Religion in Albania

UNIVERSITETI I TIRANES FAKULTETI HISTORI-FILOLOGJI

DEPARTAMENTI I HISTORISE

BESIMET FETARE NE

PREFEKTUREN E ELBASANIT

1920-1939 PUNIM MIKROTEZE

Punoi Pranoi Leonard ÇARÇANI As.Prof.Dr.Ajet SHAHU

TIRANE 2007

1

PERMBAJTJA

Parathenie fq 3-4

KREU I Dukuritë fetare deri në vitin 1920 fq5-18

1 Përbërja fetare e popullsisë. fq5-10- Kriptokrishtërimi

2 Toleranca fetare. fq11-13- Dita e Verës 14marsