîëîí ìýðãýæëèéí ºâ÷íèé æàãñààëòààñÕ¿ñíýãò 2. Õºãæëèéí áýðõøýýëòýé õ¿íèé òîäîðõîéëîëòûí õàðüöóóëàëòÕ¿ñíýãò 3. Õºãæëèéí áýðõøýýëèéã òîãòîîõ çàãâàð Õ¿ñíýãò 4. Õºãæëèéí áýðõøýýëòýé ñîíãîã÷èéí áàéðøèëÕ¿ñíýãò 5. Õºãæëèéí áýðõøýýëòýé èðãýäèéí ñîíãóóëüä îðîëöîîã¿é øàëòãààíÕ¿ñíýãò 6. Õºãæëèéí áýðõøýýëòýé èðãýäèéí ÒÁÁ-ûí ¿çëýãèéí ä¿íÕ¿ñíýãò 7. Õºãæëèéí áýðõøýýëòýé õ¿¿õäèéí ñóð÷ áîëîâñðîõ, õºãæèõ áîëîìæèéã ¿íýëãýýÕ¿ñíýãò 8. Õºãæëèéí áýðõøýýëòýé õ¿íèé ìýðãýæëèéí ñóðãàëòàíä õàìðàãäàõ áîëîìæÕ¿ñíýãò 9. Íèéãìèéí äààòãàëûí ñàíãààñ çàðöóóëæ áóé õºðºíãºÕ¿ñíýãò 10. Íèéãìèéí õàëàìæèéí ñàíãààñ çàðöóóëæ áóé õºðºíãº

7


ÓÄÈÐÒÃÀË

Ìîíãîëûí òºð ò¿¿õèéíõýý àëü ¿åä õºãæëèéí áýðõøýýëòýé èðãýäèéí òàëààð òîäîðõîé áîäëîãî õýðýãæ¿¿ëñýýð èðñýí óëàìæëàëòàé áèëýý. Àðä÷èëàë, çàõ çýýëèéí õàðèëöààíä øèëæñýí 1990-ýýä îíû II õàãàñààñ ýíý áîäëîãîä ¿íäñýí ººð÷ëºëò ãàð÷ýý. Ìîíãîë Óëñûí Èõ Õóðàë 1997 îíû íàìðûí ÷óóëãàíààð Õºäºëìºðèéí õóóëüä íýìýëò ººð÷ëºëò îðóóëæ õºãæëèéí áýðõøýýëòýé èðãýäèéã áóñàäòàé àäèë õºäºëìºðëºõ ýðõòýéã õóóëèàð õ¿ëýýí çºâøººð÷ýý. Ýíý áîë áîäëîãî, õàíäëàãûí øèíæòýé àíõíû òîìîîõîí ººð÷ëºëòèéí íýã áàéâ.

Ìîíãîë Óëñûí Çàñãèéí ãàçðààñ 2001 îíûã “Õºãæëèéí áýðõøýýëòýé èðãýäèéã äýìæèõ æèë” áîëãîí çàðëàñàí áºãººä “Òàõèð äóòóó” ãýñýí õóó÷èí íýð òîìú¸îã Ìîíãîë Óëñûí õýëíèé ¯íäýñíèé çºâëºëèéí 2004 îíû 12 äóãààð ñàðûí 24-íû 04\07 òîîò òîãòîîëîîð ººð÷èëæ, “õºãæëèéí áýðõøýýëòýé” ãýñýí íýð òîìü¸îã õýðýãëýõ áîëîâ. Ýäãýýð àðãà õýìæýýí¿¿äèéí ¿ð ä¿íãýýð õºãæëèéí áýðõøýýëòýé õ¿íä õàíäàõ íèéãìèéí õàíäëàãàä çàð÷ìûí ººð÷ëºëò õèéãäýæ ýõëýâ.

Õ¿íèé Ýðõèéí îëîí óëñûí ºäðèéã òîõèîëäóóëàí Åðºíõèéëºã÷èéí Òàìãûí Ãàçàð, Õ¿íèé Ýðõèéí ¯íäýñíèé Êîìèññ, Ìîíãîëûí Õºãæëèéí Áýðõøýýëòýé Èðãýäèéí Áàéãóóëëàãóóäûí ¯íäýñíèé Õîëáîîíîîñ õàìòðàí 2006 îíû 12 äóãààð ñàðûí 1-íèé ºäºð “Õºãæëèéí áýðõøýýëòýé õ¿íèé ýðõ” ñýäýâò ¿íäýñíèé ÷óóëãàíûã Ìîíãîë Óëñûí Åðºíõèéëºã÷èéí èâýýë äîð çîõèîí áàéãóóëñàí íü ýíý àñóóäëûã îëîí òàëààñ íü õýëýëöýæ õàðèëöàí îéëãîëöîõ áîëîìæ îëãîñîí þì. Óã ÷óóëãàíä òºðèéí áîëîí òºðèéí áóñ áàéãóóëëàãà, îëîí óëñûí áàéãóóëëàãóóä, õîò, õºäººãèéí 450 ãàðóé òºëººëºã÷èä îðîëöñîí áºãººä “Õºãæëèéí áýðõøýýëòýé õ¿í ýðõ, ýðõ ÷ºëººãºº ýäëýõ òýãø áîëîìæèéã áèé áîëãîõûí òóëä òýäíèé òóñãàé õýðýãöýýíä íèéöñýí õóóëü ýðõ ç¿é, íèéãýì, óëñ òºð, ýäèéí çàñãèéí áîëîí ñýòãýë ç¿éí îð÷èíã á¿ðä¿¿ëýõ íü” ÷óõàë áîëîõûã õ¿ëýýí çºâøººð÷ 10 ÷èãëýëýýð òîäîðõîé çºâëºìæ ãàðãàæýý.

×óóëãàíû çºâëºìæèéã õýðýãæ¿¿ëýõ àæëûí õ¿ðýýíä Ìîíãîë Óëñûí Åðºíõèéëºã÷ ñàíàà÷ëàí ñàëáàðûí 11 õóóëèíä õºãæëèéí áýðõøýýëòýé

8


èðãýäèéí òàëààð ººð÷ëºëò îðóóëàõ àñóóäëûã Ìîíãîë Óëñûí Èõ Õóðàëä ºðãºí áàðüñíààð 2007 îíû 8 äóãààð ñàðä 7 õóóëèíä íýìýëò ººð÷ëºëò îðóóëæýý. Ìºí Ìîíãîë Óëñûí Èõ Õóðàë 2008 îíû 12 äóãààð ñàðûí 19-íû ºäºð “Õºãæëèéí áýðõøýýëòýé õ¿ì¿¿ñèéí ýðõèéí òóõàé êîíâåíöèéã, íýìýëò ïðîòîêîëûí õàìò” ñî¸ðõîí áàòàëñàí íü ýðõ ç¿éí õ¿ðýýíä ãàðñàí òîìîîõîí øèíý÷ëýë áîëëîî.

Ýðõ ç¿éí õ¿ðýýíèé øèíý÷ëýëèéã àìüäðàë äýýð õýðýãæ¿¿ëýõ àæëûã Çàñãèéí ãàçàð áîëîí áóñàä òîäîðõîé ÷èã ¿¿ðýã á¿õèé áàéãóóëëàãóóä çîõèîí áàéãóóëæ áàéíà. Ýíýõ¿¿ ººð÷ëºëòèéã õýðýãæ¿¿ëýõ àæëûí ÿâö, ¿ð ä¿í íü õºãæëèéí áýðõøýýëòýé èðãýäèéí ýðõ, ýðõ ÷ºëººãºº õóóëü ¸ñîîð ýäëýõýä ãàð÷ áóé áîäèò àõèö áàéõ ó÷èðòàé. ßàæ õýðýãæèæ, ÿìàð àõèö ººð÷ëºëò ãàð÷ áóéã òîäîðõîé øàëãóóð ¿ç¿¿ëýëòýýð õýìæäýã îëîí óëñûí æèøèã íýãýíò áèé áîëæýý.

Ìîíãîë Óëñàä õºãæëèéí áýðõøýýëòýé èðãýäèéí ýðõèéí õýðýãæèëòèéã ¿íýëæ ä¿ãíýõýä õýðýãëýäýã øàëãóóð ¿ç¿¿ëýëòèéã áîëîâñðóóëàí àøèãëàõ áîäèò øààðäëàãà àëü õýäèéíýý áèé áîëñîí áàéíà. Ýíý øààðäëàãàä íèéöñýí øàëãóóð ¿ç¿¿ëýëò áîëîâñðóóëàõ çîðèëãîîð ÌÕÁÈÁ¯-íèé õîëáîî “Õºãæëèéí áýðõøýýëòýé èðãýäèéí ýðõèéí õýðýãæèëòèéí áàéäàë” ñýäýâò ñóäàëãààíû òºñëèéã 2010 îíû 9 ä¿ãýýð ñàðûí 1-íýýñ 12 äóãààð ñàðûí 31-íèé õîîðîíä õýðýãæ¿¿ëñýí þì.

Òºñëèéí õ¿ðýýíä õºãæëèéí áýðõøýýëòýé èðãýäèéí ýðõèéí áàéäëûí òàëààð òóñãàéëàí ñóäàëãàà õèéæ, ä¿íã íýãòãýñíèé çýðýãöýý ºìíº íü ýíý ÷èãëýëýýð õèéãäñýí ñóäàëãàà, ÌÕÁÈÁ¯-íèé õîëáîîíû ìýäýýëèéí ñàíä áàéãàà áóñàä ìýäýýëëèéí õýðýãëýãäýõ¿¿íèéã ºðãºí àøèãëàñàí áîëíî.

Õºãæëèéí áýðõøýýëòýé õ¿íèé ýðõèéí øàëãóóð ¿ç¿¿ëýëòèéã áîëîâñðóóëàõäàà ýíý òàëààð îëîí óëñûí õýìæýýíä áàðèìòàëäàã àðãà ç¿éã õàðãàëçàí ¿çñýíèé çýðýãöýý õºãæëèéí áýðõøýýëèéí ñîãîã òóñ á¿ðèéí îíöëîã, ºâºðìºö õýðýãöýýã õàðãàëçàí ¿çýæ îð÷íû õÿçãààðëàëò, íèéãìèéí õàíäëàãà, ñýòãýë ç¿éí áýðõøýýë çýðãèéã íàðèéâ÷ëàí òîîöîõûã õè÷ýýâ.

Õºãæëèéí áýðõøýýëòýé õ¿íèé ýðõèéã õàíãàõ, õàìãààëàõ ¿éë àæèëëàãàà íü ñîãîãèéã áîëîí ñîãîãîîñ ¿¿ññýí áýðõøýýëèéã çºâ òîäîðõîéëîõ, òýäíèé õýðýãöýýã îíîâ÷òîé òîãòîîõ àñóóäàëòàé øóóä õîëáîîòîé ó÷èð õºãæëèéí áýðõøýýëòýé õ¿í ãýæ õýí áý, õºãæëèéí áýðõøýýëèéã ÿàæ òîäîðõîéëîõ âý çýðýã àðãà ç¿éí øèíæòýé àñóóäëûã òîäðóóëàõàä

9


áàãàã¿é àíõààðëàà.

Õºãæëèéí áýðõøýýëòýé èðãýäèéí òàëààð äîðâèòîé ñóäàëãàà õèéãäýýã¿é, ñòàòèñòèê ìýäýýëýë çºð¿¿òýé, àíõäàã÷ ìàòåðèàë öóãëóóëàõàä õ¿íäðýë ãàðñàí çýðýã çàðèì íýã áýðõøýýë ó÷èð÷ áàéñàí õýäèé ÷ òºñëèéí õ¿ðýýíä òºëºâëºñºí àæëóóä õèéãäýæ, äýâø¿¿ëñýí çîðèëòîî àìæèëòòàé õýðýãæ¿¿ëñýí ãýæ ¿çýæ áàéíà.

Ýíýõ¿¿ òºñëèéã ¿ð ä¿íòýé õýðýãæ¿¿ëýõýä ãàð áèå îðîëöñîí ñóäàëãààíû áàãèéíõàíä áîëîí ñóäàëãààíû àæëûã ñàíõ¿¿æ¿¿ëæ, ìýðãýæèë àðãà ç¿éí çºâºëãºº ºã÷ àæèëëàñàí “Õ¿íèé ýðõ èéã áàòàëãààæóóëæ, àðä÷èëñàí çàñàãëàëûã áýõæ¿¿ëýõ, Ìÿíãàíû õºãæëèéí 9 äýõ çîðèëãûã õýðýãæ¿¿ëýõýä äýìæëýã ¿ç¿¿ëýõ øàò II” òºñëèéí áàãèéí ãèø¿¿ä, ò¿¿íèé äîòîð ¿íäýñíèé çºâëºõ Õ.Õóëàí, òºñëèéí ¿íäýñíèé ìåíåæåð Ö.Öýöýíáèëýã, òºñëèéí çàõèðãàà, ñàíõ¿¿ãèéí àæèëòàí Î.Õàòàíáîëä íàðò õóâèàñàà áîëîí õîëáîîíûõîî íýðèéí ºìíººñ ã¿í òàëàðõàë èëýðõèéëæ áàéíà.

Ö. Îþóíáààòàð ÌÕÁÈÁ¯-íèé õîëáîîíû åðºíõèéëºã÷

10


Íýã. ÕªÃÆËÈÉÍ ÁÝÐÕØÝÝË

Õºãæëèéí áýðõøýýëòýé õ¿íèé ýðõèéã õàíãàõ òàëààð òºðèéí áîäëîãî áîëîâñðóóëàõ, õýðýãæ¿¿ëýõ, õýðýãæèëòýä íü õÿíàëò òàâèõ, ýíý ÷èãëýëýýð ñóäàëãàà øèíæèëãýýíèé àæèë ýðõëýõ çýðýãò õºãæëèéí áýðõøýýë õýìýýõ îéëãîëòûã çºâ òîäîðõîéëæ, õýðýãëýæ ÷àääàã áàéõ ¸ñòîé. Õºãæëèéí áýðõøýýëòýé õ¿ì¿¿ñèéí ýðõèéí òóõàé íèéãýìä ñóðòàë÷èëãààíû àæèë çîõèîí áàéãóóëàõ, íèéãìèéí áóñàä ãèø¿¿äýä ýíý òàëààð çºâ îéëãîëò òºëºâø¿¿ëýõýä íýð òîìü¸îã ç¿é çîõèñòîé õýðýãëýõ íü ÷óõàë à÷ õîëáîãäîëòîé þì. Õºãæëèéí áýðõøýýëòýé õ¿ì¿¿ñèéí ººðñäèéíõ íü ººðòºº õàíäàõ áîëîí áóñàä õ¿ì¿¿ñèéí òýäýíä õàíäàõ çºâ õàíäëàãà òºëºâøèõºä îéëãîëò, íýð òîìü¸îíû îíîñîí óòãà, íèéòëýã áóþó æèøèã õýðýãëýý ÷óõàë ¿¿ðýãòýé þì.

Õºãæëèéí áýðõøýýë ãýæ þó âý?“Õºãæëèéí áýðõøýýë” ãýäýã îéëãîëò íü íýð òîìü¸îíû õóâüä íèéãýì, õ¿ì¿¿íëèãèéí øèíæëýõ óõààíä íýëýýä ò¿ãýýìýë õýðýãëýäýã áîëîâ÷ àãóóëãûí õóâüä íýã ìºð õ¿ëýýí çºâøººðºãäñºí íýãäñýí òîäîðõîéëîëò ºíºº õýð ãàðààã¿é áàéíà. Ãýõäýý àæèë õýðãèéí ÿâöàä “õºãæëèéí áýðõøýýë”-èéã îéëãîõ, ò¿¿íä õàíäàõ àæèë õýðãèéí øèíæòýé õýä õýäýí òîäîðõîé õàíäëàãà áèé áîëæýý. ¯¿íä:

Õºãæëèéí áýðõøýýëä õàíäàõ ýð¿¿ë ìýíäèéí çàãâàð. Õºãæëèéí áýðõøýýë áîë ýì÷ëýõ øààðäëàãàòàé ºâ÷èí, àíàãààõ óõààíû øèéäâýðëýõ øààðäëàãàòàé àñóóäàë ãýæ ¿çäýã õàíäëàãà þì. Ýíý õàíäëàãà íü õºãæëèéí áýðõøýýëòýé õ¿ì¿¿ñ íü ÿìàð íýãýí ºâ÷òýé, ýìãýãòýé ó÷ðààñ øèéäýõ àðãà çàì íü ýìíýëç¿éí ¿éë àæèëëàãàà ãýæ òîäîðõîéëæ, àñóóäëûã ýìíýëýã, ýì÷ íàðò òîõîí ¿ëäýýäýã.

Ýíý õàíäëàãà íü õºãæëèéí áýðõøýýëèéã áèå ýðõòýíèé áîëîí îþóí ñàíàà ñýòãýë ç¿éí ñîãîã òàëààñ íü àíàãààõ óõààíû ¿¿äíýýñ àâ÷ ¿çäýã áºãººä ýíý òàëààñàà áîë ç¿é ¸ñîîð áàéõ ¸ñòîé õàíäëàãà. Õàðèí òºðèéí áîäëîãî, õóóëü ç¿éí áîëîí õ¿ì¿¿íëèãèéí øèíæëýõ óõààíû ¿¿äíýýñ áîë äàí ãàíö ýíý õàíäëàãûã áàðèìòëàõ íü ó÷èð äóòàãäàëòàé áîëíî. Ãýõäýý ýíý õàíäëàãûí õ¿ðýýíä ìýðãýæëèéí ¿¿äíýýñ àâ÷ ¿çñýí îëîí îéëãîëò õºãæëèéí áýðõøýýëèéí òàëààð åðºíõèé òîäîðõîéëîëò ãàðãàõàä ºðãºí àøèãëàãääàã. Òóõàéëáàë, Äýëõèéí Ýð¿¿ë ìýíäèéí áàéãóóëëàãà

11


õºãæëèéí áýðõøýýëèéã òîäîðõîéëîõîä ÷óõàë à÷ õîëáîãäîë á¿õèé èìïåéðìåíò, ÷àäâàð àëäàëò, õàíäèêàïûí îëîí óëñûí àíãèëàëûã áîëîâñðóóëæýý.1

Èìïåéðìåíò-òºðºëõèéí áîëîí îëäìîë øàëòãààíû óëìààñ õ¿íèé áèå ìàõáîäü, îþóí ñàíàà, ñýòãýë ìýäðýë, ìýäðýõ¿éä ¿¿ññýí ñîãîã áºãººä õ¿íèé àíàòîìèéí á¿òýö, ôèçèîëîãè, ñýòãýë ç¿éí ¿éë àæèëëàãàà àëäàãäàõ, õýâèéí áóñ áàéõûã õýëíý.Ýíý íü ò¿ð çóóðûí áîëîí áàéíãûí øèíæòýé áàéíà.

Ñîãîãèéí áàéíãûí áîëîí ò¿ð çóóðûí øèíæ ÷àíàð, ¿¿ññýí øàëòãààí (òºðºëõèéí, îëäìîë/, ¿¿ññýí íºõöºë) óäàìøëûí áîëîí óäàìøèëûí áóñ, åðäèéí ºâ÷èí, àõóéí áîëîí ¿éëäâýðëýëèéí îñîë, ìýðãýæëýýñ øàëòãààëñàí ºâ÷èí, õóðö õîðäëîãî ã.ì, õàìðàõ õ¿ðýý (áèå ìàõáîäü, îþóí ñàíàà, ñýòãýë ìýäðýë, ìýäýðõ¿éí àëü ýðõòýíèé ¿éë àæèëëàãààíû õýäýí õóâèéã õàìàðñàí) çýðãèéã çºâ òîäîðõîéëîõ íü òóõàéí õ¿íä ¿ç¿¿ëýõ ýìíýëãèéí áîëîí íºõºí ñýðãýýõ ¿éë÷èëãýýã îíîâ÷òîé ñîíãîõ, ÷àäâàð àëäàëòàíä íºëººëºõ áàéäëûã àðèëãàõ áîëîìæèéã îëãîõ ¸ñòîé. Ìîíãîëä ñîãîãèéã ìàø ñàéí òóñãàñàí æàãñààëò áèé.2 Õàðèí ñîãîã õýíä, ÿìàð õýìæýýíä áàéãàà, ò¿¿íä íü íèéöñýí ¿éë÷èëãýý ¿ç¿¿ëýõ, ýðõèéã õàíãàõ òàëààð õèéæ áóé àæèë õàíãàëòã¿é áàéäãèéã ýíý ÷èãëýëýýð õèéãäñýí ñóäàëãààíû ä¿íã¿¿ä íîòîëäîã áèëýý.

×àäâàð àëäàëò - õ¿íèé áèå ìàõáîäü, îþóí ñàíàà, ñýòãýë ìýäðýë, ìýäðýõ¿éä ¿¿ññýí ñîãîãèéí óëìààñ õ¿íèé îëîí ÿíçûí ¿éëäýë õÿçãààðëàãäàõûã õýëíý. Ýíý íü ò¿ð çóóðûí áîëîí áàéíãûí øèíæòýé áàéíà.

×àäâàð àëäàëòûã íàðèéâ÷ëàí òîãòîîõ íü íºõºí ñýðãýýõ àðãà, îðëóóëàõ áîëîí íýìýëò õýðýãñëèéã çºâ ñîíãîõ, òºëºâëºëò, ¿éë÷èëãýýã îíîâ÷òîé áîëãîõ, òóõàéí õ¿íä ¿¿ñýõ áýðõøýýëèéã áàãàñãàõ áîëîìæèéã îëãîíî. Ìàíàé õºãæëèéí áýðõøýýëòýé èðãýäèéí ÷àäâàð àëäàëòûã íàðèéâ÷ëàí òîäîðõîéëîõ àæèë óäààøðàëòàé, ýíý òàëààð õèéæ áóé àæèë òóéëûí õàíãàëòã¿é áàéäàã.

Õàíäèêàï-íèéãýì, õàìò îëíû àìüäðàëä áóñàäòàé àäèë òýãø îðîëöîõ áîëîìæèéí õÿçãààðëàãäìàë áàéäàë þì. Õàíäèêàï áàéäëûí ¿åä ñîãîã,

1 ÄÝÌÁ-èìïåéðìåíò,÷àäâàð àëäàëò õàíäèêàïûí îëîí óëñûí àíãèëàë,ªâ÷ëºëòýé õîëáîîòîé àíãèëàëûí ãàðûí àâëàãà. Æåíåâ., 19802 Ýð¿¿ë ìýíä, íèéãìèéí õàìãààëëûí ñàéäûí õàìòàðñàí òóøààë 250/À-ûí õàâñðàëò

12


÷àäâàð àëäàëò, íèéãìèéí õàíäëàãà, õ¿ðýýëýí áàéãàà îð÷íû ç¿ãýýñ ¿¿ñýæ áàéãàà áýðõøýýë, ò¿¿íèé øàëòãààíûã çºâ òîäîðõîéëîõ íü áîäëîãî áîëîâñðóóëàõ, òºëºâëºëò õèéõ, õºãæëèéí áýðõøýýëòýé õ¿íèé ýðõèéã õàíãàõ óãòâàð íºõöºë áîëíî. Ãýòýë ìàíàéä ñóäàëãàà õèéãääýãã¿é ó÷ðààñ òýð á¿õíèéã íàðèéâ÷ëàí òîäîðõîéëäîã ïðàêòèê àëãà áàéíà.

Õºãæëèéí áýðõøýýëä õàíäàõ ºãëºã õàíäèâûí çàãâàðÝíý íü õºãæëèéí áýðõøýýëòýé õ¿ì¿¿ñ áîë çºâõºí õàëàìæ, õàìãààëàë øààðäñàí õàëàìæëàõ ¸ñòîé õ¿ì¿¿ñ ãýñýí ¿çëýýñ ¿¿äýëòýé õàíäëàãà þì. ¯¿íèéã ñóäàëãààíû íîì á¿òýýëä õàíäèâûí õàíäëàãà ãýæ íýðëýäýã.

Õºãæëèéí áýðõøýýëòýé èðãýäýä òºð áîëîí áóñàä õàëàìæ, áóÿíû áàéãóóëëàãóóäààñ çàéëøã¿é ¿ç¿¿ëýõ øààðäëàãàòàé õàëàìæèéí ¿éëë÷èëãýýã èëýðõèéëæ áàéäãààðàà çàð÷ìûí õóâüä áàéõ ë ¸ñòîé õàíäëàãà. Õàðèí õºãæëèéí áýðõøýýëòýé õ¿ì¿¿ñèéã ººðèéíõºº òºëºº áîëîëöîîòîé á¿õíèéã õèéõ áîëîìæ íºõöëººð õàíãàõ ãýñýí á¿òýýë÷ õàíäëàãûã õÿçãààðëàäàãààðàà ñóë òàëòàé áàéäàã. Åð íü õ¿íä ººðºº á¿òýýæ õºãæèõ áîëîìèéã á¿ðä¿¿ëýõýýñ õàëàìæëàõ íü õàìààã¿é õÿëáàð áàéäàã. Õàðèí õ¿íèé ýðõ, õ¿íèé õºãæèë, ýíýðýíã¿é ¿çëèéí ¿¿äíýýñ áîë ýíý õàíäëàãûã çºâõºí òîäîðõîé õ¿ðýýíä ë áàðèìòëàõ øààðäëàãàòàé þì.

Õºãæëèéí áýðõøýýëä õàíäàõ ýð¿¿ë ìýíäèéí áîëîí õàíäèâûí ãýõ ýíýõ¿¿ õî¸ð çàãâàð áóþó õàíäëàãûí àëü àëü íü õºãæëèéí áýðõøýýëòýé õ¿ì¿¿ñèéã ººðèéíõºº àìüäðàëä ýçýí áàéõ, áóñàäòàé àäèë òýãøýýð ýðõýý ýäëýõ áîëîìæèéã íü õààæ áàéäàã.3

Ìîíãîë Óëñ ºíãºðñºí òîãòîëöîîíû ¿åä ÷, àðä÷èëñàí õºãæëèéí æèë¿¿äýä ÷ òºðèéí áîäëîãî ¿éë àæèëëàãààíä õºãæëèéí áýðõøýýëä õàíäàõ äýýðõ õî¸ð çàãâàðûã õîëüæ õýðýãëýæ èðñýí ãýæ ¿çýæ áîëíî. Õóóëü, áîäëîãûí øèíæòýé øèéäâýð, áàðèìò áè÷ã¿¿äýä ýíý áàéäàë òóñãàëàà îëñîîð èðæýý. Òýð ÷ á¿¿ õýë ýðõ á¿õèé çàðèì áàéãóóëëàãûí àëáàí ¸ñíû øèéäâýðò àëäààòàé òîìü¸îëîë îðñîí áàéäàã. Òóõàéëáàë, Ýð¿¿ë ìýíä, íèéãìèéí õàìãààëëûí ñàéäûí 1997 îíû À/250 òîîò òóøààëûí 2, 3-ð õàâñðàëòàíä òóñãàñàí ñîãîãèéí æàãñààëòûí äàãóó õºãæëèéí áýðõøýýëèéã òîäîðõîéëîõäîî òóõàéí ýðõòýíèé ÷àäâàð àëäàëòûí õóâèéã õºäºëìºðèéí ÷àäâàð àëäàëòûí õóâü ãýæ áóðóó òîìú¸îëæ èðñýí áàéíà. Ýíý íü àðãà ç¿éí õóâüä àëäààòàé ó÷ðààñ àæèë õýðãèéí òîäîðõîé ç¿éë¿¿ä äýýð áóðóó õàíäëàãà ãàð÷ ãàçàð àâàõàä õ¿ðãýæ áàéãàà áèëýý.

3 Ìàéêë Ñòåéí, Àíí Õàéåñ íàðûí “Õ¿íèé ýðõèéí òºëºº ãàðûí àâëàãà 2007 îí”

13


Õ¿ñíýãò 1. Åðäèéí ºâ÷èí ãýìòëèéí áîëîí ìýðãýæëèéí ºâ÷íèé æàãñààëòààñ4

ªâ÷èí, ãýìòëèéí íýð, ¿å øàò Õºäºëìºðèéí ÷àäâàð àëäàëòûí õóâü

2 ãàð àëü ÷ ò¿âøèíä ìóõàð, 2 ãóÿ ìóõàð, 1ãàð, 1ãóÿ àëü ÷ ò¿âøèíä ìóõàð

100 %

Îþóí óõààíû õàìãèéí ã¿íçãèé õîìñäîë-óñàí òýíýã 90-100 %

Õî¸ð í¿ä òààðñàí øèëòýéãýý 0.03/1.5 ì çàéä ãàðûí õóðóó òîîëîõ òºäèé/õàðààíû òàëáàé íü òàë á¿ðýýñýý 10 õ¿ðòýë íàðèéññàí áîë

70-100%

Òºðºëõèéí áóþó ºâ÷èí ãýìòëèéí óëìààñ õýëã¿é ä¿ëèé (ïàéòàí) áîëîõ, ýíý íü áóñàä ºâ÷èíòýé õàâñàðâàë

70-100%

Âèðóñèéí øàëòãààíò, ýëýãíèé àðõàã ¿ðýâñëèéí ãàðàëòàé ýëýãíèé õàòóóðàë (ýýíýãøèë àëäàëòûí ¿å)

80-100%

Ýð¿¿ë ìýíä, íèéãìèéí õàìãààëëûí ñàéäûí òóøààëààð òîäîðõîéëñîí ýíýõ¿¿ ñîãîãóóä íü õºäºëìºðèéí ÷àäâàð àëäàëòàíä íºëººëæ áóé ýñýõèéã òîäðóóëàõ çîðèëãîîð òºñëèéí ñóäàëãààíû õ¿ðýýíä òîäîðõîé ÿðèëöëàãóóäûã çîõèîí áàéãóóëñàí áîëíî. ̄ ¿íèéã ñóäàëãààíû ìýäýýëýëä àâàãäñàí çàðèì íýã æèøýýí äýýð àâ÷ ¿çüå.

Êåéñ 1. Æ.Á íü 2 õºë ìóõàð áîëñíû óëìààñ ºìíºõ àæèëäàà áóþó òóõàéí ìýðãýæèëäýý òýíöýõã¿é, õºäºëìºðèéí ÷àäâàð àëäàëò 100% ãýæ òîãòîîãäæýý. Ãýâ÷ õýñýã õóãàöààíû äàðàà ºìíºõ àæèëäàà òýíöýõã¿é áîëñîí Æ.Á íü ººð ÷àäâàðàà õºãæ¿¿ëýí ìýðãýæëèéí ò¿âøèíä õºãæèì òîãëîæ, àÿ çîõèîæ, äóóëæ áóñäààñ äóòàõã¿é õºäºëìºð õèéõ áîëñîí áàéíà.

Ýõ ñóðâàëæ: Õºãæëèéí áýðõøýýëòýé õ¿íèé ýðõèéí áàéäàë. 2010. Ñóäàëãààíû äèàëîãèéí òýìäýãëýëýýñ

Èéì íºõöºëä õºãæìèéí òîäîðõîé ìýðãýæëýýð òîäîðõîé õóâèéí õºäºëìºðèéí ÷àäâàðòàé áàéãàà ÷ ºìíº íü “õºäºëìºðèéí ÷àäâàð 100% àëäñàí” ãýæ àëáàí ¸ñîîð òîãòîîãäñîí íü Æ.Á-ûí õºäºëìºðëºõ ýðõèéã çºð÷èõºä õ¿ðãýæ áàéíà. Ýíý èðãýíèé õóâüä ñîãîã íü áàéíãûí áºãººä ÿâàõ ÷àäâàðûã àëäàãäóóëñàí áîëîâ÷ õºäºëìºðèéí ÷àäâàð ãýäýã åðºíõèé îéëãîëòîä øóóä õîëáîãäóóëæ 100 õºäºëìºðèéí ÷àäâàð àëäñàí ãýæ òîäîðõîéëîõ íü áóðóó áîëæ òààðàõ íýý. Õàðèí Æ.Á-ûí

4. Ýð¿¿ë ìýíä, íèéãìèéí õàìãààëëûí ñàéäûí 1997 îíû À/250 òîîò òóøààëûí õàâñðàëò

14


ÿâàõ áýðõøýýëèéã íü àðèëãàõûí òóëä òóñãàé õýðýãñýë áóþó òýðãýíöýð, òýðãýíöýðýýð çîð÷èõ çîðèóëàëò á¿õèé äýä á¿òýö (íàëóó çàì), áàðèëãà, áàéãóóëàìæ(îðö, ãàðö, ëèôò), òóñãàé òîíîãëîë á¿õèé àâòîìàøèí ãýýä õýðýãöýý ¿¿ñíý. Ìºí àëäàãäñàí ÷àäâàðàà íºõºí ñýðãýýõ, øèíý ìýðãýæèë ýçýìøèõýä òîäîðõîé çàðäàë ãàðíà. Ýíý òóõàéä áîë òóõàéí èðãýíèé ãýõýýñýý èë¿¿ òºð, àæèë õàðèóöñàí áàéãóóëëàãà, õ¿ì¿¿ñèéí ¿¿ðýã õàðèóöëàãûí òóõàé ë ÿðèãäàõ áîëíî. Èéì ó÷ðààñ Æ.Á íü õºäºëìºðèéí ÷àäâàð 100 õóâü àëäàëòòàé õ¿í áèø, õàðèí ÿâàõ áýðõøýýë áóþó ÿâàõ ¿éëäëèéí áàéíãûí õÿçãààðëàëò á¿õèé õºãæëèéí áýðõøýýëòýé õ¿í þì. Èéìä òóõàéí èðãýíèé õºäºëìºðëºõ ýðõèéã õÿçãààðëàñàí ÿìàð íýã àëáàí ¸ñíû øèéäâýð áàéæ áîëîõã¿é.

Êåéñ 2.Î.Ò îþóíû õîìñäîëòîé. Á¿õ þìàíä ýâ ä¿é ìóóòàé. Ìºíãº òîîëæ ìýäýõã¿é. Õ¿íèé õýëñíèéã îéëãîõ ÷àäâàð ìóóòàé.


Ýíý òîõèîäëäîëä èðãýí Î.Ò-ûí ñîãîã íü õºäºëìºðèéí ÷àäâàð áîëîí îðîëöîõ ÷àäâàðò èõ õýìæýýãýýð íºëººëæ áàéíà. ßàõûí àðãàã¿é õºäºëìºðèéí ÷àäâàð àëäàëòòàé, õºãæëèéí áýðõøýýëòýé õ¿í. Î.Ò-ä òýòãýâýð, òýòãýìæ, òóñãàé ñóðãàëò, òóñãàé àæëûí áàéð ýñâýë õàëàìæ, àñðàìæèéí ¿éë÷èëãýýíä õàìðàãäàõ õýðýãöýý ¿¿ñíý.

Êåéñ 3. Æ.Á-ûí õî¸ð í¿ä òºðºëõèéí þó ÷ õàðàõã¿é. Áàãàäàà òóñãàé ñóðãóóëüä ñóðàëöàæ áðàéëë ¿ñýã çààëãàæ, åðºíõèé ýðäìèéí õè÷ýýë ¿çñýí áºãººä óëìààð äýýä ñóðãóóëüä ýëñýí ñóðàëöñàí. Ñóðàëöàõ ÿâöàä çîðèóëàëòûí íîì, ñóðàõ áè÷èã þó ÷ áàéõã¿é áàéñàí õýäèé ÷ ñàéí õ¿ì¿¿ñèéí äýìæëýã áîëîí óéãàã¿é õºäºëìºðëºñíèé ýöýñò ëåêòîð áîëæýý.


Æ.Á-ûí õàðàõ ¿éëäëèéí õÿçãààðëàëò íü ìýäýýëýë îëæ àâàõ, ÿâàõ, áàðèìæààëàõ ã.ì ¿éëäë¿¿ä õèéõýä îëîí ÿíçûí áýðõøýýë ¿¿ñãýíý. Õàðèí òóñãàé õýðýãöýýã íü õàíãàñíààð ìýäðýìæèéí (ìàññàæ) áîëîí îþóíû õºäºëìºð õèéõ á¿ðýí áîëîìæòîé áàéíà.

15


Êåéñ 4. Á.Ö òºðºëõèéí ä¿ëèé, õýë ÿðèàíû ººð÷ëºëòòýé. Òóñãàé ñóðãóóëüä ñóðàëöàæ áîëîâñðîë ýçýìøñýí. Äîõèîíû õýëèéã àøèãëàí ººðèéãºº áóñäàä îéëãóóëàõ, áóñäûí ÿðüæ áàéãààã îéëãîõ ÷àäâàðòàé ó÷ðààñ ÿìàð ÷ õºäºëìºð õèéõ áîëîìæòîé .

Ýõ ñóðâàëæ: Õºãæëèéí áýðõøýýëòýé õ¿íèé ýðõèéí áàéäàë. 2010.

Ñóäàëãààíû äèàëîãèéí òýìäýãëýëýýñ

Èðãýí Á. Ö íü õàðèëöààíû ºâºðìºö õýðýãë¿¿ð øààðäëàãàòàé õºãæëèéí áýðõøýýëòýé õ¿í ìºí áºãººä òóñãàé ñóðãàëò, òóñãàé ¿éë÷èëãýýíèé òóñëàìæòàé íèéãìèéí õàðèëöààíä îðîëöîõ ÷àäâàðûã íýìýãä¿¿ëýõ áîëîìæòîé.

Êåéñ 5. Ýëýãíèé õàòóóðàëòàé Ñ.Í íü õ¿íèé õèéäýã á¿õ ¿éëäëèéã õèéíý. Ãàíöõàí ýëýã íü ºâäºíº. Õàìðààñ öóñ ãàðíà. Õºäºëìºðèéí ÷àäâàðò íºëººëñºí áàéæ áîëîõ áîëîâ÷, îðîëöîõ ÷àäâàðò íºëººëººã¿é áàéíà


Èðãýí Ñ.Í-èéí òóõàéä áîë õºäºëìºðèéí ÷àäâàðàà àëäñàí ºâ÷òýé õ¿í áàéãàà ó÷ðààñ õºãæëèéí áýðõøýýëòýé ãýõýýñýý èë¿¿ õ¿í ºâ÷òýé õ¿í ãýæ õàíäàõ íõü ÷óõàë áîëíî. Ýì÷ë¿¿ëýõ õýðýãöýý ¿¿ñíý. Îðëîãîã¿é áàéãàà ¿åäýý íèéãìèéí õàìãààëëûí àðãà õýìæýýíä õàìðàãäàõ ¸ñòîé.

Äýýð äóðüäñàí òîäîðõîé òîõèîëäîëóóäûí æèøýýíýýñ ¿çýõýä àëèâàà õ¿í òºðºëõèéí áà îëäìîë ñîãîãèéí óëìààñ ÿíç á¿ðèéí ¿éëäëèéí õÿçãààðëàëòàíä îðäîã áîëîâ÷ ýíý íü õºäºëìºðèéí áîëîí îðîëöîõ ÷àäâàðò ººð ººðººð íºëººëäºã áàéíà. Òèéìýýñ õºäºëìºðèéí ÷àäâàð àëäàëòààð òóõàéí õ¿íèé õºãæëèéí áýðõøýýëèéã òîäîðõîéëîõ íü áóðóó õàíäëàãà ãýäýã íü òîäîðõîé áàéíà. Èéì õàíäëàãà, áàéð ñóóðèéã ¿íäýñ áîëãîæ íèéòýýð äàãàæ ìºðäºõ, ýñâýë òîäîðõîé õ¿ðýýíä ìºðäºæ õýðýãæ¿¿ëýõ àëáàí ¸ñíû øèéäâýð ãàðãàõ íü õ¿íèé ýðõèéã çºð÷èõ øàëòãààí áîëíî ãýäãèéã ÷ áàñ äýýðõ áàðèìòóóäààñ õàðæ áîëîõ áàéíà.

Ìîíãîë óëñûí Ýìíýëýã õºäºëìºð ìàãàäëàõ êîìèññûí ä¿ðýìä “...Õºäºëìºðèéí ÷àäâàð àëäàæ õºãæëèéí áýðõøýýëòýé áîëñíûã õºäºëìºðèéí ÷àäâàðàà á¿ðýí áóþó 70-ààñ äýýø õóâü, õàãàñ áóþó 50-69 õóâèàð àëäñàí ãýæ àíãèëàí òîãòîîíî” ãýæ çààñàí íü áèäíèé äýýð äóðüäñàí çàð÷èì, áàéð ñóóðèéí ¿¿äíýýñ áîäëîãûí àëäàà ãàðãàõàä õ¿ðãýæ áàéíà.

16


Õàëàìæèéí õóóëèíä çààñíààð õºäºëìºðèéí ÷àäâàðàà á¿ðýí àëäñàí õ¿ì¿¿ñ íü òýòãýâðýýñ ãàäíà õºíãºëºëò ýäëýõ ýðõòýé. Òýãýõëýýð ºìíºõ õ¿ñíýãòýíä äóðüäàãäñàí ñîãîãòîé á¿õ õ¿í èæèë òºðëèéí ¿éë÷èëãýý àâàõ áîëæ áàéíà. ¯¿íýýñ øàëòãààëæ õºãæëèéí áýðõøýýëòýé áóñàä õ¿ì¿¿ñèéí õóâüä õºäºëìºðèéí ÷àäâàð àëäàëòàà íýì¿¿ëæ 70 õóâüä õ¿ðãýõ, óëìààð õºíãºëºëò ¿éë÷èëãýýíä õàìðàãäàõ ñîíèðõîë òºð¿¿ëäýã áàéíà.

Ýíý á¿õýí íü õºãæëèéí áýðõøýýë, õºãæëèéí áýðõøýýëòýé õ¿ì¿¿ñä õàíäàõ áóðóó õàíäëàãûã ººð÷ëºõ, õºãæëèéí áýðõøýýëèéã òîäîðõîéëæ áàéãàà àðãà÷ëàëûã á¿õýëä íü ýðãýí õàðæ, áîëîâñðîíãóé áîëãîõ øààðäëàãà áèé áîëñíûã íîòîëæ áàéíà.

Õºãæëèéí áýðõøýýëèéí òàëààðõ íèéãìèéí çàãâàð. Ýíý íü õºãæëèéí áýðõøýýëòýé èðãýäèéí ýðõýý ýäëýõ áîëîìæèéã õÿçãààðëàæ áàéãàà íèéãìèéí áîëîí äýä á¿òöèéí ñààä òîòãîðûã àðèëãàõàä ãîë àíõààðëàà òºâëºð¿¿ëäýã çàãâàð þì.

Ýíýõ¿¿ õàíäëàãà íü õºãæëèéí áýðõøýýëòýé õ¿ì¿¿ñèéí òºðºëõèéí æàì ¸ñíû õ¿íèé ýðõèéí ¿çýë ñàíààíä òóëãóóðëàäàã ó÷ðààñ õºãæëèéí áýðõøýýëèéí òóõàé àñóóäàëä õ¿íèé ýðõèéí áàéð ñóóðèíààñ õàíäàõ õàíäëàãûí ñóóðü áîëäîãîîðîî îíöëîã. Íèéãìèéí çàãâàðûí ìºí ÷àíàð íü äàðààõü ¿çýë áîäîë, áàéð ñóóðèàð èëýðõèéëýãääýã áàéíà.

Õºãæëèéí áýðõøýýëòýé õ¿ì¿¿ñèéã ýðõ ç¿éí áèå äààñàí ñóáúåêòûíõ íü õóâüä îíöëîí àíõààðàõ,

Õºãæëèéí áýðõøýýë íü õ¿íèé ÿëãààòàé (àðüñíû ºíãº, õ¿éñ, ÿñ ¿íäýñ, ãàðàë ¿¿ñýë, õýëáýð ãàëáèð ãýõ ìýò) áàéäëûí íýã õýñýã ìºí ó÷ðààñ òýð òàëààñ íü îéëãîæ õàíäàõ,

Òóõàéí óëñûí õºãæëèéí áýðõøýýëòýé õ¿ì¿¿ñèéí ýðõèéã õàíãàõ óëñ òºð, ýðõ ç¿é íèéãýì áîëîí äýä á¿òöèéí îð÷èí á¿ðä¿¿ëýõ íü çàñãèéí ãàçàð áîëîîä íèéãìèéí ¿¿ðýã ãýæ ¿çýõ,5

Íèéãìèéí çàãâàðûí ìºí ÷àíàðûã èëýðõèéëæ áóé ýë ¿çýë ñàíàà, áàéð ñóóðü áîë õ¿íèé æàì ¸ñíû ýðõèéã ¿íäýñ áîëãîõûí çýðýãöýý õ¿íèé ýðõèéí ò¿ãýýìýë òóíõàãëàëûí ãîë ¿çýë ñàíàà, îëîí óëñûí íèéòýýð õ¿ëýýí çºâøººðºãäñºí õ¿íèé ýðõèéí õýì õýìæýýã ¿íäýñ áîëãîäîã ó÷ðààñ õºãæëèéí áýðõøýýëä õ¿íèé ýðõèéí ¿¿äíýýñ õàíäàõûã ýðõýìëýäýã áîäëîãûí ãîë ñóóðü áîëäîã áèëýý.

5 Õºãæëèéí áýðõøýýëòýé õ¿ì¿¿ñèéí ýðõèéí òóõàé êîíâåíöè. 2006 îí.

17


Òºñëèéí ñóäàëãààíû áàã õºãæëèéí áýðõøýýëèéí òàëààðõ ººð ººð ¿çýë áîäîë, áàéð ñóóðèéã òîäîðõîé õýìæýýíä õàðüöóóëàí ñóäàëñíû ¿íäñýí äýýð “Õºãæëèéí áýðøýýëòýé õ¿íèé ýðõèéí òóõàé êîíâåíöè”-èéí ãîë ¿çýë ñàíàà, çàð÷èìûã óäèðäëãà áîëãîñîí äàðààõü òîäîðõîéëîëòûã òºñëèéíõýý ñóäàëãààíä áàðèìòàëñàí áîëíî.

Õºãæëèéí áýðõøýýë ãýæ òºðºëõèéí áîëîí îëäìîë øàëòãààíû óëìààñ õ¿íèé áèå ìàõáîäü, îþóí ñàíàà, ñýòãýë ìýäðýë, ìýäðýõ¿éä ¿¿ññýí áàéíãûí ñîãîã íü áóñàä òºðëèéí áýðõøýýëòýé íýãäýí íèéëæ, òóõàéí õ¿íèé íèéãìèéí àìüäðàëä îðîëöîõîä ñààä ó÷ðóóëàõûã õýëíý.6 Õºãæëèéí áýðõøýýë íü áàéíãûí áîëîí ò¿ð çóóðûí øèíæòýé áàéíà.

Õºãæëèéí áýðõøýýëòýé õ¿í ãýæ õýí áý? Õºãæëèéí áýðõøýýëòýé õ¿íèéã ÄÝÌÁ, ÎÓÕÁ, ÕÁÈÁ–óóä áîëîí óëñ îðíóóä ººð ººðèéí ¿çýë õàíäëàãààñ øàëòãààëàí ÿíç á¿ðýýð òîäîðõîéëæ èðñýí áºãººä õºãæëèéí áýðõøýýëòýé õ¿ì¿¿ñèéí ýðõèéí òóõàé êîíâåíöè áàòëóóëàõ ÿâöàä íýãäñýí îéëãîëòîíä õ¿ð÷ ÷àäñàí áàéíà. Òýðõ¿¿ îéëãîëöîë íü “Õºãæëèéí áýðøýýëòýé õ¿íèé ýðõèéí òóõàé êîíâåíöè”-ä òóñãàëàà îëæýý. Óã êîíâåíöèä “Õºãæëèéí áýðõøýýëòýé õ¿í” ãýäýã áîë áèå ìàõáîäü, îþóí ñàíàà, ñýòãýë ìýäðýë, ìýäðýõ¿éí áàéíãûí ñîãîãòîé áºãººä óã ñîãîã íü áóñàä òºðëèéí áýðõøýýëòýé íýãäýí íèéëñíèé óëìààñ áóñäûí íýãýí àäèë íèéãìèéí àìüäðàëä á¿ðýí ä¿¿ðýí, ¿ð ä¿íòýé îðîëöîõîä íü ñààä ó÷ðóóëàõóéö áîëñîí ýòãýýä þì.”7 ãýæ òîäîðõîéëñîí áàéíà.

Õºãæëèéí áýðõøýýëòýé õ¿íèé íèéãìèéí õàìãààëëûí òóõàé Ìîíãîë óëñûí õóóëüä “Áèå ìàõáîäü, îþóí ñàíàà, ñýòãýë ìýäðýë, ìýäðýõ¿éí ñîãîãèéí óëìààñ áóñäûí àäèë íèéãìèéí õàðèëöààíä îðîëöîõ ÷àäâàð íü á¿ðýí áîëîí 12 ñàðààñ äýýø õóãàöààãààð õÿçãààðëàãäñàí õ¿íèéã õºãæëèéí áýðõøýýëòýé õ¿í ãýæ îéëãîíî” ãýæ òîäîðõîéëæýý.8 Ýíýõ¿¿ õî¸ð òîäîðõîéëîëòîä íèéòëýã ç¿éë¿¿ä áàéãààãèéí çýðýãöýý áàñ ÿëãààòàé îéëãîëò õàíäëàãà áàéãàà ó÷ðààñ ñóäàëãààíû áàã ¿íäñýí îéëãîëòóóäààð íü õàðüöóóëàëò õèéæ ¿çñýí áîëíî.

6 ÌÕÁÈÁ¯-íèé õîëáîîíîîñ õýðýãæ¿¿ëñýí “Õºãæëèéí áýðõøýýëòýé èðãýäèéí ýðõèéí õýðýãæèëòèéí áàéäàë” ñóäàëãààíû àæëûí òàéëàí. 2010 îí.7 Õºãæëèéí áýðõøýýëòýé õ¿ì¿¿ñèéí ýðõèéí òóõàé êîíâåíöè. 2006 îí .8 Õºãæëèéí áýðõøýýëòýé õ¿íèé íèéãìèéí õàìãààëëûí òóõàé õóóëü. 2008 îí.

18


Õ¿ñíýãò 2. Õºãæëèéí áýðõøýýëòýé õ¿íèé òîäîðõîéëîëòûí õàðüöóóëàëò

ÕÁÕ-èé ýðõèéí òóõàé Êîíâåíöèéí òîäîðõîéëîëò

ÕÁÕ-èé íèéãìèéí õàìãààëëûí òóõàé õóóëèéí òîäîðõîéëîëò

Òàéëáàð

1 Áèå ìàõáîäüÎþóí ñàíààÑýòãýë ìýäðýëÌýäðýõ¿éí

Áèå ìàõáîäüÎþóí ñàíààÑýòãýë ìýäðýëÌýäðýõ¿éí

Ñîãîãèéí òóõàé îéëãîëò èæèë áàéíà.

2 Áàéíãûí ñîãîãòîé áºãººä Ñîãîãèéí óëìààñ Ñîãîã íü ò¿ð çóóðûí áîëîí áàéíãûí øèíæòýé áàéäãèéã ìàíàé õóóëèíä ÿëãààã¿é áàéíà.

3 Óã ñîãîã íü áóñàä òºðëèéí áýðõøýýëòýé íýãäýí íèéëñíèé óëìààñ ----

Áóñàä òºðëèéí áýðõøýýëèéí òóõàé îéëãîëò ìàíàé õóóëèíä áàéõã¿é áàéíà.Õ¿íä ¿¿ññýí ñîãîã íü áýðõøýýë ¿¿ñãýæ áóé ýñýõèéã òîãòîîõ ñàíààã êîíâåíöèä òóñãàæýý.

4 Áóñäûí íýãýí àäèë Áóñäûí àäèë

5 Íèéãìèéí àìüäðàëä Íèéãìèéí õàðèëöààíä

Ýíä íèéãìèéí àìüäðàë, íèéãìèéí õàðèëöàà ãýæ 2 ººð òîìü¸îëîë õýðýãëýñýí áàéíà. Ìºí “¿ð ä¿íòýé” ãýäýã òîäîòãîë ìàíàé õóóëüä áàéõã¿é. Íèéãìèéí õàðèëöààíä îðîëöîõîîñ ãàäíà ººðòºº ¿éë÷ëýõ ñàíààã êîíâåíöèä òóñãàñàí ãýæ ìýðãýæèëòí¿¿ä ¿çäýã.

19


6 Á¿ðýí ä¿¿ðýí, ¿ð ä¿íòýé îðîëöîõîä íü ñààä ó÷ðóóëàõóéö áîëñîí ýòãýýäèéã

Îðîëöîõ ÷àäâàð íü á¿ðýí áîëîí 12 ñàðààñ äýýø õóãàöààãààð õÿçãààðëàãäñàí õ¿íèéã

Ñîãîã áîëîí áóñàä áýðõøýýëýýñýý áîëîîä õ¿íèé îðîëöîî á¿ðýí ä¿¿ðýí ¿ð ä¿íòýé áîëîõã¿é áàéãààã êîíâåíöýä ãàðãàæýý.Ìàíàé õóóëèíä õ¿íèé íèéãìèéí õàðèëöààíä îðîëöîõ ÷àäâàð íü á¿ðýí õÿçãààðëàãäàõ ãýæ áàéõã¿é. Õàðèí òîäîðõîé íýã áóþó íýã õýñýã ¿éëäýë õÿçãààðëàãäàæ áîëõîîð çààæýý.

Õºãæëèéí áýðõøýýëòýé õ¿íèé íèéãìèéí õàìãààëëûí òóõàé õóóëèéí òîäîðõîéëîëò íü êîíâåíöèéí òîäîðõîéëîëòîîñ òîäîðõîé çàðèì òîìü¸îëëîîð çºðæ áàéíà. Ýíýõ¿¿ çºðºº íü Ìîíãîë Óëñûí õîëáîãäîõ õóóëü òîãòîîìæèéí òîäîðõîé çààëò Í¯Á-ûí íýãäýí îðñîí êîíâåíöèä íèéöýõã¿é áàéíà ãýæ ¿çýõ õýìæýýíä õ¿ðñýí òîõèîëäîëä Ìîíãîë óëñ óã êîíâåíöèéã ñî¸ðõîí áàòàëñàí ó÷ðààñ Ìîíãîë Óëñûí ¯íäñýí õóóëèéí äàãóó êîíâåíöèéí òîäîðõîéëîëòûã àøèãëàõ íü ç¿éòýé áîëíî.

Õºãæëèéí áýðõøýýëòýé èðãýíèéã õýí òîäîðõîéëäîã âý? Õºãæëèéí áýðõøýýëòýé õ¿íèé òóõàé ÿíç á¿ðèéí òîäîðõîéëîëòûã àøèãëàí îëîí óëñûí áàéãóóëëàãóóä áîëîí óëñ îðíóóä òîäîðõîé çîðèëãîîð ìýäýýëýë öóãëóóëæ, ò¿¿íäýý òóëãóóðëàí áîäëîãî, ¿éë àæèëëàãààã ÿâóóëñààð èðñýí áèëýý. Æèøýý íü ÎÓÕ-èéí Áàéãóóëëàãûí 159-ð êîíâåíöèä : “Õºãæëèéí áýðõøýýëòýé èðãýí ãýäýã íýð òîìú¸î íü ç¿é ¸ñîîð òîãòîîãäñîí áèåèéí áîëîí îþóíû ãàæãèéí ä¿íä ººðñäèéí õ¿÷ áîëîëöîîíä òîõèðñîí àæëààð õàíãàãäàõ, àæëûí áàéðàà õàäãàëàõ áà àõèí äýâøèõ õýòèéí òºëºâ íü èõýýõýí áóóðñàí õóâü õ¿íèéã õýëíý” ãýæ òîäîðõîéëæýý.9 Ýíý áîë õºäºëìºðèéí õàðèëöààòàé õîëáîîñîí òîäîðõîéëîëò þì.

Ýíý êîíâåíöèéí äàãóó Íèéãìèéí äààòãàëûí òóõàé Ìîíãîë Óëñûí õóóëüä Ýìíýëýã õºäºëìºð ìàãàäëàõ êîìèññ íü äààòãóóëàã÷èéí (ººðººð õýëáýë 16 íàñàíä õ¿ðñýí õ¿ì¿¿ñèéí) çºâõºí õºäºëìºðèéí ÷àäâàð àëäàëòûã òîãòîîõîîð òóñãàñàí áàéíà. Óã õóóëüä “... Äààòãóóëàã÷èéí õºäºëìºðèéí ÷àäâàð àëäàëòûí õóâü õýìæýý, ò¿¿íèé õóãàöààã 9 ÎÓÕÁ-ûí 159-ð êîíâåíöè. Æåíåâ., 1983 îí

20


ýìíýëýã õºäºëìºð ìàãàäëàõ êîìèññ òîãòîîíî. ...Òàõèð äóòóó áîëñíûã òîãòîîõîä áàðèìòëàõ ºâ÷íèé æàãñààëòûã ýð¿¿ë ìýíäèéí àñóóäàë õàðèóöñàí òºðèéí çàõèðãààíû òºâ áàéãóóëëàãà áàòàëíà” ãýæ çààæýý.10 Ýíý çààëòûã ¿íäýñ áîëãîí Ìîíãîë Óëñûí Ýð¿¿ë ìýíä, íèéãìèéí õàìãààëëûí ñàéäûí 1997 îíû 7 äóãààð ñàðûí 15- íû ºäðèéí À\250 òóøààëûí 1,2,3-ð õàâñðàëòààð Õºäºëìºðèéí ÷àäâàð àëäàëòûí õóâü òîãòîîõ, õºäºëìºð çîõèöóóëàëò õèéõ çààâàð, åðäèéí ºâ÷èí ãýìòëèéí áîëîí ìýðãýæëèéí ºâ÷íèé æàãñààëòûã áàòëàí ìºðäºæ áàéñàí áºãººä 2008 îíä øèíý÷èëñýí æóðàì áàòàëæýý. Æóðàìòàé õîëáîãäîõ çàðèì àñóóäëûã ºìíº òîäîðõîé àâ÷ ¿çñýí áèëýý. Õºãæëèéí áýðõøýýëòýé õ¿íèé íèéãìèéí õàìãààëëûí òóõàé Ìîíãîë Óëñûí õóóëüä: “10.1.Èðãýí õºãæëèéí áýðõøýýëòýé áîëîõûã íü ò¿¿íèé îðøèí ñóóãàà àéìàã, ä¿¿ðãèéí ýìíýëýã-õºäºëìºðèéí ìàãàäëàõ êîìèññ òîãòîîíî. 10.2. Ýìíýëýã- õºäºëìºð ìàãàäëàõ êîìèññûí øèéäâýðèéã ¿íäýñëýí õºãæëèéí áýðõøýýëòýé èðãýíèéã ñóì, ä¿¿ðãèéí Çàñàã äàðãûí Òàìãûí ãàçàð á¿ðòãýæ ¿íýìëýõ îëãîíî. 10.3. Ýíý õóóëèéí 10.2-ò çààñàí ¿íýìëýõ íü õºãæëèéí áýðõøýýëòýé èðãýí õóóëü òîãòîîìæèä çààñàí ýðõýý ýäëýõ, íèéãìèéí õàëàìæèéí ¿éë÷èëãýýíä õàìðàãäàõ ¿íäñýí áàðèìò áîëíî.” ãýæ ãýñýí ýðõ ç¿éí çîõèöóóëàëò õèéæýý.

Ýìíýëýã-õºäºëìºð ìàãàäëàõ êîìèññ íü Íèéãìèéí äààòãàëûí õóóëèéí äàãóó äààòãóóëàã÷èéí õºäºëìºðèéí ÷àäâàð àëäàëòûí õóâü õýìæýý, õóãàöààã òîãòîîõ ¿¿ðýã õ¿ëýýäãèéí çýðýãöýý Õºãæëèéí áýðõøýýëòýé èðãýíèé íèéãìèéí õàìãààëëûí òóõàé õóóëèàð èðãýíèé õºãæëèéí áýðõøýýëòýé áîëîõûã òîãòîîõ ¿¿ðýã íýìæ îëãîãäñîí áàéíà.

Èéíõ¿¿ õîëáîãäîõ õóóëü òîãòîîìæîîð “Ýìíýëýã õºäºëìºð ìàãàäëàõ êîìèññ”-ä øèíý ÷èã ¿¿ðýã íîãäîæ áàéãààòàé óÿëäóóëàí Ìîíãîë Óëñûí Çàñãèéí Ãàçðûí 2008 îíû 7 äóãààð ñàðûí 29-íû ºäðèéí 304-ð òîãòîîëîîð áàòàëñàí óã êîìèññûí ä¿ðýìä ò¿¿íèé á¿ðýëäýõ¿¿íèéã íýëýýä ºðãºòãºæ, øèíý÷ëýí òîãòîîñîí áàéíà. Ä¿ðìèéí 2-ûí õî¸ðò çààñíààð “Àéìàã, ä¿¿ðãèéí ýìíýëýã õºäºëìºð ìàãàäëàõ êîìèññ íü íàðèéí ìýðãýæëèéí äîòðûí, ìýäðýëèéí, ìýñ çàñëûí ýì÷, íýãäñýí ýìíýëãèéí åðºíõèé ýì÷, íèéãìèéí äààòãàëûí õýëòñèéí ìàãàäëàã÷ ýì÷, íàðèéí áè÷ãèéí äàðãà áîëîí íèéãìèéí õàëàìæèéí áàéãóóëëàãà, àæèë îëãîã÷, äààòãóóëàã÷, õºãæëèéí áýðõøýýëòýé èðãýíèé ýðõ àøãèéã õàìãààëàõ áàéãóóëëàãóóäûí òºëººëºë á¿õèé 9-11 õ¿íèé á¿ðýëäýõ¿¿íòýé áàéíà”. Á¿ðýëäýõ¿¿íèéã ìýðãýæëèéí áîëîí îðîëöîîíû òºëººëëèéí õóâüä

10 Ìîíãîë Óëñûí íèéãìèéí äààòãàëûí õóóëü. 1994 îí

21


ºðãºòãºñºí íü ñàéí ç¿éë áîëîâ÷ èðãýíèé õºãæëèéí áýðõøýýëòýé áîëñíûã òîãòîîõîä áàðèìòëàõ àðãà ç¿é, àðãà÷ëàë, øàëãóóð ¿ç¿¿ëýëò çýðýã àæëûí òîäîðõîé óäèðäàìæèéí òàëààð ýíý æóðàìä çîõèöóóëàëò õèéãäýýã¿é áàéíà. Èéì ó÷ðààñ ýìíýëýã õºäºëìºð ìàãàäëàõ êîìèññ íü äààòãóóëàã÷èéí õºäºëìºðèéí ÷àäâàð àëäàëòûã ÷, èðãýíèé õºãæëèéí áýðõøýýëòýé áàéäëûã ÷ íýã ë æàãñààëòûã áàðèìòëàí òîãòîîæ áàéíà.

Õºãæëèéí áýðõøýýëòýé õ¿íèé íèéãìèéí õàìãààëëûí òóõàé Ìîíãîë óëñûí õóóëèíä íèéãìèéí õàðèëöààíä îðîëöîõ ÷àäâàðààð íü õºãæëèéí áýðõøýýëèéã òîãòîîõîîð çîõèöóóëàëò õèéñýí áàéãàà. Ãýòýë Ýìíýëýã õºäºëìºðèéí ìàãàäëàõ êîìèññ õºãæëèéí áýðõøýýëèéã òîãòîîõäîî ñàéäûí òóøààëààð áàòëàãäñàí æàãñààëòûã ¿íäýñëýí õºäºëìºðèéí ÷àäâàð àëäàëòûã ¿íäýñ áîëãîæ áàéãàà áºãººä õºäºëìºðèéí ÷àäâàð àëäàëòûí õóâèéã òóõàéí ýðõòíèé ¿éëäëèéí õÿçãààðëàëòûí õóâèàð òîîöäîã áàéíà. Èéì ó÷ðààñ ñàéäûí òóøààëààð áàòëàñàí ãàíö æàãñààëòûí äàãóó èðãýíèé õºãæëèéí áýðõøýýëòýé áîëîõûã çºâ òîãòîîõ ìàãàäëàë òóí áàãà áºãººä õºãæëèéí áýðõøýýëèéã òîãòîîæ áàéãàà îäîîãèéí ¿éë àæèëëàãàà íü ¿íäñýíäýý áóðóó ÿâàãäàæ áàéíà ãýæ ¿çýõ ¿íäýñòýé þì.

Ýíý á¿õíýýñ ä¿ãíýæ ¿çâýë õºãæëèéí áýðõøýýëèéã òîäîðõîéëîõ àðãà ç¿é, ñòàíäàðòûã áîëîâñðóóëæ, á¿òöèéã ñàéæðóóëàí ò¿¿íèéã õîëáîãäîõ áàéãóóëëàãà àëáàí òóøààëòíóóä áàðèìòàëæ àæèëëàõ àëáàí ¸ñíû øèéäâýð, ýðõ ç¿éí çîõèöóóëàëò øààðäëàãàòàé áàéíà.

Õºãæëèéí áýðõøýýëèéã ÿàæ òîäîðõîéëîõ ¸ñòîé âý? Õºãæëèéí áýðõøýýëòýé õ¿ì¿¿ñèéí ýðõèéí òóõàé êîíâåíöèéí òîäîðõîéëîëòûí äàãóó õ¿íèé õºãæëèéí áýðõøýýëòýé áàéäëûã òîãòîîäîã íýãäñýí àðãà÷ëàë îëîí óëñûí õýìæýýíä ºíººäºð õ¿ðòýë áèé áîëîîã¿é áàéíà.

Õýäèé òèéì áîëîâ÷ õ¿íèé õºãæëèéí áýðõøýýëèéã òîãòîîõäîî áàéíãûí ñîãîã, áýðõøýýë¿¿ä íü íèéëýýä òóõàéí õ¿íèé íèéãìèéí àìüäðàëûí á¿õ ñàëáàðò îðîëöîõ îðîëöîîíä õèð íºëººëæ áàéãààã õàðãàëçàí ¿çäýã îëîí óëñûí íèéòëýã æèøèã áèé. Ìàíàé îðíû òóõàéä ÷ îäîîãèéí áàéäëààð ýíý æèøãèéã åðºíõèéä íü áàðèìòëàõ øààðäëàãàòàé ãýæ òºñëèéí ñóäàëãààíû áàã ¿çñýí áîëíî. Õºãæëèéí áýðõøýýëòýé õ¿ì¿¿ñ, òýäíèé àñðàí õàìãààëàã÷èä, òýäýíòýé àæèëëàäàã àëáàí õààã÷äûí äóíä 2006 îíä “Õºãæëèéí áýðõøýýëòýé

22


õ¿íèé ýðõ ç¿éí îð÷èíã áîëîâñðîíãóé áîëãîõ íü” òºñëèéí õ¿ðýýíä ÿâóóëñàí ñîöèîëîãèéí ñóäàëãààíä îðîëöîã÷èä õºãæëèéí áýðõøýýëòýé õ¿ì¿¿ñ íèéãìèéí àìüäðàëä îðîëöîõîä ãàðäàã õ¿íäðýë¿¿ä þóíààñ õàìààðàëòàé áàéãàà òàëààð äîð äóðüäñàí áàéð ñóóðèéí èëýðõèéëæýý.11

Ãðàôèê 1. Õºãæëèéí áýðõøýýëòýé èðãýäèéã íèéãìèéí àìüäðàëä èäýâõòýé îðîëöîõîä ãàðäàã õ¿íäðýë¿¿ä

Ãðàôèêò äóðüäñàí ìýäýýëëýýñ ¿çýõýä íýãä, àñðàí õàìãààëàã÷èä áîëîí àëáàí õààã÷èä ººð ººð áàéð ñóóðüòàé áîëîõ íü õàðàãäàæ áàéíà. Õî¸ðò, ººðººñ íü áîëîí íèéãìýýñ íü øàëòãààëñàí õ¿íäðýë õàìãèéí èõ áºãººä îéðîëöîî òºâøèíä áàéãàà íü õàðàãäàæ áàéíà.

¯¿ññýí ñîãîã íü òóõàéí õ¿íä ÿìàð íýã ¿éëäëèéí õÿçãààðëàëò áèé áîëãîíî. ̄ éëäëèéí õÿçãààðëàëò íü áýðõøýýëèéã ¿¿ñãýíý. Áýðõøýýëèéã (ñîíñãîëûí áóóðàëòòàé õ¿í ñîíñãîëûí àïïàðàò ç¿¿õ ã.ì) àðèëãàõûí òóëä ººð ººð õýðýãöýýã õàíãàõ øààðäëàãà ãàðíà.

Õýðýãöýýã çºâ õàíãàõ íü òóõàéí õ¿íèé ñîãîã, áýðõøýýëèéã àðèëãàõ, õºãæëèéí áýðõøýýëòýé õ¿íèé ýðõèéã õàíãàõ óãòâàð íºõöºë þì. Õ¿íèé õºãæëèéí áýðõøýýëòýé áàéäëûã çºâ òîäîðõîéëîõ, õºãæëèéí áýðõøýýëòýé ãýãäýõ õ¿ì¿¿ñèéí õ¿ðýýã çºâ òîãòîîõ íü ýäãýýð õ¿ì¿¿ñèéí ýðõèéã õàíãàõ çîõèñòîé àðãà õýìæýý àâàõ, ýðõèéí õýðýãæèëòýíä çºâ ¿íýëãýý ºãºõ ÷óõàë àëõàì ìºí.

11“Ëîááè òºâººñ ÿâóóëñàí ñóäàëãàà “2006 îí

32,8 34,230,7

26,7

78,274,9

60,5

47,8

0

10

20

30

40

50

60

70

80

90

,

23


Õî¸ð. Õ¯ÍÈÉ ÝÐÕ

Õ¿íèé ýðõÕºãæëèéí áýðõøýýëòýé õ¿íèé ýðõèéã õàìãààëàõ íü õ¿íèé ýðõèéíã õàíãàõ íèéòëýã çîðèëòîîñ àíãèä àâ÷ ¿çýõ òóñãàé àñóóäàë áèø þì. Ýíý àñóóäàë õ¿íèé ýðõèéí ò¿ãýýìýë òóíõàãëàëûí çàð÷èì ¿çýë ñàíààíä á¿ðýí òóñãàëàà îëñîí áàéäàã.

Õ¿íèé ýðõèéí ò¿ãýýìýë òóíõàãëàëûí Íýãä¿ãýýð ç¿éëä: “Õ¿í á¿ð òºðºëõººñºº ýðõ ÷ºëººòýé, íýð òºð, ýðõèéíõýý õóâüä àäèë òýãø áàéíà. Òýäýíä îþóí óõààí, ºðëºã ñýòãýë çàÿàñàí áºãººä ººð õîîðîíäîî àõàí ä¿¿ãèéí ¸ñîîð õàðèëöàõ ¸ñòîé ” ãýæýý. Ýíý áîë õ¿íèé ýðõ çàÿàãäìàë ìºí ÷àíàðûíõàà õóâüä àäèë òýãø ãýäãèéã èëýðõèéëñýí ñóóðü ¿çýë ñàíàà þì. ¯¿íèéã ñóäëàà÷èä ÷ áàñ îíîæ òîäîðõîéëñîí áèé. Òóõàéëáàë, Ìîíãîë Óëñûí õºäºëìºðèéí áààòàð, àðäûí áàãø Á.×èìèä “Õ¿íèé ýðõ ãýäýã íü òºðºëõººñ çàÿàñàí áºãººä õàìãèéí ýãýë óòãààðàà õ¿íä ººðò íü áàéäàã, íèéãìèéí äîòîð çààâàë ýäëýõ áîëîìæ ìºí. Ýðõ ÷ºëºº ãýæ õ¿íèé ýäëýõ ¸ñòîé áºãººä õ¿íýýñ ñàëãàæ ¿ë áîëîõ áîëîìæèéã õýëíý. ¯¿ãýýðýý ýðõ ÷ºëºº íü õ¿íèé ñàëøã¿é ýðõ áîëæ èëýðäýã áàéíà.” ãýõ ìýòýýð òîäîðõîé ä¿ãíýëò¿¿ä õèéñýí áàéíà.

Õ¿íèé ýðõèéí ò¿ãýýìýë òóíõàãëàëûí Õî¸ðäóãààð ç¿éëä: “Õ¿í á¿ð ýíý òóíõàãëàëä çààñàí á¿õèé ë ýðõ, ýðõ ÷ºëººã ÿìàð ÷ àëàã÷ëàëã¿éãýýð, ÿñ ¿íäýñ, àðüñ ºíãº, õ¿éñ, õýë, øàøèí ø¿òëýã, óëñ òºðèéí áîëîí áóñàä ¿çýë áîäîë, ¿íäýñíèé áóþó íèéãìèéí ãàðàë, ýä õºðºíãèéí áàéäàë, ÿçãóóð óãñàà, áóñàä ÿëãààã ýñ õàðãàëçàí àäèëõàí ýäëýõ ¸ñòîé...” ãýæýý. Õºãæëèéí áýðõøýýë íü õ¿íèé ÿëãààòàé áàéäëûí íýã õýñýã ó÷ðààñ “... áóñàä ÿëãààã ýñ õàðãàëçàí” ãýñýí çààëòûí äàãóó õ¿íèé ýðõ, ýðõ ÷ºëºº íü òóõàéí õ¿íèéã õºãæëèéí áýðõøýýëòýé ýñýõýýñ ¿ë õàìààðàí çààâàë ýäëýõ ¸ñòîé ç¿éë ìºí ãýñýí ä¿ãíýëòýä ç¿é ¸ñîîð õ¿ðãýæ áàéãàà áîëíî.

Õ¿íèé ýðõèéí àíãèëàë12. Õ¿íèé ýðõèéí òãýýìýë òóíõàãëàëä çààñíû äàãóó õ¿íèé ¿íäñýí ýðõ, ýðõ ÷ºëººã äàðààõü áàéäëààð àíãèëàí ¿çäýã áàéíà. Ýíý àíãèëëûí äàãóó õºãæëèéí áýðõøýýëòýé õ¿íèé ýðõ, ýðõ ÷ºëººã õàíãàõ, õàìãààëàõàä ÷èãëýñýí áîäëîãî, ¿éë àæèëëàãàà ÿâàãäàæ áàéõ ó÷èðòàé áèëýý.

12 Õ¿íèé ýðõèéí ò¿ãýýìýë òóíõàãëàë 1948 îí

24


Óëñ òºðèéí ýðõ, ýðõ ÷ºëºº Ýäèéí çàñãèéí ýðõÍèéãýì ñî¸ëûí ýðõÕóâèéí õàëäàøã¿é ýðõ, ýðõ ÷ºëººÈðãýäèéí òýãø ýðõ

Õºãæëèéí áýðõøýýëòýé õ¿ì¿¿ñèéí ýðõèéí òóõàé êîíâåíöèÕºãæëèéí áýðõøýýëòýé õ¿ì¿¿ñèéí ýðõèéí òóõàé êîíâåíöèéã íýìýëò ïðîòîêîëûí õàìò 2006 îíû 12 äóãààð ñàðûí 13-íû ºäºð Íýãäñýí ¯íäýñòíèé Áàéãóóëëàãà (Í¯Á)-ûí Åðºíõèé Àññàìáëåéí (ÅÀ) 61 ä¿ãýýð ÷óóëãàíààð õýëýëöýí áàòàëñàí áèëýý. Ýíýõ¿¿ áàðèìò áè÷ãèéã Ìîíãîë Óëñûí Èõ Õóðàë 2008 îíû 12 äóãààð ñàðûí 19-íä ñî¸ðõîí áàòàëñàí þì.

Êîíâåíöèéí çîðèëãûã “Õºãæëèéí áýðõøýýëòýé á¿õ õ¿í õ¿íèé á¿õ ýðõ, ýðõ ÷ºëººã á¿ðýí ä¿¿ðýí ýäëýõ ÿâäëûã õàíãàõ, õàìãààëàõ, õºõè¿ëýí äýìæèõ, ò¿¿í÷ëýí òýäíèé íýð òºð, íàíäèí ÷àíàðûã õ¿íäýòãýí äýìæèõýä îðøèíî” ãýæ òîäîðõîéëñîí áàéäàã.13

Êîíâåíöèéí çîðèëãîä òóñãàëàà îëñîí ¿íäñýí îéëãîëòóóäûã õýðýãëýýíèé çîðèëãîîð äàðààõü çàäëàí òàéëáàðëàæ áîëîõ þì ãýæ òºñëèéí ñóäàëãààíû áàã ¿çýæ áàéãàà áîëíî.

Õºãæëèéí áýðõøýýëòýé á¿õ õ¿í - áèå ìàõáîäü, îþóí ñàíàà, ñýòãýë ìýäðýë, ìýäðýõ¿éí áàéíãûí ñîãîã, áýðõøýýëèéí òºðëººñ ¿ë õàìààðàí õºãæëèéí áýðõøýýëòýé õ¿í áîëãîíûã ÿìàð íýãýí àëàã÷ëàëã¿é õàìðóóëíà ãýæ îéëãîæ õýðýãëýõ íü ç¿éòýé.

Õ¿íèé á¿õ ýðõ, ýðõ ÷ºëººã - Õ¿íèé ýðõèéí ò¿ãýýìýë òóíõàãëàë, Ìîíãîë Óëñûí ̄ íäñýí õóóëèíä òóñãàñàí á¿õ ýðõ, ýðõ ÷ºëººã õºãæëèéí áýðõøýýëòýé õ¿ì¿¿ñò íýãýí àäèë ýäë¿¿ýõ òóõàé àñóóäàë ãýæ ¿çíý.

Á¿ðýí ä¿¿ðýí ýäëýõ ÿâäëûã- áàéíãûí ñîãîã, áýðõøýýëýýñ øàëòãààëàí ýðõ, ýðõ ÷ºëººãºº äóòóó ýäëýõ ¸ñã¿é ãýñýí ¿íäñýí ñàíààã òîäîòãîí èëýðõèéëæ áàéíà ãýæ ¿çýæ áîëíî.

Õàíãàõ - õóóëü ç¿éí, ýäèéí çàñãèéí, íèéãìèéí áîëîí áóñàä áàòàëãààã á¿ðä¿¿ëíý ãýæ îéëãîíî.

Õàìãààëàõ- õ¿íèé ýðõ çºð÷èãäºõººñ ñýðãèéëýí õàìãààëàõ òóõàé

13 ÕÁÕ¿ì¿¿ñèéí ýðõèéí òóõàé êîíâåíöè 2006 îí

25


àñóóäëûã õºãæëèéí áýðõøýýëòýé á¿õ õ¿íä õàìààðóóëàõ òóõàé ñàíààã îíöîëæ áàéãàà áîëíî.

Õºõè¿ëýí äýìæèõ- ýðõ, ýðõ ÷ºëººã õ¿ëýýí çºâøººðºõèéí çýðýã ýðõ ÷ºëººãºº ýäëýí õýðýãæ¿¿ëýõ áîëîëöîî á¿ðä¿¿ëýõ ÷èãëýëýýð õºõè¿ëýí äýìæèíý ãýñýí ñàíàà ãýæ îéëãîæ áîëíî.

Ò¿¿í÷ëýí òýäíèé íýð òºð, íàíäèí ÷àíàðûã õ¿íäýòãýí äýìæèõýä îðøèíî - ñîãîãîîñ áîëæ àëàã÷ëàõã¿é áóñàäòàé àäèë õàíäàíà, õóâèéí îíöëîã áàéäëûã íü õ¿ëýýí çºâøººðíº, ýðõýý ýäëýõýä íü ñààä ó÷ðóóëàõã¿é áàéíà ãýñýí çàð÷èìûí ñàíààã íýãòãýí èëýðõèéëñýí ãýæ îéëãîæ áîëíî.

Êîíâåíöèéí çàð÷ìóóä: Êîíâåíöèä òîäîðõîéëñîí ¿íäñýí çàð÷ìóóä íü ¿íäýñíèé õóóëü òîãòîîìæóóäàä íýã ìºð òóñãàëàà îëæ õýðýãæèõ ¸ñòîé. Èéìýýñ òóõàéí çàð÷èìóóäûí óòãà ó÷èð, ìºí ÷àíàðûã çºâ îéëãîæ õýðýãëýõ íü õºãæëèéí áýðõøýýëòýé õ¿íèé ýðõèéã õàìãààëàõ ÷èãëýëýýð àæèëëàæ áóé áàéãóóëëàãà õ¿ì¿¿ñèéí ÷óõàë ¿¿ðýã áîëäîã.

Ñîíãîëò õèéõ ýðõ ÷ºëºº áîëîí õ¿íèé áèå äààñàí áàéäëûã îðîëöóóëàí õ¿íèé íýð òºð, íàíäèí ÷àíàð, õóâèéí õàðààò áóñ áàéäëûã õ¿íäýòãýõ

Àëàã÷ëàõã¿é áàéõÍèéãýìä á¿ðýí ä¿¿ðýí, ¿ð ä¿íòýé îðîëöîõ áîëîí õàìðàãäàõ.Õºãæëèéí áýðõøýýëòýé õ¿ì¿¿ñèéí îíöëîã áàéäëûã õ¿íäýòãýõ,

òýäíèéã õ¿íèé ÿëãààòàé áàéäàë, õ¿í òºðºëõòíèé íýã õýñýã ãýæ õ¿ëýýí àâàõ.

Òýãø áîëîìæ îëãîõÕ¿ðòýýìæòýé áàéõÝðýãòýé, ýìýãòýé÷¿¿äèéí òýãø ýðõòýé áàéõÕºãæëèéí áýðõøýýëòýé õ¿¿õäèéí õóâüñàæ ººð÷ëºãäºõ ÷àäàìæèéã

õ¿íäýòãýõ áîëîí õºãæëèéí áýðõøýýëòýé õ¿¿õäèéí ººðèéí îíöëîã áàéäëàà õàäãàëàõ ýðõèéã õ¿íäýòãýí õàíäàõ

Ìàíàé óëñ íýãýíò ýíý êîíâåíöèä íýãäñýí ó÷ðààñ ýäãýýð çàð÷èìóóäûã äîòîîäûíõîî õóóëü òîãòîîìæèä òóñãàæ õýðýãæ¿¿ëýõ õóóëü ¸ñíû ¿¿ðýã õ¿ëýýõ áîëíî. Òèéìýýñ ýíý çàð÷ìóóä äîòîîäûí ÿìàð õóóëü òîãòîîìæòîé õýðõýí óÿëäàæ áàéãàà, þóã íü ººð÷ëºõ, þóã íü øèíýýð íýìýõ øààðäëàãàòàé áàéíà âý? çýðýã àñóóäëûã òîäðóóëñàí èæ á¿ðýí ñóäàëãàà õèéõ íü ÷óõàë áàéíà.

26


Õºãæëèéí áýðõøýýëèéí óëìààñ àëàã÷ëàõÝíý îéëãîëò íü õ¿íèé ýðõèéí õ¿ðýýíä ÿðèãääàã àëàã÷ëàõ ãýäýã åðºíõèé îéëãîëòîîñ íýëýýä ÿëãààòàé. Óëñ òºð, ýäèéí çàñàã, íèéãýì ñî¸ë, èðãýíèé áîëîí áóñàä ñàëáàðò õ¿íèé ýðõ, ¿íäñýí ýðõ ÷ºëººã áóñàäòàé àäèë òýãø áàéõ ¿íäñýí äýýð ýäëýõ ÿâäëûã õºãæëèéí áýðõøýýëýýñ íü øàëòãààëàí ñóëðóóëàõ áóþó èéì ýðõèéã õ¿ëýýí çºâøººðºõèéã ¿ã¿éñãýõ çîðèëãî àãóóëñàí, ýñõ¿ë òèéì ¿ð ä¿íä õ¿ðãýñýí á¿õ òºðëèéí àëàã÷ëàë, ãàäóóðõàëò, õÿçãààðëàëòûã õýëíý. Ýíý íü àëàã÷ëàëûí á¿õ õýëáýð, ò¿¿íèé äîòîð òîõèðîõ õýðýãëýãäýõ¿¿íýýñ14 òàòãàëçàõ ÿâäàë ìºí õàìààðíà.

14 õºãæëèéí áýðõøýýëòýé õ¿íèé îíöëîãò òîõèðñîí íýìýëò õýðýãëýë

27


Ãóðàâ. ÌÎÍÃÎËÛÍ ÕªÃÆËÈÉÍ ÁÝÐØÝÝËÒÝÉ ÈÐÃÝÄÈÉÍ ÝÐÕÈÉÍ ÕÝÐÝÃÆÈËÒÈÉÍ ÁÀÉÄÀË

Ìîíãîë äàõü õºãæëèéí áýðõøýýëòýé õ¿íèé ýðõèéí õýðýãæèëòèéí áàéïäëûí òàëààð íü ýä¿ãýý õ¿ðòýë òóñãàéëàí õèéñýí ñóäàëãààã ¿ã¿é áàéíà. Òºðèéí áàéãóóëëàãûí øóãàìààð ãàðäàã çàðèì íýã ìýäýý òàéëàíä òîî áàðèìò òóñãàãääàã áîëîâ÷ òýð íü õºãæëèéí áýðõøýýëòýé õ¿íèé ýðõèéí õýðýãæèëòèéã á¿ðýí èëýðõèéëæ ÷àääàãã¿é áîëíî.

Ýíý ÷èãëýëèéí ñóäàëãàà íü Ìîíãîëä õºãæëèéí áýðõøýýëòýé õ¿í á¿ð Õ¿íèé ýðõèéí ò¿ãýýìýë òóíõàãëàë, Ìîíãîë Óëñûí ¯íäñýí õóóëèíä çààñàí á¿õ ýðõ, ýðõ ÷ºëººã ÿìàð íýãýí àëàã÷ëàëã¿é á¿ðýí ä¿¿ðýí ýäëýõ ÿâäëûã õàíãàõ õóóëü ç¿éí, ýäèéí çàñãèéí, íèéãìèéí áîëîí áóñàä áàòàëãààã á¿ðä¿¿ëæ ÷àäñàí ýñýõ, õ¿íèé ýðõ çºð÷èãäºõººñ ñýðãèéëýí õàìãààëàõ, íýãýíò çºð÷èãäñºí ýðõèéã ñýðãýýõ ìåõàíèçì áàéãàà ýñýõ, õºãæëèéí áýðõøýýëòýé õ¿í ýðõýý ýäëýõ íºõöëèéã õàíãàõ ¿¿ðýã õ¿ëýýñýí áàéãóóëëàãà, àëáàí òóøààëòàí, èðãýä ººðñäºº ýíý ¿¿ðýãýý õýð áèåë¿¿ëäýã çýðýã îëîí àñóóäëûã õàìàðäàã.

ÌÕÁÈÁ¯-íèé õîëáîî 2008 îíä õºãæëèéí áýðõøýýëòýé õ¿íèé ýðõ õýðõýí õàíãàãäàæ áàéãàà áàéäëûã òîäðóóëàõ ñóäàëãàà õèéõäýý õºãæëèéí áýðõøýýëòýé èðãýäèéí äóíä ñîöèîëîãèéí ñóäàëãàà ÿâóóëæ, õºãæëèéí áýðõøýýëòýé èðãýäèéã íèéãìèéí àìüäðàëä èäýâõòýé îðîëöóóëàõàä ãîë äýìæëýãèéã ÿìàð ñóáüåêò ¿ç¿¿ëýõ ̧ ñòîé ãýæ ººðñäºº ¿çäãèéã òîäðóóëñàí áîëíî.

Ñóäàëãààíä îðîëöîã÷äûí 70 õóâü íü òºð áîëîí òºðèéí ¿éë÷èëãýýíèé áàéãóóëëàãûí äýìæëýãòýé ë íèéãìèéí àìüäðàëä èäýâõèòýé îðîëöîæ ÷àäíà ãýæ õàðèóëæýý. Ýíý íü õºãæëèéí áýðõøýýëòýé èðãýäèéí ýðõèéã õàíãàõàä òºð ÷óõàë ¿¿ðýãòýéã õàðóóëæ áàéãààãèéí çýðýãöýý ñóäàëãààíä îðîëöîãñäûí äºðºâíèé íýã îð÷èì íü ººðºº ãîë ¿¿ðýãòýéã õ¿ëýýí çºâøººðñºí íü ìàíàé õºãæëèéí áýðõøýýëòýé èðãýäèéí äóíä á¿õíèéã òºðººð, áóñäààð õèéëã¿¿ëýõ ãýñýí õàëàìæëóóëàõ ñýòãýëãýý õ¿÷òýé áàéäãèéí èëýðõèéëýë ãýæ ¿çýæ áàñ áîëíî.

Õºãæëèéí áýðõøýýëòýé õ¿íèé ýðõèéí àñóóäàë íü òóõàéí õ¿í ÷óõàì ÿìàð òºðëèéí ñîãîã ãýìòëèéí óëìààñ õºãæëèéí áýðõøýýëòýé áîëñíîîñ

28


íü õàìààð÷ áàñ ó÷èð ÿëãàâàðòàé òàâèãääàã ºâºðìºö àñóóäàë áèëýý. Ãðàôèê. 2. Õºãæëèéí áýðõøýýëòýé èðãýäèéã íèéãìèéí àìüäðàëä

èäýâõèòýé îðîëöîõîä äýìæèõ ñóáúåêòóóä

Ýõ ñóðâàëæ: ÌÕÁÈÁ¯Õ 2008. Õºãæëèéí áýðõøýýëòýé èðãýäèéí äóíä ÿâóóëñàí ñîöèîëîãèéí ñóäàëãàà

Èéì ó÷ðààñ Ìîíãîëûí õºãæëèéí áýðõøýýëòýé õ¿íèé ýðõèéí õýðýãæèëò ÿìàð áàéãààã õ¿íèé ýðõèéí ñàëáàð á¿ðýýð àâ÷ ¿çýæ òîäðóóëàõ øààðäëàãàòàé áîëäîã áàéíà. ×èíãýõäýý òóõàéí ýðõèéã õýðýãæ¿ëýõ õóóëü ýðõ ç¿éí áàòàëãàà, ò¿¿íèé õýðýãæèëòèéí áàéäàë ãýñýí ¿íäñýí äàðààëëààð àâ÷ ¿çëýý.

1. Óëñ òºðèéí ýðõ, ýðõ ÷ºëºº Óëñ òºðèéí ýðõ ýðõ ÷ºëºº íü ñîíãîõ ñîíîãäîõ, ýâëýëäýí íýãäýõ, øààðäëàõ, ¿çýë áîäëîî èëýðõèéëýõ çýðýã îëîí òàëûí ¿çýëãäýë ¿éë ÿâöûã õàìðàíà.

1.1 Òºðèéã óäèðäàõàä îðîëöîõ áîëîí ñîíãîõ, ñîíãîãäîõ ýðõÕºãæëèéí áýðõøýýëòýé èðãýä áóñàä èðãýäèéí íýãýí àäèë òºð, íèéãìèéã óäèðäàõ õýðýãò îðîëöîõ ýðõòýé. Îðîëöîî íü äàðààõü õýëáýðòýé áàéíà. ¯¿íä:

Ìîíãîë Óëñûí Åðºíõèéëºã÷, Èõ õóðëûí ãèø¿¿í, àéìàã ñóì, íèéñëýë, ä¿¿ðãèéí èðãýäèéí òºëººëºã÷èéí õóðàë, áàã õîðîîíû õóðëûí òºëººëºã÷èéã ñîíãîõ,

ººðºº ñîíãîãäîõ,

2

8%

12%

,

23%

%6% 4%

, ,

47%

29


á¿õ íèéòèéí ñàíàë àñóóëãàä îðîëöîõ, àëü ÷ òºâøèíä òºðèéí àëáà õàøèõ,èðãýä äàíãààðàà ºðãºäºë ãàðãàõ, èðãýíèé íèéãýìä íýãäýõ çàìààð òºðä õÿíàëò òàâèõ,øóäàðãà ø¿¿õýýð õàìãààëóóëàõ çýðýã áîëíî15

Õóóëü ýðõ ç¿éí áàòàëãààÕºãæëèéí áýðõøýýëòýé õ¿íèé óëñ òºðèéí ýðõ ÷ºëººã õàíãàõýðõ ç¿éí ñóóðü îð÷èí ºíººäºð òîäîðõîé õýìæýýíä á¿ðäñýí ãýæ ¿çýõ áîëîìæòîé. Õºãæëèéí áýðõøýýëòýé õ¿íèé ýðõèéí òóõàé êîíâåíöè, Ìîíãîë Óëñûí ¯íäñýí õóóëü áîëîí õîëáîãäîõ áóñàä õóóëü òîãòîîìæóóäàä çîõèõ çààëòóóä òóñãàãäàí ìºðäºãäºæ áàéíà.

Õºãæëèéí áýðõøýýëòýé õ¿íèé ýðõèéí òóõàé êîíâåíöèä õºãæëèéí áýðõøýýëòýé õ¿íèé óëñ òºðèéí ýðõ, ýðõ ÷ºëººíèé òàëààð òîäîðõîé çîõèöóóëàëò õèéæ ºãñºí áàéíà. Óã êîíâåíöèéí 29-ð ç¿éëä çààñíû äàãóó “Îðîëöîã÷ óëñóóä íü õºãæëèéí áýðõøýýëòýé õ¿ì¿¿ñèéí óëñ òºðèéí ýðõèéã áàòàëãààæóóëæ, ýäãýýð ýðõýý áóñäûí íýãýí àäèë ýäëýõ áîëîìæèéã áèé áîëãîõ ¿¿äíýýñ äàðààõü ¿¿ðýã õ¿ëýýíý:

à) áóñàäòàé àäèë òýãø áàéõ ¿íäñýí äýýð õºãæëèéí áýðõøýýëòýé õ¿ì¿¿ñèéí ñîíãîõ, ñîíãîãäîõ ýðõ, áîëîìæèéã îðîëöóóëàí øóóä áóþó ÷ºëººòýé ñîíãîñîí òºëººëëèéí áàéãóóëëàãààðàà äàìæóóëàí óëñ òºð, íèéãìèéí àìüäðàëä ¿ð ä¿íòýé, á¿ðýí ä¿¿ðýí îðîëöîõ áàéäëûã äàðààõü õýëáýðýýð õàíãàíà:

ñîíãóóëü ºãºõ æóðàì, áàéð, ñîíãóóëèéí õóóäàñ íü àøèãëàõàä çîõèñòîé, õ¿ðòýýìæòýé áîëîí îéëãîõ, àøèãëàõàä õÿëáàð áàéõ ÿâäëûã õàíãàõ,

Õºãæëèéí áýðõøýýëòýé õ¿ì¿¿ñ ñîíãóóëü áîëîí àðä íèéòèéí ñàíàë àñóóëãàä ÿìàð íýã ñ¿ðä¿¿ëýãã¿éãýýð ñàíàëàà íóóöààð ºãºõ, ñîíãóóëüä íýðýý äýâø¿¿ëýõ, áîëîí øààðäëàãàòàé òîõèîëäîëä òóñëàõ áîëîí øèíý òåõíîëîãè àøèãëàõ çàìààð àëáàí òóøààë õàøèõ, òºð, çàñãèéí áàéãóóëëàãûí àëü ÷ ò¿âøèíä òºðèéí àëáà õààõ ýðõèéã äýìæèæ õàìãààëàõ

õºãæëèéí áýðõøýýëòýé õ¿ì¿¿ñ ñîíãîã÷èéí õóâüä ººðèéí ñàíàë, áîäëîî ÷ºëººòýé èëýðõèéëýõ, ¿¿íèé òóë øààðäëàãàòàé òîõèîëäîëä òýäãýýð õ¿ì¿¿ñèéí õ¿ñýëòýýð ñîíãîñîí õ¿íèé òóñëàëöààòàé ñàíàëàà ºãºõ

15 Ìîíãîë Óëñûí ¯íäñýí Õóóëü. ÓÁ., 1992. ... äýõ òàë

30


á) õºãæëèéí áýðõøýýëòýé õ¿ì¿¿ñò áóñàäòàé àäèë òýãø áàéõ ¿íäñýí äýýð ÿìàð íýã àëàã÷ëàëã¿éãýýð òºðèéí óäèðäàõ õýðýãò á¿ðýí ä¿¿ðýí, ¿ð íºëººòýé îðîëöîõ îð÷èí á¿ðä¿¿ëýõ ÿâäëûã èäýâõèòýéãýýð õºõè¿ëýí äýìæèæ, òýäíèé íèéãìèéí ¿éë õýðýãò îðîëöîõ îðîëöîîã äàðààõü õýëáýðýýð äýìæèíý:

óëñ îðíû óëñ òºðèéí áîëîí òºðèéí õýðýã, ÿëàíãóÿà óëñ òºðèéí íàìóóäûí ¿éë àæèëëàãàà áîëîí óäèðäëàãàòàé íü õîëáîîòîéãîîð ¿éë àæèëëàãàà ÿâóóëäàã çàñãèéí ãàçðûí áóñ áàéãóóëëàãóóäûí ¿éë àæèëëàãààíä îðîëöîõ

õºãæëèéí áýðõøýýëòýé õ¿ì¿¿ñèéã îëîí óëñûí, ¿íäýñíèé, á¿ñ íóòãèéí áîëîí îðîí íóòãèéí ò¿âøèíä òºëººëºõ õºãæëèéí áýðõøýýëòýé õ¿ì¿¿ñèéí áàéãóóëëàãà áàéãóóëàõ, òèéì áàéãóóëëàãàä ýëñýõ “ ãýæ çààæýý.

Ýíý á¿õýí áîë Ìîíãîë Óëñ õºãæëèéí áýðõøýýëòýé õ¿íèé ýðõèéí êîíâåíöèä íýãäýí îðñîí îðíû õóâü õºãæëèéí áýðõøýýëòýé õ¿íèé óëñ òºðèéí ýðõ ýðõ ÷ºëººã õàíãàõ îëîí óëñûí íèéòëýã õýì õýìæýýã äàãàæ ìºðäºõ ¿¿ðýã õ¿ëýýñíèé áàòàëãàà, õºãæëèéí áýðõøýýòýé õ¿íèé óëñ òºðèéí ýðõ, ýðõ ÷ºëºº ìîíãîëä õýðýãæèõèéí ýðõ ç¿éí òîìîîõîí áàòàëãàà ìºí.

Ìîíãîë Óëñûí ̄ íäñýí õóóëèéí 16 äóãààð ç¿éëä çààñíààð Ìîíãîë Óëñûí èðãýí ...“ 9) Øóóä áóþó òºëººëºã÷äèéí áàéãóóëëàãààðàà óëàìæëàí òºðèéã óäèðäàõ õýðýãò îðîëöîõ ýðõòýé. Òºðèéí áàéãóóëëàãàä ñîíãîõ, ñîíãîãäîõ ýðõòýé. Ñîíãîõ íàñûã 18 íàñíààñ ýäýëíý. Ñîíãîãäîõ íàñûã òºðèéí çîõèõ áàéãóóëëàãà, àëáàí òóøààëä òàâèõ øààðäëàãûã õàðãàëçàí õóóëèàð òîãòîîíî.” Ýíý çààëò õºãæëèéí áýðõøýýëòýé õ¿íèé òóõàéä øóóä ìºðäºãäºõ ó÷èðòàé.

Óëñûí Èõ Õóðëûí ñîíãóóëèéí òóõàé õóóëèíä çààñíààð “Ìîíãîë óëñûí ñîíãóóëèéí ýðõ á¿õèé èðãýí ¿íäýñ, óãñàà, õýë, àðüñíû ºíãº, õ¿éñ,íèéãìèéí ãàðàë, áàéäàë, õºðºíãº ÷èíýý, ýðõýëñýí àæèë, àëáàí òóøààë, øàøèí ø¿òëýã, ¿çýë áîäîë, áîëîâñðîëîîð ÿëãàâàðëàãäàõã¿é ñîíãóóëüä îðîëöîæ, ñàíàëàà ºãºõ ýðõòýé”.(6.1) Ýíä õºãæëèéí áýðõøýýëèéí òóõàéä õîëáîãäóóëàí òîäîòãîõ øààðäëàãà áàéíà. Òóõàéëáàë, “ÿëãàâàðëàãäàõã¿é” ãýäãèéí ºìíº “...òºðñºí áîëîí áóñàä áàéäëààð ...” ãýæ îðóóëáàë ÿëãàâàðëàë, àëàã÷ëàë ¿¿ñýõã¿é áîëíî ãýæ ¿çýæ áàéíà.

Áèå ýðõòíèé ñîãîã, ýð¿¿ë ìýíäèéí áàéäàë, áîëîâñðîëûí ò¿âøèíãýýñ

31


øàëòãààëàí ñàíàëàà áèå÷ëýí ºãºõ ÷àäâàðã¿é ñîíãîã÷ ººðèéí èòãýìæëýãäñýí õ¿íèé òóñëàëöààòàéãààð ñàíàë ºã÷ áîëîõ áºãººä òýð íü ñîíãóóëèéí ýðõ á¿õèé èðãýí áàéíà. (47.7) Ýíý çààëòûí òóõàéä ÿìàð íýã àñóóäàë ¿ã¿é.

Áèåèéí ýð¿¿ë ìýíäèéí áàéäëûí óëìààñ ñàíàë àâàõ áàéðàíä õ¿ðýëöýí èðæ ÷àäàõã¿é ñîíãîã÷ çººâðèéí áèò¿¿ìæèëñýí õàéðöãààð ñàíàë ºãºõ õ¿ñýëòýý ñàíàë àâàõ ºäðººñ òàâààñ äîîøã¿é õîíîãèéí ºìíº õýñãèéí õîðîîíä áè÷ãýýð ãàðãàíà.(47.10) Ñîíãóóëèéí õóóëèéí ýíý çààëòûí äàãóó õºãæëèéí áýðõøýýëòýé èðãýí ñàíàë àâàõ áàéðàíä èðýõã¿éãýýð çºâõºí çººâðèéí õàéðöãààð ñàíàë ºãºõ òóõàé çààñàí íü íýã òàëààð ºìíºõ çààëòòàé çºð÷èëäºæ áàéãàà, íºãºº òàëààð áóñàä îðîëöîîã íü õÿçãààðëàæ áàéíà.

Ýíý á¿õíýýñ ¿çýõýä ñýòãýöèéí ºâ÷íèé óëìààñ ººðèéí ¿éëäëèéí ó÷èð õîëáîãäëûã îéëãîõã¿é, ººðèéãºº çºâ óäèðäàæ ÷àäàõã¿é áîëñîí ýòãýýäèéã ø¿¿õ èðãýíèé ýðõ ç¿éí ÷àäàìæã¿é ãýæ òîîöñîíîîñ áóñàä èðãýä ñîíãîõ, ñîíãîãäîõ ýðõýý õýðýãæ¿¿ëýõ àñóóäëûã õóóëèàð áàòàëãààæóóëñàí áàéíà.

Õýðýãæèëòèéí áàéäàëÕºãæëèéí áýðõøýýëòýé èðãýä òóõàéí òîéðîãòîî ÿìàãò öººíõ áàéäàã ó÷èð õºãæëèéí áýðõøýýëòýé õ¿í áóñäûãàà òºëººëæ á¿õ øàòíû õóðàëä ñîíãîãäîõ ìàãàäëàë òóéëûí õîìñ áàéäàã. 2008 îíû Óëñûí Èõ Õóðëûí áîëîí îðîí íóòãèéí ñîíãóóëèéã òîìñãîñîí îëîí ìàíäàòòàé òîéðãîîð çîõèîí áàéãóóëæýý. Èéì íºõöºë áàéäàë íü õºãæëèéí áýðõøýýëòýé èðãýäèéí òàðõàëòààñ õàìààðàëòàé ñîíãîõ, ñîíãîãäîõ ýðõýý õýðýãæ¿¿ëýõ àñóóäàë ºâºðìºö áàéäëààð òàâèãäàíà. ÓÈÕ-ûí 2008 îíû ñîíãóóëèàð ñîíãîã÷äûí íýðñèéí æàãñààëòàíä 1,542,617 ñîíãîã÷ á¿ðòãýãäñýíýýñ 1,179,448 ñîíãîã÷ ñàíàëàà ºãñºí áàéíà. Íèéò ñîíãîã÷äûí 76,46 õóâü íü ñàíàëàà ºã÷ýý.16 Òýãâýë ñîíãóóëèéí íàñíû ñàíàë ºãºõ ýðõòýé õºãæëèéí áýðõøýýëòýé íèéò èðãýä 39265 áàéãàà íü íèéò ñîíãîã÷äûí 2,54 õóâü áîëæ áàéíà.

2008 îíä Õºãæëèéí áýðõøýýëòýé èðãýäèéí áàéãóóëëàãóóäûí ¯íäýñíèé õîëáîîíîîñ õèéñýí ñóäàëãààãààð 2008 îíû ñîíãóóëüä ñîíãóóëèéí íàñíû õºãæëèéí áýðõøýýëòýé íèéò èðãýäèéí 34.7 õóâü áóþó 13625 õ¿í íü ñîíãóóëüä îðîëöñîí áàéíà. Ýíý íü ñàíàëàà ºãñºí íèéò ñîíãîã÷äûí

16 Ñîíãóóëèéí åðºíõèé õîðîîíû äàðãà Ä. Áàòòóëãûí èëòãýë 2008 îí

32


1,15 õóâü áîëæ áàéíà. Ìºí íàìóóäûí òàâüäàã ìºíãºíèé áîñãî, ñîíãóóëèéí ñóðòàë÷èëãààíä çàðöóóëäàã çàðäàë íýìýãäñýí çýðýã íü õºãæëèéí áýðõøýýëòýé õ¿í ñîíãóóëüä ºðñºëäºõºä íü ñààä áîëæ áàéíà. Ýíä äóðüäñàí òîî áàðèìòóóäààñ ¿çýõýä õºãæëèéí áýðõøýýëòýé õ¿íèé ñàíàà áîäîë, ýðõ àøãèéã òºð çàñãèéí øèéäâýðò òóñãóóëàõ áîëîìæòîé íýð äýâøèã÷èéã îëæ äýìæèõ, õºãæëèéí áýðõøýýëòýé èðãýí ººðèéí îíöëîã áàéäëàà íýð äýâøèã÷èä îéëãóóëàõ àñóóäàë èõýýõýí ÷óõàë áîëäîã.

Õ¿ñíýãò 4. Õºãæëèéí áýðõøýýëòýé ñîíãîã÷èéí òîî, áàéðøèë.

Èéìýýñ õºãæëèéí áýðõøýýëòýé èðãýäèéí àñóóäëûã òºðèéí øèéäâýðò òóñãóóëàõ çîðèëãîîð Ìîíãîëûí Õºãæëèéí áýðõøýýëòýé èðãýäèéí áàéãóóëëàãóóäûí ¯íäýñíèé Õîëáîîíû ñàíàà÷èëãààð 2004-2008 îíä Óëñûí Èõ Õóðàëä õºãæëèéí áýðõøýýëòýé èðãýäèéã äýìæèõ “Ëîááè á¿ëýã”17 àæèëëàæ íýëýýä îëîí àñóóäëûã øèéäâýðëýæ, õóóëèíä 23 áàãö àñóóäëààð õºãæëèéí áýðõøýýëòýé èðãýäèéí îíöëîã õýðýãöýýã õàíãàõóéö çààëò îðóóëñàí áàéíà.

2004-2008 îíä õºãæëèéí áýðõøýýëòýé èðãýäèéí òºëººëëèéã 5 àæëûí õýñýãò \õóóëü, õºòºëáºð áîëîâñðóóëàõ, õºðºíãº õóâèàðëàõ, ìîíèòîðèíã õèéëãýõ, ñàéäûí çºâëºëä îðóóëæ àæèëëàñàí áîë 2009 îíä 3 àæëûí õýñýãò ë îðóóëñàí áàéíà. Àæëûí õýñýãò àæèëëàõ íü õºãæëèéí áýðõøýýëòýé õ¿íèé ýðõèéí àñóóäëûã õóóëü òîãòîîìæèä òóñãàõ õàìãèéí ¿ð àøèãòàé õýëáýð áîëîõ íü áèäíèé òóðøëàãààñ òîäîðõîé áàéíà.

17 2004 îíû ñîíãóóëèéí äàðàà ÌÕÁÈÁ¯-íèé õîëáîîíû ñàíàà÷èëãààð áàéãóóëàãäñàí Ìîíãîë Óëñûí Èõ Õóðàë äàõü õºãæëèéí áýðõøýýëòýé èðãýäèéã äýìæèõ á¿ëýã

,

,

,

2586 549 267 - 1735 1100 4373

1763 1919 995

1613 1536 - 884 - 1401 852 2477

903 1392 -

1572

1131 2278 735 981 1218 341

1409 -

1015 52

1495 2213 1480

33


Õºãæëèéí áýðõøýýëòýé èðãýäèéí òóñãàé õýðýãöýýã òóñãàñàí çàðäàë ñîíãóóëèéí õóóëü áîëîí õîëáîãäîõ áóñàä õóóëü òîãòîîìæóóäàä îðäîãã¿é. Òóõàéëáàë: áðàéë øàáëîí õýâëýõ, ñàíàë ºãºõ áàéðûã õºãæëèéí áýðõøýýëòýé èðãýíä ñààäã¿éãýýð òîõèæóóëàõ, ñîíñãîëûí áýðõøýýëòýé èðãýíä ñîíãóóëèéí õóóëü òîãòîîìæ, ñîíãóóëü ºãºõ æóðìûã äîõèîãîîð òàéëáàðëàõ ñóðãàëò çîõèîí áàéãóóëàõ, îäîé õ¿ì¿¿ñò çîðèóëñàí ñàíàëûí õàéðöàã õèéõ çýðýã çàðäàë îðîîã¿é áàéãàà íü ñîíãîõ ýðõýý õýðýãæ¿¿ëýõýä õ¿íäðýë ó÷ðóóëæ áàéíà. Ìºí áóñàä òîäîðõîé øàëòãààíààð ñîíãóóëüä îðîëöäîãã¿é íü áàñ ñóäàëãààãààð òîãòîîãäæýý.

Õ¿ñíýãò 5. ÕÁÈ-èéí ñîíãóóëüä îðîëöîîã¿é øàëòãààí

Øàëòãààí Ñîíãóóëüä îðîëöîîã¿é èðãýä-25640

Ñîíãóóëèéí áàéð òîõèðîìæã¿éãýýñ

Òóëãóóð ýðõòíèé áýðõøýýëòýé èðãýäèéí 48 % áóþó 4721õ¿í

Áðàéë øàáëîí áàéõã¿éãýýñ

Õàðààíû áýðõøýýëòýé èðãýäèéí 40% áóþó 2785 õ¿í

Äîõèîíû îð÷óóëãàã¿éãýýñ

Ñîíñãîëûí áýðõøýýëòýé èðãýäèéí 7% áóþó 557 õ¿í

Áóñàä ¯ëäñýí íü áóñàä øàëòãààíààð îðîëöîîã¿é áàéíà

2008 îíû ÓÈÕ-ûí ñîíãóóëèéí ¿åýð ÌÕÁÈÁ¯-íèé õîëáîîíû õèéñýí ñóäàëãàà

Ñóäàëãààíààñ ¿çýõýä, ñîíãóóëüä îðîëöîæ ÷àäààã¿é íèéò õ¿íèé 95 õóâü íü òóëãóóð ýðõòýí, õàðàà, ñîíñãîëûí áýðõøýýëýýñ áîëæ ñîíãóóëüä îðîëöîæ ÷àäààã¿é áàéíà. Ýíý áîë åðººñºº ñîíãóóëüä îðîëöîõ áîëîìæã¿é ãýñýí ¿ã áèø þì. Òîäîðõîé äýìæëýã òóñëàëöààòàéãààð ñîíãóóëüä îðîëöóóëàõ áîëîëöîî áàéñíûã àøèãëààã¿é áàéíà. Åð íü Ìîíãîëä õàðààíû áýðõøýýëòýé èðãýä 6962, õýë ÿðèàíû áîëîí ñîíñãîëûí áýðõøýýëòýé èðãýä 7967, òóëãóóð ýðõòíèé áýðõøýýëòýé èðãýä 9836, îäîé èðãýä 57, ýðõèéí ÷àäàìæòàé îþóíû õîìñäîëòîé èðãýä 6330 áàéäàã. Ýäãýýð èðãýäèéí á¿ðòãýë ñóäàëãààíä òóëãóóðëàí ñîíãóóëèéí áàéãóóëëàãóóä ñîíãóóëüä îðîëöóóëàõ òàëààð òîäîðõîé ¿éë àæèëëàãàà ÿâóóëàõ øààðäëàãàòàé ãýæ ¿çýæ áàéíà. 1.1.2. Ýâëýëäýí íýãäýõ, íàì, ÎÍÁ áàéãóóëàõ. ¯çýë áîäîë, èòãýë ¿íýìøèëýý ýâëýëäýí íýãäýæ íàì, ÎÍÁ áàéãóóëàõ, ýäãýýð áàéãóóëëàãàä ñàéí äóðààðàà ýâëýëäýí íýãäýõ íü õ¿íèé ¿íäñýí ýðõèéí íýã ìºí. Ýíý óòãààð õºãæëèéí áýðõøýýëòýé õ¿í ýíý ýðõèéã ÿìàð ÷ ÿëãàâàðëàëã¿é

34


ýäýëæ áàéõ ó÷èðòàé.

Õóóëü ýðõ ç¿éí áàòàëãààÄýýð äóðüäñàí Õºãæëèéí áýðõøýýëòýé õ¿íèé ýðõèéí êîíâåíöè áîëîí äîòîîäûí õîëáîãäîõ õóóëèàð ÕÁÕ-íèé ýâëýëäýí íýãäýõ ýðõèéí õóóëü ýðõ ç¿éí åðºíõèé áàòàëãàà á¿ðäñýí ãýæ ¿çýæ áîëíî.

ÕÁÕ¿ì¿¿ñèéí ýðõèéí òóõàé êîíâåíöèä çààñíààð õºãæëèéí áýðõøýýëòýé èðãýä íü “...óëñ îðíû óëñ òºðèéí áîëîí òºðèéí õýðýã, ÿëàíãóÿà óëñ òºðèéí íàìóóäûí ¿éë àæèëëàãàà áîëîí óäèðäëàãàòàé íü õîëáîîòîéãîîð ¿éë àæèëëàãàà ÿâóóëäàã çàñãèéí ãàçðûí áóñ áàéãóóëëàãóóäûí ¿éë àæèëëàãààíä îðîëöîõ,...”, “ÕÁÈ-ã îëîí óëñûí, ¿íäýñíèé, á¿ñ íóòãèéí áîëîí îðîí íóòãèéí ò¿âøèíä òºëººëºõ ÕÁÕ-èéí áàéãóóëëàãà áàéãóóëàõ, òèéì áàéãóóëëàãàä ýëñýõ” ýðõèéã òîäîðõîéëæýý. Ìîíãîë Óëñûí ¯íäñýí óóëèéí 16-ð ç¿éëä çààñàí “... 10\ íèéãìèéí áîëîí ººðñäèéí àøèã ñîíèðõîë, ¿çýë áîäëûí ¿¿äíýýñ íàì, îëîí íèéòèéí áóñàä áàéãóóëëàãà áàéãóóëàõ, ñàéí äóðààðàà ýâëýëäýí íýãäýõ...” ýðõ áîëîí Óëñ òºðèéí íàìûí òóõàé õóóëü, ÒÁÁ-ûí òóõàé õóóëèóäûí èðãýäèéí ýâëýëäýí íýãäýõ ýðõèéã çîõèöóóëñàí çààëò çîõèöóóëàëòóóä íü õºãæëèéí áýðõøýýëòýé èðãýíä íýãýí àäèë ¿éë÷ëýí õýðýãæèõ ó÷èðòàé.

Õýðýãæèëòèéí áàéäàëÕºãæëèéí áýðõøýýëòýé èðãýäèéí óëñ òºðèéí íàìä ýâëýëäýí íýãäýõ ýðõýý õýðõýí õýðýãæ¿¿ëæ áóé òàëààð ñóäàëãààíû áîëîí áóñàä òºðëèéí ìýäýýëýë òóí õîâîð áàéäàã. Óëñ òºðèéí àëü íàìä õýäýí õºãæëèéí áýðõøýýëòýé èðãýí áàéäàã, òýä ÿìàð ¿¿ðýã ã¿éöýòãýæ áàéäàã òóõàé ìýäýýëýë áàéäàãã¿é. Íàìóóäûí ìºðèéí õºòºëáºðò õºãæëèéí áýðõøýýëòýé èðãýäèéí òàëààð áàðèìòëàõ áîäëîãî òîäîðõîé òóñãàãäààã¿é ÿâæ èðñýí áàéíà.

Õàðèí òºðèéí áóñ áàéãóóëëàãà áàéãóóëàõ, ÒÁÁ-ä ýâëýëäýí íýãäýõ, ¿éë àæèëëàãàà ÿâóóëàõàä íü îðîëöîõ òóõàéä òîäîðõîé òîî, ìýäýýëýë ãàð÷ áàéíà. Òóõàéëáàë, îäîîãèéí áàéäëààð Óëñûí á¿ðòãýëèéí Åðºíõèé ãàçàð àëáàí ̧ ñíû á¿ðòãýëòýé õºãæëèéí áýðõøýýëòýé èðãýäèéí ººðñäèéíõ íü ¿¿ñãýí áàéãóóëñàí 99 ÒÁÁ ¿éë àæèëëàãàà ÿâóóëæ áàéíà. Òýäãýýðýýñ ä¿ëèé èðãýäèéí 15, õàðààã¿é èðãýäèéí 5, Òýðãýíöýðòýé èðãýäèéí 5, ñýòãýöèéí ýìãýãòýé õ¿ì¿¿ñèéí 6 áàéãóóëëàãà, ÕÁÈ×¯Ý, õ¿¿õäèéí áàéãóóëëàãà 17 ¿ëäñýí õýñýã íü áóñàä ÷èãëýëèéí áàéãóóëëàãà áàéíà. Ýäãýýð ÒÁÁ-äàä íèéò ÕÁÈ-èéí õýäýí õóâü íü õàìðàãäàæ, ÿìàð ¿éë àæèëëàãàà ÿâóóëæ áàéãàà òóõàé ìýäýýëýë îäîîãîîð àëãà áàéíà. Åð íü

35


ýíý ìýäýýëëèéã ãàðãàõ áîëîëöîî áàéãàà áºãººä ãàðãàõ øààðäëàãàòàé.

ÌÕÁÈÁ¯-íèé õîëáîî Ìîíãîë Óëñûí Åðºíõèéëºã÷, ò¿¿íèé òàìãûí ãàçàð, ÓÈÕ-ûí “Ëîááè á¿ëãèéí” äýìæëýãòýéãýýð õºãæëèéí áýðõøýýëòýé èðãýäèéí ýðõèéí àñóóäëààð 9 õóóëèíä 23 áàãö àñóóäëààð ººð÷ëºëò îðóóëñàí18 áºãººä 5 óäàà õºíäëºíãèéí õÿíàëòûí ¿éë àæèëëàãàà ÿâóóëæ ä¿ãíýëò ãàðãàæýý.

Õ¿ñíýãò 6. Õºãæëèéí áýðøýýëòýé èðãýäèéí ÒÁÁ-ûí ¿çëýãèéí ä¿í(ÌÕÁÈÁ¯-íèé õîëáîî 2007îí)

№ Òºðèéí áóñ áàéãóóëëàãûí íýð

Îðîí òîîíû àæèëòíû òîî

Áàéð Ñàíõ¿¿æèëòèéí ýõ ¿¿ñâýð

Áè÷èã õýðýã

õºòëºëò

1 ÌÕÁÈÁ¯-íèé õîëáîî

15 Ò¿ðýýñ Òºðòýé áàéãóóëñàí ãýðýý, òºñºë

Ñàéí

2 Õ¯Õîëáîî 12 ªºðèéí Òºðòýé áàéãóóëñàí ãýðýý, òºñºë,ãèø¿¿äèéí òàòâàð

Ñàéí

3 ÕÁÈ×¯ýâëýë 3 Ò¿ðýýñ Òºðòýé áàéãóóëñàí ãýðýý, òºñºë

Ñàéí

4 ÕÁÝÝ¯Òºâ 2 Ò¿ðýýñ Òºðòýé áàéãóóëñàí ãýðýý, òºñºë

Ñàéí

5 ÕÁÕÝÝÕîëáîî 5 Ò¿ðýýñ Òºñºë Ñàéí

6 Òàðõèíû ñààæèëòòàé õ¿¿õäèéí ýðõ àøãèéã õàìãààëàõ íèéãýìëýã

2 Ò¿ðýýñ Òºñºë Ñàéí

Ýíý ¿çëýãò 44 áàéãóóëëàãà õàìðàãäñàí áºãººä õ¿ñíýãòýä äóðäñàí 6 áàéãóóëëàãààñ áóñàä íü íýãýýñ õî¸ð õ¿íòýé òîãòñîí áàéðã¿é áàéñàí áàéíà. Òºðèéí áóñ áàéãóóëëàãûí á¿òýö òîãòâîðã¿é, áîëîâñîí õ¿÷íèé ìýäëýã ÷àäâàð ìóó, ñàíõ¿¿ãèéí ýõ ¿¿ñâýð áàéõã¿é, áàéð áàéõã¿éãýýñ õºãæëèéí áýðõøýýëòýé èðãýäèéí ýðõèéí àñóóäëààð äîðâèòîé ¿éë

18 2007 îíû 8 äóãààð ñàðûí 17-íû ºäðèéí Òºðèéí ìýäýýëýë ñýòã¿¿ë.

36


àæèëëàãàà ÿâóóëæ ÷àääàãã¿é áàéíà. Öààøèä õºãæëèéí áýðõøýýëòýé èðãýäèéí ¿¿ñãýí áàéãóóëñàí ñàíàà÷èëãàòàé àæèëëàæ áóé ÒÁÁ-ûã äýìæñýí òîäîðõîé áîäëîãî, ¿éë àæèëëàãàà øààðäëàãàòàé áàéíà.

1.1.3. Øààðäàõ (ºðãºäºë, ãîìäëûí) øóäàðãà ø¿¿õýýð õàìãààëóóëàõ ýðõ. Õ¿íèé ýðõèéí ¿íäñýí òºðë¿¿äèéí íýã áîëîõ ýíý ýðõ õºãæëèéí áýðõøýýëòýé õ¿íèé õóâüä ÿìàð ÷ àëàã÷ëàëã¿éãýýð õýðýãæèæ áàéõ ó÷èðòàé.

Õóóëü ýðõ ç¿éí áàòàëãààÝðõ ç¿éí èéì áàòàëãàà Õºãæëèéí áýðõøýýëòýé õ¿íèé ýðõèéí êîíâåíöè áîëîí Ìîíãîë Óëñûí ¯íäñýí õóóëü, áóñàä õóóëü òîãòîîìæîîð á¿ðäñýí ãýæ ¿çýæ áîëíî.

Õºãæëèéí áýðõøýýëòýé õ¿ì¿¿ñèéí ýðõèéí òóõàé êîíâåíöèä “...Ø¿¿õ àæèëëàãààíä õ¿ðòýýìæòýé, ¿ð ä¿íòýé îðîëöîõ ýðõèéã îðîëöîã÷ óëñóóä õàíãàíà” ãýäãèéã îíöëîí òîäîðõîéëñîí áàéíà. Èðãýä äàíãààðàà ºðãºäºë ãàðãàæ, õÿíàëò òàâèõ çàìààð òºð, íèéãìèéí ¿éë õýðýãò îðîëöîõ ýðõèéã Ìîíãîë óëñûí ¯íäñýí õóóëèéí 12 äóãààð ç¿éëä: “Òºðèéí áàéãóóëëàãà, àëáàí òóøààëòàíä ºðãºäºë, ãîìäëîî ãàðãàæ øèéäâýðë¿¿ëýõ ýðõòýé. Òºðèéí áàéãóóëëàãà, àëáàí òóøààëòàí íü èðãýäèéí ºðãºäºë, ãîìäëûã õóóëèéí äàãóó øèéäâýðëýõ ¿¿ðýãòýé” ãýæ òîäîðõîéëñîí áîë 14 ä¿ãýýð ç¿éëä “ Ìîíãîë Óëñûí õóóëü, îëîí óëñûí ãýðýýíä çààãäñàí ýðõ, ýðõ ÷ºëºº íü çºð÷èãäñºí ãýæ ¿çâýë óóë ýðõýý õàìãààëóóëàõààð ø¿¿õýä ãîìäîë ãàðãàõ, ... øóäàðãà ø¿¿õýýð ø¿¿ëãýõ ... ýðõòýé” ãýäãèéã õóóëü÷ëàí çîõèöóóëæýý. Ýíý çààëòóóä íü õºãæëèéí áýðõøýýëòýé õ¿íä ÿìàð íýã ÿëãàâàðëàëã¿éãýýð õýðýãæèõ ¸ñòîé.

Õýðýãæèëòèéí áàéäàëÝíý ýðõèéí õýðýãæèëòèéí òàëààð ÿìàð íýã ìýäýýëýë ãàðãàõ áîëîëöîîã¿é áàéíà. Õºãæëèéí áýðõøýýëòýé èðãýíèé ýðõèéí àñóóäëààð õýäýí õ¿í ºðãºäºë ãàðãàæ, õýä íü øèéäâýðëýãäñýí, õýäýí õ¿í ø¿¿õýä äóóäàãäñàí áîëîí õàíäñàí íü òîäîðõîéã¿é áàéíà. Ìºðäºí áàéöààëòûí ÿâöàä äîõèîíû îð÷óóëãà õèéõ ÷àäâàðòàé õ¿í àëãà áàéíà.

1.1.4. Ìýäýýëýë îëæ àâàõ, ¿çýë áäëîî èëýðõèéëýõ ýðõ ÷ºëºº. Õ¿íèé æàì ¸ñíû ýðõèéí èëýðõèéëýë áîëæ áóé ýíý ýðõ ýðõ ÷ºëººã õºãæëèéí áýðõøýýëòýé èðãýä áóñäûí íýãýí àäèë ÿìàð íýã ÿëãàâàðëàëã¿éãýýð

37


ýäëýõ ó÷èðòàé.

Õóóëü ýðõç¿éí áàòàëãààÕºãæëèéí áýðõøýýëòýé õ¿ì¿¿ñèéí ýðõèéí òóõàé êîíâåíöèä “Îðîëöîã÷ óëñóóä íü ... õºãæëèéí áýðõøýýëòýé õ¿ì¿¿ñ ººðñäèéí ñîíãîñîí õàðèëöààíû á¿õ õýðýãëýãäýõ¿¿íýýð äàìæóóëàí ¿çýë áîäëîî èëýðõèéëýõ, ìýäýýëýë õ¿ðòýõ ... ýðõýý ýäëýõ íºõöºë áèé áîëãîõ ¿¿äíýýñ çîõèõ á¿õèé ë àðãà õýìæýý àâíà” ãýæ çààñàí íü ìàíàéä äîòîîäûí õóóëü òîãîîìæèéí íýãýí àäèë ìºðäºãäºõ ¸ñòîé.

Ìîíãîë Óëñûí ̄ íäñýí õóóëèéí 16 äóãààð ç¿éëèéí “...èòãýë ¿íýìøèëòýé áàéõ, ¿çýë áîäëîî ÷ºëººòýé èëýðõèéëýõ, ¿ã õýëýõ, õýâëýí íèéòëýõ, òàéâàí æàãñààë, öóãëààí õèéõ ýðõ ÷ºëººòýé. Æàãñààë öóãëààí õèéõ æóðìûã õóóëèàð òîãòîîíî.” Ìºí 17 äóãààð ç¿éëèéí “... òºð, ò¿¿íèé áàéãóóëëàãààñ õóóëü ¸ñîîð òóñãàéëàí õàìãààëáàë çîõèõ íóóöàä õàìààðàõã¿é àñóóäëààð ìýäýýëýë õàéõ, õ¿ëýýí àâàõ ýðõòýé...” ãýñýí çààëòóóä íü õºãæëèéí áýðõøýýëòýé õ¿íèé õóâüä áóñäûí àäèë ¿éë÷èëíý.

Õýðýãæèëòèéí áàéäàëÝíý ýðõèéí õýðýãæèëò Ìîíãîëä åðºíõèéäýý áîëîìæèéí õýìæýýíä áàéãàà ãýæ ¿çýõ ¿íäýñòýé þì. Òýòãýâýð íýìýãä¿¿ëýõ, õóóëèíä ººð÷ëºëò îðóóëàõ ãýñýí òîäîðõîé øààðäëàãààð ÌÕÁÈÁ¯Õîëáîî, ÌÕ¯Õîëáîî õàìòðàí 3 óäàà òîìõîí æàãñààë çîõèîí áàéãóóëñíû çýðýãöýý íýã óäàà ºëñãºëºí çàðëàæ èäýâõèòýé òýìöýë ÿâóóëñàí íü òîäîðõîé ¿ð ä¿íä õ¿ð÷ çîðèëãîî õýðýãæ¿¿ëñýí áèëýý.

Ìîíãîë Óëñûí Çàñãèéí ãàçðûí 2006 îíû 11 ä¿ãýýð ñàðûí 19-íû 283 òîîò òîãòîîëîîð “Õºãæëèéí áýðõøýýëòýé èðãýäèéã äýìæèõ ¿íäýñíèé õºòºëáºð, Õºãæëèéí áýðõøýýëòýé õ¿¿õäèéí îðîëöîîã äýìæèõ äýä õºòºëáºð” áàòëàãäàí õýðýãæèæ áàéíà. ÎÍ¯ÐÒ-èéí íýâòð¿¿ëãèéí 13.2% áóþó 2 öàã 10 ìèíóòûí ìýäýýëëèéí õºòºëáºðèéã äîõèîãîîð òàéëáàðëàæ áàéíà. Ãýâ÷ äîõèî õýðýãëýäýã èðãýäèéí 40 % íü îéëãîäîãã¿é áàéíà.19 Ìàíàéä äîõèîíû íýãäñýí ñòàíäàðò 2007 îíä ãàðñàí õèðíýý õýðýãæèëò õàíãàëòã¿é áàéíà. Ñîíñãîëûí áýðõøýýëòýé èðãýä äîõèîãîîð ¿çýë áîäëîî èëýðõèéëýõ áîëîìæ áàéõã¿é áàéíà.

ÎÍ¯ÐÒ-ä ñàð á¿ð 20 ìèíóòûí íýâð¿¿ëãèéí öàã áàéäàã áîëîâ÷ ÌÕÁÈÁ¯-íèé õîëáîîã ýñ òîîöâîë ýíý íýâòð¿¿ëãèéí öàãèéã ¿ð ä¿íòýé àøèãëàõ ÿâäàë õàíãàëòã¿é áàéíà. Ìýäýýëëèéã ÕÁ-èéí ÿíç á¿ðèéí

19 ÌÕÁÈÁ¯-íèé õîëáîîíîîñ õèéñýí ñóäàëãàà 2008 îí

38


õýëáýðò íèéöñýí àðãà çàìààð, òóõàéí öàã õóãàöààíä íü ÿìàð íýã ºðòºã çàðäàëã¿é ò¿ãýýõ ÿâäàë áàéõã¿é áàéíà. Àëáàí õàðèëöààíä äîõèîíû õýë, áðàéë ¿ñýã, õàðèëöààíû íýìýëò áîëîí ñîíãîëòîò õýëáýð áóñàä õýâ ìàÿã íýâòðýýã¿é áàéíà.

Õàðààã¿é èðãýäýä ìàãíèòàôîí îëãîæ áàéíà. Ãýâ÷ ìàãíèòàôîíîîð ñîíñîõîä çîðèóëñàí ìýäýýëëèéã áýëòãýæ õàëüñàíä áóóëãàõ àæèë õèéãääýãã¿é. Õ¯Õîëáîî áðàéë ¿ñãýýð íîì õýâëýæ áàéãàà áîëîâ÷ áðàéë öààñíû îëäîö õîâîð, ¿íý èõòýé, áðàéë áè÷èã ìýääýã èðãýäèéí òîî áàãà áàéãààãààñ õýðýãæèëò òºäèéëºí ñàéíã¿é áàéíà. Õ¯Õîëáîî ÒÁÁ íü ÂÅÑÒ-FM àøèãëàí ìýäýýëëèéã õàðààã¿é èðãýäýä ìýäýýëýë ò¿ãýýõ çîðèëãîîð Àçèéí Õºãæëèéí áàíêíààñ 22000 àì. äîëëàðûí òºñëèéí äýìæëýã àâñàí áàéíà. Ìºí óã òºñëººð Íàöàãäîðæèéí íîìûí ñàí äýýð õàðààã¿é èðãýäýä çîðèóëñàí íîìûí ñàí áàéãóóëñàí áîëîâ÷ óäàëã¿é àæèëëàõàà áîëüæýý. Ýíý ñàëáàðò ìýäýýëëèéí ºíäºð õóðäàíä òîõèðñîí øèíý òåõíîëîãè àøèãëàõ øààðäëàãàòàé áàéíà.

Ãðàôèê 3. ÕÁÈðãýíèé ýðõ àøèãòàé õîëáîîòîé ìýäýýëýë îëääîãã¿éí øàëòãààí20

2.Ýäèéí çàñãèéí ýðõ. Õ¿íèé ýðõèéí ÷èãëýëä þóíû ºìíº ºì÷ëºõ ýðõèéí òóõàé àñóóäàë ÿðèãääàã. Ìîíãîë Óëñûí õóóëü òîãòîîìæóóäàä ºì÷ëºõ ýðõèéí àñóóäëààð õºãæëèéí áýðõøýýëòýé õ¿íèéã ÿëãàâàðëàñàí ÿìàð íýã çîõèöóóëàëò áàéõã¿é ãýæ ¿çýæ áîëíî.


6%11%

18%

4%

61%

-

-

39


Õóóëü ýðõ ç¿éí áàòàëãààÌîíãîë Óëñûí èðãýí “... õºäëºõ, ¿ë õºäëºõ õºðºíãº øóäàðãààð îëæ àâàõ, ýçýìøèõ, ºì÷ëºõ, ºâ çàëãàìæëóóëàõ ýðõòýé” ãýæ Ìîíãîë Óëñûí ¯íäñýí õóóëèíä çààñíû çýðýãöýý Ãàçàð ºì÷ëºëèéí òóõàé õóóëü, Îþóíû ºì÷èéí òóõàé õóóëü õîëáîãäîõ áóñàä õóóëèóäàä õºãæëèéí áýðõøýýëòýé èðãýäèéã ÿìàð íýã áàéäëààð ÿëãàâàðëàñàí çààëò áàéõã¿é.

Õýðýãæèëòèéí áàéäàëÕºãæëèéí áýðõøýýëòýé èðãýäèéí õýäýí õóâü íü ãàçðàà áîëîí îðîí ñóóöàà ºì÷èëñºí, àæ àõóé ýðõýëæ áàéãàà ìýäýýëýë òîäîðõîéã¿é áàéíà. Ýðäìèéí çýðýã àâñàí èðãýäèéí òîî 6 áàéäàã. Îþóíû ºì÷èéí ýðõèéí ãýð÷èëãýý çýðýã ºì÷ëºëèéí ýðõèéí òàëààðõè ìýäýýëýë îëäîõã¿é áàéíà. Õºãæëèéí áýðõøýýëòýé èðãýäèéí õºðºíãèéí ýðõèéã õàìãààëàõ ÷èãëýëýýð ¿éë àæèëëàãàà ÿâóóëäàã ÒÁÁ àëãà áàéíà. Ìýäýýëýë ñóäàëãààã¿é èéì áàéäàë íü ýäèéí çàñãèéí ýðõèéí õýðýãæèëòèéí òàëààð ÿìàð íýã òîäîðõîé ä¿ãíýëò õèéõ áîëîëöîîã¿é áàéãàà þì.

3. Íèéãýì ñî¸ëûí ýðõ. Íèéãýì ñî¸ëûí ýðõ áîë Í¯Á-ûí êîíâåíöèéí õýìæýýíä áàòàëãààæñàí õ¿íèé ¿íäñýí ýðõ ýðõ ÷ºëººíèé ãîë á¿ðýëäýõ¿¿í õýñýã þì. Ýíý ýðõèéí ñèñòåìä ñóð÷ áîëîâñðîõ ýðõ îíöãîé áàéð ñóóðü ýçýëäýã.

3.1. Ñóð÷, áîëîâñðîõ ýðõ. Ìîíãîë Óëñ áîë èðãýäèéíõýý ñóð÷ áîëîâñðîõ ýðõèéã õàíãàõ òàëààð áîëîìæèéí õýìæýýíä õºãæñí îðíû òîîíä ç¿é ¸ñîð îðäîã. Õºãæëèéí áýðõøýýëòýé õ¿íèé ñóð÷ áîëîâñðîõ ýðõèéã õàíãàõ òóõàéä ÷áààã¿é ¿ð ä¿íä õ¿ðñýí îðíû íýã.

Õóóëü ýðõç¿éí áàòàëãààÌîíãîë Óëñûí ¯íäñýí õóóëü áîëîí Ìîíãîë Óëñûí ñóðãóóëèéí ºìíºõ áîëîí áàãà, äóíä áîëîâñðîëûí, ìýðãýæëèéí áîëîâñðîëûí, äýýä áîëîâñðîëûí õóóëü áîëîí õºãæëèéí áýðõøýýëòýé èðãýíèé íèéãìèéí õàìãààëëûí òóõàé õóóëèóäàä èðãýäèéí ñóð÷ áîëîâñðîõ ýðõèéã õàíãàõàä ÷èãëýñýí òîäîðõîé çîõèöóóëàëò õèéãäýæ, ýíý òàëûí ýðõ ç¿éí îð÷èí åðºíõèéäýý á¿ðäñýí ãýæ ¿çýæ áîëíî.

Ãýõäýý ýäãýýð õóóëèóäàä õºãæëèéí áýðõøýýëòýé õ¿ì¿¿ñèéí òóñãàé õýðýãöýýã õàíãàõ, òýäíèé ñóð÷ áîëîâñðîõ ýðõèéã çºð÷ñºí òîõèîëäîëä õàðèóöëàãà òîîöîõ, õÿíàëò òàâèõ ìåõàíèçìûã áîëîí õºãæëèéí áýðõøýýëòýé õ¿ì¿¿ñèéí îíöëîãò òîõèðñîí ñóðãàëòûí îëîí ÿíçûí õýëáýð, àãóóëãà, õºòºëáºð, ¿íýëãýýíèé òàëààð òîäîðõîé òóñãààã¿é áàéíà.

40


Õýðýãæèëòèéí áàéäàë Ìîíãîë Óëñàä íèéò 3251621 õºãæëèéí áýðõøýýëòýé õ¿¿õýä áàéãàà áºãººä õ¿¿õäèéí õºãæëèéí áýðõøýýëèéã òîäîðõîéëîõ êîìèññ àæèëëàäàãã¿éãýýñ õ¿¿õäèéí õºãæëèéí áýðõøýýëèéã ýðò îíîøëîõ, îëîí ÿíçûí ÷àäàâõèéã íü èëð¿¿ëýí õºãæ¿¿ëýõ, òýäíèé õýðýãöýýã õàíãàõ àæèë ¸ñ òºäèé ÿâàãääàã áàéíà.

Õºãæëèéí áýðõøýýëòýé õ¿¿õä¿¿ä îëîí øàëòãààíààð ñóðãóóëü, öýöýðëýãò õàìðàãääàãã¿é áàéíà. Óëààíáààòàð õîòîä 6 òóñãàé ñóðãóóëü áàéãààãèéí 4 íü îþóíû õîìñäîëòîé õ¿¿õäýä, 1 íü õàðààíû áýðõøýýëòýé õ¿¿õäýä, 1 íü ñîíñãîëûí áýðõøýýëòýé õ¿¿õäýä çîðèóëàãäñàí áºãººä ýäãýýðò 2200 îð÷èì õ¿¿õýä ë õàìðàãäàæ áàéíà. Åðäèéí ñóðãóóëüä õºãæëèéí áýðõøýýëòýé õ¿¿õýä ñóðàëöàõ òààòàé îð÷èí áàéõã¿éãýýñ òýäãýýðò äºíãºæ 12000 îð÷èì õ¿¿õýä ë ñóðàëöàæ áàéíà.

Õ¿ñíýãò 7. Õºãæëèéí áýðõøýýëòýé õ¿¿õäýä ººðò íü áàéãàà ñóð÷ áîëîâñðîõ, õºãæèõ áîëîìæèéã ¿íýëñýí áàéäàë

Ñóäàëãààíä õàìðàãäñàí õºãæëèéí áýðõøýýëòýé õ¿¿õäèéí 48 õóâü íü, àñðàí õàìãààëàã÷äûí 36.3 õóâü íü ººðèéãºº áîëîí õ¿¿õäýý áóñàä õ¿¿õäèéí àäèë ñóð÷ áîëîâñðîõ áîëîìæòîé ãýæ ¿íýëñýí áàéíà.

Õºãæëèéí áýðõøýýëòýé õ¿¿õýä ñóð÷ áîëîâñðîõ ýðõýý ýäýëæ ÷àääàã ýñýõ òàëààð ñàíàë àñóóëãàä îðîëöîã÷äûí 26.5 õóâü íü ÷àääàã, 36 õóâü íü ÷àääàãã¿é, 4 õóâü íü áîëîìæã¿é, ¿ëäñýí õýñýã íü ìýäýõã¿é ãýæ õàðèóëæýý.


48% 36.3%

29.5% 26.9%

16.3% 25.1%

, , ,

8.3% 20%

21.7% 15%

41


ÁÑØÓß-íû õàðúÿà Ìýðãýæëèéí áîëîâñðîëûí ñóðãóóëü 52 áàéãàà ÷ õºãæëèéí áýðõøýýëòýé õ¿¿õýä ñóðàëöàõ îð÷èí á¿ðäýýã¿é, áàãø íàð íü õºãæëèéí áýðõøýýëòýé õ¿¿õýäòýé àæèëëàõ àðãà ç¿éä ñóðàëöààã¿é, õºãæëèéí áýðõøýýëòýé õ¿¿õäèéí ÷àäâàðûã á¿ðýí òîäîðõîéëæ, òýäíèé õýðýãöýýíä òóëãóóðëàí ñóðãàëò ÿâóóëäàãã¿é, Õºãæëèéí áýðõøýýëòýé õ¿¿õäýä òîõèðñîí õºòºëáºð áàéõã¿é áàéãààãààñ òýäãýýðò õºãæëèéí áýðõøýýëòýé õ¿¿õýä õàìðàãäàæ ÷àääàãã¿é áàéíà.. Ñýðãýýí çàñàëòûí ¿íäýñíèé òºâä õºãæëèéí áýðõøýýëòýé õ¿¿õäýä 8 ìýðãýæëýýð ñóðãàëò ÿâóóëäàã áîëîâ÷ õóãàöàà áîãèíî ìýðãýæëèéí áàãø íàð äóòàãäàëòàé, ìàòåðèàëëàã áààç õàíãàëòã¿éãýýñ ºðñºëäºõ ÷àäâàðòàé ìýðãýæèëòýí áýëòãýãäýæ ÷àäàõã¿é áàéíà. Óã òºâ íü ìýðãýæëèéí ñóðãàëòûí áàéãóóëëàãûí áàãø íàðò õºãæëèéí áýðõøýýëòýé õ¿¿õýäòýé àæèëëàõ àðãà áàðèë, õºòºëáºð áîëîâñðóóëàõ ÷èãëýëýýð ñóðãàëò ÿâóóëàõ ¸ñòîé áîëîâ÷ ýíý àæèë îãò õèéãäýõã¿é áàéíà. ÍÕÕß-íû äýðãýä ò¿ð ñóðãàëò ÿâóóëàõ 40 ãàðóé áàéãóóëëàãà áàéãàà áîëîâ÷ õºãæëèéí áýðõøýýëòýé èðãýäýä ñóðàõ îð÷èí á¿ðä¿¿ëñýí, òýäíèé õýðýãöýýíä ñóóðèëñàí ñóðãàëò ÿâóóëäàã áàéãóóëëàãà àëãà áàéíà.

Õ¿ñíýãò 8. ÕÁÕ¿íèé ìýðãýæëèéí ñóðãàëòàíä õàìðàãäàõ áîëîìæ

Ñóäàëãààíä õàìðàãäñàí õºãæëèéí áýðõøýýëòýé èðãýäèéí 21.7 õóâü íü, àñðàí õàìãààëàã÷äûí 35.1 õóâü íü, òýäýíòýé àæèëëàäàã àëáàí õààã÷äûí 49.7 õóâü íü õºãæëèéí áýðõøýýëòýé èðãýä ìýðãýæèë ýçýìøèõ áîëîëöîîòîé ãýæ õàðèóëñàí áàéíà.

Õºãæëèéí áýðõøýýëòýé èðãýäèéí 78.3 õóâü íü áîëîìæã¿é ãýñýí íü áýëýí÷ëýõ ñýòãýëãýý áàéãààã õàðóóëæ áàéíà. Äîòîîäûí èõ äýýä ñóðãóóëüä 250 îð÷èì õºãæëèéí áýðõøýýëòýé õ¿¿õýä ñóðàëöàæ áàéíà. Õºãæëèé áýðõøýýëòýé èðãýíèé íèéãìèéí õàìãààëëûí òóõàé õóóëèéí 7.4 çààëòûí äàãóó Ñóðãàëòûí òºðèéí ñàí òºëáºðèéã á¿ðýí õàðèóöàõã¿é äóíäæààð 300 ãàðóé ìÿíãàí òºãðºãèéã æèëä îëãîæ áàéíà. Äýýä ñóðãóóëèóäûí òºëáºðèéí õýìæýýíýýñ õàìààð÷ ñóðãàëòûí òºëáºðèéí çºð¿¿ã îëîõ àæèë õºãæëèéí áýðõøýýëòýé îþóòíóóäàä äàâõàð áýðõøýýë ó÷ðóóëæ áàéíà.

3.1. Õºäºëìºð ýðõëýëò. Õºãæëèéí áýðõøýýëòýé èðãýäèéí òóõàéä õºäºëìºðëýõ ýðõýý õýðýãæ¿¿ëýõýä æèðèéí èðãýäèéã áîäâîë èë¿¿

21.7 35.1 49.7

42


õ¿íäðýë ó÷èð÷ áàéäãààðàà îíöëîã þì.

Õóóëü ýðõ ç¿éí áàòàëãààÕºãæëèéí áýðõøýýëòýé õ¿ì¿¿ñèéí Ýðõèéí òóõàé êîíâåíöèéí 27 äóãààð ç¿éëä “Îðîëöîã÷ óëñóóä íü õºãæëèéí áýðõøýýëòýé õ¿ì¿¿ñèéí áóñàäòàé àäèë òýãø áàéõ ¿íäñýí äýýð õºäºëìºð ýðõëýõ, òóõàéëáàë õºãæëèéí áýðõøýýëòýé õ¿ì¿¿ñèéí õóâüä õ¿ðòýýëòýé, íýýëòòýé áàéãàà îðîëöîæ áîëîõ õºäºëìºðèéí çàõ çýýë, õºäºëìºðëºõ îð÷èíä àæèëëàõààð ñîíãîñîí, ýñõ¿ë çºâøººðëºº ÷ºëººòýé ºãñºí íºõöºëä ýðõýëæ áóé õºäºëìºðèéíõºº ¿ð øèìýýð àìüæèðãààíû ýõ ¿¿ñâýðýý îëîõ áîëîìæòîé áàéõ õºãæëèéí áýðõøýýëòýé õ¿íèé ýðõèéã õ¿ëýýí çºâøººðíº...” ãýæýý. Õºãæëèéí áýðõøýýëòýé èðãýäèéí õºäºëìºð ýðõëýëòèéí òàëààðõ ýðõ ç¿éí ýíý çîõèöóóëàëò äîòîîäûí õóóëü òîãòîîìæèä òóñãàãäàí õýðýãæèõ ó÷èðòàé.

Ìîíãîë Óëñûí ¯íäñýí õóóëèéí 16.4-ä “... àæèë ìýðãýæëýý ÷ºëººòýé ñîíãîõ, õºäºëìºðèéí àÿòàé íºõöëººð õàíãóóëàõ, öàëèí õºëñ àâàõ, àìðàõ... ýðõòýé. Õýíèéã ÷ õóóëü áóñààð àëáàäàí õºäºëìºðë¿¿ëæ áîëîõã¿é” ãýæ çààñàí.

1997 îíä Õºãæëèéí áýðõøýýëòýé èðãýäèéí íýýëòòýé çàõ çýýë äýýðõ õºäºëìºð ýðõëýõ ÿâäëûã äýìæèõ òóõàé õºäºëìºðèéí õóóëèéí 111 ä¿ãýýð çààëò áàòëàãäàæ, 2007 îíû 8 äóãààð ñàðûí 3-íä óã çààëòûã øèíý÷ëýí áàòàëñàí çýðýãöýý õºäºëìºðèéí õóóëüä õýä õýäýí ººð÷ëºëò îðóóëñàí íü ýðõ ç¿éí îð÷èíã áîëîâñðîíãóé áîëãîõ ÷óõàë àëõàì áîëñíûã äýýð äóðüäñàí áèëýý.

¯¿íýýñ ãàäíà õºãæëèéí áýðõøýýëòýé õ¿í àæèëëóóëæ áàéãàà àæèë îëãîã÷èéã äýìæèõ çîðèëãîîð Õºäºëìºð ýðõëýëòèéã äýìæèõ òóõàé õóóëèíä 3 íýìýëò çààëò îðæýý. Ìîíãîë Óëñ Îëîí Óëñûí Õºäºëìºðèéí áàéãóóëëàãûí 159 ä¿ãýýð êîíâåíöèä 1998 îíä íýãäýí îðñîí áàéíà. “Õºãæëèéí áýðõøýýëòýé èðãýíèé íèéãìèéí õàìãààëëûí òóõàé õóóëü”-ä 2008 îíû 1 ä¿ãýýð ñàðûí 15-íä “àæ àõóéí íýãæ áàéãóóëëàãàä õàðààã¿é õ¿íèéã àæèëëóóëàõ àæëûí áàéðíû æàãñààëòûã Çàñãèéí ãàçàð áàòàëíà” ãýñýí íýìýëò ººð÷ëºëò îðóóëæýý.

Ýíý á¿õíýýñ ¿çýõýä õºãæëèéí áýðõøýýëòýé èðãýä õºäºëìºðëºõ ýðõýý õýðýãæ¿¿ëýõ õóóëü ýðõ ç¿éí îð÷èí çîõèõ õýìæýýíä á¿ðäñýí ãýæ ¿çýæ áîëîõ áàéíà.

43


Õýðýãæèëòèéí áàéäàë ÌÕÁÈÁ¯-íû õîëáîîíû ñóäàëãààãààð ºíººäºð Ìîíãîëä õºãæëèéí áýðõøýýëòýé èðãýä 81005 áàéãààãààñ õºäºëìºðèéí íàñíû èðãýä 48489 õ¿í áàéíà. Ýìíýëýã-Õºäºëìºð ìàãàäëàõ êîìèññûí 2008 îíû òàéëàíãààð õºäºëìºðèéí íàñíû õºãæëèéí áýðõøýýëòýé èðãýä 97201 áàéíà. Ýäãýýðèéí õýä íü õºäºëìºð ýðõýëæ áàéãàà òîî òîäîðõîéã¿é áàéãàà áºãººä Õîëáîîíîîñ ãàðãàæ áóé áàðèìæàà òîîöîîãîîð: à.Íýýëòòýé çàõ çýýë äýýð-1400, á. Õóâèàðàà õºäºëìºð ýðõýëæ áàéãàà 700, â. Äýìæëýãòýé õºäºëìºð ýðõýëæ áàéãàà 68 õ¿í áàéíà.

Õºäºëìºðèéí õóóëèéí 111 ä¿ãýýð çààëòûã õýðýãæ¿¿ëýýã¿éí óëìààñ òàâèãäñàí òºëáºð Õºãæëèéí áýðõøýýëòýé èðãýäèéí òóñãàé äàíñàíä îðæ áàéíà. Ñ¿¿ëèéí 3 æèë 140-220 îð÷èì ñàÿ òºãðºã òºâëºð÷ýý. Àéìàã ä¿¿ðã¿¿äýä èõ áàãà îðóóëñíûã õàðãàëçàõã¿éãýýð òýãøèòãýí õóâààðèëàãäàæ î÷ñîí õýñýã íü àñóóäëûã øèéäýõýä õ¿ðýëöýõã¿é, òºâäºº íýëýýä õýñãèéã àâ÷ ¿ëäýýä ¿ðã¿é çàðöóóëæ áàéãàà íü îðîí íóòãèéí èäýâõèéã áóóðóóëæ, õºãæëèéí áýðõøýýëòýé èðãýíä àæëûí áàéð áèé áîëãîõ, òýäíèé õýðýãöýýíä òîõèðñîí ñóðãàëò ÿâóóëàõ áîëîìæèéã õààæ áàéíà.

ÕÁ-òýé èðãýíä òîõèðñîí ñòàíäàðòûí àæëûí áàéð áèé áîëãîõ çààëò õºäºëìºðèéí õóóëèíä áàéãàà áîëîâ÷ ñòàíäàðò íü ãàðààã¿é, õºãæëèéí áýðõøýýëòýé èðãýíèé ºâºðìºö õýðýãöýýíä òîõèðñîí íýã ÷ àæëûí áàéð áèé áîëîîã¿é áàéíà. Îëîí Óëñûí Õºäºëìºðèéí Áàéãóóëëàãûí 159 ä¿ãýýð êîíâåíöèéí õýðýãæèëòýíä ¿íýëãýý îäîî õ¿ðòýë õèéãäýýã¿é áàéíà.

Õºäºëìºðèéí àÿòàé íºõöëººð õàíãóóëæ ÷àäàæ áàéãàà ýñýõ àñóóäëààð ñóäàëãàà ÿâóóëàõàä ñóäàëãààíä îðîëöîã÷äûí 8.3 õóâü íü ÷àääàã,57.7 õóâü íü ÷àääàãã¿é,6.9 õóâü íü áîëîìæã¿é, ¿ëäñýí õýñýã íü ìýäýõã¿é ãýæ õàðèóëæýý. Õºãæëèéí áýðõøýýëòýé èðãýäèéí äóíä ÷ õºäºëìºðëºõ ýðõèéí òóõàé ìýäëýã õîìñ áàéíà.

Ìºí öàëèíãèéí ÿëãàâàðòàé áàéäàë, àæèëäàà èðæ î÷èõ áýðõøýýë, õàìò îëíû õàíäëàãà, òîõèðîìæã¿é àæëûí áàéðíààñ áîëîîä õºãæëèéí áýðõøýýëòýé àæèëòàí àæëààñ ãàðàõ ÿâäàë èõ áàéíà. Ýíý òàëààð òóñãàéëàí ñóäàëãàà õèéõ øààðäëàãàòàé áàéíà.

3.2. Ýð¿¿ë ìýíä. Õºãæëèéí áýðõøýýëòýé õ¿íèé õóâüä ýð¿¿ë ìýíäýý õàìãààëóóëàõ ýðõèéã õýðýãæ¿¿ëýõ íü õàìãèéí õ¿íäðýëòýé áºãººä îëîí

44


áýðõøýýëòýé áàéíãà ó÷èð÷ áàéäàã ¿éë ÿâö þì.

Õóóëü ýðõ ç¿éí áàòàëãààÕÁÕ¿ì¿¿ñèéí ýðõèéí òóõàé êîíâåíöèéí 25 äóãààð ç¿éëä: “Îðîëöîã÷ óëñóóä íü õºãæëèéí áýðõøýýëòýé õ¿ì¿¿ñèéã õºãæëèéí áýðõøýýëèéí óëìààñ àëàã÷ëàëã¿éãýýð ýð¿¿ë ìýíäèéí äýýä ò¿âøèíãèéí ñòàíäàðòàä õ¿ðýõ ýðõèéã õ¿ëýýí çºâøººðíº. Îðîëöîã÷ óëñóóä íü õºãæëèéí áýðõøýýëòýé õ¿ì¿¿ñèéã ýð¿¿ë ìýíäòýé õîëáîîòîé íºõºí ñýðãýýõ ýì÷èëãýýã îðîëöóóëàí æåíäåðèéí îíöëîãèéã õàðãàëçñàí ýð¿¿ë ìýíäèéí ¿éë÷èëãýýãýýð õàíãàãäàõ áîëîìæèéã áàòàëãààæóóëàõ á¿õèé ë çîõèñòîé ... àðãà õýìæýýã àâíà” ãýæ çààñàí áàéíà. Íýãäýí îðñîí îðíû õóâüä ìàíàéõ ýíý ¿¿ðãýý õýðýãæ¿¿ëýõ ¸ñòîé.

Ìîíãîë Óëñûí ¯íäñýí õóóëèéí 16.6-ä “ýð¿¿ë ìýíäýý õàìãààëóóëàõ, ýìíýëãèéí òóñëàìæ àâàõ ýðõòýé. Èðãýäýä ýìíýëãèéí òºëáºðã¿é òóñëàìæ ¿ç¿¿ëýõ áîëçîë, æóðìûã õóóëèàð òîãòîîíî”, Ýð¿¿ë ìýíäèéí òóõàé õóóëèéí 28 äóãààð ç¿éëèéí 1-ä “Ýìíýëãèéí òºëáºðã¿é òóñëàìæ àâàõ”, Èðãýíèé ýð¿¿ë ìýíäèéí äààòãàëûí òóõàé õóóëèéí 12 äóãààð ç¿éëèéí 8-ä “Äààòãóóëàã÷ õàðèóöñàí ºðõèéí ýì÷èéí æîðîîð ýìèéí ñàíãààñ çàéëøã¿é øààðäëàãàòàé ýìèéí æàãñààëòàíä çààñàí õºíãºëºëò îëãîõ ýì àâñàí áîë óã ýìèéí ¿íèéí çîõèõ õóâèéã äààòãàëûí ñàíãààñ îëãîíî” ãýõ ìýò÷èëýí õºãæëèéí áýðõøýýëòýé õ¿íèé ýð¿¿ë ìýíäèéã õàìãààëàõ õóóëü ýðõ ç¿éí ñóóðü îð÷èí á¿ðäñýí ãýæ ¿çýæ áîëîõîîð áàéíà.

Õýðýãæèëòèéí áàéäàëÝð¿¿ë ìýíäèéí ñàéäûí 2006 îíû 3 äóãààð ñàðûí 17-íû ºäðèéí 65 äóãààð òóøààëààð õºãæëèéí áýðõøýýëòýé èðãýä ýìíýëýãò ¿ç¿¿ëýõýä äàðààëàë õàðãàëçàõã¿é ¿éë÷ëýõýýð øèéäâýðëýñýí áàéíà. Ãýõäýý ýìíýëãýýð ¿éë÷ë¿¿ëñýí èðãýäèéí ñóäàëãàà áàéõã¿é, íàðèéí øèíæèëãýý õèéëãýõýä ÷èðýãäýë ó÷èðäàã, ýìíýëãèéí áàéãóóëëàãóóä õºãæëèéí áýðõøýýëòýé èðãýí çîð÷èõ áîëîìæ ìóó õýâýýðýý áàéíà.

Ýð¿¿ë ìýíäýý õàìãààëóóëàõ, ýìíýëãèéí òóñëàìæ àâàõ ýðõýý ýäýëæ ÷àäàæ áàéãàà ýñýõ òàëààð ñóäàëãààíä îðîëöîã÷äûí 40.8 õóâü íü ÷àääàã, 38 õóâü íü ÷àääàãã¿é, 1.4 õóâü íü áîëîìæã¿é, ¿ëäñýí õýñýã íü ìýäýõã¿é ãýæ õàðèóëñàí áàéíà. Ýíý ñóäàëãàà Óëààíáààòàð õîòîä õèéãäñýí ó÷èð õºäººãèéí õºãæëèéí áýðõøýýëòýé èðãýäèéí ñàíàà áîäëûã èëýðõèéëæ ÷àäàõã¿é þì.

45


3.3 Íèéãìèéí õàìãààëàë. Õºãæëèéí áýðõøýýëòýé èðãýäèéí òóõàéä íèéãìèéí õàëàìæ, õàìãààëàë íü õàìãèéí ºðãºí õ¿ðýýòýé ÿðèãääàã, áàñ îëîí ýìçýã àñóóäëûã áèé áîëãîæ áàéäàã íàðèéí òºâºãòýé ¿éë ÿâö þì.

Õóóëü ýðõ ç¿éí áàòàëãààÕÁÕ¿ì¿¿ñèéí ýðõèéí òóõàé êîíâåíöèéí 28 äóãààð ç¿éëä: “Îðîëöîã÷ óëñóóä íü õ¿ðýëöýõ¿éö õîîë õ¿íñ, õóâöàñ, îðîí áàéðààð õàíãàãäàõ ýðõ, àìüäðàëûí íºõöëºº òàñðàëòã¿é ñàéæðóóëàõ ÿâäëûã îðîëöóóëàí õºãæëèéí áýðõøýýëòýé õ¿ì¿¿ñ, òýäíèé ãýð á¿ë àìüæèðãààíû õ¿ðýëöýõ¿éö ò¿âøèíä áàéõ ýðõèéã õ¿ëýýí çºâøººð÷, ýíýõ¿¿ ýðõèéã ýäëýõ ÿâäëûã õºãæëèéí áýðõøýýëèéí óëìààñ ¿ë àëàã÷ëàõ ¿íäñýí äýýð õºõè¿ëýí äýìæèõ çîõèñòîé àðãà õýìæýý àâíà.” ãýæ çààñàí áèé.

Ìîíãîë Óëñûí ¯íäñýí õóóëèéí 16.5-ä “ªíäºð íàñëàõ, õºäºëìºðèéí ÷àäâàð àëäàõ, õ¿¿õýä òºð¿¿ëýõ, àñðàõ áîëîí õóóëüä çààñàí áóñàä òîõèîëäîëä ýä, ìºíãºíèé òóñëàìæ àâàõ ýðõòýé”, Íèéãìèéí äààòãàëûí áàãö õóóëü, õàëàìæèéí áàãö õóóëü, 2008 îíä øèíý÷ëýãäñýí õºãæëèéí áýðõøýýëòýé èðãýíèé íèéãìèéí õàìãààëëûí òóõàé õóóëü çýðýã õóóëü òîãòîîìæóóäàä õºãæëèéí áýðõøýýëòýé èðãýäèéí íèéãìèéí õàìãààëëûí òàëààðõ ýðõ ç¿éí çîõèöóóëàëò õèéãäñýí áàéíà.

Õºãæëèéí áýðõøýýëòýé èðãýäèéí áàéãóóëëàãóóäûí ñàíàëûã õàðãàëçàí 2008 îíû 1 ä¿ãýýð ñàðûí 15-íû ºäðèéí õóóëèàð õºãæëèéí áýðõøýýëòýé èðãýíèé íèéãìèéí õàìãààëëûí òóõàé õóóëèéí çîðèëòûã “õºãæëèéí áýðõøýýëòýé èðãýíèéã íèéãìèéí õàðèëöààíä àëèâàà ÿëãàâàðã¿éãýýð òýãø îðîëöóóëàõ íºõöëèéã á¿ðä¿¿ëýõ, òýäíèé ºâºðìºö õýðýãöýýíä ò¿øèãëýñýí íèéãìèéí õàìãààëëûí ¿éë÷èëãýý ¿ç¿¿ëýõ, ýíý òàëààð èðãýí, õóóëèéí ýäãýýäèéí õ¿ëýýõ õàðèóöëàãûã òîäîðõîéëîõòîé õîëáîãäñîí õàðèëöààã çîõèöóóëàõàä îðøèíî“ ãýæ ººð÷èëñºí íü Õºãæëèéí áýðõøýýëòýé èðãýäèéí òàëààð áàðèìòëàõ áîäëîãî, ýðõ ç¿éí îð÷èíä ãàðñàí òîì äýâøèë áîëñîí þì.

Õýðýãæèëòèéí áàéäàëÒýòãýâýð, òýòãýìæèéí áîäëîãî ¿éë àæèëëàãààãààð äàìæóóëàí õºãæëèéí áýðõøýýëòýé èðãýíèé íèéãìèéí õàìãààëëûí ýðõèéã õàíäàã. Ìîíãîë óëñûí õýìæýýíä Ýìíýëýã-õºäºëìºð ìàãàäëàõ êîìèññûí òàéëàíãààð 16-ààñ äýýø íàñíû 97201 õ¿í õºãæëèéí áýðõøýýëòýé ãýæ òîãòîîãäñîí áàéíà. Ìîíãîëûí Õºãæëèéí Áýðõøýýëòýé Èðãýäèéí Áàéãóóëëàãóóäûí ¯íäýñíèé Õîëáîîíû ÿâóóëñàí ñóäàëãààãààð íèéò 81005 õºãæëèéí áýðõøýýëòýé õ¿ì¿¿ñ áàéãààãèéí 48489 íü 18-ààñ äýýø

46


íàñíûõ, 32516 íü 18-ààñ äîîø íàñíû õºãæëèéí áýðõøýýëòýé õ¿¿õýä áàéíà ãýñýí ñóäàëãàà ãàð÷ýý. Õºãæëèéí áýðõøýýëèéí òóõàé îéëãîëòîîñ õàìàààð÷ òîîí ìýäýýëëèéí çºð¿¿ ãàðäàã. Öààøäàà îéëãîëòûí çºð¿¿ã àðèëãàæ, íýãäñýí òîî á¿ðòãýëèéí àðãà÷èëàëòàé áîëîõ ¸ñòîé.

Íèéãìèéí äààòãàëûí ñàíãààñ òýòãýâýð, òýòãýìæ àâàõ ýðõ ¿¿ñýýã¿é õºãæëèéí áýðõøýýëòýé èðãýä íèéãìèéí õàëàìæèéí ñàíãààñ òýòãýâýð, òýòãýìæ, õºíãºëºëò ¿éë÷èëãýý àâ÷ áàéíà.

Õ¿ñíýãò 9. Íèéãìèéí äààòãàëûí ñàíãààñ çàðöóóëæ áóé õºðºíãº22

(ñ¿¿ëèéí 5 æèëèéí ä¿íãýýð)

Ä\ä Îí Õ¿íèé òîî Íèéãìèéí äààòãàëûí ñàíãààñ òýòãýâýð àâàã÷äûí òîî

Òýòãýâýðò çàðöóóëñàí õºðºíãº/òýðáóì/

1 2004 81966 52319 17817.08

2 2005 87104 54515 20746.4

3 2006 89338 55290 22134.9

4 2007 92617 57914 39825.2

5 2008 97201 58749 57030.1

Íýã õ¿íä îíîãäîõ òýòãýâðèéí äóíäàæ õýìæýý æèëä 970741.62 òºãðºã, ñàðä 970741.62 : 12ñàð =80895.1òºãðºã áîëæ áàéíà. Ýíý òîî õýð çîõèñòîé òàëààð íàðèéí ñóäàëãàà áàéõã¿é ÷ ãýñýí åðºíõèéäýý àìüäðàë àõóéä õààíà íü ÷ õ¿ðäýãã¿é ãýäãèéã õýí á¿õýí ìýäíý.

Õ¿ñíýãò 10. Íèéãìèéí õàëàìæèéí ñàíãààñ çàðöóóëæ áóé õºðºíãº23

(ñ¿¿ëèéí 5 æèëèéí ä¿íãýýð)

Ä\ä Îí Õ¿íèé òîî

Íèéãìèéí õàëàìæèéí ñàíãààñ òýòãýâýð àâàã÷äûí òîî

Òýòãýâýðò çàðöóóëñàí õºðºíãº/òýðáóì/

1 2004 81966 29647 4899.8

2 2005 87104 32589 5297.8

3 2006 89338 34048 8083.9

4 2007 92617 22466 /34703/ 7611.3

5 2008 97201 36789 /38452 ÝÕÌÊ/ 16092.7

22 ÓÍÄÅÃàçðûí òàéëàí23 ÓÕÕ¯Ãàçðûí òàéëàí

47


Íýã õ¿íä îíîãäîõ òýòãýâðèéí äóíäàæ õýìæýý æèëä 437432.4 òºãðºã, ñàðä 437432.4: 12ñàð =36452.7 òºãðºã áîëæ áàéíà.

Íèéãìèéí äààòãàëûí ñàíãààñ òýòãýâýð àâàã÷èä íèéò õºãæëèéí áýðõøýýëòýé èðãýäèéí 60.4 õóâü, Íèéãìèéí õàëàìæèéí ñàíãààñ òýòãýâýð àâàã÷èä 39.6 õóâèéã ýçýëæ áàéíà. ÌÕÁÈÁ¯-íèé õîëáîîíû ñóäàëãààíû ä¿íãýýð 48489 õºãæëèéí áýðõøýýëòýé èðãýí áàéãààã äýýðõè õóâèàð áîäîæ ¿çâýë 29287 õ¿í íèéãìèéí äààòãàëûí ñàíãààñ,19202 õ¿í íèéãìèéí õàëàìæèéí ñàíãààñ òýòãýâýð àâàõààð ãàð÷ áàéíà. 2008 îíä çàðöóóëñàí çàðäëûã ýäãýýðò õóâààâàë õºãæëèéí áýðõøýýëòýé èðãýí ñàðä 1947283.4:12=162273.6 òºãðºãèéí òýòãýâýð äààòãàëûí ñàíãààñ, 838074.2:12=69839.5 òºãðºãèéí òýòãýâýð õàëàìæèéí ñàíãààñ àâàõ áîëîëöîî áàéíà. Ýñâýë 29287*970741.62=28.4 òýðáóì, 19202* 437432.4=8.4 òýðáóì íèéò 36.8 òýðáóì òºãðºã çàðöóóëæ, 36.3 òýðáóì òºãðºã õýìíýõýýð áàéíà.

Íºõöºëò ìºíãºí òýòãýìæèíä 2007 îíä 97909 õ¿íä 14.2 òýðáóì òºãðºã çàðöóóëñàí áºãººä ¿¿íýýñ õýäýí õºãæëèéí áýðõøýýëòýé õ¿íä îëãîñîí òóõàé íàðèéí ìýäýý àëãà áàéíà. 16-ààñ äîîø íàñíû, õºãæëèéí áýðõøýýëòýé õ¿¿õäýä îëãîõ òýòãýâðèéã ýöýã, ýõ, ýñõ¿ë àñðàí õàìãààëàã÷, õàðãàëçàí äýìæèã÷èä íü îëãîíî.(24000òºãðºã)

ÕÁÈÁ¯Õ-íèé õîëáîîíîîñ ÿâóóëñàí ñóäàëãààíä õàìðàãäñàí õºãæëèéí áýðõøýýëòýé èðãýíòýé ºðõèéí 60 õóâü íü 30-50 ìÿíãàí òºãðºãèéí îðëîãîòîé áàéíà. Õºãæëèéí áýðõøýýëòýé èðãýäèéí íèéãìèéí õàìãààëëûí òóõàé õóóëèíä çààñíààð õºãæëèéí áýðõøýýëòýé èðãýä äàðààõü õºíãºëºëò ýäëýíý. ¯¿íä:

Á¿ðýí õàðààã¿é, á¿ðýí õýëã¿é ä¿ëèé, îäîé èðãýí áîëîí áàéíãûí àñàðãàà øààðäëàãàòàé õºäºëìºðèéí ÷àäâàðàà á¿ðýí àëäñàí õºãæëèéí áýðõøýýëòýé èðãýíä îðîí ñóóöíû õºëñ òºëºõºä, õýðýâ íèéòèéí õàëààëòã¿é ñóóö, ãýðò àìüäàðäàã áîë ò¿ëø õóäàëäàí àâàõàä íü æèëä íýã óäàà ìºíãºí òóñëàìæ îëãîõ; (140000 òºãðºã)

18 õ¿ðòýëõ íàñíû õºãæëèéí áýðõøýýëòýé õ¿¿õäèéí äîòîîäîä õèéëãýñýí ïðîòåçèéí ¿íèéã 3 æèë òóòàì íýã óäàà 100 õóâü íºõºí îëãîõ

¯éëäâýðëýëèéí îñîë, ìýðãýæëýýñ øàëòãààëñàí ºâ÷íèé äààòãàëûí ñàíãààñ ïðîòåç õèéëãýõ, ñýðãýýí çàñàëòòàé õîëáîãäñîí õºíãºëºëò àâàõ ýðõ ¿¿ñýýã¿é õºãæëèéí áýðõøýýëòýé èðãýíèé äîòîîäîä õèéëãýñýí ïðîòåçèéí ¿íèéã 5 æèë òóòàì íýã óäàà 100 õóâü íºõºí

48


îëãîõ;18 õ¿ðòýëõ íàñíû õºãæëèéí áýðõøýýëòýé õ¿¿õýä, ò¿¿í÷ëýí

¿éëäâýðëýëèéí îñîë, ìýðãýæëýýñ øàëòãààëñàí ºâ÷íèé äààòãàëûí ñàíãààñ ïðîòåç õèéëãýõ, ñýðãýýí çàñàëòòàé õîëáîãäñîí õºíãºëºëò àâàõ ýðõ ¿¿ñýýã¿é, õºãæëèéí áýðõøýýëòýé èðãýíèé äîòîîäîä õèéëãýñýí áîëîí õóäàëäàí àâñàí îðòîïåä, òýðãýíöýð çýðýã òóñãàé õýðýãñëèéí ¿íèéã 5 æèë òóòàì 100 õóâü íºõºí îëãîõ;

Õºãæëèéí áýðõøýýëòýé õ¿¿õýä áîëîí ò¿¿íèé àñðàí õàìãààëàã÷, õàðãàëçàí äýìæèã÷èéí òóñãàé ñóðãóóëüä èðæ, î÷èõ óíààíû çàðäëûã æèëä íýã óäàà õºíãºëºõ;

Ýì÷èëãýý, ñóâèëãàà øààðäëàãàòàé õºãæëèéí áýðõøýýëòýé õ¿¿õýä áîëîí ¿éëäâýðëýëèéí îñîë, ìýðãýæëýýñ øàëòãààëñàí ºâ÷íèé äààòãàëûí ñàíãààñ ïðîòåç õèéëãýõ, ñýðãýýí çàñàëòòàé õîëáîãäñîí õºíãºëºëò àâàõ ýðõ ¿¿ñýýã¿é õºäºëìºðèéí ÷àäâàðàà á¿ðýí àëäñàí èðãýí äîòîîäûí ðàøààí ñóâèëàëä ñóâèëóóëáàë íýã òàëûí çàðäàë, ýðõèéí áè÷ãèéí 50 õóâèéã æèëä íýã óäàà íºõºí îëãîõ;

Õºãæëèéí áýðõøýýëòýé õ¿¿õäèéí áîëîí õºäºëìºðèéí ÷àäâàðàà á¿ðýí àëäñàí èðãýíèé íýã õ¿¿õäèéí öýöýðëýãèéí õîîëíû çàðäëûí òºëáºðò õºíãºëºëò ¿ç¿¿ëýõ;

Íàñàíä õ¿ðñýí á¿ðýí õàðààã¿é èðãýíèé õàðèëöàà õîëáîîíû çàðäàëä õºíãºëºëò ¿ç¿¿ëýõ;

Íèéñëýëýýñ 1000 áà ò¿¿íýýñ äýýø êì àëñëàãäñàí ãàçàðò áàéíãà îðøèí ñóóäàã õºãæëèéí áýðõøýýëòýé õ¿í àéìãèéí íýãäñýí ýìíýëãèéí íàðèéí ìýðãýæëèéí ýì÷ íàðûí õÿíàëòûí êîìèññûí øèéäâýðýýð íèéñëýëä èðæ ýì÷ë¿¿ëýõ, øèíæèëãýý õèéëãýõ òîõèîëäîëä íýã òàëûí óíààíû çàðäëûã æèëä íýã óäàà íºõºí îëãîõ;

Õàðààã¿é õ¿íèé áðàéëûí ¿ñãýýð áè÷ñýí çàõèäàë, èë çàõèäàë, áðàéë õýâëýë 10 êã õ¿ðòýëõ èëãýýìæèéã äîòîîäîä ¿íý òºëáºðã¿é ÿâóóëæ, õàðààã¿é õ¿íèé çîðèóëàëòòàé òåêíèê, òîíîã òºõººðºìæ, ìàòåðèàë õýðýãñëèéã äîòîîäîä ¿íý òºëáºðã¿é õ¿ðã¿¿ëýõ;

Á¿ðýí õàðààã¿é õ¿í ýìíýëãèéí áàéãóóëëàãûí ä¿ãíýëòýýð ýì÷ë¿¿ëýõ, ðàøààí ñóâèëàëä ñóâèëóóëàõààð àéìãààñ íèéñëýëä, íèéñëýëýýñ àéìàãò çîð÷èõ øààðäëàãàòàé áîëâîë èðæ áóöàõ óíààíû çàðäëûí 75 õóâèéã æèëä íýã óäàà íºõºí îëãîõ;

Õºãæëèéí áýðõøýýëòýé õ¿¿õýä íü õ¿¿õäèéí çóñëàíä àìàðâàë ýðõèéí áè÷ãèéí 50 õóâèéã æèëä íýã óäàà îëãîõ;

Íèéãìèéí äààòãàëûí õóóëü òîãòîîìæèíä çààñàí îðøóóëãûí òýòãýìæ àâàõ ýðõ ¿¿ñýýã¿é, õºãæëèéí áýðõøýýëòýé ãàíö áèå èðãýí íàñ áàðâàë ò¿¿íèé îðøóóëãûí çàðäàëä íèéãìèéí äààòãàëûí ñàíãààñ îëãîõ îðøóóëãûí òýòãýìæèéí 75 õóâüòàé òýíöýõ õýìæýýíèé ìºíãºí

49


òóñëàìæ îëãîõ;Ýíý õóóëèéí 3 äóãààð ç¿éëä çààñàí èðãýí íèéñëýë, àéìãèéí òºâèéí

íèéòèéí òýýâðèéí õýðýãñýë (òàêñèíààñ áóñàä)-ýýð îðîí íóòãèéí õàðúÿàëàë õàðãàëçàõã¿éãýýð ¿íý òºëáºðã¿é çîð÷èíî. Íèéñëýëèéí çàñàã äàðãûí çàõèðàìæèéí äàãóó Óëààíáààòàð õîòîä íèéòèéí òýýâðèéí õýðýãñëýýð çºâõºí íèéñëýëèéí õºãæëèéí áýðõøýýëòýé èðãýä ¿íýã¿é ÿâàõ ýðõòýé.

Õóäàëäàà, òýýâýð, õîëáîî ýð¿¿ë ìýíä, íèéòèéí ¿éë÷èëãýýíèé áàéãóóëëàãà õºãæëèéí áýðõøýýëòýé èðãýíä òýðã¿¿í ýýëæèíä ¿éë÷èëíý.

Îðîí ãýðã¿é á¿ðýí õàðààã¿é, á¿ðýí õýëã¿é ä¿ëèé, îäîé èðãýí áîëîí áàéíãûí àñàðãàà øààðäëàãàòàé õºäºëìºðèéí ÷àäâàðàà á¿ðýí àëäñàí õºãæëèéí áýðõøýýëòýé èðãýíä ãýð îëãîõ, îðîí ñóóöíû íºõöºë ñàéæðóóëàõ àðãà õýìæýýíä çàðöóóëàõ õºðºíãèéã Çàñãèéí ãàçàð òóõàéí æèëèéí óëñûí òºñºâò òóñãàíà.

Äýýðõ çààëòóóäûí äàãóó 2007 îíä 19912 õºãæëèéí áýðõøýýëòýé èðãýí 1.2 òýðáóì òºãðºãèéí õºíãºëºëò ¿éë÷èëãýý àâñàí áàéíà. Õàëàìæààð îëãîãäîæ áàéãàà òýðãýíöýð, òàÿã, ñîíñãîëûí àïïàðàòûí ÷àíàð ìóó, õÿìä ºðòºãòýé ç¿éë øàõàæ áàéãàà òóõàé ÒÁÁ-ûí ãàðãàñàí ãîìäëûã õàðãàëçàí 2008 îíû 1 ä¿ãýýð ñàðûí 15-íû ºäºð Õºãæëèéí áýðõøýýëòýé èðãýíèé íèéãìèéí õàìãààëëûí õóóëèíä ººð÷ëºëò îðæ, ÍÕÕÑàéäûí 2007 îíû 4 ä¿ãýýð ñàðûí 17-íû 48 òîîò òóøààëûí õàâñðàëòûí äàãóó ìºíãºí õýëáýðýýð îëãîæ áàéíà.

Õèéìýë ýðõòýí, îðòîïåä õýðýãñëèéí 4-5 ¿éëäâýð áàéäàã áºãººä ÍÕÕß-íû äýðãýäýõ Ñýðãýýí çàñàëòûí ¿íäýñíèé òºâ íü õÿìä ¿íýòýé áîëîâ÷ òîõèðîìæ ìóóòàé, õóâèéí ¿éëäâýð¿¿ä íü òîõèðîìæòîé áîëîâ÷ ºðòºã ºíäºðòýé ïðîòåç, îðòîïåäèéí õýðýãñýë õèéæ áàéíà. Ïðîòåç, îðòîïåäèéí õýðýãñë¿¿äèéí æèøèã ¿íèéã ÑÇ¯Òºâèéí ¿íýýð òîãòîîæ áàéãàà íü ñàéí ïðîòåç õèéëãýõ ñîíèðõîëòîé õºãæëèéí áýðõøýýëòýé èðãýäýä õ¿íäðýë ó÷ðóóëæ áàéíà. Òóñëàõ äýìæèõ õýðýãñýë (òýðãýíöýð, òàÿã, ñîíñãîëûí àïïàðàò ã.ì)-èéí ¿íèéã îëãîæ áàéãàà ÷ õàíãàìæèéí àñóóäëûã øèéäýýã¿é íü áýðõøýýë ó÷ðóóëæ áàéíà.

Õºãæëèéí áýðõøýýëòýé èðãýäýä àìüäðàëûí îëîí ¿éëäýë õèéõ, íýìýëò õýðýãñëýý àøèãëàõ ñóðãàëò õèéãääýãã¿é áàéíà. Õºãæëèéí áýðõøýýëòýé èðãýäèéí ýðõèéã õàíãàõ ÷èãëýëèéí ¿éë÷èëãýý äóòàãäàëòàé áàéíà.

50


3.5 Ñî¸ëûí àìüäðàëä îðîëöîõ, ÷ºëººò öàã, àìðàëòàà ºíãºð¿¿ëýõ, ñïîðòîîð õè÷ýýëëýõÕºãæëèéí áýðõøýýëòýé èðãýä ñî¸ëûí àìüäðàëä îðîëöîõ, ñïîðòîîð õè÷ýýëýõýä àìæèëò îëîõ á¿ðýí áîëîëöîîòîé ó÷ðààñ èéì áîëîëöîî íºõöºëèéã á¿ðä¿¿ëýõ íü ÷óõàë ãýäýã áîë ýðãýëçýýã¿é ç¿éëèéí íýã áîëæýý. ÕÁÈ áóñäûí àäèë àìðàëò ÷ºëººò öàãàà ºíãºð¿¿ëýõ òààòàé íºõöëººð õàíãàãäàõ ¸ñòîé.

Õóóëü ýðõ ç¿éí áàòàëãààÕºãæëèéí áýðõøýýëòýé õ¿ì¿¿ñèéí ýðõèéí òóõàé êîíâåíöèéí 30-ð ç¿éëä: “1. Îðîëöîã÷ óëñóóä ... õºãæëèéí áýðõøýýëòýé õ¿ì¿¿ñèéí äàðààõü ýðõèéã õàíãàõ çîõèñòîé á¿õèé ë àðãà õýìæýý àâíà: à.ñî¸ëûí á¿òýýëèéã õ¿ðòýýìæòýé õýëáýðýýð õ¿ðòýõ, á. òåëåâèçèéí õºòºëáºð, êèíî, òåàòð, áîëîí ñî¸ëûí áóñàä àðãà õýìæýýã õ¿ðòýýìæòýé õýëáýðýýð õ¿ðòýõ, â. òåàòð, ìóçåé, êèíî òåàòð, íîìûí ñàí, àÿëàë æóóë÷ëàëûí ¿éë÷èëãýý çýðýã ñî¸ëûí ¿çâýð, ¿éë÷èëãýý ýðõýëäýã ãàçðóóäàä íýâòðýõ áîëîìæòîé áàéõ áºãººä ò¿¿í÷ëýí õºøºº äóðñãàë áîëîí ¿íäýñíèé ñî¸ëûí à÷ õîëáîãäîë á¿õèé ãàçðóäàä ÷ ìºí õ¿ðýõ áîëîìæòîé áàéõ...”, “...õºãæëèéí áýðõøýýëòýé õ¿ì¿¿ñ ñïîðò, ÷ºëººò öàãàà ºíãºð¿¿ëýõ àÿëàë æóóë÷ëàëûí áàéãóóëëàãóóäàä õ¿ðýõ áîëîìæòîé áàéõ ÿâäëûã õàíãàõ, Õºãæëèéí áýðõøýýëòýé õ¿¿õä¿¿ä òîãëîîì íààäãàéä îðîëöîõ, àìðàëò ÷ºëººò öàãàà ñïîðòûí àðãà õýìæýý, òóõàéëáàë ñóðãóóëü äýýð çîõèîí áàéãóóëàãäàæ áàéãàà èéì òºðëèéí àðãà õýìæýýíä áóñàä õ¿¿õäèéí àäèë îðîëöîõ òýãø áîëîìæòîé áàéõ ÿâäëûã õàíãàõ...” ãýõ ìýò÷èëýí òîäîðõîé çààæýý.

Ìîíãîë Óëñûí ¯íäñýí õóóëèéí 16 äóãààð ç¿éëä: “ ...ñî¸ë, óðëàã, øèíæëýõ óõààíû ¿éë àæèëëàãàà ÿâóóëàõ, á¿òýýë òóóðâèõ, ¿ð øèìèéã íü õ¿ðòýõ ýðõòýé. Çîõèîã÷, øèíý á¿òýýë, íýýëòèéí ýðõèéã õóóëèàð õàìãààëíà” ãýæ çààñíû çýðýãöýý Õºãæëèéí áýðõøýýëòýé èðãýíèé íèéãìèéí õàìãààëëûí òóõàé õóóëüä íèéãìèéí õàìãààëëûí ýðõ ç¿éí îð÷èíã òîäîðõîéëñîí áàéíà.

Áîäëîãûí õýìæýýíä áîë Õºãæëèéí áýðõøýýëòýé èðãýäèéã äýìæèõ ¿íäýñíèé õºòºëáºð, Õºãæëèéí áýðõøýýëòýé õ¿¿õäèéí îðîëöîîã äýìæèõ äýä õºòºëáºð áàòëàãäàí õýðýãæèæ áàéíà. Áèåèéí òàìèð ñïîðòûí õóóëèíä (2007 îíû 8 äóãààð ñàðûí 03) õºãæëèéí áýðõøýýëòýé èðãýíèéã áèåèéí òàìèð, ñïîðòûí òàëààð äýìæèõ òîäîðõîé çààëò îðñîí áàéíà.

51


Õýðýãæèëòèéí áàéäàëÕºãæëèéí áýðõøýýëòýé èðãýäèéí áèåèéí òàìèð ñïîðò, àìðàëò ÷ºëººò öàãàà ºíãºð¿¿ëýõ õóóëèéí çààëò, áîäëîãûí õýðýãæèëò õàíãàëòã¿é áàéäàã. Õºãæëèéí áýðõøýýëòýé èðãýíä òîõèðîìæòîé îð÷èí á¿ðä¿¿ëñýí íýã ÷ ¿çâýð ¿éë÷èëãýýíèé ãàçàð àëãà. Àìðàëò ñóâèëàëûí ãàçðóóäàä òýäíèéã õ¿ëýýí àâ÷ ¿éë÷ëýõ ÿìàð ÷ íºõöºë á¿ðäýýã¿é áàéíà.

Áèåèéí òàìèð ñïîðòûí òóõàé õóóëèéí íýìýëò ººð÷ëºëò áàòëàãäñàíû äàðàà 2007 îíîîñ Áèåèéí òàìèð ñïîðòûí Óëñûí õîðîîíû äýðãýä õºãæëèéí áýðõøýýëòýé èðãýíèé øèãøýý áàã õè÷ýýëëýæ ýõýëñýí þì. Óã øèãøýý áàãèéí òàìèð÷èä ýð¿¿ë õ¿ì¿¿ñèéí àäèë õàíãàìæòàé áýëòãýë õèéñíèé ¿ð ä¿íä 2008 îíû Áýýæèíãèéí ïàðàîëèìïûí íààäìààñ Ä. Áààòàðæàâ àâàðãûí àëòàí ìåäàëü àâëàà. Öààøèä õºãæëèéí áýðõøýýëòýé èðãýäèéí õè÷ýýëëýõ ñïîðòûí òºðëèéã îëøðóóëàõ, áýëòãýë ñóðãóóëèëòûí îð÷èí, òåõíèê òîíîã òºõººðºìæèéí õàíãàëòûã ñàéæðóóëàõ çýðýã çîðèëò ÷óõëààð òàâèãäàæ áàéíà.

Ìºí Çàñãèéí ãàçðûí 2007 îíû 208 òîîò òîãòîîëä ººð÷ëºëò îðóóëñíààð õºãæëèéí áýðõøýýëòýé òàìèð÷èí ýð¿¿ë òàìèð÷íû íýãýí àäèë ¿íýëýãäýõ áîëñîí íü õºãæëèéí áýðõøýýëòýé õ¿¿õýä çàëóóñûí ñïîðòîîð õè÷ýýëëýõ ñîíèðõëûã íýìýãä¿¿ëæ áàéíà. 2009 îíä ñîíñãîëûí áýðõøýýëòýé èðãýäèéí Ñóðäî îëèìïûí àâàðãààð Ìîíãîë çàëóó òîäîðëîî. Ýíý á¿õýí íü õºãæëèéí áýðõøýýëòýé èðãýäýä èòãýë íàéäâàð òºð¿¿ëñýí ¿éë ÿâäàë áîëñîí þì.

4. Õóâèéí õàëäàøã¿é ýðõ. Õºãæëèéí áýðõøýýëòýé èðãýäèéí õóâèéí õàëäàø¿é ýðõèéã õàìãààëàõ íü áóñàä õ¿ì¿¿ñèéí èéì òºðèéí ýðõèéã õàìãààëàõààñ íýëýýä ÿëãààòàé, ºâºðìºö ¿éë ÿâö áàéäãààðàà îíöëîã áèëýý.

Õóóëü ýðõ ç¿éí áàòàëãààÕºãæëèéí áýðõøýýëòýé õ¿ì¿¿ñèéí ýðõèéí òóõàé êîíâåíöèéí 14 ä¿ãýýð ç¿éëä: “Îðîëöîã÷ óëñóóä ... õºãæëèéí áýðõøýýëòýé õ¿íèé äàðààõü ýðõèéã õàíãàíà:

à. ýðõ ÷ºëººòýé áàéõ, õóâèéí õàëäàøã¿é ýðõýý ýäëýõ, á. õóóëüä çààñàí ¿íäýñëýë, æóðìààñ ãàäóóð òýäãýýð õ¿íèé ýðõ ÷ºëººã ¿ë õàñàõ, ýñõ¿ë çºâõºí õóóëüä íèéöñýí æóðìûí äàãóó ýðõ ÷ºëººã õàñàõ áîëîí àëü ÷ òîõèîëäîëä õºãæëèéí áýðõøýýë íü ýðõ ÷ºëººã íü õàñàõ ¿íäýñëýë áîëîõã¿é áàéõ, â. Õýðýâ õºãæëèéí áýðõøýýëòýé õ¿íèé ýðõ ÷ºëººã

52


àëèâàà æóðìûí äàãóó õàññàí áîë óã òîõèîëäîëä îðîëöîã÷ óëñóóä íü áóñàäòàé àäèë òýãø íºõöëèéí ¿íäñýí äýýð áîëîìæèò õýðýãëýãäýõ¿¿íýýð õàíãàõûã îðîëöóóëàí ýíýõ¿¿ êîíâåíöèéí çîðèëãî, çàð÷èì áîëîí îëîí óëñûí õ¿íèé ýðõèéí õýì õýìæýýíä íèéöñýí áàéäëààð òýäýíä õàíäàõ ÿâäëûã õàíãàíà” ãýæ íýëýýä òîäîðõîé çààñàí áàéíà.

Ìîíãîë Óëñûí ¯íäñýí õóóëèéí 16 ç¿éëèéí 13, 14 äýõ õýñýãò áàéãàà “Õóóëüä çààñàí ¿íäýñëýë, æóðìààñ ãàäóóð äóð ìýäýí õýíèéã ÷ íýãæèõ, áàðèâ÷ëàõ, õîðèõ, ìºðäºí ìºøãèõ, ýðõ ÷ºëººã íü õÿçãààðëàõûã õîðèãëîíî. Õýíä áîëîâ÷ ýð¿¿ ø¿¿ëò òóëãàæ, õ¿íëýã áóñ, õýðöãèé õàíäàæ, íýð òºðèéã íü äîðîìæèëæ áîëîõã¿é. Èðãýíèé õóâèéí áà ãýð á¿ë, çàõèäàë õàðèëöààíû íóóöûã õóóëèàð õàìãààëíà. Èðãýíèé îðîí áàéðíû õàëäàøã¿é áàéäëûã ìºí õóóëèàð õàìãààëíà. ªºðºº ººðèéíõºº ýñðýã ìýä¿¿ëýã ãàðãóóëàõààð øàõàëò ¿ç¿¿ëýõ, õ¿÷ õýðýãëýõèéã õîðèãëîíî. Ãýì áóðóóòàé íü ø¿¿õýýð íîòëîãäîõ õ¿ðòýë õýíèéã ÷ ãýìò õýðýã ¿éëäñýí ãýì áóðóóòàéä òîîöîæ ¿ë áîëíî” ãýñýí çààëòóóä íü õºãæëèéí áýðõøýýëòýé õ¿íèé õóâüä ìºí íýãýí àäèë õýðýãæèõ ó÷èðòàé.

Õýðýãæèëòèéí áàéäàëÕºãæëèéí áýðõøýýëòýé èðãýíèé õóâèéí õëäàøã¿é äàðõàí ýðõèéí õýðýãæèëòèéí òàëààð òºðèéí áîëîí òºðèéí áóñ ÿìàð ÷ áàéãóóëëàãààñ ÿâóóëñàí òîäîðõîé ñóäàëãàà áàéõã¿é, á¿ðòãýë ìýäýýëýë ÷ àëãà áàéíà.

5. Òýãø ýðõ. Õ¿íèé ýðõèéã õàíãàí õýðýãæ¿¿ëýõ àæëûí õ¿ðýýíä õàìãèéí ÷óõëààð òàâèãääàã ýðõèéí òºðºë áîë òýãø ýðõèéí çàð÷èì þì. Õ¿í á¿ð õóóëèéí ºìíº àäèë òýãø áàéõààñ ýõëýýä àìüäðàëûí áóñàä õ¿ðýýíä òýãø áàéõ ¿çýë ñàíààã ýíý ýðõ èëýðõèéëíý.

Õóóëü ýðõ ç¿éí áàòàëãààÕºãæëèéí áýðõøýýëòýé õ¿ì¿¿ñèéí ýðõèéí òóõàé êîíâåíöèéí 12 äóãààð ç¿éëä: 1. Îðîëöîã÷ óëñóóä íü õºãæëèéí áýðõøýýëòýé õ¿ì¿¿ñ íü áóñàä õ¿íèé íýãýí àäèë õóóëèéí ºìíº àäèë òýãø áàéõ ýðõòýéã äàõèí íîòîëæ áàéíà. 2. Îðîëöîã÷ óëñóóä íü õºãæëèéí áýðõøýýëòýé õ¿ì¿¿ñ íü àìüäðàëûí á¿õèé ë õ¿ðýýíä áóñàäòàé àäèë òýãø áàéõ ¿íäñýí äýýð ýðõ ç¿éí ÷àäàìæòàé áàéõ ÿâäëûã õ¿ëýýí çºâøººðíº. 3. Îðîëöîã÷ óëñóóä íü õºãæëèéí áýðõøýýëòýé õ¿ì¿¿ñ ýðõ ç¿éí ÷àäàìæàà õýðýãæ¿¿ëýõýä íü øààðäàãäàõ äýìæëýã òóñëàëöààã õ¿ðòýýìæòýé áàéëãàõ ¿¿äíýýñ øààðäëàãàòàé àðãà õýìæýý àâíà.

Õºãæëèéí áýðõøýýëòýé õ¿ì¿¿ñèéí ýä õºðºíãº ýçýìøèõ, ò¿¿íèéã

53


ºâëºõ, ñàíõ¿¿ãèéí ¿éë àæèëëàãàà ýðõëýõ áîëîí áàíêíû çýýë, ¿ë õºäëºõ õºðºíãèéí áàðüöààò çýýë áîëîí áóñàä òºðëèéí ñàíõ¿¿ãèéí ¿éë÷èëãýýã òýãø õ¿ðòýõ ýðõèéã áàòàëãààæóóëàõ çîðèëãîîð øààðäëàãàòàé, ¿ð ä¿íòýé àðãà õýìæýý àâàõ áºãººä õºãæëèéí áýðõøýýëòýé õ¿íèé ýä õºðºíãèéã õ¿ñýë çîðèãèéã íü ¿ë õàìààðàí õóðààõã¿é áàéõ ÿâäëûã áàòàëãààæóóëíà” ãýæ ìàø äýëãýðýíã¿é áºãººä íàðèéâ÷ëàí òîäîðõîéëæýý.

Ìîíãîë Óëñûí ¯íäñýí õóóëèéí 11 ä¿ãýýð ç¿éë “ Óëñ òºð, ýäèéí çàñàã, íèéãýì ñî¸ëûí àìüäðàë, ãýð á¿ëèéí õàðèëöààíä ýðýãòýé, ýìýãòýé òýãø ýðõòýé. Ãýðëýëò íü õóóëèàð òîãòîîñîí íàñàíä õ¿ðñýí ýðýãòýé, ýìýãòýé õî¸ðûí òýãø ýðõ, ñàéí äóðûí õàðèëöààíä ¿íäýñëýíý. Ãýð á¿ë, ýõ íÿëõàñ, õ¿¿õäèéí àøèã ñîíèðõëûã òºð õàìãààëíà” ãýæ çààñàí áèëýý.

Õýðýãæèëòèéí áàéäàëÕºãæëèéí áýðõøýýëòýé èðãýäèéí òóõàéä òýãø ýðõèéí çàð÷èì õýð çýðýã õýðýãæèæ áóéã õàðóóëàõ ÿìàð íýã ìýäýýëýë, òîîöîî ñóäàëãàà îäîîãîîð ¿ã¿é áàéíà. Èéìä òýãø ýðõèéí õýðýãæèëòèéíã òàäëààð ÿìàð íýã ç¿éë ÿðèõ áîëîìæ àëãà. Åð íü Ìîíãîë Óëñàä õºãæëèéí áýðõøýýëòýé èðãýíèé ýðõ ç¿éí ÷àäàìæòàé áàéäëûã á¿õ òàëààð áàòàëãààæóóëààã¿é ó÷ðààñ íèéãìèéí àìüäðàëä ýðõ ç¿éí ÷àäàìæòàé îðîëöîæ ÷àäàæ áàéãàà ýñýõèéã ¿íýëæ ä¿ãíýõ áîëîëöîî õÿçãààðëàãäìàë áàéíà.

54


Äºðºâ. ØÀËÃÓÓÐ ¯Ç¯¯ËÝËÒ¯¯Ä

Øàëãóóð ¿ç¿¿ëýëò áîëîâñðóóëàõ àðãà ç¿éÄýëõèéí ºíöºã áóëàí á¿ðò, íèéãìèéí ÿíç á¿ðèéí äàâõàðãàä õºãæëèéí áýðõøýýëòýé 600 ñàÿ ãàðóé õ¿ì¿¿ñ àìüäàð÷ áàéíà. Ýäãýýðèéí èõýíõ íü õºãæèë áóóðàé áîëîí õºãæèæ áàéãàà îðíóóäàä áàéíà. Õºãæëèéí áýðõøýýëòýé õ¿íèé ýðõèéã õàìãààëàõ, òýäýíä òóëãàð÷ áóé íèéãìèéí ñºðºã íºëººëëèéã àðèëãàõ áîëîí õºãæèíã¿é, õºãæèæ áàéãàà àëü ÷ îðîíä òýäãýýð õ¿ì¿¿ñ áóñäûí àäèë èðãýíèé, óëñ òºðèéí, ýäèéí çàñãèéí á¿õèé ë õ¿ðýýíä îðîëöîõ ÿâäëûã äýìæèõ àñóóäàë ÷óõàë÷ëàãäàæ áàéíà.

¯íäýñíèé çàñãèéí ãàçðóóä áîëîí èðãýíèé íèéãìèéí áàéãóóëëàãóóäààñ õºãæëèéí áýðõøýýëòýé õ¿íèé ýðõèéí øàëãóóð ¿ç¿¿ëýëòèéã áîëîâñðóóëàí õýðýãæ¿¿ëýõ ñàíàà÷èëãà ãàðñààð áàéãàà áîëîâ÷ òèéì øàëãóóð ¿ç¿¿ëýëò áîëîí ò¿¿íèéã áîëîâñðóóëàõ àðãà ç¿é ÷ áèé áîëîîã¿é áàéíà. Õàðèí õºãæëèéí áýðõøýýëòýé õ¿ì¿¿ñèéí ýðõèéí òóõàé êîíâåíöèéã íýìýëò ïðîòîêîëûí õàìò 2006 îíû 12 äóãààð ñàðûí 13-íû ºäºð Íýãäñýí ¯íäýñòíèé Áàéãóóëëàãà (Í¯Á)-ûí Åðºíõèé Àññàìáëåéí (ÅÀ) 61 ä¿ãýýð ÷óóëãàíààð õýëýëöýí áàòàëæ, ò¿¿íä “Õºãæëèéí áýðõøýýëòýé á¿õ õ¿í õ¿íèé á¿õ ýðõ, ¿íäñýí ýðõ ÷ºëººã á¿ðýí ä¿¿ðýí ýäëýõ ÿâäëûã õàíãàõ, õàìãààëàõ, õºõè¿ëýí äýìæèõ, ò¿¿í÷ëýí òýäíèé íýð òºð, íàíäèí ÷àíàðûã õ¿íäýòãýí äýìæèõ” çîðèëòûã äýâø¿¿ëæýý. Ýíý íü õºãæëèéí áýðõøýýëòýé õ¿íèé ýðõèéí øàëãóóð ¿ç¿¿ëýëòèéã áîëîâñðóóëàõàä àðãà ç¿éí õóâüä ¿íäýñ áîëãîõ ãîë ¿çýë ñàíàà çàð÷ìûã òîäîðõîéëñîí îëîí óëñûí õýìæýýíèé ñóóðü áàðèìò áè÷èã áîëæ áàéíà.

Îäîî 143 óëñ ãýðýýíä ãàðûí ¿ñýã çóðæ, 74 îðîí óã êîíâåíöèä íýãäýí îðñîí áàéíà. Ìîíãîë Óëñûí Èõ Õóðàë 2008 îíû 12 äóãààð ñàðûí 19-íä “Õºãæëèéí áýðõøýýëòýé õ¿ì¿¿ñèéí ýðõèéí òóõàé êîíâåíöèéã íýìýëò ïðîòîêîëûí õàìò “ ñî¸ðõîí áàòàëñàí áºãººä 2009 îíû 5 äóãààð ñàðûí 13-íä àëáàí ¸ñîîð íýãäýí îðñîí áàéíà.

Ìºí 2005 îíä Ìîíãîë Óëñûí Èõ Õóðàë “Ìîíãîë óëñûí Ìÿíãàíû õºãæëèéí çîðèëòóóä”-ûã áàòàëñàí áºãººä íýìæ “Õ¿íèé ýðõèéã áàòàëãààæóóëæ, àðä÷èëñàí çàñàãëàëûã áýõæ¿¿ëýõ” ãýñýí 9 äýõ çîðèëãûã øèíýýð áàòàëñàí þì.

55


Õºãæëèéí áýðõøýýëòýé õ¿ì¿¿ñèéí ýðõèéã õàíãàõ, õàìãààëàõ, õºõ¿¿ëýí äýìæèõ òàëààð “Õºãæëèéí áýðõøýýëòýé õ¿ì¿¿ñèéí ýðõèéí òóõàé êîíâåíöè”-ä òóñãàãäñàí çîðèëãî, çîðèëòóóäûí õýðýãæèëòèéã õàíãàõàä õºãæëèéí áýðõøýýëòýé èðãýäèéí ºâºðìºö õýðýãöýýã òóñãàñàí ýðõ ç¿éí îð÷èíã á¿ðä¿¿ëýõ, ò¿¿íèéã õýðýãæ¿¿ëýõ îíîâ÷òîé ìåõàíèçì áèé áîëãîõ àñóóäàë ÷óõàë ¿¿ðýãòýé áºãººä ¿¿íèéã ãàãöõ¿¿ õºãæëèéí áýðõøýýëòýé èðãýäèéí îðîëöîîã õàíãàñíààð øèéäâýðëýæ ÷àäíà. ªºðººð õýëáýë, õ¿íèé ýðõýä ñóóðèëñàí, øóäàðãà ̧ ñ, õóóëèéã äýýäýëñýí, èðãýíèé íèéãìèéí îðîëöîîã õàíãàñàí, èë òîä áàéäëûã ýðõýìëýñýí, õàðèóöëàãà á¿õèé àðä÷èëñàí çàñàãëàëûí ¿åä ë á¿ðýí ä¿¿ðýí õýðýãæèõ áîëîëöîîòîé ãýñýí ¿ã. Ýíý óòãààðàà Ìÿíãàíû Õºãæëèéí çîðèëòóóäòàé ÿëàíãóÿà “Õ¿íèé ýðõèéã áàòàëãààæóóëæ, àðä÷èëñàí çàñàãëàëûã áýõæ¿¿ëýõ Ìÿíãàíû õºãæëèéí 9 äýõ çîðèëãûã õýðýãæ¿¿ëýõýä äýìæëýã ¿ç¿¿ëýõ øàò II òºñºëòýé íÿãò óÿëäàæ áàéãàà þì.

ÕÁÕ¿íèé ýðõèéí øàëãóóð ¿ç¿¿ëýëòèéã òîäîðõîéëîõ ¿çýë ñàíàà, çàð÷èì. ÕÁÕ¿íèé ýðõèéí øàëãóóð ¿ç¿¿ëýëòèéã òîäîðõîéëîõäîî Õºãæëèéí áýðõøýýëòýé õ¿ì¿¿ñèéí ýðõèéí òóõàé êîíâåíöè, ò¿¿íèé íýìýëò ïðîòîêîëûí ãîë çàð÷èì, ¿çýë ñàíààã óäèðäëàãà áîëãîõûí çýðýãöýý:Õ¿íèé ýðõèéí ò¿ãýýìýë òóíõàãëàë, Ýäèéí çàñàã, íèéãýì, ñî¸ëûí ýðõèéí òóõàé îëîí óëñûí ïàêò,

Èðãýíèé áîëîí óëñ òºðèéí ýðõèéí òóõàé îëîí óëñûí ïàêò, Õ¿¿õäèéí ýðõèéí êîíâåíöè, Ýìýãòýé÷¿¿äèéã àëàã÷ëàõ á¿õ

õýëáýðèéã óñòãàõ òóõàé îëîí óëñûí êîíâåíöè, Îëîí óëñûí Õºäºëìºðèéí áàéãóóëëàãûí 159-ð êîíâåíöè, Ýð¿¿äýí ø¿¿õ áîëîí áóñàä õýëáýðýýð õýðöãèé, õ¿íëýã áóñààð áóþó

õ¿íèé íýð òºðèéã äîðîìæëîí õàðüöàæ, øèéòãýõèéí ýñðýã êîíâåíöè, Àðüñ ¿íäñýýð àëàã÷ëàõ ¿çëèéí á¿õ õýëáýðèéã óñòãàõ òóõàé îëîí

óëñûí êîíâåíöèóäàä òóñãàãäñàí õ¿íèé ýðõèéí õýì õýìæýýí¿¿äèéã ¿íäýñ áîëãîëîî.

Äýýðõ áàðèìò áè÷ã¿¿äýä òóñãàãäñàí õàìãèéí íèéòëýã áºãººä ñóóðü øèíæýé ãîë ¿çýë ñàíàà íü “ Õ¿í á¿ð õ¿íèé á¿õèé ë ýðõ, ýðõ ÷ºëººã àðüñ ¿íäýñ, àðüñíû ºíãº, õ¿éñ,õýë, øàøèí ø¿òëýã, óëñ òºðèéí áîëîí áóñàä ¿çýë áîäîë, ¿íäýñíèé áóþó íèéãìèéí ãàðàë, ýä õºðºíãº, ÿçãóóð óãñàà áîëîí áóñàä áàéäëûí ÿëãààã ýñ õàðãàëçàí ÿìàð ÷ àëàã÷ëàëã¿é ýäýëæ áàéõ“ ÿâäàë þì. Õºãæëèéí áýðõøýýëòýé õ¿íèé ýðõèéí øàëãóóð ¿ç¿¿ëýëòèéã áîëîâñðóóëàõäàà îíîë àðãà ç¿éí õóâüä äàðààõü ¿çýë ñàíàà, çàð÷ìûã áàðèìòàëñàí áîëíî. ¯¿íä:

56


Õºãæëèéí áýðõøýýë íü ººð÷ëºãäºí õóâüñàæ áàéäàã îéëãîëò áºãººä íèéãìèéí àìüäðàëä áóñäûí àäèë á¿ðýí ä¿¿ðýí ÷ºëººòýé îðîëöîõîä íü ñààä òîòãîð ó÷ðóóëàõóéö áèå ýðõòíèé ñîãîã, íèéãìèéí õàíäëàãà áîëîí îð÷íû õÿçãààðëàëòààñ ¿¿äýí áèé áîëäîã ç¿éë þì.

Õºãæëèéí áýðõøýýë íü õ¿íèé ÿëãààòàé áàéäëûí íýã õýñýã ãýäãèéã õ¿ëýýí çºâøººðºõ ¸ñòîé.

Õºãæëèéí áýðõøýýëòýé õ¿í áóñäûí àäèë ýðõèéí ñóáúåêò ìºí ãýñýí ¿çýë ñàíàà çàð÷ìóóäûã çàéëøã¿é àíõààðàõààñ ãàäíà Õºãæëèéí áýðõøýýëòýé õ¿ì¿¿ñèéí ýðõèéí òóõàé îëîí óëñûí êîíâåíöèéí çàð÷ìóóäûã õàðãàëçàí ¿çýõ õýðýãòýé.

Êîíâåíöèéí çàð÷ìóóä:Ñîíãîëò õèéõ ýðõ ÷ºëºº áîëîí õ¿íèé áèå äààñàí áàéäëûã îðîëöóóëàí

õ¿íèé íýð òºð, íàíäèí ÷àíàð, õóâèéí õàðààò áóñ áàéäëûã õ¿íäýòãýõ.Àëàã÷ëàõã¿é áàéõ.Íèéãýìä á¿ðýí ä¿¿ðýí, ¿ð ä¿íòýé îðîëöîõ áîëîí õàìðàãäàõ.Õºãæëèéí áýðõøýýëòýé õ¿ì¿¿ñèéí îíöëîã áàéäëûã õ¿íäýòãýõ,

òýäíèéã õ¿íèé ÿëãààòàé áàéäàë, õ¿í òºðºëòíèé íýã õýñýã ãýæ õ¿ëýýí àâàõ.

Òýãø áîëîìæ îëãîõÕ¿ðòýýìæòýé áàéõÝðýãòýé ,ýìýãòýé÷¿¿äèéí òýãø ýðõòýé áàéõÕºãæëèéí áýðõøýýëòýé õ¿¿õäèéí õóâüñàæ ººð÷ëºãäºõ ÷àäàìæèéã

õ¿íäýòãýõ áîëîí õºãæëèéí áýðõøýýëòýé õ¿¿õäèéí ººðèéí îíöëîã áàéäëàà õàäãàëàõ ýðõèéã õ¿íäýòãýí õàíäàõ.

Øàëãóóð ¿ç¿¿ëýëòèéã áîëîâñðóóëàõàä äîð äóðüäñàí ìýäýýëýë, àðãà ç¿éí ñóðâàëæóóäûã àëü áîëîõ ºðãºí àøèãëàõûã õè÷ýýñýí áîëíî.

Íýãä, 2003-2012 îíä Àçè, Íîìõîí Äàëàéí á¿ñèéí õºãæëèéí áýðõøýýëòýé èðãýäèéí á¿ðýí îðîëöîîã õàíãàñàí, ñààä òîãòâîðã¿é, õ¿íèé ýðõýä òóëãóóðëàñàí íèéãìèéã öîãöëîí á¿ðä¿¿ëýõ òàëààðõ ¿éë àæèëëàãààíû “Áèâàêîãèéí ìÿíãàíû õºòºëáºð, Ìîíãîë Óëñûí çàñãèéí ãàçðààñ 2006 îíû 11 ä¿ãýýð ñàðûí 19-íû 283 äóãààð òîãòîîëîîð áàòàëñàí “Õºãæëèéí áýðõøýýëòýé èðãýäèéã äýìæèõ ¿íäýñíèé õºòºëáºð, õºãæëèéí áýðõøýýëòýé õ¿¿õäèéí îðîëöîîã äýìæèõ äýä õºòºëáºðèéí ¿íýëãýý õèéõ øàëãóóðûã ñóóðü áîëãîí àøèãëàâ. Õî¸ðò, Ìîíãîë Óëñàä ºìíº íü õèéãäñýí “õºãæëèéí áýðõøýýëòýé èðãýäèéí ñîíãîõ, ñîíãîãäîõ ýðõ”-èéí ñóäàëãàà áîëîí Õºãæëèéí áýðõøýýëòýé èðãýäèéí õºíãºëºëò, ¿éë÷èëãýýíä õèéñýí ìîíèòîðèíãèéí òóðøëàãàä òóëãóóðëàâ. Ãóðàâò, Õºãæëèéí áýðõøýýëòýé èðãýäèéí îðîëöîõ

57


÷àäâàðûã õàðãàëçëàà. Äºðºâò, Ìîíãîëûí Õºãæëèéí Áýðõøýýëòýé Èðãýäèéí Áàéãóóëëàãóóäûí ¯íäýñíèé Õîëáîîíû àæëûí òóðøëàãûã àøèãëàâ. Ýíý á¿õíýýñ ¿íäýñëýí õºãæëèéí áýðõøýýëòýé èðãýäèéí ýðõèéí øàëãóóð ¿ç¿¿ëýëò íü äàðààõü øààðäëàãûã õàíãàñàí áàéõ ¸ñòîé ãýæ ¿çëýý. ¯¿íä:Õºãæëèéí áýðõøýýëòýé õ¿íèé ýðõèéí õýðýãæèëòýíä ìîíèòîðèíã

õèéõ çîðèëãîä íèéöñýí áàéõ.Îéëãîìæòîé, øóóä òàéëáàðëàæ áîëîõóéö áàéõ.Îëîí óëñûí ñòàíäàðò, çºâëºìæ, ñàéí òóðøëàãàä ¿íäýñëýñýí áàéõ. Ñòàòèñòèêèéí áîëîí áóñàä ìýäýýëëèéí áàòòàé ýõ ¿¿ñâýðòýé áàéõ.Òîäîðõîé õóãàöààíû äàðàà äàâòàí õýìæèõ áîëîìæòîé áàéõ. Æåíäåð, ÿäóóðëûí ¿ç¿¿ëýëòýýð çàäàðãàà õèéõ áîëîìæòîé áàéõ.Èíñòèòóò÷èëýõýä õÿëáàð, öººí ¿ç¿¿ëýëò áàéõ.

Øàëãóóð ¿ç¿¿ëýëò òóñ á¿ðýýð äàðààõü ìýäýýëëèéã àãóóëñàí òîäîðõîéëîëò, òàéëáàð áè÷ñýí áàéõ øààðäëàãàòàé ãýæ ¿çýæ òèéì òîâ÷ òîäîðõîéëîëò, òàéëáàðóóäûã áîëîâñðóóëàí ýíýõ¿¿ òàéëàíä îðóóëæ áàéíà.

• ¯ç¿¿ëýëòèéí òîäîðõîéëîëò• Õîëáîãäîõ ýðõ• Õýðýãëýõ ¿íäýñëýë• Òîîöîîëîõ àðãà• Ìýäýýëëèéí ýõ ¿¿ñâýð, öóãëóóëàõ àðãà• Õýìæèëòèéí öàã õóãàöààíû äàâòàìæ• Æåíäåð, ÿäóóðëûí ¿ç¿¿ëýëòýýð çàäàðãàà õèéõ áîëîìæ• ¯ç¿¿ëýëòèéí õÿçãààðëàãäìàë òàë• Àøèãëàõ ìàòåðèàëûí æàãñààëò• Ìýäýýëýë öóãëóóëàõ, ýìõýòãýõ ¿íäýñíèé áàéãóóëëàãà

Øàëãóóð ¿ç¿¿ëýëò áîëîâñðóóëàõ àæëûí øèíýëýã òàëÌîíãîë Óëñûí õºãæëèéí áýðõøýýëòýé èðãýäèéí ýðõèéí øàëãóóð ¿ç¿¿ëýëò áîëîâñðóóëæ áàéãàà íü ººðºº á¿õýëäýý øèíý àæèë þì. Øàëãóóð ¿ç¿¿ëýëò áîëîâñðóóëàõ àðãà ç¿éä õºãæëèéí áýðõøýýëòýé èðãýä õóóëèàð áàòàëãààæñàí ýðõýý ýäëýõýä ñºðºã íºëºº ¿ç¿¿ëæ áàéãàà õ¿÷èí ç¿éë, ò¿¿íèéã àðèëãàõ àðãà, õºãæëèéí áýðõøýýëòýé èðãýäèéí îðîëöîîíû ÷àäâàðûã õàðãàëçàí ¿çñýíýýðýý áàñ øèíýëýã áîëíî.

Øàëãóóð ¿ç¿¿ëýëò áîëîâñðóóëàõ, õýëýëö¿¿ëýõ ¿éë ÿâöÕºãæëèéí áýðõøýýëòýé õ¿íèé ýðõèéí øàëãóóð ¿ç¿¿ëýëòèéã

58


òîäîðõîéëîõûí òóëä ñóäëàà÷äûí áàãèéí ãèø¿¿ä äàðààõü ÷èãëýëýýð àæèëëàñàí áîëíî.¯¿íä:

Õºãæëèéí áýðõøýýëòýé õ¿íèé ýðõèéí øàëãóóð ¿ç¿¿ëýëòèéã òîäîðõîéëîõ àðãà ç¿é áîëîâñðóóëàõ, ÿëàíãóÿà õºãæëèéí áýðõøýýëòýé èðãýíèéã áîëîí òýäíèé õýðýãöýýã çºâ òîãòîîõ íü õºãæëèéí áýðõøýýëòýé õ¿íèé ýðõèéí áàéäàëä ¿íýëãýý õèéõýä ÷óõàë à÷ õîëáîãäîëòîé áîëîõûã íîòëîõ.

Ñóäëàà÷ á¿ð òîäîðõîé àñóóäàë õàðèóöàæ, îëîí óëñûí áîëîí ¿íäýñíèé õýìæýýíä õèéãäñýí ñóäàëãààíû àæèë, ýðõ ç¿éí áîëîí áîäëîãûí áàðèìò áè÷èã, ìýäýý, òàéëàí, òîî áàðèìòàíä ä¿í øèíæèëãýý õèéõ.

Õºãæëèéí áýðõøýýëòýé õ¿íèé ýðõèéí õýðýãæèëòèéã õýìæèõ øàëãóóð ¿ç¿¿ëýëò¿¿äèéí æàãñààëò ãàðãàæ, òýäãýýðýýñ ñîíãîëò õèéõ.

Õºãæëèéí áýðõøýýëòýé èðãýíèé îðîëöîîíû êîýôôèöèåíò ãàðãàõÓóëçàëòàíä îðîëöñîí õ¿ì¿¿ñèéí ñàíàë, çºâëºëãººã àâàõÕºãæëèéí áýðõøýýëòýé èðãýíèé ýðõèéí èíäåêñ ãàðãàõØàëãóóð ¿ç¿¿ëýëòèéí òîäîðõîéëîëò, õýðýãëýõ øààðäëàãà çýðãèéã

áàãòààñàí ¿íäýñëýë, òàéëáàð áè÷èõ.Õºãæëèéí áýðõøýýëòýé õ¿íèé ýðõèéí øàëãóóð ¿ç¿¿ëýëò áîëîâñðóóëàõ

¿éë ÿâö èë òîä áàéæ, õºãæëèéí áýðõøýýëòýé èðãýäèéí ÷èãëýëýýð ¿éë àæèëëàãàà ÿâóóëäàã òºðèéí áîëîí òºðèéí áóñ áàéãóóëëàãà, ñóäëàà÷, ìýðãýæèëòí¿¿äèéí ñàíàë çºâëºìæèéã àâàõ íü ÷óõàë áàéñàí ó÷ðààñ õî¸ð óäààãèéí ñàíàë ñîëèëöîõ õýëýëö¿¿ëãèéã çîõèîí áàéãóóëñàí áîëíî.

2009 îíû 10 äóãààð ñàðûí 23-íû ºäºð òºð áîëîí òºðèéí áóñ áàéãóóëëàãà õºãæëèéí áýðõøýýëòýé èðãýäèéí òºëººëºë íèéò 30 õ¿í îðîëöñîí ñåìèíàð çîõèîí áàéãóóëëàà.

2009 îíû 12 äóãààð ñàðûí 9-íä òºðèéí áîëîí òºðèéí áóñ áàéãóóëëàãà, áèñíåñèéí òºëººëºë îðîëöñîí àðãà õýìæýý çîõèîí áàéãóóëæ õýëýëö¿¿ëýâ.

Ýíý á¿õíèé çýðýãöýý õºãæëèéí áýðõøýýëòýé õ¿íèé ýðõèéí áàéäëûã ìýðãýæëèéí øèíæýý÷äýýð ¿íýë¿¿ëýõ ¿éë àæèëëàãààã çîõèîí áàéãóóëñàí áîëíî.

59


ØÀËÃÓÓÐ ¯Ç¯¯ËÝËÒ¯¯ÄÈÉÍ ÒÎÄÎÐÕÎÉËÎËÒ

Øàëãóóð ¿ç¿¿ëýëò 1. Ìîíãîë óëñûí õóóëü òîãòîîìæ îëîí óëñûí õ¿íèé ýðõèéí ãýðýý, õºãæëèéí áýðõøýýëòýé õ¿ì¿¿ñèéí ýðõèéí êîíâåíöèä íèéöýæ áàéãàà ýñýõ òàëààðõè øèíæýý÷äèéí ¿íýëãýý

¯ç¿¿ëýëòèéí òîäîðõîéëîëòÝíý ¿ç¿¿ëýëò íü Ìîíãîë Óëñûí íèéò õóóëèéí äîòîð Ìîíãîë Óëñûí íýãäýí îðñîí îëîí óëñûí õ¿íèé ýðõèéí ãýðýý, Õºãæëèéí áýðõøýýëòýé õ¿ì¿¿ñèéí ýðõèéí òóõàé êîíâåíöèä íèéöýæ áàéãàà õóóëü òîãòîîìæ õýäýí õóâèéã ýçýëæ áóé òàëààðõè øèíæýý÷äèéí ä¿ãíýëò þì.

Õîëáîãäîõ ýðõÕ¿íèé á¿õ ýðõ, ýðõ ÷ºëºº

Õýðýãëýõ ¿íäýñëýëÄîòîîäûí õóóëü òîãòîîìæ íü òóõàéí óëñûí íýãäýí îðñîí îëîí óëñûí ãýðýý, êîíâåíöèéí ¿çýë ñàíààíä íèéöýæ, òýäãýýðèéí çààñàí õàìãèéí íààä çàõûí ñòàíäàðò øààðäëàãûã õàíãàõ ¿¿ðýã õ¿ëýýñýí áàéäàãèéã áèåë¿¿ëýõ ¸ñòîé.

Ìîíãîë Óëñûí ¯íäñýí õóóëèéí 10 äóãààð ç¿éë: “2. Ìîíãîë Óëñûí îëîí óëñûí ãýðýýãýýð õ¿ëýýñýí ¿¿ðãýý øóäàðãààð ñàõèí áèåë¿¿ëíý. 3. Ìîíãîë Óëñûí Îëîí óëñûí ãýðýý íü ñî¸ðõîí áàòàëñàí áóþó íýãäýí îðñîí òóõàé õóóëü õ¿÷èí òºãºëäºð áîëìîãö äîòîîäûí õóóëü òîãòîîìæèéí íýãýí àäèë ¿éë÷èëíý.” ãýæ çààñíûã õýðýãæ¿¿ëýõ ó÷èðòàé.

Òîîöîîëîõ àðãàÕ¿÷èí òºãºëäºð ¿éë÷èëæ áóé õóóëèóäûí õýäýí õóâü íü îëîí óëñûí ãýðýý, êîíâåíöèä íèéöýæ áàéãàà áîëîí ¿ë íèéöýæ áóéã øèíæýý÷äèéí ¿íýëãýýíýýñ õóâèëàí òîîöîæ ãàðãàíà.

Ìýäýýëëèéí ýõ ¿¿ñâýð, öóãëóóëàõ àðãà çàìÝíý øàëãóóð ¿ç¿¿ëýëòèéí ìýäýýëëèéí ýõ ñóðâàëæ íü òóõàéí ¿åä õ¿÷èí òºãºëäºð ¿éë÷èëæ áóé á¿õ õóóëü, Ìîíãîë Óëñûí íýãäýí îðñîí îëîí óëñûí õºãæëèéí áýðõøýýëòýé èðãýíèé ýðõèéí á¿õ ãýðýý, êîíâåíöèóä áàéõ áîëíî. Ìýäýýëýë öóãëóóëàõàä òóñãàéëñàí àðãà øààðäàãäàõã¿é.

60


Õýìæèëòèéí öàã õóãàöààíû äàâòàìæÕºãæëèéí áýðõøýýëòýé õ¿ì¿¿ñèéí ýðõèéí òóõàé êîíâåíöèä çààñíû äàãóó 2 æèë òóòàì ãàðãàíà.

Æåíäåð, ÿäóóðëûí ¿ç¿¿ëýëòýýð çàäàðãàà õèéõ áîëîìæÝìýãòýé÷¿¿ä, õ¿¿õäèéí ýðõèéã õàìãààëàõòàé õîëáîîòîé õóóëü òîãòîîìæèéã ÿëãàí àâ÷ ¿çýõ áîëîìæòîé.

Òàéëáàð ¿ç¿¿ëýëòèéí õÿçãààðëàãäìàë òàëÄîòîîäûí õóóëü òîãòîîìæ îëîí óëñûí ãýðýýíä íèéöýæ áóé ýñýõ òàëààð õèéñýí äîðâèòîé ñóäàëãàà, ¿íýëãýý áàéõã¿é. Îëîí óëñûí ãýðýýã õýðýã ìàðãààíûã øèéäâýðëýõýä àøèãëàæ áóé ïðàêòèê, õýðýãëýý èõýýõýí õÿçãààðëàãäìàë áàéíà. Îëîí óëñûí ãýðýýã ø¿¿õ, õóóëèéí áàéãóóëëàãûí ïðàêòèêò õýðýãëýõòýé õîëáîîòîé ãàðûí àâëàãà, ñóðãàëò,ñåìèíàð òóéëûí õàíãàëòã¿é.

Àøèãëàõ ìàòåðèàëûí æàãñààëòÕóóëèóä áîëîí îëîí óëñûí ãýðýý, êîíâåíöèóä, Ø¿¿õèéí çàðèì øèéäâýð¿¿ä, Óëñûí Äýýä Ø¿¿õèéí òîãòîîëóóä

Ìýäýýëýë öóãëóóëàõ, ýìõýòãýõ ¿íäýñíèé áàéãóóëëàãàÕóóëü ç¿é, äîòîîä õýðãèéí ÿàì

61


Øàëãóóð ¿ç¿¿ëýëò 2. Õºãæëèéí áýðõøýýëòýé èðãýäèéí ñîíãóóëüä îðîëöñîí èðöèéí õóâü

¯ç¿¿ëýëòèéí òîäîðõîéëîëòÕºãæëèéí áýðõøýýëòýé èðãýíèé ñîíãóóëüä îðîëöîõ îðîëöîî, òýäíèé ºâºðìºö õýðýãöýýã õàíãàñàí áàéäëûã ¿ç¿¿ëýõ ¿ç¿¿ëýëò áºãººä ñîíãóóëüä ñàíàëàà ºãñºí Õºãæëèéí áýðõøýýëòýé èðãýäèéí òîîã ñîíãóóëèéí íàñíû íèéò Õºãæëèéí áýðõøýýëòýé èðãýäèéí òîîíä õàðüöóóëñàí õàðüöààã õóâèàð èëýðõèéëíý.

Õîëáîãäîõ ýðõÑîíãîõ, ñîíãîãäîõ ýðõ

Õýðýãëýõ ¿íäýñëýëÕºãæëèéí áýðõøýýëòýé èðãýä ñîíãóóëüä èäýâõèòýé îðîëöîæ, ÷ºëººòýé ñîíãîñîí òºëººëºã÷ººðºº äàìæóóëàí ººðèéí ºâºðìºö õýðýãöýýã òºðèéí áîäëîãîä òóñãóóëàõ íü ÷óõàë à÷ õîëáîãäîëòîé þì.

Õºãæëèéí áýðõøýýëòýé õ¿ì¿¿ñèéí ýðõèéí òóõàé êîíâåíöèä “...áóñàäòàé àäèë òýãø áàéõ ¿íäñýí äýýð õºãæëèéí áýðõøýýëòýé õ¿ì¿¿ñèéí ñîíãîõ, ñîíãîãäîõ ýðõ, áîëîìæèéã îðîëöóóëàí øóóä áóþó ÷ºëººòýé ñîíãîñîí òºëººëëèéí áàéãóóëëàãààðàà äàìæóóëàí óëñ òºð, íèéãìèéí àìüäðàëä ¿ð ä¿íòýé, á¿ðýí ä¿¿ðýí îðîëöîõ áàéäëûã ...õàíãàíà” ãýæ çààñàí áèëýý.

Òîîöîîëîõ àðãàÑîíãóóëèéí íàñíû íèéò õºãæëèéí áýðõøýýëòýé èðãýäèéí òîîã ãàðãàíà. Ñàíàë ºãñºí õºãæëèéí áýðõøýýëòýé èðãýäèéí òîîã íèéò òîîíä õàðüöóóëæ õóâèàð èëýðõèéëíý.

Ìýäýýëëèéí ýõ ¿¿ñâýð, öóãëóóëàõ àðãà çàìÑîíãóóëèéí åðºíõèé õîðîîíû òàéëàí, áóñàä ñóäàëãààíû ä¿íã àøèãëàíà. Õîëáîãäîõ ìýäýýëëýýñ íýã á¿ð÷ëýí òîîëæ ãàðãàõ àðãààð ìýäýýëëèéã öóãëóóëíà.

Õýìæèëòèéí öàã õóãàöààíû äàâòàìæÌîíãîë Óëñûí á¿õ øàòíû õóðëûí ñîíãóóëü äºðâºí æèë òóòàì ÿâàãääàã. Åðºíõèéëºã÷èéí ñîíãóóëü ýäãýýðýýñ íýã æèëèéí äàðàà ìºí äºðâºí æèëèéí äàâòàìæòàé ÿâàãääàã ó÷èð äºðâºí æèë òóòàì õýìæèõ áîëîëöîîòîé.

62


Æåíäåð, ÿäóóðëûí ¿ç¿¿ëýëòýýð çàäàðãàà õèéõ áîëîìæÑîíãîã÷èéí òîîã æåíäåðýýð çàäëàí õàðóóëàõ áîëîìæòîé.

Òàéëáàð ¿ç¿¿ëýëòèéí õÿçãààðëàãäìàë áàéäàëÕºãæëèéí áýðõøýýëòýé èðãýäèéí ñîíãóóëüä îðîëöîõ áîëîëöîîã áèø çºâõºí áîäèò îðîëöîîã ë òîîöîõ áîëîìæòîé.

Àøèãëàõ ìàòåðèàëûí æàãñààëòÑîíãóóëèéí õîðîîíû òàéëàí, Åðºíõèéëºã÷èéí áîëîí Óëñûí Èõ Õóðàë, Îðîí íóòãèéí ñîíãóóëèéí ä¿í, Õºãæëèéí áýðõøýýëòýé èðãýäèéí òàëààðõ ñòàòèñòèê ìýäýýëýë

Ìýäýýëýë öóãëóóëàõ, ýìõýòãýõ ¿íäýñíèé áàéãóóëëàãàÑîíãóóëèéí åðºíõèé õîðîî

63


Øàëãóóð ¿ç¿¿ëýëò 3. Õºãæëèéí áýðõøýýëòýé èðãýäýä õ¿ðòýýìæòýé áàéäëààð õ¿ðãýñýí ìýäýýëëèéí ýçëýõ õóâü

¯ç¿¿ëýëòèéí òîäîðõîéëîëòÕºãæëèéí áýðõøýýëòýé èðãýä îëîí íèéòýä çîðèóëñàí ìýäýýëëèéã áóñàäòàé àäèë õ¿ëýýí àâàõ áîëîìæèéã õàðóóëàõ ¿ç¿¿ëýëò áºãººä õºãæëèéí áýðõøýýëèéí ÿíç á¿ðèéí õýëáýðò òîõèðñîí àðãà çàìààð ò¿ãýýæ áàéãàà ìýäýýëëèéã íèéò ìýäýýëýëä õàðüöóóëñàí õàðüöààãààð èëýðõèéëýãäýíý.

Õîëáîãäîõ ýðõÌýäýýëýë õàéõ, õ¿ëýýí àâàõ

Õýðýãëýõ ¿íäýñëýëÎëîí óëñûí ãýðýý êîíâåíöè áîëîí Ìîíãîë Óëñûí ¯íäñýí õóóëèàð ýíý ýðõèéã áàòàëãààëæýý. Õºãæëèéí áýðõøýýëòýé èðãýä ººðèéí îíöëîãò òîõèðñîí àðãà õýëáýðýýð ýð¿¿ë õ¿ì¿¿ñèéí íýãýí àäèë çºâ ìýäýýëýë îëæ àâàõ, ººðèéãºº áîëîí ¿çýë áîäîë, èòãýë ¿íýìøëýý çºâ èëýðõèéëýõ íü òóõàéí õ¿íèéã õºãæ¿¿ëýõ ÷óõàë à÷ õîëáîãäîëòîé.

Òîîöîîëîõ àðãàÕºãæëèéí áýðõøýýëèéí ÿíç á¿ðèéí õýëáýðò òîõèðñîí àðãà çàìààð ò¿ãýýæ áàéãàà ÎÍÐÒ-èéí ìýäýýëëèéí õºòºëáºðèéí öàãèéã íèéò ìýäýýëëèéí õºòºëáºðèéí öàãò õàðüöóóëæ õóâèàð èëýðõèéëíý.

Ìýäýýëëèéí ýõ ¿¿ñâýð, öóãëóóëàõ àðãà çàìÎÍÐÒ-èéí òàéëàí. ÎÍÐÒ-èéí ìýäýýëëèéí õºòºëáºðò òóñãàãäñàí, îëîí íèéòýä öàöàãäñàí ìýäýýëýëä áîëîâñðóóëàëò õèéõ çàìààð öóãëóóëíà.

Õýìæèëòèéí öàã õóãàöààíû äàâòàìæÆèë á¿ð ãàðãàõ áîëîìæòîé

Æåíäåð, ÿäóóðëûí ¿ç¿¿ëýëòýýð çàäàðãàà õèéõ áîëîìæ.Áàãà îðëîãîòîé ñîíèí, òåëåâèç, ðàäèîã¿é èðãýäèéí òîîã ãàðãàõ áîëîìæòîé.

Òàéëáàð ¿ç¿¿ëýëòèéí õÿçãààðëàãäìàë áàéäàëÕºãæëèéí áýðõøýýëòýé èðãýäèéí èõýíõ íü ÿäóó áàãà áîëîâñðîëòîé ó÷èð ìýäýýëýëëèéí õýðýãñýë áàéõã¿é, ìºí òóõàéí ìýäýýëëèéã õèð çàäëàí îéëãîæ áàéãààã õýìæèõ áîëîìæã¿é.

Àøèãëàõ ìàòåðèàëûí æàãñààëòÎÍÐÒ-èéí òàéëàí. Ìºí òàíäàëò ñóäàëãààíû ä¿í.

Ìýäýýëëèéã öóãëóóëæ, ýìõýòãýõ ¿íäýñíèé áàéãóóëëàãàÌ¯ÎÍÐÒ

64


Øàëãóóð ¿ç¿¿ëýëò 4. Õºãæëèéí áýðõøýýëòýé èðãýíòýé ºðõèéí äóíäàæ îðëîãî

¯ç¿¿ëýëòèéí òîäîðõîéëîëòÕºãæëèéí áýðõøýýëòýé èðãýäèéí ýäèéí çàñãèéí õàðèëöààíä îðîëöîõ áîëîìæèéã èëòãýõ ¿ç¿¿ëýëò þì.

Õîëáîãäîõ ýðõÝäèéí çàñãèéí ýðõ

Õýðýãëýõ ¿íäýñëýëÕºãæëèéí áýðõøýýëòýé èðãýä áàéíãûí îðëîãûí ýõ ¿¿ñâýðòýé áàéõ íü ººðòºº èòãýëòýé áàéõ, áóñàäòàé àäèë íèéãìèéí õàðèëöààíä òýãø îðîëöîõ ýäèéí çàñãèéí áàòàëãàà áîëäîã. Ìºí õºãæëèéí áýðõøýýëòýé èðãýä áóñàäòàé àäèë ¿ë õºäëºõ ºì÷ ºì÷ëºõ, àøèãëàõ ýðõòýé.

Òîîöîîëîõ àðãàÕºãæëèéí áýðõøýýëòýé èðãýíòýé ºðõèéí äóíäàæ îðëîãûã òîäîðõîéëíî.

Ìýäýýëëèéí ýõ ¿¿ñâýð, öóãëóóëàõ àðãà çàì¯íäýñíèé ñòàòèñòèêèéí ãàçðààñ ãàðãàäàã ºðõèéí íèéãýì ýäèéí çàñãèéí ñóäàëãààíä íýìýëò àñóóëò îðóóëàõ çàìààð ìýäýýëýë àâíà.


Æåíäåð, ÿäóóðëûí ¿ç¿¿ëýëòýýð çàäàðãàà õèéõ áîëîìæªì÷òýé, õºäºëìºð ýðõýëæ áàéãàà áîëîí íèéò õºãæëèéí áýðõøýýëòýé èðãýäèéí òîîíä æåíäåðýýð çàäàðãàà õèéõ áîëîìæòîé.

Òàéëáàð ¿ç¿¿ëýëòèéí õÿçãààðëàãäìàë áàéäàëÕºãæëèéí áýðõøýýëòýé èðãýíèé ýðõ ç¿éí ÷àäàìæòàé ýñýõèéã õàðóóëàõ áîëîìæã¿é.

Àøèãëàõ ìàòåðèàëûí æàãñààëòÕºäºëìºð Õàëàìæ ¿éë÷èëãýýíèé ãàçðûí òàéëàí, ¯íäýñíèé ñòàòèñòèêèéí ãàçðààñ ãàðãàäàã ºðõèéí íèéãýì ýäèéí çàñãèéí ñóäàëãàà

Ìýäýýëýë öóãëóóëàõ, ýìõýòãýõ ¿íäýñíèé áàéãóóëëàãà ¯íäýñíèé ñòàòèñòèêèéí õîðîîÍèéãìèéí õàìãààëàë, õºäºëìºðèéí ÿàì

65


Øàëãóóð ¿ç¿¿ëýëò 5. Õºãæëèéí áýðõøýýëòýé èðãýäýä õ¿ðòýýìæòýé îð÷èí á¿ðä¿¿ëñýí òºðèéí àëáàí áàéãóóëëàãûí òîî

¯ç¿¿ëýëòèéí òîäîðõîéëîëòÕºãæëèéí áýðõøýýëòýé èðãýäèéí áîëîâñðîëûí, õºäºëìºðèéí, íºõºí ñýðãýýëòèéí, íèéãìèéí õàìãààëëûí, ýð¿¿ë ìýíäèéí, ñî¸ëûí, ñïîðòûí çýðýã á¿õèé ë ãàçðóóäàä õ¿ðýõ, òýäãýýðèéí àëáàí õààã÷èäòàé õàðüöàõ áîëîìæèéã õàðóóëàõ ¿ç¿¿ëýëò áºãººä õºãæëèéí áýðõøýýëòýé èðãýí íýâòðýõ áîëîìæèéã á¿ðä¿¿ëñýí òºðèéí àëáàí áàéãóóëëàãûí òîî þì.


Õýðýãëýõ ¿íäýñëýëÕºãæëèéí áýðõøýýëòýé áèå äààí àìüäðàõ, àìüäðàëûí á¿õèé ë õ¿ðýýíä á¿ðýí ä¿¿ðýí îðîëöîõîä áàðèëãà áàéøèí, çàì, òýýâýð, ñóðãóóëü, îðîí ñóóöíû áàéð, ýìíýëãèéí ãàçàð, àæëûí áàéð çýðýã á¿õ òºðëèéí äîòîðõ áîëîí ãàäíàõ áàéãóóëàìæ õ¿ðòýýìæòýé áàéõ ÿâäàë ÷óõàë à÷ õîëáîãäîëòîé.

Òîîöîîëîõ àðãàÕºãæëèéí áýðõøýýëòýé èðãýí íýâòðýõ áîëîìæèéã á¿ðä¿¿ëñýí òºðèéí àëáàí áàéãóóëëàãûí òîîã ãàðãàíà. Ìýäýýëëèéí ýõ ¿¿ñâýð, öóãëóóëàõ àðãà çàìÒºðèéí àëáàíû çºâëºë, Ñàíãèéí ÿàìíû òàéëàíãóóäàä òóñãàäàã áîëîõ õýðýãòýé. Òàéëàíãóóäààñ ò¿¿âýðëýí ãàðãàíà.


Æåíäåð, ÿäóóðëûí ¿ç¿¿ëýëòýýð çàäàðãàà õèéõ áîëîìæßäóóðàë, æåíäåðýýð çàäàðãàà õèéõ áîëîìæã¿é. Òèéì øààðäëàãà áàéõã¿é

Òàéëáàð ¿ç¿¿ëýëòèéí õÿçãààðëàãäìàë áàéäàëÕºãæëèéí áýðõøýýëòýé èðãýäèéí õ¿ð÷ áîëîõ ãàçðóóäûã õàðóóëàõ áîëîâ÷ òýíä ¿éë÷ë¿¿ëýã÷äèéí òîîã õàðóóëàõ áîëîìæã¿é.

Àøèãëàõ ìàòåðèàëûí æàãñààëòÒºðèéí àëáàíû çºâëºëèéí òàéëàí, Ñàíãèéí ÿàìíû òàéëàí, ÁÑØÓß-íû Ñî¸ëûí ãàçðûí òàéëàí, Áèåèéí Òàìèð ñïîðòûí óëñûí Õîðîîíû òàéëàí çýðãèéã àøèãëàæ áîëíî.

Ìýäýýëýë öóãëóóëàõ, ýìõýòãýõ ¿íäýñíèé áàéãóóëëàãàÒºðèéí àëáàíû çºâëºë

66


Øàëãóóð ¿ç¿¿ëýëò 6. Õºãæëèéí áýðõøýýëòýé èðãýäýä ìýäýýëýë àâàõ áîëîìæèéã á¿ðä¿¿ëñýí òºðèéí ¿éë÷èëãýýíèé áàéãóóëëàãûí òîî

¯ç¿¿ëýëòèéí òîäîðõîéëîëòÀëáàí õàðèëöààíä äîõèîíû õýë, áðàéëü ¿ñýã, õàðèëöààíû íýìýëò áîëîí ñîíãîëòîò õýëáýð áóñàä õýâ ìàÿãèéã àøèãëàæ áàéãàà àëáàí áàéãóóëëàãûí òîî þì. ̄ ¿íä: õºãæëèéí áýðõøýýëòýé èðãýäýä ¿éë÷èëãýý ¿ç¿¿ëäýã íèéò áàéãóóëëàãóóä (õàëàìæèéí, ýð¿¿ë ìýíäèéí, äààòãàëûí, áîëîâñðîëûí, îðîí íóòãèéí çàñàã äàðãûí õàðüÿà ãàçðóóä îðíî.)

Õîëáîãäîõ ýðõÌýäýýëýë õàéõ, îëæ àâàõ

Õýðýãëýõ ¿íäýñëýëÎëîí óëñûí ãýðýý êîíâåíö áîëîí Ìîíãîë Óëñûí ¯íäñýí õóóëèàð ýíý ýðõèéã áàòàëãààëæýý. Õºãæëèéí áýðõøýýëòýé èðãýä ººðèéí îíöëîãò òîõèðñîí àðãà õýëáýðýýð ýð¿¿ë õ¿ì¿¿ñèéí íýãýí àäèë çºâ ìýäýýëýë îëæ àâàõ, ººðèéãºº áîëîí ¿çýë áîäîë, èòãýë ¿íýìøëýý çºâ èëýðõèéëýõ íü òóõàéí õ¿íèéã õºãæ¿¿ëýõ ÷óõàë à÷ õîëáîãäîëòîé. Àëáàí õàðèëöààíä äîõèîíû õýë, áðàéë ¿ñýã, õàðèëöààíû íýìýëòýò áîëîí ñîíãîëòîò õýëáýð áóñàä õýâ ìàÿãèéã àøèãëàõ íü òºð çàñãààñ òýäíèé òàëààð ÿìàð áîäëîãî áàðèìòàëæ áàéãàà áîëîí ÿìàð ¿éë÷èëãýý ¿ç¿¿ëæ áàéãààã ìýäýõ áîëîìæèéã îëãîíî.

Òîîöîîëîõ àðãàÀëáàí õàðèëöààíä äîõèîíû õýë, áðàéëü ¿ñýã, õàðèëöààíû íýìýëò áîëîí ñîíãîëòîò õýëáýð áóñàä õýâ ìàÿãèéã àøèãëàæ áàéãàà òºðèéí àëáàí áàéãóóëëàãûí òîîã ãàðãàíà.

Ìýäýýëëèéí ýõ ¿¿ñâýð, öóãëóóëàõ àðãà çàìÕàëàìæèéí, ýð¿¿ë ìýíäèéí, äààòãàëûí, áîëîâñðîëûí, îðîí íóòãèéí çàñàã äàðãà ò¿¿íèé õàðúÿà ãàçðóóäûí òàéëàí, ò¿¿âýð ñóäàëãàà.


Æåíäåð, ÿäóóðëûí ¿ç¿¿ëýëòýýð çàäàðãàà õèéõ áîëîìæÆåíäåð, ÿäóóðëààð çàäàðãàà õèéõ áîëîìæã¿é.

67


Òàéëáàð ¿ç¿¿ëýëòèéí õÿçãààðëàãäìàë áàéäàëÕºãæëèéí áýðõøýýëòýé èðãýäèéí èõýíõ íü ÿäóó áàãà áîëîâñðîëòîé ó÷èð ìýäýýëëèéã õèð çàäëàí îéëãîæ áàéãààã õýìæèõ áîëîìæã¿é

Àøèãëàõ ìàòåðèàëûí æàãñààëòÕàëàìæèéí, ýð¿¿ë ìýíäèéí, äààòãàëûí, áîëîâñðîëûí, îðîí íóòãèéí çàñàã äàðãà ò¿¿íèé õàðüÿà ãàçðóóäûí òàéëàí

Ìýäýýëýë öóãëóóëàõ, ýìõýòãýõ ¿íäýñíèé áàéãóóëëàãàÌîíãîë Óëñûí Çàñãèéí ãàçðûí õýðýã ýðõëýõ ãàçàð

68


Øàëãóóð ¿ç¿¿ëýëò 7. Õºãæëèéí áýðõøýýëòýé õ¿íèé çîð÷èõ áîëîìæ

¯ç¿¿ëýëòèéí òîäîðõîéëîëòÕºãæëèéí áýðõøýýëòýé èðãýäèéí çîð÷èõ áîëîìæèéã õàðóóëàõ ¿ç¿¿ëýëò áºãººä Õºãæëèéí áýðõøýýëòýé èðãýí íýâòðýõ áîëîìæòîé íèéòèéí ¿éë÷èëãýýíèé òýýâðèéí õýðýãñëèéí òîîã Íèéòèéí ¿éë÷èëãýýíèé íèéò òýýâðèéí õýðýãñëèéí òîîíä õàðüöóóëñàí õàðüöàà áàéíà.


Õýðýãëýõ ¿íäýñëýëÕºãæëèéí áýðõøýýëòýé áèå äààí àìüäðàõ, àìüäðàëûí á¿õèé ë õ¿ðýýíä á¿ðýí ä¿¿ðýí îðîëöîõîä áàðèëãà áàéøèí, çàì, òýýâýð, ñóðãóóëü, îðîí ñóóöíû áàéð, ýìíýëãèéí ãàçàð, àæëûí áàéð çýðýã á¿õ òºðëèéí äîòîðõ áîëîí ãàäíàõ áàéãóóëàìæ õ¿ðòýýìæòýé áàéõ ÿâäàë ÷óõàë à÷ õîëáîãäîëòîé.

Òîîöîîëîõ àðãàÕºãæëèéí áýðõøýýëòýé èðãýí íýâòðýõ áîëîìæòîé íèéòèéí ¿éë÷èëãýýíèé òýýâðèéí õýðýãñëèéí òîîã òºðèéí ºì÷èéí íèéòèéí ¿éë÷èëãýýíèé íèéò òýýâðèéí õýðýãñëèéí òîîíä õàðüöóóëæ õóâèàð èëýðõèéëíý.

Ìýäýýëëèéí ýõ ¿¿ñâýð, öóãëóóëàõ àðãà çàìÇàì òýýâýð, áàðèëãà õîò áàéãóóëàëòûí ÿàìíû òàéëàí


Æåíäåð, ÿäóóðëûí ¿ç¿¿ëýëòýýð çàäàðãàà õèéõ áîëîìæßäóóðàë, æåíäåðýýð çàäàðãàà õèéõ áîëîìæã¿é.

Òàéëáàð ¿ç¿¿ëýëòèéí õÿçãààðëàãäìàë áàéäàëÕºãæëèéí áýðõøýýëòýé èðãýäèéí òýýâðýýð ¿éë÷ë¿¿ëýõ áîëîìæèéã õàðóóëàõ áîëîâ÷ òýíä ¿éë÷ë¿¿ëýã÷äèéí òîîã õàðóóëàõ áîëîìæã¿é.

Àøèãëàõ ìàòåðèàëûí æàãñààëò Çàì òýýâýð, Áàðèëãà õîò áàéãóóëàëòûí ÿàìíû òàéëàí, òàíäàëò ñóäàëãààíû ä¿í

Ìýäýýëýë öóãëóóëàõ, ýìõýòãýõ ¿íäýñíèé áàéãóóëëàãàÇàì òýýâýð, Áàðèëãà õîò áàéãóóëàëòûí ÿàì

69


Òàâ. ÕªÃÆËÈÉÍ ÁÝÐÕØÝÝËÒÝÉ ÈÐÃÝÄÈÉÍÝÐÕÈÉÍ ØÀËÃÓÓÐ ¯Ç¯¯ËÝËÒ

(ØÈÍÆÝÝ×ÄÈÉÍ ¯ÍÝËÃÝÝ)

1.ÀÐÃÀ×ËÀËÓëñ îðíóóä õºãæëèéí áýðõøýýëòýé èðãýäèéí ýðõèéí øàëãóóð ¿ç¿¿ëýëò áîëîí èíäåêñèéã àøèãëàí ººð ººðèéí îðíû óëñ òºð, íèéãýì, ýäèéí çàñàã, ñî¸ëûí áîëîí çàí çàíøëûí ºâºðìºö îíöëîãò òîõèðóóëàí õºãæëèéí áýðõøýýëòýé èðãýäèéí ýðõèéí õýðýãæèëäòèéí áàéäàë, Õºãæëèéí áýðõøýýëòýé õ¿ì¿¿ñèéí ýðõèéí òóõàé êîíâåíöèéí õýðýãæèëòýíä ¿íýëãýý õèéõ áîëîëöîîòîé þì. ¯íýëãýýã ¿íäýñíèé øèíæýý÷èä õèéíý. Ýíý ¿éë àæèëëàãàà õî¸ð õóâèëáàðûí àëü íýãýýð õýðýãæèíý. Àëü ÷ òîõèîëäîëä ¿íýëãýýíèé àñóóëòûã ìýðãýæëèéí òºâøèíä ìàø ñàéí áîëîâñðóóëàõ øààðäëàãàòàé.

À. Óëñ îðíóóä õºãæëèéí áýðõøýýëòýé èðãýäèéí ýðõèéí õýðýãæèëòèéí òàëààð øàëãóóð ¿ç¿¿ëýëò áîëîâñðóóëæ, òàéëàí-èëòãýë ãàðãàñàí òîõèîëäîëä ¿íäýñíèé øèíæýý÷èä òàéëàí èëòãýëòýé òàíèëöñàíû ¿íäñýí äýýð ººðèéí ìýäëýã òóðøëàãàíä òóëãóóðëàí ¿íýëãýýíèé àñóóëò á¿ðýýð 1.2.3.4 ãýñýí ¿íýëãýýíèé àëü íýãýýð íü ¿íýëæ íèéëáýðèéã áîäîõ çàìààð åðºíõèé ¿íýëãýý ãàðãàæ áîëíî. Ýíý òîõèîëäîëä ¿íäýñíèé øèíæýý÷èä íü 5-7 õ¿íèé á¿ðýëäýõ¿¿íòýé áàã áàéæ áîëíî.

Á. Õýðýâ óëñ îðíóóä òàéëàí èëòãýë ãàðãààã¿é áîë ºíäºð ìýäëýã òóðøëàãàòàé ¿íäýñíèé øèíæýý÷èä ¿íýëãýýíèé àñóóëò á¿ðýýð øóóä 1.2.3.4 ãýñýí ¿íýëãýýíèé àëü íýãèéã íü ºã÷ åðºíõèé ¿íýëãýý ãàðãàæ áîëíî. Èéì òîõèîëäîëä ¿íýëãýýíèé áàã èë¿¿ ºðãºí á¿ðýëäýõ¿¿íòýé áàéõ øààðäëàãàòàé. ªºðººð õýëáýë æàãñààëòàíä îðñîí àñóóëò íýã á¿ðò 3-ààñ äîîøã¿é øèíæýý÷ ¿íýëãýý ºãºõ íü èë¿¿ áîäèòîé ¿íýëãýý ãàðãàõàä ÷óõàë ãýæ ¿çýæ áàéíà.

À, Á àëü ÷ òîõèîëäîëä åðºíõèé ¿íýëãýýã áîäîõäîî ýõëýýä ¿ç¿¿ëýëò á¿ðýýð ýêñïåðò¿¿äèéí äóíäàæ ¿íýëãýýã ãàðãàíà.

¯ý =Ý1+Ý2+Ý3+....+Ýn/n¯ý-Ýêñïåðòèéí ¿íýëãýý \Ý1-n\- Ýêñïåðò á¿ðèéí ¿íýëãýýn- Ýêñïåðò¿¿äèéí òîî

70


Äàðàà íü ¿ç¿¿ëýëò á¿ðýýð ãàðãàñàí øèíæýý÷äèéí äóíäàæ ¿íýëãýý (¯ý)-íèé íèéëáýðèéã ¿ç¿¿ëýëò¿¿äèéí òîîíä õóâààõ çàìààð õºãæëèéí áýðõøýýëòýé õ¿íä ó÷èð÷ áóé áýðõøýýëèéí ¿íýëãýýã ãàðãàíà.

Áý¿=¯ý1+¯ý2+¯ý3+...+¯ýn/m Áý¿- áýðõøýýëèéí åðºíõèé ¿íýëãýý ¯ý1-n- ¿ç¿¿ëýëò á¿ðèéí ýêñïåðòèéí ¿íýëãýý m- ¿ç¿¿ëýëòèéí òîî

Ýöýñò íü Õºãæëèéí áýðõøýýëòýé õ¿ì¿¿ñèéí íèéãìèéí àìüäðàëä îðîëöîõ îðîëöîîíä ó÷èð÷ áóé áýðõøýýëèéí óðâóó õýìæèãäýõ¿¿íèéã ãàðãàõ çàìààð øèíæýý÷äèéí ç¿ãýýñ õºãæëèéí áýðõøýýëòýé õ¿ì¿¿ñèéí îðîëöîõ ÷àäâàðûã õýðõýí ¿íýëæ áàéãààã ãàðãàíà.

Î×ý¿=1-Áý¿/100% Î×ý¿ - îðîëöîõ ÷àäâàð (øèíæýý÷äèéí ¿íýëãýýãýýð) Áý¿ - Õºãæëèéí áýðõøýýëòýé õ¿ì¿¿ñèéí íèéãìèéí àìüäðàëä îðîëöîõ îðîëöîîíä ó÷èð÷ áóé áýðõøýýë (øèíæýý÷äèéí ¿íýëãýýãýýð)

Õºãæëèéí áýðõøýýëòýé èðãýäýä ó÷èð÷ áóé áýðõøýýëèéã ¿íýëýõ 1-4 õ¿ðòýëõ (1, 2, 3, 4) òîîí ¿íýëãýý íü äîîðõ óòãûã èëýðõèéëíý.

1 îíîî – Õºãæëèéí áýðõøýýëòýé èðãýäèéí íèéãìèéí àìüäðàëä áóñäûí àäèë îðîëöîõ íºõöºë îãò á¿ðäýýã¿é áºãººä õºãæëèéí áýðõøýýëòýé õ¿ì¿¿ñò ó÷èð÷ áóé áýðõøýýë íü (70-100%)

2 îíîî - Õºãæëèéí áýðõøýýëòýé èðãýäèéí íèéãìèéí àìüäðàëä áóñäûí àäèë îðîëöîõ íºõöºë á¿ðäýæ ýõýëæ áàéãàà áºãººä õºãæëèéí áýðõøýýëòýé õ¿ì¿¿ñò ó÷èð÷ áóé áýðõøýýë íü (50-70%)

3 îíîî - Õºãæëèéí áýðõøýýëòýé èðãýäèéí íèéãìèéí àìüäðàëä áóñäûí àäèë îðîëöîõ íºõöºë õàãàñ á¿ðäñýí áºãººä õºãæëèéí áýðõøýýëòýé õ¿ì¿¿ñò ó÷èð÷ áóé áýðõøýýë íü (25-50%)

4 îíîî - Õºãæëèéí áýðõøýýëòýé èðãýäèéí íèéãìèéí àìüäðàëä áóñäûí àäèë îðîëöîõ íºõöºë á¿ðäñýí áîëîâ÷ çàðèì áýðõøýýë áàéãàà áºãººä õºãæëèéí áýðõøýýëòýé õ¿ì¿¿ñò ó÷èð÷ áóé áýðõøýýë íü (1-25%)

Õºãæëèéí áýðõøýýëòýé èðãýäèéí ýðõèéí õýðýãæèëò íü ñîãîãèéí òºðºë, íèéãìèéí õàíäëàãà, îð÷èí, ñýòãýëç¿éí îëîí òàëò íºëººëëººñ õàìààðäàã ó÷ðààñ ò¿¿íèéã òîîí áîëîí ÷àíàðûí ¿ç¿¿ëýëòýýð ¿íýëýõýýñ ãàäíà øèíæýý÷äèéí ¿íýëãýý ÷óõàë íºëººòýé áàéäàã. Õºãæëèéí

71


áýðõøýýëòýé õ¿íèé ýðõèéí èíäåêñèéã áîäîæ ãàðãàõàä íýã ÷óõàë ¿ç¿¿ëýëò íü øèíæýý÷äèéí ¿íýëãýý áàéõ ¸ñòîé. Õºãæëèéí áýðõøýýëòýé èðãýäèéí ýðõèéí øàëãóóð ¿ç¿¿ëýëò íü 5 á¿ëýã ýðõèéí 7 áàãöàä õàìààðàõ 13 ¿ç¿¿ëýëòýýñ á¿ðäýæ áàéíà. Ìîíãîëûí õºãæëèéí áýðõøýýëòýé èðãýäèéí ýðõèéí øàëãóóð ¿ç¿¿ëýëò áîëîí õºãæëèéí áýðõøýýëòýé õ¿íèé ýðõèéí èíäåêñ íü äàðààõü îíöëîãòîé ãýæ áèä ¿çýæ áàéãàà áîëíî.Òîîí áîëîí ÷àíàðûí ¿íýëãýý, ýêñïåðò¿¿äèéí ¿íýëãýýã õîñëóóëæ

áàéãàà ó÷èð áîäèò áàéäàëä íèëýýä îéð ¿íýëãýý ãàðãàõ ¿íäýñëýëòýé;Õºãæëèéí áýðõøýýëòýé èðãýäèéí íèéãìèéí àìüäðàëûí îëîí òàëò

õàðèëöààíä îðîëöîõ ÷àäâàðûã á¿ðýí ãàðãàõûí òóëä ñóäàëãàà õèéõ øààðäëàãàòàé;

Øàëãóóð ¿ç¿¿ëýëò áîëîí èíäåêñ íü òóðøèëòûí øèíæòýé áºãººä öààøèä áàÿæóóëæ, ººð÷ëºõ á¿ðýí áîëîìæòîé;

Õºãæëèéí áýðõøýýëòýé èðãýäýä ó÷èð÷ áóé áýðõøýýë þóíààñ øàëòãààëæ áàéãààã õàðóóëàõ áîëîìæòîé ó÷èð øèéäâýð ãàðãàã÷èä, ¿éë÷èëãýýíèé ãàçðûíõàíä áîëîí õºãæëèéí áýðõøýýëòýé èðãýäèéí ýðõ àøãèéã õàìãààëàõ ÷èãëýëýýð ¿éë àæèëëàãàà ÿâóóëäàã òºðèéí áóñ áàéãóóëëàãûíõàíä òºëºâëºëò õèéõýä íü òóñëàõ çîðèëãîòîé;

¯íýëãýýã òîäîðõîé õóãàöààíä äàâòàëòòàé õèéõ áîëîìæèéã áèé áîëãîõ òàëòàé;

Õºãæëèéí áýðõøýýëòýé èðãýäèéí òàëààð ìýäýýëëèéí ñàí á¿ðä¿¿ëýõ, ñòàòèñòèêèéí ïðîãðàìì áîëîâñðóóëàõàä òóñòàé;

Îëîí óëñûí áîëîí ¿íäýñíèé õýìæýýíä õàðüöóóëàëò õèéõ áîëîìæòîé;

72


ØÈÍÆÝÝ×ÄÈÉÍ ¯ÍÝËÃÝÝ

1. Óëñ òºðèéí ýðõ, ýðõ ÷ºëºº¯íýëãýýíèé àñóóëò Øèíæýý÷äèéí

¿íýëãýýíèé äóíäàæ îíîî (2009 îí)

1.Ìîíãîë Óëñûí õºãæëèéí áýðõøýýëòýé èðãýäòýé õîëáîãäîë á¿õèé õóóëü òîãòîîìæèéí çààëòóóä îëîí óëñûí ãýðýý, êîíâåíöèéí çààëòòàé íèéöýæ áàéíà óó

3

2.Õºãæëèéí áýðõøýýëòýé ñîíãîã÷ ñîãîãèéí òºðëººñ õàìààðàõã¿éãýýð ñîíãóóëèéí ¿éë àæèëëàãààíä îðîëöîõ áîëîìæòîé þó? (ñàíàë ºãºõ, ìýäýýëýë àâàõ ã.ì0

3

3.Õºãæëèéí áýðõøýýëòýé èðãýí á¿õ øàòíû ñîíãóóëüä íýð äýâøèõ áîëîí ñîíãîãäîõ áîëîöîîòîé þó?

1

4.Õºãæëèéí áýðõøýýëòýé èðãýäèéí òºðèéí áóñ áàéãóóëëàãóóä ãèø¿¿äèéíõýý ýðõ àøãèéã õàìãààëàõ ÷àäàìæòàé þó?

1

5.Õºãæëèéí áýðõøýýëòýé èðãýä àëáàí ãàçðóóäàä ÷ºëººòýé íýâòðýõ áîëîìæòîé þó?

1

6.Ø¿¿õ, öàãäàà, õîðèõ àíãèéí àëáàí õààã÷äàä õºãæëèéí áýðõøýýëòýé èðãýäèéí òóõàé ñóðãàëò ÿâàãääàã óó?

1

7.Ìýäýýëëèéí õýðýãñë¿¿ä õºãæëèéí áýðõøýýëèéí ÿíç á¿ðèéí õýëáýðò òîõèðñîí àðãà çàìààð ìýäýýëýë ò¿ãýýäýã ¿¿?

2

8.Õºãæëèéí áýðõøýýëòýé õ¿¿õäýä òîõèðñîí íýâòð¿¿ëýã áàéäàã óó?

1

9.Àëáàí õàðèëöààíä äîõèîíû õýë, áðàéë ¿ñýã, õàðèëöààíû íýìýëò áîëîí ñîíãîëòîò õýëáýðèéã àøèãëàäàã óó?

1

10.¯éë÷èëãýýíèé ãàçðóóäàä äîõèîíû õýë, áðàéë ¿ñýã, õàðèëöààíû íýìýëò áîëîí ñîíãîëòîò õýëáýðèéã àøèãëàäàã óó?

1

73


Ýäèéí çàñãèéí ýðõ

11.Õºãæëèéí áýðõøýýëòýé èðãýä õóâèéí áîëîí àæ àõóéí çîðèëãîîð ãàçàð ºì÷ëºõ áîëîìæòîé þó?

1

12.Õºãæëèéí áýðõøýýëòýé èðãýäèéã îðîí ñóóöààð õàíãàõ àñóóäàë òºëºâëºãººòýé ÿâàãäàæ ÷àääàã óó?

2

13.Õºãæëèéí áýðõøýýëòýé èðãýä áàíêíû çýýë àâàõ áîëîìæòîé þó?

1

14.Õºãæëèéí áýðõøýýëòýé èðãýä õóâèéí àæ àõóé ýðõëýõ íºõöëººð õàíãàãäñàí óó?

3

Íèéãýì ñî¸ëûí ýðõ¯íýëãýýíèé àñóóëò Ýêñïåðò¿¿äèéí

¿íýëãýýíèé äóíäàæ îíîî (2009 îí)

15. Õºãæëèéí áýðõøýýëòýé õ¿¿õä¿¿ä öýöýðëýãò õàìðàãäàõ áîëîìæòîé þó? (îð÷èí, õàíäëàãûã îðîëöóóëààä)

2

16. Õºãæëèéí áýðõøýýëòýé õ¿¿õä¿¿ä áàãà, äóíä áîëîâñðîë ýçýìøèõ áîëîëöîî áèé þ¿? (îð÷èí, õàíäëàãûã îðîëöóóëààä)

3

17. Õºãæëèéí áýðõøýýëòýé èðãýä õºäºëìºð ýðõëýõ áîëîëöîîãîîð õàíãàãäñàí óó?

2

18. Õºãæëèéí áýðõøýýëòýé èðãýäýä õºäºëìºðèéí ÷àäâàðûí áîëîí ìýðãýæëèéí íºõºí ñýðãýýëò ÿâàãääàã óó?

1

19. Õºãæëèéí áýðõøýýëòýé èðãýäýä ýð¿¿ë ìýíäèéí ¿éë÷èëãýý õ¿ðäýã ¿¿?

3

20 .Õºãæëèéí áýðõøýýëòýé èðãýä ýìíýëýã, àïòåêààð çîð÷èõ áîëîìæ áèé þ¿?

2

21.Ýð¿¿ë ìýíäèéí äààòãàëûí ìºíãº ýì÷èëãýýíèé çàðäàë, ýì òàðèàíä õ¿ðýëöäýã ¿¿

1

22. Õºãæëèéí áýðõøýýëòýé èðãýäèéí òýòãýâýð òýäíèé õýðýãëýýíèé ñàãñûã ä¿¿ðãýæ ÷àääàã óó?

1

23. Õºãæëèéí áýðõøýýëòýé èðãýä ººðèéí ñîãîãò òîõèðñîí ïðîòåç, îðòîïåä áîëîí òóñëàõ õýðýãñëýýð õàíãàãäàæ ÷àääàã óó

4

74


24. Õºãæëèéí áýðõøýýëòýé èðãýäýä ïðîòåç, îðòîïåä áîëîí òóñëàõ õýðýãñëýý àøèãëàæ ñóðàõ ñóðãàëò ÿâäàã óó?

2

25. Õºãæëèéí áýðõøýýëòýé èðãýä ººðèéí îðøèí ñóóãàà ãàçàðòàà õàëàìæ, àñðàìæèéí ¿éë÷èëãýýíä õàìðàãäàõ áîëîìæòîé þó?

1

26. Õºãæëèéí áýðõøýýëòýé èðãýäèéã îðîí ñóóöààð õàíãàõ àñóóäàë çàñãèéí ãàçðûí õºòºëáºðò îðñîí óó?

1

27. Õºãæëèéí áýðõøýýëòýé èðãýä òåàòð, ìóçåé, êèíî òåàòð, íîìûí ñàí, àÿëàë æóóë÷ëàëûí ãàçðóóäààð ¿éë÷ë¿¿ëýõ áîëîìæòîé þó?

1

28. Õºãæëèéí áýðõøýýëòýé èðãýä õè÷ýýëëýõýä çîðèóëàãäñàí ñïîðòûí çààë, òàíõèì áàéäàã óó?

1

29. Õºãæëèéí áýðõøýýëòýé õ¿¿õä¿¿ä òºðºë á¿ðèéí äóãóéëàí ñåêöýíä õàìðàãäàõ áîëîìæòîé þó?

1

Õóâèéí õàëäàøã¿é ýðõ, ýðõ ÷ºëºº

30. Õºãæëèéí áýðõøýýëòýé èðãýäèéí õàëäàøã¿é áàéõ ýðõ áàòàëãààæñàí óó?

2

Èðãýäèéí òýãø ýðõ

31.Õºãæëèéí áýðõøýýëòýé èðãýäèéí ýðõ ç¿éí ÷àäàìæòàé áàéõ ÿâäëûã Ìîíãîë óëñ õ¿ëýýí çºâøººðñºí ¿¿?

1

32. Øàëãóóð ¿ç¿¿ëýëò¿¿ä ýäãýýð ýðõèéã á¿ðýí òºëººëæ ÷àäàõ óó?

4

75


Çóðãàà. Ä¯ÃÍÝËÒ, ÇªÂËªÌÆ

1. Õºãæëèéí áýðõøýýëòýé èðãýäèéí ýðõèéí õýðýãæèëòèéí òàëààðõ ãîë ä¿ãíýëò, øèéäâýðëýõ àñóóäëûí ÷èãëýë

Õºãæëèéí áýðõøýýëòýé õ¿íèé òóõàé îéëãîëò çºð¿¿òýé ó÷ðààñ õºãæëèéí áýðõøýýëòýé èðãýäèéí òîî çîõèîìëîîð íýìýãäýæ áàéíà. Èéìýýñ îéëãîëòûã ÿëãàà çºðººã áàãàñãàæ íýãäñýí îéëãîëöîëä õ¿ðýõ àæëûã õîëáîãäîõ áàéãóóëëàãà, àëáàí òóøààëòíóóä çîõèîí áàéãóóëàõ øààðäëàãàòàé áàéíà.

Õºãæëèéí áýðõøýýëèéã òîãòîîæ áàéãàà àðãà÷ëàë, ýðõ ç¿éí îð÷èí çºâ á¿ðäýýã¿é áàéíà. Èéìýýñ õºãæëèéí áýðõøýýëèéã îíîøëîõ, òîäîðõîéëîõ àðãà, àðãà ç¿éã òîäîðõîé áîëãîæ ñòàíäàðò÷èëàõ øààðäëàãàòàé.

Õºãæëèéí áýðõøýýëòýé õ¿íèé õýðýãöýýã çºâ òîäîðõîéëæ ÷àäàõã¿é áàéíà. Õýðýãöýýã îíîâ÷òîé, çºâ òîäîðõîéëîõ çîðèëãîîð ñóäàëãààíû àæèë çîõèîí áàéãóóëàõ õýðýãòýé. Ìºí õºãæëèéí áýðõøýýëòýé õ¿íèé õýðýãöýýã çºâ òîäîðõîéëæ ÷àäààã¿éãýýñ òóõàéí ýðõèéã íü ýäë¿¿ëýõèéí òóëä þó õýðýãòýé áàéãààã îíîæ òºëºâëºæ ÷àäàõã¿é áàéíà. Åð íü õýðýãöýý õàíãàõ òºëºâëºëòèéã ñàéæðóóëàõ øààðäëàãàòàé.

Ýðõ ç¿éí îð÷èí òîäîðõîé õýìæýýíä á¿ðäñýí õýäèé ÷ õýðýãæèëòèéã

õÿíàõ, õàðèóöëàãà òîîöîõ ìåõàíèçì áàéõã¿é áàéãàà ó÷ðààñ õÿíàëò, õàðèóöëàãûí òîãòîëöîî á¿ðä¿¿ëýõýä ÷èãëýãäñýí ¿éë àæèëëàãàà çîõèîí áàéãóóëàõ õýðýãòýé.

Õºãæëèéí áýðõøýýëòýé èðãýäèéí òºðèéí áóñ áàéãóóëëàãûí ÷àäàâõè ãèø¿¿äèéíõýý ýðõ àøãèéã õàìãààëàõ ò¿âøèíä õ¿ðýýã¿é áàéíà. ÒÁÁ-ä òºðººñ ¿ç¿¿ëýõ äýìæëýã ò¿íøëýë ñàéíã¿é áàéíà. Èéìýýñ õºãæëèéí áýðõøýýëòýé èðãýäèéí áîëîí òýäýíä ÷èãëýñýí èðãýíèé íèéãìèéí ÷àäàâõèéã áýõæ¿¿ëýõ øààðäëàãàòàé.

Íèéãìèéí õàìãààëëûí áîëîí õàëàìæèéí áîäëîãî õºãæëèéí áýðõøýýëòýé èðãýäèéí ýðõèéã õàíãàõàä á¿ðýí ÷èãëýæ ÷àäàõã¿é áàéíà. Îäîî õýðýãæ¿¿ëæ áóé áîäëîãîä íóõàöòàé ä¿í øèíæèëãýý

76


õèéæ íèéãìèéí õàëàìæ, õàìãààëëûí áîäëîãûã çºâ, çîõèñòîé áîëãîõ øààðäëàãà áàéíà.

Õºãæëèéí áýðõøýýëòýé èðãýäèéí ñîíãîãäîõ áîëîìæ ìàø õÿçãààðëàãäìàë, ñîíãîõ ýðõèéí õýðýãæèëò õàíãàëòã¿éãýýñ ººðñäèéíõºº àñóóäëûã òºðèéí áîäëîãîä çºâ òóñãóóëàõ áîëîëöîî òóéëûí õàíãàëòã¿é áàéíà. Ñîíãîõ, ñîíãîãäîõ ýðõèéã ýðõ ç¿éí áîëîí çîõèîí áàéãóóëàëòûí õóâüä áàòàëãààæóóëàõàä áîäèò òîäîðõîé àæèë õýðýãòýé.

Õºãæëèéí áýðõøýýëòýé èðãýäýä çîðèóëñàí òóñãàé îð÷èí á¿õèé äýä á¿òýö áàðàã áàéõã¿éòýé àäèë, òóéëûí õàíãàëòã¿é áàéíà. Õºãæëèéí áýðõøýýëòýé èðãýäýä çîðèóëñàí äýä á¿òöèéã îëîí óëñûí ñòàíäàðòàä íèéö¿¿ëýí áèé áîëãîõ çîðèëòûã õîéø òàâèëã¿é õýðýãæ¿¿ëýõ øààðäëàãàòàé.

Õºãæëèéí áýðõøýýëòýé èðãýäýä ¿íýí áîäèò ìýäýýëëèéã õ¿ðãýäýã àðãà õýëáýð, çîõèñòîé ìåõàíèçì á¿ðäýýã¿é áàéíà. ¯íýí áîäèò ìýäýýëëèéã øóóðõàé õ¿ðãýõ òåõíèêèéí áîëîìæ á¿ðä¿¿ëæ, òîãòñîí àðãà õýëáýð, ìåõàíèçì áèé áîëãîõ çàéëøã¿é øààðäëàãà áàéíà.

Õºãæëèéí áýðõøýýëòýé èðãýäèéí òàëààð ñòàòèñòèê ìýäýýëýë çºð¿¿òýé áàéäàã ó÷ðààñ ¿íýí áîäèòîé ìýäýýëëèéí ñàí á¿ðä¿¿ëýõ õýðýãòýé.

Õºãæëèéí áýðõøýýëòýé èðãýäèéí ýðõèéí øàëãóóð ¿ç¿¿ëýëò¿¿äýýð ºãñºí øèíæýý÷äèéí äóíäàæ ¿íýëãýý 1.64 ãýæ ãàðñàí íü õýðýãæèëò õàíãàëòã¿é ãýñýí óòãûã èëýðõèéëæ áàéíà. Õºãæëèéí áýðõøýýëòýé èðãýä ýðõýý õýðýãæ¿¿ëýõýä ó÷èð÷ áóé áýðõøýýë ìàø èõ áàéãàà (Øèíæýý÷äèéí 70 îð÷èì õóâü íü áýðõøýýë áàéíà ãýæ ¿çæýý)-ã äóðüäæýý. Ýíäýýñ õºãæëèéí áýðõøýýëòýé èðãýä ýðõýý ýäëýõýä ó÷èðäàã áýðõøýýë èõ áàéäàã ó÷ðààñ õ¿íèé ýðõèéí õýðýãæèëò íü õàíãàëòã¿é áàéíà ãýñýí ãîë ä¿ãíýëò ãàð÷ áàéãàà áîëíî. Èéìýýñ òºðèéí áîäëîãî áîëîâñðóóëæ õóóëü ýðõ ç¿éí îð÷èí á¿ðä¿¿ëýõýýñ ýõëýýä õºãæëèéí áýðõøýýëòýé èðãýäèéí ýðõèéã õàíãàõ áîäèò ¿éë àæèëëàãààíû ãîë ñàëáàð õ¿ðýý á¿ãäýä áîäèòîé øèíý÷ëýë øààðäàãäàæ áàéíà.

77


2. Õºãæëèéí áýðõøýýëòýé èðãýäèéí ýðõèéí øàëãóóð ¿ç¿¿ëýëòèéã àøèãëàõûí òóëä àâàõ àðãà õýìæýýíèé òóõàéä

Õºãæëèéí áýðõøýýëòýé õ¿íèé òóõàé îéëãîëòûã áîäëîãî, ýðõ ç¿éí áàðèìò áè÷ã¿¿ä áîëîí íèéòýýð äàãàæ ìºðäºõ ä¿ðýì, æóðàì, ñòàíäàðòóóäàä íýã ìºð îéëãîõ õýìæýýíä æèãäëýõ øààðäëàãàòàé.

Õºãæëèéí áýðõøýýëèéã òîãòîîæ áàéãàà àðãà÷ëàëûã ýðõ ç¿éí îð÷èí áîëîí ñòàíäàðòûí õýìæýýíä áàòàëãààæóóëæ ìºðäºõ.

Õóóëèéí õýðýãæèëòèéã õÿíàõ, õàðèóöëàãà òîîöîõ ìåõàíèçìèéã òîäîðõîé áîëãîõ. ×èíãýõäýý ìýðãýæëèéí áîëîí èðãýíèé íèéãìèéí áàéãóóëëàãûí îðîëöîîã õàíãàõ.

Õºãæëèéí áýðõøýýëòýé èðãýäèéí òºðèéí áóñ áàéãóóëëàãûí ÷àäàâõèéã ¿íýëäýã ñèñòåì áèé áîëãîõ. Áîäèò ¿íýëãýýíä òóëãóóðëàñàí õàìòðàõ, äýìæèõ ¿éë àæèëëàãààíû ÷èãëýëèéã òîäîðõîéëîõ

Íèéãìèéí õàìãààëëûí áîëîí õàëàìæèéí áîäëîãûã õýðýãæ¿¿ëýõýä ýðäýì øèíæèëãýýíèé áîëîí èðãýíèé íèéãìèéí áàéãóóëëàãóóä, òºñºë, õºòºëáºð¿¿äèéí øóãàìààð õèéãäñýí ñóäàëãààíä òóëãóóðëàñàí ººð÷ëºëò õèéõ.

Õºãæëèéí áýðõøýýëòýé èðãýäýä òóõàéëàí çîðèóëàãäñàí àðãà õýðýãñëýýð ¿íýí áîäèò ìýäýýëèéã õ¿ðãýäýã îíîâ÷òîé ìåõàíèçì á¿ðä¿¿ëýõ.

Õºãæëèéí áýðõøýýëòýé èðãýäèéí òàëààð ñòàòèñòèê ìýäýýëëèéã öýãöòýé áîëãîæ, øàëãóóð ¿ç¿¿ëýëòèéí àñóóëòóóäààð ìýäýýëëèéí ñàí á¿ðä¿¿ëýõ àæëûã ¿¿ðýã õ¿ëýýñýí áàéãóóëëàãóóä þóíû ºìíº á¿ðä¿¿ëæ, îëîí íèéòýä, ò¿¿íèé äîòîð õºãæëèéí áýðõøýýëòýé èðãýäýä íýí ò¿ð¿¿íä õèéõ øààðäëàãàòàé.

Õºãæëèéí áýðõøýýëòýé õ¿íèé ýðõèéí øàëãóóð ¿ç¿¿ëýëòèéã áîëîâñðóóëñàí àðãà÷èëëûí åðºíõèé çàãâàðûã äàðààõü õ¿ñíýãòýýð òîâ÷îîëñîí õàðóóëëàà. Õ¿ñíýãòèéí “ìýäýýëýë öóãëóóëàõ àðãà÷èëàë” ãýñýí áàãàíàíä ìýäýýëýë íýãòãýæ ãàðãàõ ýõ ¿¿ñâýð áà õàðèóöàí öóãëóóëàõ ¿¿ðýã á¿õèé ñóáüåêòèéã çààëàà. Ìýäýýëëèéã õýðõýí öóãëóóëàõ, ÿàæ íýãòãýí áîëîâñðóóëàõ òàëààð òºñëèéí áàã òîäîðõîé çºâëºìæ áîëîâñðóóëñàí áºãººä ò¿¿íèéã õàðèóöñàí áàéãóóëëàãóóä àøèãëàæ øàëãóóð ¿ç¿¿ëýëò á¿ðèéí òîîí õýìæèãäýõ¿¿íèéã ãàðãàæ áàéõ þì. Ýíäýýñ ¿ç¿¿ëýëòèéí òîîí óòãà ãàðàõ áºãººä ¿¿íèéã æèë á¿ð ãàðãàõ áîëîëöîîòîé ãýæ ¿çñýí áîëíî. Øàëãóóð ¿ç¿¿ëýëòèéí ¿íäñýí õýìæèãäýõ¿¿íèé ººð÷ëºëòèéã ìºí æèë á¿ð ãàðãàõ áîëîëöîîòîé ãýæ ¿çëýý.

78


:

,

. 2

010

1.

,

(5

)

2009

4.2

4.224

2.

(

)

20

08

34

.7

025

3.

2009

13.2

026

4.

027

5.

0 028

6.

0

029

7.

0 030

24

-

25

-

-

26

-

27

-

,

.

28

,

, ,

-

29

,

,

,

-

30

201

1 2

18-

1/1

92

79


3. Ìîíãîë óëñûí õóóëü òîãòîîìæ îëîí óëñûí õ¿íèé ýðõèéí ãýðýý, õºãæëèéí áýðõøýýëòýé õ¿ì¿¿ñèéí ýðõèéí êîíâåíöèä íèéöýæ áàéãàà ýñýõ òàëààðõè øèíæýý÷äèéí ¿íýëãýý

¯ç¿¿ëýëòèéí òîäîðõîéëîëòÝíý ¿ç¿¿ëýëò íü Ìîíãîë Óëñûí íèéò õóóëèéí äîòîð Ìîíãîë Óëñûí íýãäýí îðñîí îëîí óëñûí õ¿íèé ýðõèéí ãýðýý, Õºãæëèéí áýðõøýýëòýé õ¿ì¿¿ñèéí ýðõèéí òóõàé êîíâåíöèä íèéöýæ áàéãàà õóóëü òîãòîîìæ õýäýí õóâèéã ýçýëæ áóé òàëààðõ øèíæýý÷äèéí ä¿ãíýëò þì.

Ìîíãîë Óëñûí Èõ Õóðëûí 2003 îíû 10 äóãààð ñàðûí 24-íèé ºäðèéí 41 ä¿ãýýð òîãòîîëîîð áàòàëñàí “Ìîíãîë Óëñàä õ¿íèé ýðõèéã õàíãàõ ¿íäýñíèé õºòºëáºð”-èéí 3.1.2.3, 3.2.3 –ä çààñíû äàãóó õ¿íèé ýðõèéí Îëîí Óëñûí ãýðýý êîíâåíöèéí áèåëýëòýíä Õ¿íèé ýðõèéí ¿íäýñíèé êîìèññ íü ä¿í øèíæèëãýý õèéæ, ¿íýëãýý ä¿ãíýëòýý Çàñãèéí ãàçàð, Èõ Õóðàëä òàíèëöóóëæ áàéõ ̧ ñòîé ó÷ðààñ ýíý ¿ç¿¿ëýëòèéã ÕÝ¯Ê õàðèóöàí ãàðãàõ þì. Ýíý ¿ç¿¿ëýëò 2010 îíû øèíæýý÷äèéí ¿íýëãýýãýýð 4,2 (5 áàëëûí ýðýìáèéí ¿íýëãýýíèé äóíäàæ ¿ç¿¿ëýëò) ãàð÷ áàéíà.

4. Õºãæëèéí áýðõøýýëòýé èðãýäèéí ñîíãóóëüä îðîëöñîí èðö

¯ç¿¿ëýëòèéí òîäîðõîéëîëòÕºãæëèéí áýðõøýýëòýé èðãýíèé ñîíãóóëüä îðîëöîõ îðîëöîî, òýäíèé ºâºðìºö õýðýãöýýã õàíãàñàí áàéäëûã ¿íýëýõ ¿ç¿¿ëýëò áºãººä ñîíãóóëüä ñàíàëàà ºãñºí ÕÁÈðãýäèéí òîîã ñîíãóóëèéí íàñíû íèéò Õºãæëèéí áýðõøýýëòýé èðãýäèéí òîîíä õàðüöóóëñàí õàðüöàà þì.

Ýíý ¿ç¿¿ëýëòèéã Ñîíãóóëèéí åðºíõèé õîðîî õàðèóöàí ãàðãàõ áîëîâ÷ 2008 îíû Èõ Õóðëûí ñîíãóóëèéí ºìíº õºãæëèéí áýðõøýýëòýé ñîíãîã÷èéí òºðºë, áàéðøëûí ñóäàëãààã ÕÁÈÁ¯Õîëáîîíä çàõèàëãààð õèéëãýñíýýñ ººð ñóäàëãàà õèéãäýýã¿é áàéíà. Ñîíãóóëèéí ìàòåðèàëóóä íü òîéðãèéí, õýñãèéí õîðîîäîä õàäãàëàãäàí ¿ëääýã áºãººä íèéò ñàíàë ºãñºí èðãýäèéí òîîí ìýäýýëëýýñ õºãæëèéí áýðõøýýëòýé ñîíãîã÷èéí òîîã ÿëãàí àâàõ áîëîìæã¿é áàéíà. Ýíý íü òóõàéí øàëãóóð ¿ç¿¿ëýëòýýð òîîí ìýäýýëýë ãàðãàõ áîëîìæã¿é ãýñýí ¿ã áèø þì. Ýíý ¿ç¿¿ëýëòèéí òîîí óòãà íü 34.7 õóâü ãàð÷ áàéíà.

80


5.Õºãæëèéí áýðõøýýëòýé èðãýäýä õ¿ðòýýìæòýé áàéäëààð õ¿ðãýñýí ìýäýýëëèéí ýçëýõ õóâü

¯ç¿¿ëýëòèéí òîäîðõîéëîëòÕºãæëèéí áýðõøýýëòýé èðãýä îëîí íèéòýä çîðèóëñàí ìýäýýëëèéã áóñàäòàé àäèë õ¿ëýýí àâàõ áîëîìæèéã õàðóóëàõ ¿ç¿¿ëýëò áºãººä Õºãæëèéí áýðõøýýëèéí ÿíç á¿ðèéí õýëáýðò òîõèðñîí àðãà çàìààð ò¿ãýýæ áàéãàà ìýäýýëëèéã íèéò ìýäýýëýëä õàðüöóóëñàí õàðüöààãààð èëýðõèéëýãäýíý.

Ìîíãîë Óëñûí Çàñãèéí ãàçðûí 2006 îíû 11 ä¿ãýýð ñàðûí 19-íû 283 äóãààð òîãòîîëîîð áàòëàãäñàí “ÕÁÈðãýäèéã äýìæèõ ¿íäýñíèé õºòºëáºð, ÕÁÕ¿¿õäèéí îðîëöîîã äýìæèõ äýä õºòºëáºð”-èéí õ¿ðýýíä ë 2 öàã 10 ìèíóòûí ìýäýýëëèéí õºòºëáºðèéã ñîíñãîëûí áýðõøýýëòýé õ¿ì¿¿ñò çîðèóëàí äîõèîãîîð òàéëáàðëàæ áàéíà. Ýíý íü ÎÍ¯ÐÒ-èéí ìýäýýëëèéí õºòºëáºðèéí 13.2% áîëæ áàéíà. Ãýõäýý áóñàä íýâòð¿¿ëã¿¿ä íü îþóíû õîìñäîëòîé áîëîí ñîíñãîëûí áýðõøýýëòýé èðãýäýýñ áóñàä õºãæëèéí áýðõøýýëòýé õ¿ì¿¿ñò õ¿ðýõ áîëîöîîòîé ãýñýí õàðèó èð¿¿ëñýí þì. Òýãýõýýð ÎÍÐÒ-èéí íýâòð¿¿ëýã õýë ÿðèàíû áîëîí ñîíñãîëûí áýðõøýýëòýé èðãýä 7967, ýðõèéí ÷àäàìæòàé îþóíû õîìñäîëòîé èðãýä 6330, ýðõèéí ÷àäàìæã¿é îþóíû õîìñäîëòîé èðãýä 9224 áóþó íèéò 23521 õ¿íä õ¿ðäýãã¿é ãýñýí ¿ã. Ýíý íü íèéò õºãæëèéí áýðõøýýëòýé õ¿ì¿¿ñèéí 29.4 õóâü áîëæ áàéíà.

6. Õºãæëèéí áýðõøýýëòýé èðãýíòýé ºðõèéí äóíäàæ îðëîãî

¯ç¿¿ëýëòèéí òîäîðõîéëîëòÕºãæëèéí áýðõøýýëòýé èðãýäèéí ýäèéí çàñãèéí õàðèëöààíä îðîëöîõ áîëîìæèéã èëòãýõ ¿ç¿¿ëýëò þì. Õºãæëèéí áýðõøýýëòýé èðãýíòýé ºðõèéí äóíäàæ îðëîãûã òîäîðõîéëíî.

¯íäýñíèé ñòàòèñòèêèéí ãàçðààñ ãàðãàäàã ªðõèéí íèéãýì ýäèéí çàñãèéí ñóäàëãààã ãàðãàõäàà 11400 ºðõèéã ò¿¿âýðëýæ ãàðãàäàã ó÷èð õºãæëèéí áýðõøýýëòýé èðãýíòýé ºðõèéí ñóäàëãààã îðóóëàõ áîëîìæã¿é. Õàðèí ÍÕÕß-íààñ ãàðãàäàã çàõèðãààíû ñòàòèñòèê ìýäýýëýëä àñóóëãà îðóóëàõ þì óó ýñâýë Çàñàã äàðãà íàðûí õ¿í àìûí á¿ðòãýëýýñ àâ÷ áîëîõ þì áàéíà. 2010 îíû õ¿í àì, îðîí ñóóöíû òîîëëîãò õºãæëèéí áýðõøýýëòýé õ¿íèé òóõàé àñóóëò îðóóëñàí áîëîâ÷ ýíý íü õºãæëèéí áýðõøýýëòýé èðãýíòýé ºðõèéí îðëîãûã òîäîðõîéëîõã¿é çºâõºí õºãæëèéí áýðõøýýëèéí õýëáýðèéã èðãýí ººðºº òîäîðõîéëîõîîð

81


îðóóëñàí áàéíà. Îäîîãîîð ýíý òàëààð ÿìàð÷ ìýäýýëýë ãàðààã¿é áàéíà. (Õºãæëèéí áýðõøýýëòýé èðãýíòýé ºðõèéí îðëîãûí ñóäàëãààã òîäîðõîéëæ ãàðãààã¿é áàéíà.)

7.Õºãæëèéí áýðõøýýëòýé èðãýäýä õ¿ðòýýìæòýé îð÷èí á¿ðä¿¿ëñýí òºðèéí àëáàí áàéãóóëëàãûí òîî

¯ç¿¿ëýëòèéí òîäîðõîéëîëòÕºãæëèéí áýðõøýýëòýé èðãýäèéí áîëîâñðîëûí, õºäºëìºðèéí, íºõºí ñýðãýýëòèéí, íèéãìèéí õàìãààëëûí, ýð¿¿ë ìýíäèéí, ñî¸ëûí, ñïîðòûí çýðýã á¿õèé ë ãàçðóóäàä õ¿ðýõ áîëîìæèéã õàðóóëàõ ¿ç¿¿ëýëò áºãººä Õºãæëèéí áýðõøýýëòýé èðãýí íýâòðýõ áîëîìæèéã á¿ðä¿¿ëñýí òºðèéí àëáàí áàéãóóëëàãûí òîî þì. Ýíý òîî 0 áàéíà.

Ýíý òîîã ÇÃÕÝÃàçàð ãàðãàõ ¸ñòîé áîëîâ÷ ÕÁÈÁ¯Õîëáîîíû àëáàí òîîòûí õàðèóã ºãººã¿é áàéíà. Ãýõäýý òºñëèéí áàãèéí õ¿ì¿¿ñ õºãæëèéí áýðõøýýëòýé èðãýä çààâàë ¿éë÷ë¿¿ëýõ ¸ñòîé ãàçðóóäûí òàëààð õîëáîãäîõ áàéãóóëëàãûí õ¿ì¿¿ñòýé óóëçàæ ìýäýýëýë öóãëóóëñàí þì. ¯¿íä:

À. Ìîíãîë óëñàä öýöýðëýã 814, åðºíõèé áîëîâñðîëûí ñóðãóóëü-755, Ìýðãýæëèéí áîëîâñðîëûí ñóðãóóëü 63 áàéãààãààñ õºãæëèéí áýðõøýýëòýé èðãýí íýâòðýõ áîëîìæòîé ñóðãóóëü öýöýðëýãèéí òîîí ìýäýýëýë àëãà áàéíà. Õºãæëèéí áýðõøýýëòýé õ¿íèé ýðõèéí êîíâåíöèéí õýðýãæèëòèéí òàëààð àíõíû òàéëàíä äóðüäñàíààð 46 äóãààð öýöýðëýã, 15 äóãààð ñóðãóóëèàñ ººð íýâòðýõ áîëîìæ á¿ðä¿¿ëñýí ñóðãóóëü, öýöýðëýã áàéõã¿é áàéíà. Ìºí 813 ñî¸ë óðëàãèéí áàéãóóëëàãûí íýã ÷ áàéãóóëëàãà íýâòðýõ áîëîìæ á¿ðä¿¿ëýýã¿é áàéíà24.

Á.ÍÕÕßàìíû õàðüÿà ÕÕ¯Ãàçðûí ìýäýýëëýýð õàëàìæèéí õýëòýñ-30, òºâ áàéãóóëëàãà ÕÕ¯Ã-1, àñðàìæèéí ãàçàð 8 áàéãààãààñ õºãæëèéí áýðõøýýëòýé õ¿í íýâòðýõ áîëîëöîîòîé õàëàìæèéí õýëòýñ õî¸ð ë áàéíà. Ìºí ÍÄÅÃàçðûí õàðúÿà äààòãàëûí õýëòýñ 30 áàéãààãààñ òºâ áàéãóóëëàãààñ áóñàä íýã ÷ õýëòñèéí áàðèëãà õºãæëèéí áýðõøýýëòýé õ¿í íýâòðýõ áîëîìæã¿é áàéíà.

Â. ÝÌß-íû ìýäýýëëýýð25 Ìîíãîë óëñàä òºðºëæñºí, íàðèéí ìýðãýæëèéí ýìíýëýã 15, íýãäñýí ýìíýëýã 32,Ñóì äóíäûí ýìíýëýã 13, õºäººãèéí áóþó ñóìûí ýìíýëýã 334, ºðõèéí ýìíýëýã 178, Ýð¿¿ë 24 ÁÑØÓß -íû ñòàòèñòèê ìýäýýëýë25 Ýð¿¿ë ìýíäèéí ÿàìíû õºãæëèéí áýðõøýýëòýé èðãýäèéí àñóóäàë õàðèóöñàí ìýðãýæèëòýí Ñ. Íàðàíòóÿà,ñòðàòåãèéí áîäëîãî, òºëºâëºëòèéí ãàçðûí ìýðãýæèëòýí Á.Ýíõöýöýã íàðûí ÿðèëöëàãààñ.

82


ìýíäèéí òºâ 12, ÁÃÕÎÝÑÒºâ 13 õóâèéí ýìíýëýã 466, Ýìèéí ñàí 319, ò¿ðãýí òóñëàìæèéí ñòàíö 35 Öóñíû òºâ áà ñòàíö 26 çýðýã 1500 îð÷èì ýð¿¿ë ìýíäèéí áàéãóóëëàãà ¿éë àæèëëàãàà ÿâóóëæ áàéãààãààñ 2-3 òîì ýìíýëãýýñ áóñàä íýã ÷ áàéãóóëëàãà õºãæëèéí áýðõøýýëòýé èðãýí íýâòðýõ áîëîëöîîã¿é áàéíà.

8. Õºãæëèéí áýðõøýýëòýé èðãýäýä ìýäýýëýë àâàõ áîëîìæèéã á¿ðä¿¿ëñýí òºðèéí ¿éë÷èëãýýíèé áàéãóóëëàãûí òîî

¯ç¿¿ëýëòèéí òîäîðõîéëîëòÀëáàí õàðèëöààíä äîõèîíû õýë, áðàéëü ¿ñýã, õàðèëöààíû íýìýëò áîëîí ñîíãîëòîò õýëáýð áóñàä õýâ ìàÿãèéã àøèãëàæ áàéãàà àëáàí áàéãóóëëàãûí òîî þì. ̄ ¿íä: õºãæëèéí áýðõøýýëòýé èðãýäýä ¿éë÷èëãýý ¿ç¿¿ëäýã íèéò áàéãóóëëàãóóä (õàëàìæèéí, ýð¿¿ë ìýíäèéí, äààòãàëûí, áîëîâñðîëûí, îðîí íóòãèéí çàñàã äàðãûí õàðüÿà ãàçðóóä îðíî. )

À.Ìîíãîë óëñàä öýöýðëýãèéí áàãø 4465, åðºíõèé áîëîâñðîëûí ñóðãóóëèéí áàãø 26070, Ìýðãýæëèéí áîëîâñðîëûí ñóðãóóëèéí áàãø íàð 2033 áàéãààãààñ õºãæëèéí áýðõøýýëòýé èðãýíòýé àæèëëàõ àðãà áàðèë, õàðèëöààíû õýðýãñýë ýçýìøñýí áàãøèéí òîîí ìýäýýëýë àëãà áàéíà26.Á.ÍÕÕß-íû õàðüÿà ÕÕ¯Ãàçðûí ìýäýýëëýýð Õàëàìæèéí õýëòýñò 1310 õ¿í àæèëëàæ áàéãààãààñ äîõèîíû õýë ìýääýã õ¿í íýã ÷ áàéõã¿é áàéíà27.Â. ÝÌß-íû ìýäýýëëýýð Ìîíãîë óëñàä 1500 îð÷èì ýð¿¿ë ìýíäèéí áàéãóóëëàãàä èõ ýì÷ 6162, ýìíýëãèéí òóñãàé äóíä áîëîâñðîëòîé ìýðãýæèëòýí 13185 íèéò 19347 õ¿í àæèëëàæ áàéíà28. Õàðèëöààíû õýðýãñýë ýçýìøñýí õ¿íèé òîîí ìýäýýëýë àëãà áàéíà. Òèéìýýñ ýíý òîî (0) ãàð÷ áàéíà.

9.Õºãæëèéí áýðõøýýëòýé õ¿íèé çîð÷èõ áîëîìæ

¯ç¿¿ëýëòèéí òîäîðõîéëîëòÕºãæëèéí áýðõøýýëòýé èðãýäèéí çîð÷èõ áîëîìæèéã õàðóóëàõ ¿ç¿¿ëýëò áºãººä Õºãæëèéí áýðõøýýëòýé èðãýí íýâòðýõ áîëîìæòîé íèéòèéí ¿éë÷èëãýýíèé òýýâðèéí õýðýãñëèéí òîîã Íèéòèéí ¿éë÷èëãýýíèé íèéò òýýâðèéí õýðýãñëèéí òîîíä õàðüöóóëñàí õàðüöàà áàéíà.

26 ÁÑØÓß -íû ñòàòèñòèê ìýäýýëýë27 ÍÕÕß-íû ñòàòèñòèê ìýäýýëýë28 ÝÌß-íû ñòàòèñòèê ìýäýýëýë

83


Íèéñëýë Óëààíáààòàð õîòîä íèéòèéí òýýâýðò 990 èõ áàãòààìæèéí àâòîáóñ, òðîëëåéáóñ áàéäãààñ 770 àâòîáóñ, òðîëëåéáóñ ºäºð òóòìûí øóãàìûí ¿éë÷èëãýýíä àæèëëàæ áàéíà. ̄ ¿íýýñ íýã ÷ àâòîáóñ, òðîëëåéáóñ õºãæëèéí áýðõøýýëòýé èðãýí òýýâýðëýõýä çîðèóëñàí òîíîãëîë áàéõã¿é. Ìºí õîò õîîðîíäûí àâòîáóñíû àñóóäëûã Àâòîòýýâðèéí ãàçàð, æóóë÷íû àâòîáóñûã àâòîòýýâðèéí á¿ðòãýëèéí ãàçàð õàðèóöäàã þì áàéíà. Ìºí ë òîíîãëîëã¿é àâòîáóñ ¿éë÷èëãýýíä ÿâäàã áàéíà. Ýíý ¿ç¿¿ëýëòèéí òîîí óòãà (0) áàéíà.

84


Çºâëºìæ

Õºãæëèéí áýðõøýýëòýé õ¿ì¿¿ñèéí ýðõèéí õýðýãæèëòèéí øàëãóóð ¿ç¿¿ëýëò¿¿äýýð îíîâ÷òîé ìýäýýëýë áýëòãýõèéí òóëä äàðààõü àðãà õýìæýýã àâ÷ õýðýãæ¿¿ëýõ øàààðäëàãàòàé áàéíà. ¯¿íä:

1. Õºãæëèéí áýðõøýýëòýé õ¿íèé òàëààðõ çºð¿¿òýé îéëãîëòóóäûã íýã ìºð áîëãîæ, õºãæëèéí áýðõøýýëòýé õ¿íèéã òîäîðõîéëîõäîî íèéãìèéí çàãâàðûã àøèãëàõ øààðäëàãàòàé áàéíà.

2. Õ¿íèé ñîãîã, ¿éëäëèéí õÿçãààðëàëòóóäûí áàéíãûí áîëîí ò¿ð çóóðûí øèíæ ÷àíàðààñ õàìààðàí áýðõøýýë áîëãîí ººð ººð õýðýãöýý ¿¿ñãýäãèéã àíõààðàí ¿çýæ, Õºãæëèéí áýðõøýýëèéã îíîøëîõ, òîäîðõîéëîõ àðãà, àðãà ç¿éã

òîäîðõîé áîëãîæ, ñòàíäàðò÷èëàõ øààðäëàãàòàé áàéíà.Õºãæëèéí áýðõøýýëòýé õ¿í á¿ðèéí ýðõýý ýäëýõýä íü øààðäàãäàæ

áóé íýìýëò õýðýãöýýã çºâ òîäîðõîéëæ, òýäãýýðèéã îíîâ÷òîé õàíãàõ àðãà õýìæýý àâàõ øààðäëàãàòàé áàéíà.

3. Íèéãìèéí õàìãààëëûí áîëîí õàëàìæèéí ºíººãèéí áîäëîãî íü õºãæëèéí áýðõøýýëòýé èðãýäèéí ýðõèéã õàíãàõ áèø óõðààõ ÷èã õàíäëàãàòàé áàéãàà ó÷ðààñ ýðäýì øèíæèëãýýíèé áîëîí èðãýíèé íèéãìèéí áàéãóóëëàãóóä, òºñºë, õºòºëáºð¿¿äèéí øóãàìààð õèéãäñýí ñóäàëãààíä òóëãóóðëàñàí ººð÷ëºëò õèéõ çàìààð íèéãìèéí õàëàìæ, õàìãààëëûí áîäëîãûã çºâ, çîõèñòîé áîëãîõ øààðäëàãàòàé áàéíà.

4. Õºãæëèéí áýðõøýýëòýé èðãýäèéí òàëààð ñòàòèñòèê ìýäýýëëèéã öýãöòýé áîëãîæ, øàëãóóð ¿ç¿¿ëýëòèéí àñóóëòóóäààð ìýäýýëëèéí ñàí á¿ðä¿¿ëýõ àæëûã ¿¿ðýã õ¿ëýýñýí áàéãóóëëàãóóä ã¿éöýòãýæ, îëîí íèéòýä, ò¿¿íèé äîòîð õºãæëèéí áýðõøýýëòýé èðãýäýä ìýäýýëýõ øààðäëàãàòàé áàéíà.

5. Ìîíãîë óëñûí õóóëü òîãòîîìæ îëîí óëñûí õ¿íèé ýðõèéí ãýðýý, õºãæëèéí áýðõøýýëòýé õ¿ì¿¿ñèéí ýðõèéí êîíâåíöèä íèéöýæ áàéãàà ýñýõ òàëààðõ øèíæýý÷äèéí ¿íýëãýýã ãàðãàõûí ºìíº õºãæëèéí áýðõøýýëýýð íü àëàã÷ëàõã¿é áàéõ òàëààð ¯íäñýí õóóëèíäàà òóñãàõ, ýñâýë àëàã÷ëàëûí àñóóäëûã ÿàæ îéëãîõ òàëààð Óëñûí äýýä ø¿¿õèéí òàéëáàð ãàðãóóëàõ íü ç¿éòýé áàéíà. Îëîí óëñûí ãýðýýã õýðýã ìàðãààíûã øèéäâýðëýõýä àøèãëàæ áóé ïðàêòèê õýðýãëýýã íýìýãä¿¿ëýõèéí òóëä

85


Îëîí óëñûí ãýðýýã ø¿¿õ, õóóëèéí áàéãóóëëàãûí ïðàêòèêò õýðýãëýõòýé õîëáîîòîé ãàðûí àâëàãà áýëòãýæ, ñóðãàëò,ñåìèíàð çîõèîí áàéãóóëæ áàéõ íü ç¿éòýé.

6. Õºãæëèéí áýðõøýýëòýé èðãýäèéí ñîíãóóëüä îðîëöñîí èðöèéã ãàðãàõûí òóëä Ñîíãóóëèéí òîéðãèéí áîëîí õýñãèéí õîðîîä ñîíãîã÷èéí íýðñèéí æàãñààëòûã ¿éëäýõäýý õºãæëèéí áýðõøýýëòýé ñîíãîã÷èéã òóñàä íü á¿ðòãýæ áàéõ íü ç¿éòýé áàéíà. Ìºí Õºãæëèéí áýðõøýýëòýé ñîíãîã÷èéí îíöëîãèéí òàëààð ñîíãóóëèéí àæèëòíóóäàä, ñîíãóóëèéí õóóëü òîãòîîìæ, ñîíãóóëü ºãºõ æóðìûí òàëààð õºãæëèéí áýðõøýýëòýé èðãýäýä òóñ òóñ ñóðãàëò ÿâóóëæ, ñîíãóóëü ºãºõ æóðàì, áàéð, ñîíãóóëèéí õóóäàñ íü àøèãëàõàä çîõèñòîé, õ¿ðòýýìæòýé, õÿëáàð áàéõ ÿâäëûã õàíãàõ àæëûã çîõèîí áàéãóóëæ õîëáîãäîõ çàðäëûã ñîíãóóëèéí òºñºâò òóñãàæ áàéõ øààðäëàãàòàé.

7. Õºãæëèéí áýðõøýýëòýé õ¿íèé ¿çýë áîäîë, èòãýë ¿íýìøëýý èëýðõèéëýõ, ìýäýýëýë õ¿ðòýõ ýðõ ÷ºëººã õàíãàõûí òóëä àëáàí õàðèëöààíä äîõèîíû õýë, áðàéë ¿ñýã, õàðèëöààíû íýìýëòýò áîëîí ñîíãîëòîò õýëáýð áóñàä õýâ ìàÿãèéã àøèãëàæ ýõëýõ øààðäëàãàòàé áàéíà.

8. Õºãæëèéí áýðõøýýëòýé èðãýíòýé ºðõèéí äóíäàæ îðëîãûã òîäîðõîéëîõäîî Çàñàã äàðãà íàðûí õ¿í àìûí á¿ðòãýëä òóëãóóðëàí ÍÕÕß-íààñ ãàðãàäàã çàõèðãààíû ñòàòèñòèê ìýäýýëýëä àñóóëãà îðóóëàõ çàìààð øèéäýõ íü ç¿éòýé.

9. Õºãæëèéí áýðõøýýëòýé èðãýäýä õ¿ðòýýìæòýé îð÷èí áèé áîëãîõ íýìýëò çàðäëûã óëñûí òºñºâò òóñãàõ øààðäëàãàòàé áàéíà.

10.Õºãæëèéí áýðõøýýëòýé èðãýäýä ¿éë÷èëäýã áàéãóóëëàãûí íèéãìèéí àæèëòíóóäàä äîõèîíû õýë õàðèëöààíû íýìýëò õýðýãñë¿¿äèéã çààæ ñóðãàõ, ýíý ÷èãëýëèéí ìýðãýæèëòýí áýëòãýäýã ñóðãóóëèéí õè÷ýýëèéí õºòºëáºðò äîõèîíû õýë õàðèëöààíû íýìýëò õýðýãñë¿¿äèéí õè÷ýýëèéã îðóóëàõ.

11. Àâòîòýýâðèéí òóõàé õóóëèéí õîëáîãäîõ çààëòóóäûã õýðýãæ¿¿ëýõ óëìààð òýýâðèéí õýðýãñëèéã òîíîãëîõîä ãàðàõ íýìýãäýë çàðäëûã óëñûí òºñºâò òóñãàæ áàéõ.

86


ÕÀÂÑÐÀËÒ-1

ÑÓÄÀËÃÀÀÍÛ ÀÐÃÀ Ç¯É ÁÀ ÇÎÐÈËÒ

ÇÎÐÈËÒÓÓÄ:Õºãæëèéí áýðõøýýëòýé èðãýäèéí ýðõèéí øàëãóóð ¿ç¿¿ëýëò áîëîâñðóóëàõ ñóäàëãààíû çîðèëòóóä:õºãæëèéí áýðõøýýëòýé õ¿íèé ýðõèéí øàëãóóð ¿ç¿¿ëýëòèéã

òîäîðõîéëîõ àðãà ç¿é áîëîâñðóóëàõ îëîí óëñûí áîëîí ¿íäýñíèé õýìæýýíä õèéãäñýí ñóäàëãààíû

àæèë, ýðõ ç¿éí áîëîí áîäëîãûí áàðèìò áè÷èã, ìýäýý, òàéëàí, òîî áàðèìòàíä ä¿í øèíæèëãýý õèéõ.

Õºãæëèéí áýðõøýýëòýé õ¿íèé ýðõèéí õýðýãæèëòèéã õýìæèõ øàëãóóð ¿ç¿¿ëýëò¿¿äèéí æàãñààëò ãàðãàæ, òýäãýýðýýñ ñîíãîëò õèéõ.

Õºãæëèéí áýðõøýýëòýé èðãýíèé îðîëöîîíû êîýôôèöèåíò ãàðãàõÓóëçàëòàíä îðîëöñîí õ¿ì¿¿ñèéí ñàíàë, çºâºëãººã àâàõÕºãæëèéí áýðõøýýëòýé õ¿íèé ýðõèéí èíäåêñ ãàðãàõ

ÀÐÃÀ Ç¯ÉÀðä÷èëñàí çàñàãëàëûí áîëîí Ìÿíãàíû õºãæëèéí 9 äýõ çîðèëãûí øàëãóóð ¿ç¿¿ëýëò áîëîâñðóóëàõ àðãà ç¿éã åðºíõèé ñóóðü, ãîë çàãâàð áîëãîí àøèãëàâ. Òîîí áîëîí ÷àíàðûí ñóäàëãààíû àðãà ç¿éã õîñëóóëæ õýðýãëýõèéã õè÷ýýñýí áîëíî.

Ñóäàëãààíû ¿éë ÿâöÕºãæëèéí áýðõøýýëòýé èðãýäèéí ýðõèéí øàëãóóð ¿ç¿¿ëýëò áîëîâñðóóëàõ ñóäàëãààã äàðààõü áàéäëààð õèéæ ã¿éöýòãýâ.

1.Òºñëèéí àæëûã àìæèëòòàé õýðýãæ¿¿ëæ, äýâø¿¿ëñýí çîðèëãî, çîðèëòîíäîî õ¿ðýõèéí òóëä ñóäàëãààíû áàã á¿ðä¿¿ëýõ øààðäëàãàòàé áàéñàí ó÷èð ñóäàëãààíû àæëûí òóðøëàãàòàé, õºãæëèéí áýðõøýýëòýé õ¿íèé òàëààð çîõèõ ìýäëýãòýé 2 ñóäëàà÷, êîìïüþòåð äýýð ñàéí àæèëëàäàã 1 òóñëàõ àæèëòàí ñîíãîí àâ÷, õèéãäýõ àæëûí çîðèëãî, çîðèëòóóäûí òàëààð òàíèëöóóëãà õèéãäñýí áîëíî. 2. Õºãæëèéí áýðõøýýëòýé õ¿íèé ýðõèéí øàëãóóð ¿ç¿¿ëýëòèéã òîäîðõîéëîõ àðãà ç¿é áîëîâñðóóëàõ àæëûí õ¿ðýýíä (2009 îíû 9 ä¿ãýýð ñàðûí 01-íýýñ 10 äóãààð ñàðûí 1-íèéã õ¿ðòýë)äàðààõü àæëóóä õèéãäñýí áîëíî.¯¿íä:

87


Õºãæëèéí áýðõøýýëèéí òóõàé îéëãîëòûã õàðüöóóëàí ¿çñýí.Õºãæëèéí áýðõøýýëòýé õ¿í ãýäýãò õýíèéã îéëãîõ áý ãýäãèéã

çºâ òîãòîîõûí òóëä õºãæëèéí áýðõøýýëòýé õ¿íèé ýðõèéí òóõàé êîíâåíöèéí òîäîðõîéëîëòûã Ìîíãîë Óëñûí “õºãæëèéí áýðõøýýëòýé èðãýíèé íèéãìèéí õàìãààëëûí òóõàé” õóóëèéí òîäîðõîéëîëòîé õàðüöóóëàí ä¿ãíýõ ¿éë àæèëëàãàà õèéëýý.

Õ¿íèé õºãæëèéí áýðõøýýëòýé áàéäëûã õýí òîãòîîæ áàéãàà áîëîí ýíý ¿éë àæèëëàãàà íü çºâ ÿâàãäàæ áàéíà óó ãýäýãò ä¿ãíýëò ºãëºº.

Õ¿íèé ýðõèéí òóõàé îéëãîëò áîëîí õºãæëèéí áýðõøýýëòýé õ¿ì¿¿ñèéí ýðõèéí òóõàé êîíâåíöèéí çîðèëãûã çàäëàí øèíæèëëýý.

Ýíý á¿õíèé ¿íäñýí äýýð õºãæëèéí áýðõøýýëòýé õ¿íèé ýðõèéí øàëãóóð ¿ç¿¿ëýëò áîëîâñðóóëàõ àðãà ç¿éã ãàðãàëàà.¯¿íä:

- Øàëãóóð ¿ç¿¿ëýëò ãàðãàõ áîëñîí øàëòãààí - Øàëãóóð ¿ç¿¿ëýëò òîäîðõîéëîõ ¿çýë ñàíàà,çàð÷èì - Øàëãóóð ¿ç¿¿ëýëò ñîíãîõ çàð÷ìûã òîäîðõîéëñîí. - Øàëãóóð ¿ç¿¿ëýëò¿¿äèéí æàãñààëò ãàðãàæ ñîíãîëò õèéñýí. - Øàëãóóð ¿ç¿¿ëýëò¿¿äèéí òàéëáàð áè÷ñýí.Ìºí êåéñèéí ñóäàëãàà õèéëãýñýí.Îëîí óëñûí áîëîí ¿íäýñíèé õýìæýýíä õèéãäñýí ñóäàëãààíû

àæèë, ýðõ ç¿éí áîëîí áîäëîãûí áàðèìò áè÷èã, ìýäýý, òàéëàí, òîî áàðèìòàíä ä¿í øèíæèëãýý õèéõ àæèë 2009 îíû 10 äóãààð ñàðûí 2-íîîñ 10 äóãààð ñàðûí 31-íèéã õ¿ðòýë ¿ðãýëæèëñýí áºãººä ýíý õóãàöààíä äàðààõü àæëóóä õèéãäëýý. ¯¿íä:Îëîí óëñûí áîëîí ¿íäýñíèé õýìæýýíä õèéãäñýí ñóäàëãààíû

àæèë, ýðõ ç¿éí áîëîí áîäëîãûí áàðèìò áè÷èã, ìýäýý, òàéëàí, òîî áàðèìò öóãëóóëàõ

Õîëáîãäîõ ìàòåðèàëûã ò¿¿âýðëýæ àâñàí.Ò¿¿âýðëýæ àâñàí ìàòåðèàë äýýðýý ä¿í øèíæèëãýý õèéñýí.Øàëãóóð ¿ç¿¿ëýëòèéí òîäîðõîéëîëòûã ¿ðãýëæë¿¿ëýí áè÷ñýí.Õºãæëèéí áýðõøýýëòýé èðãýäèéí îðîëöîîíû êîýôôèöèåíòèéã

ãàðãàñàí.Òºñëèéí òºãñãºëèéí øàò 2009 îíû 11 ä¿ãýýð ñàðûí 01-íýýñ 12 äóãààð

ñàðûí 25-íûã õ¿ðòýë ÿâàãäàâ. Ýíý õóãàöààíä äàðààõü àæëóóäûã õèéëýý. ¯¿íä:Õýëýëö¿¿ëãèéí ¿åýð ãàðñàí ñàíàëûã õàðãàëçàí øàëãóóð

¿ç¿¿ëýëòèéã áîëîâñðîíãóé áîëãîæ ¿ç¿¿ëýëòèéí òîäîðõîéëîëòûã áè÷ñýí.

Õºãæëèéí áýðõøýýëòýé èðãýäèéí îðîëöîîíû êîýôôèöèåíòèéã

88


ã¿éöýýæ, àëäààã çàñâàðëàâ.

Òîîí ìýäýýëýë öóãëóóëñàí àðãà÷ëàëÑóäàëãààíû òîîí ìýäýýëëèéã ñàíàë àñóóëãûí àðãààð ãýðýýò 3 àæèëòàí öóãëóóëñàí. Ñóäëàà÷èä ºäºð á¿ð ãýðýýò àæèëòíû öóãëóóëñàí ìýäýýëëèéã õÿíàæ, áàòàëãààæóóëñàí áîëíî. ¯¿íýýñ ãàäíà òºðèéí áàéãóóëëàãûí áîëîí ÌÕÁÈÁ¯-íèé õîëáîîíû áàòàëãààæñàí ìýäýýëëèéã àøèãëàñàí þì.

Òîîí ìýäýýëýë öóãëóóëñàí ò¿¿âýðëýëòÑóäàëãààíû àæëûí çàðèì õýñãèéã òîäðóóëàõ çîðèëãîîð òîîí ìýäýýëëèéã ñàíàìñàðã¿é ò¿¿âðýýð ñîíãîí 500 èðãýäèéã ñóäàëãààíä õàìðóóëñàí. Ñóäàëãààíû òºëººëºõ ÷àäâàð, ñàíàìñàðã¿é ò¿¿âðèéí íºõöëèéã á¿ðä¿¿ëýõèéí òóëä ÌÕÁÈÁ¯-íèé õîëáîîíû ä¿¿ðã¿¿äèéí ñàëáàð çºâëºëèéí ñóäàëãààíû ìàòåðèàëûã àøèãëàñàí áºãººä äàðààõü àðãà÷ëàëûí äàãóó ÿâóóëñàí:

1. ÌÕÁÈÁ¯-íèé õîëáîîíû ä¿¿ðã¿¿äèéí ñàëáàð çºâëºëèéí ñóäàëãààíû ìàòåðèàëààñ õºãæëèéí áýðõøýýëèéí õýëáýð, ñîãîãûí òºðºë òóñ á¿ðèéí áîëîí õºãæëèéí áýðõøýýëòýé õ¿¿õýä, òýäíèé àñðàí õàìãààëàã÷èéí òºëººëºë òýíö¿¿ áàéõààð ñîíãîëòûã õèéñýí.

2. Õýðýâ ñîíãîãäñîí õºãæëèéí áýðõøýýëòýé èðãýí áàéõã¿é, õàÿã îëäîõã¿é òîõèîëäîëä äàðààãèéí èæèë ñîãîãòîé èðãýíèéã ñîíãîõ ìàÿãààð ò¿¿âýðëýëòèéã õèéñýí áîëíî.

×àíàðûí ìýäýýëýë öóãëóóëñàí àðãà÷ëàëÑóäàëãààíû áàã 2009 îíû 10 äóãààð ñàðûí 13-íû ºäºð òºð áîëîí òºðèéí áóñ áàéãóóëëàãà õºãæëèéí áýðõøýýëòýé èðãýäèéí òºëººëºë íèéò 30 õ¿í îðîëöñîí ñåìèíàð, 2009 îíû 12 äóãààð ñàðûí 9-íä òºðèéí áîëîí òºðèéí áóñ áàéãóóëëàãà, áèçíåñèéí òºëººëºë îðîëöñîí àðãà õýìæýý çîõèîí áàéãóóëæ, ñóäàëãààíû ä¿í, øàëãóóð ¿ç¿¿ëýëò¿¿äèéã õýëýëö¿¿ëýõ çàìààð ÷àíàðûí ìýäýýëýë öóãëóóëñàí. Õýëýëö¿¿ëýã, ñåìèíàðûí òýìäýãëýë õºòºëæ, ãàðñàí ñàíàëûã øàëãóóð ¿ç¿¿ëýëò áîëîâñðóóëàõ ÿâöàä õàðãàëçàí ¿çñýí áîëíî.

Çîðèëòîò á¿ëãèéí ò¿¿âýðëýëòÕºãæëèéí áýðõøýýëòýé èðãýäèéí àñóóäàë õàðèóöäàã ÍÕÕß, ÁÑØÓß, ÝÌß-íû áîëîí ÕÕ¯-íèé Ãàçàð, Íèéãìèéí äààòãàëûí ãàçðûí ìýðãýæèëòýí, Õºãæëèéí áýðõøýýëòýé èðãýäýä àæëûí áàéð ãàðãàæ ºãñºí áîëîí òýäíèéã äýìæäýã áèçíåñèéí áàéãóóëëàãûí òºëººëºã÷èä,

89


õºãæëèéí áýðõøýýëòýé èðãýäèéí ýðõ àøãèéí òºëºº îëîí æèë àæèëëàñàí òóðøëàãàòàé òºðèéí áóñ áàéãóóëëàãûí òºëººëºã÷èä, àñóóäàëä íóõàöòàé õàíäàõ áîëîìæòîé õºãæëèéí áýðõøýýëòýé èðãýäèéí òºëººëëèéã ñîíãîí îðîëöóóëñàí áîëíî.

Õ¿ñíýãò 1.Ñåìèíàð, õýëýëö¿¿ëýãò îðîëöîã÷èä

№ Òºëººëëèéí íýð Îðîëöîã÷äûí òîî

1. ÍÕÕßàì 1

2. ÁÑØÓßàì 1

3. ÝÌßàì 1

4. ÕÕ¯Ãàçàð 2

5. ÓÍÄÅÃàçàð 1

6. Áèçíåñèéí áàéãóóëëàãûí òºëººëºë 6

7. ÒÁÁ-ûí òºëººëºë 25

8. Õºãæëèéí áýðõøýýëòýé èðãýäèéí òºëººëºë 15

Ñóäàëãààíû òîîí ìýäýýëëèéí áîëîâñðóóëàëò2009 îíû 9 ä¿ãýýð ñàðûí 1-íýýñ 10 äóãààð ñàðûí 1-íèé õîîðîíä ñàíàë àñóóëãààð öóãëàðñàí õàðèóëòóóäûã á¿ëýãëýõ, òîîí ìýäýýëëèéã íýãòãýõ àæèë õèéãäñýí.

Ñóäàëãààíû ÷àíàðûí áîëîâñðóóëàëò2009 îíû 11 ä¿ãýýð ñàðûí 1-íýýñ 12 äóãààð ñàðûí 25-íûã õ¿ðòýë õýëýëö¿¿ëãèéí ¿åýð ãàðñàí ñàíàëûã õàðãàëçàí øàëãóóð ¿ç¿¿ëýëòèéã áîëîâñðîíãóé áîëãîæ ¿ç¿¿ëýëòèéí òîäîðõîéëîëòûã áè÷ñýí. Õºãæëèéí áýðõøýýëòýé èðãýäèéí îðîëöîîíû êîýôôèöèåíòèéã ã¿éöýýæ, àëäààã çàñâàðëàñàí áºãººä õºãæëèéí áýðõøýýëòýé õ¿íèé ýðõèéí èíäåêñ ãàðãàëàà.

90


ÕÀÂÑÐÀËÒ-2.

ÑÓÄÀËÃÀÀÍÛ Ä¯Í

Õ¿ñíýãò 2. Ñóäàëãààíä îðîëöîãäûí íàñ, 2009 îí

Íàñíû àíãèëàë Õóâü

16-20 5.9

21-30 16.1

31-40 22.4

41-50 23.3

51-60 16

61-ýýñ äýýø 1.3

õàðèóëààã¿é 15

íèéò 100,0

Õ¿ñíýãò 3. Ñóäàëãààíä îðîëöîã÷äûí õ¿éñ, 2009 îí

Õ¿éñ Õóâü

Ýðýãòýé 55.63

Ýìýãòýé 44.37

Íèéò 100,0

Õ¿ñíýãò 4. Ñóäàëãààíä îðîëöîã÷äûí ñîãîãèéí òºðºë, 2009 îí

Ñîãîãèéí òºðºë Õóâü

Õàðààíû áýðõøýýëòýé 17.73

Õýë ÿðèàíû áîëîí ñîíñãîëûí áýðõøýýëòýé 20.29

Òóëãóóð ýðõòýíèé áýðõøýýëòýé 25.0

Îäîé 0.39

Îþóíû õîìñäîëòîé èðãýäèéí àñðàí õàìãààëàã÷ 16.2

Áóñàä 20.39

Íèéò 100,0

91


Õ¿ñíýãò-5. Ñóäàëãààíä îðîëöîã÷äûí áîëîâñðîëûí ò¿âøèí, 2009 îí

Áîëîâñðîë Õóâü

Äýýä 10.0

Á¿ðýí äóíä 30.0

Áàãà 40.0

Áîëîâñðîëã¿é 20.0

Íèéò 100,0

Õ¿ñíýãò 6. Ñóäàëãààíä îðîëöîã÷äûí ºðõèéí ñàðûí äóíäàæ îðëîãî, 2009 îí

ªðõèéí ñàðûí äóíäàæ îðëîãî Õóâü

41400 õ¿ðòýë 22.5

41401-59999 15

60000- 83000 17.5

90000-ààñ äýýø 45

Íèéò 100,0

Õ¿ñíýãò 7. Ñóäàëãààíä îðîëöîã÷äûí áîëîâñðîëä õàìðàãääàã ýñýõ, 2009 îí

Áîëîâñðîëä õàìðàãäàæ ÷àääàã óó Õóâü

×àääàã 26.5

×àääàãã¿é 36.0

Áîëîìæã¿é 4.0

Ìýäýõã¿é 33.5

Íèéò 100,0

Õ¿ñíýãò 8. Ñóäàëãààíä îðîëöîã÷äûí ìýðãýæèë ýçýìøèõ áîëîìæ, 2009 îí

Ìýðãýæèë ýçýìøèõ áîëîìæòîé þó? Õóâü

Áîëîìæòîé 21.7


Íèéò 100,0

92


Õ¿ñíýãò 9. Ñóäàëãààíä îðîëöîã÷äûí õºäºëìºðëºõ áîëîìæ, 2009 îí

Õºäºëìºðèéí àÿòàé íºõöëººð õàíãóóëæ áàéãàà ýñýõ

Õóâü

×àääàã 8.3

×àääàãã¿é 57.7



Íèéò 100,0

Õ¿ñíýãò 10. Ñóäàëãààíä îðîëöîã÷äûí ýì÷ë¿¿ëýõ áîëîìæ, 2009 îí

Ýð¿¿ë ìýíäýý õàìãààëóóëàõ,ýìíýëãèéí òóñëàìæ àâàõ áîëîìæòîé þó?

Õóâü

×àääàã 40.8

×àääàãã¿é 38



Íèéò 100,0

93


Íàéì. ÑÓÄÀËÃÀÀÍÄ ÀØÈÃËÀÑÀÍ ÝÕ ÑÓÐÂÀËÆÈÉÍ ÆÀÃÑÀÀËÒ

1.Àðä÷èëñàí çàñàãëàëûí òºëºâ áàéäàëä ãàðñàí ººð÷ëºëò. 2007-2008, ÓÁ.,2009 îí2. ÌÕÇ-9-èéí øàëãóóð ¿ç¿¿ëýëò ÓÁ .,2008îí3. Íèéãìèéí õàìãààëëûí ñàëáàðûí ñòðàòåãèéí áàðèìò áè÷èã. ÓÁ., 20034. Õºãæëèéí áýðõøýýëòýé õ¿ì¿¿ñèéí ýðõèéí òóõàé êîíâåíö, íýìýëò ïðîòîêîëûí õàìò ÓÁ., 2006 îí5.Õºãæëèéí áýðõøýýëòýé èðãýíèé íèéãìèéí õàìãààëëûí òóõàé õóóëü ÓÁ., 2008 îí 6. Íèéãìèéí äààòãàëûí áàãö õóóëü ÓÁ., 2008 îí7. Õàëàìæèéí áàãö õóóëü ÓÁ., 2008îí 8. Õºãæëèéí áýðõøýýëòýé èðãýäèéã äýìæèõ ¿íäýñíèé õºòºëáºð ÓÁ., 2006 îí Çàñãèéí ãàçðûí 283-ð òîãòîîëîîð áàòëàãäñàí9. Õºãæëèéí áýðõøýýëòýé õ¿¿õäèéí îðîëöîîã äýìæèõ äýä õºòºëáºð ÓÁ., 2006 îí Çàñãèéí ãàçðûí 283-ð òîãòîîëîîð áàòëàãäñàí10. Àçè íîìõîí äàëàéí á¿ñèéí õºãæëèéí áýðõøýýëòýé èðãýäèéí “Áèâàêîãèéí ìÿíãàíû õºòºëáºð 2005 îí Ìÿãìàð 11. Ã. Äàëàéæàìö. Õºãæëèéí áýðõøýýëòýé õ¿íèé ýðõèéã õàíãàæ, õàìãààëàõ îð÷èíã á¿ðä¿¿ëýõ íü íýí ÷óõàë àñóóäàë. “Õ¿íèé ýðõ” óëèðàë òóòìûí ñýòã¿¿ë 2006/412. Ôèëàíòðîïè Õºãæëèéí òºëºº òºâ. ”Õºãæëèéí áýðõøýýëòýé õ¿ì¿¿ñò òýãø áîëîìæ îëãîõ ñòàíäàðò ä¿ðìèéí õýðýãæèëò” ñóäàëãààíû òàéëàí. ÓÁ., 2006îí 13. Ä.Äàâààäàìäèí.”Õºãæëèéí áýðõøýýëòýé õ¿¿õäèéí ýðõ” “Õ¿íèé ýðõ” óëèðàë òóòìûí ñýòã¿¿ë 2006/414.Õºãæëèéí áýðõøýýëòýé õ¿íèé ýðõèéí øàëãóóð ¿ç¿¿ëýëò áîëîâñðóóëàõ ñóäàëãààíû õ¿ðýýíä õèéãäñýí ñîöèîëîãèéí ñóäàëãàà .ÓÁ 2009 îí 15.Íèéãìèéí äààòãàëûí ãàçðûí äýðãýäýõ Ýìíýëýã õºäºëìºð ìàãàäëàõ êîìèññûí òàéëàí. ÓÁ., 2005-200816.ÓÕÕ¯Ãàçðûí òàéëàí. ñ¿¿ëèéí 5 æèë17. ÌÕÁÈÁ¯-íèé õîëáîî.2008 îíû ñîíãóóëèéí ¿åýð õºãæëèéí áýðõøýýëòýé èðãýäèéí ýðõèéí õýðýãæèëòèéí áàéäàëä õèéñýí ìîíèòîðèíãèéí òàéëàí. ÓÁ., 2008 îí 18. ÌÕÁÈÁ¯-íèé õîëáîî. Õºãæëèéí áýðõøýýëòýé èðãýíòýé ºðõèéí îðëîãûí ñóäàëãàà ÓÁ., 2008îí 19. Õºãæëèéí áýðõøýýëòýé õ¿íèé ýðõèéí àñóóäëààðõè ¿íäýñíèé ÷óóëãàíû çºâëºìæ. ÓÁ., 2006îí 20.Ìîíãîëûí õ¿íèé õºãæëèéí èëòãýë. 2007,200821.Óëñûí Èõ Õóðëûí ñîíãóóëèéí íýãäñýí ä¿í, Ñîíãóóëèéí åðºíõèé õîðîîíû äàðãà Ä.Áàòòóëãûí òàâüñàí èëòãýë. ÓÁ., 2008 îí 22. ¯ÑÕ. Ìîíãîë Óëñûí ñòàòèñòèêèéí ýìõýòãýë. ÓÁ., 200823. Õºãæëèéí áýðõøýýëòýé õ¿íèé ýðõèéí àñóóäëààðõè ¿íäýñíèé ÷óóëãàíä ÌÕÁÈÁ¯-íèé õîëáîîíû åðºíõèéëºã÷ Ö.Îþóíáààòàðûí òàâüñàí èëòãýë. “Õ¿íèé ýðõ” óëèðàë òóòìûí ñýòã¿¿ë 2006/424. “Ïðîòåç îðòîïåäèéí õýðýãñëèéí æèøèã ¿íèéã øèíý÷ëýí òîãòîîõ òóõàé

94


”Íèéãìèéí Õàìãààëàë Õºäºëìºðèéí ñàéäûí òóøààë. ÓÁ., 2007îí 25. Õàëàìæèéí õóóëèéã õýðýãæ¿¿ëýõòýé õîëáîãäîí ãàðñàí æóðìóóä. ÓÁ., 2007,200826. Ä.Öýäýíáàë. Ñàíãèéí ÿàìíû àõëàõ ìýðãæèëòýí. “Õ¿íèé õºãæëèéí ¿çýë áàðèìòëàë, ò¿¿íèé õýìæ¿¿ðèéí òóõàé” èëòãýë. ÓÁ.,2006îí 27. Ìîíãîë Óëñûí õ¿íèé õºãæëèéí èíäåêñ.28. Ëîááè òºâ. ”Õºãæëèéí áýðõøýýëòýé èðãýäèéí ýðõ ç¿éí îð÷èíã áîëîâñðîíãóé áîëãîõ íü” ñóäàëãààíû õ¿ðýýíä ÿâóóëñàí ñîöèîëîãèéí ñóäàëãàà ÓÁ., 200529.×.×óëóóíáààòàð. Õºãæëèéí áýðõøýýëòýé õ¿¿õäèéí ýð¿¿ë ìýíäèéí àñóóäàë. Ñóäàëãààíû òàéëàí ÓÁ., 2006 îí 30. Îëîí Óëñûí Õºäºëìºðèéí áàéãóóëëàãûí 159-ð êîíâåíöè31. Õ¿íèé ýðõèéí ò¿ãýýìýë òóíõàãëàë 1948 îí32. Ìàéêë Ñòåéí, Àíí Õàéåñ íàðûí “Õ¿íèé ýðõèéí òºëºº” ãàðûí àâëàãà 2007 îí Áàëòèìîð õîò33. “Õºãæëèéí áýðõøýëòýé õ¿ì¿¿ñò àäèë áîëîìæ îëãîõ” ñòàíäàðò ä¿ðýì 1994 îí Í¯Á34.Õºãæëèéí áýðõøýýëòýé èðãýäýä çîðèóëñàí ãàðûí àâëàãà. ÓÁ., 2010 îí35. Õ¿íèé ýðõèéí õîðîîíû åðºíõèé çºâëºìæ ¹ 18http:www.unhchr.ch/tbs/doc.nsf/(Symbol)/3888b0541f8501c9c12563ed004b8d0e?Opendocument36. Ýäèéí çàñàã, íèéãýì, ñî¸ëûí ýðõèéí õîðîîíû Åðºíõèé çºâëºìæ ¹15 http:www.unhchr.ch/tbs/doc.nsf/(Symbol)/4b0c449a9ab4ff72c12563ed0054f17d?Opendocument37. Õºãæëèéí áýðõøýýëòýé õ¿íèé ýðõèéí õýðýãæèëòòýé õîëáîîòîé çºâëºìæèéã õýðýãæ¿¿ëñýí áàéäëûí òàëààðõ Í¯Á-ûí Õ¿íèé ýðõèéí äýýä êîìèññàðûí ãàçðûí èëòãýë. http://www.ohchr.org/pacific/docs/R 38. Íèéòëýã çàãâàðûí òºâ: Á¿õ õ¿íä õ¿ðòýýìæòýé îð÷èí, á¿òýýãäýõ¿¿í¿¿ä:http://www.design.ncsu.edu/cud/about_ud/udprinciples.htm39. Ýäèéí çàñàã, íèéãýì, ñî¸ëûí ýðõèéí õîðîîíû åðºíõèé òàéëáàð ¹5http://www.unhchr.ch/tbs/doc.nsf/(Symbol)/4b0c449a9ab4ff72c12563ed0054f17d?Opendocument40. Õºãæëèéí áýðõøýýëòýé õ¿ì¿¿ñèéí ñîíãóóëèéí ñàíàë ºãºõ ýðõèéí òàëààðõè äýëõèéí ñàíàà÷ëàãà, Îëîí óëñûí ñîíãóóëèéí òîãòîëöîîíû ñàí(IFES):www.electionaccess.org41.Õ¿íèé ýðõèéí õîðîîíû åðºíõèé çºâëºìæ ¹10http://www1.umn.edu/humanrts/gencomm/hrcom10.htm42. Ýð¿¿ë ìýíäèéí ¿éë÷èëãýýã õ¿ðòýõýä òóëãàðäàã ñààä òîòãîðûã àðèëãàõ íü: Ýð¿¿ë ìýíäèéí ìýðãýæëèéí àæèëòíóóäàä çîðèóëñàí óäèðäàìæhttp://www.fpg.unc.edu/-ncodh/rbar43. ÎÓÕÁ-ûí Ìýðãýæëèéí íºõºí ñýðãýýëò áà õºäºëìºð ýðõëýëò(Õºãæëèéí áýðõøýýëòýé õ¿ì¿¿ñ)-èéí òóõàé çºâëºìæ ¹16844. Òýãø õàìðóóëàõ áîëîâñðîë, ÞÍÅÑÊÎ:www.unesco.org/education/inclusive45.Îëîí óëñûí Ïàðàîëèìïèéí õîðîî:http://www.paralympic.org

Report manual for the disabled people mongolia

Documents

Transcript of Report manual for the disabled people mongolia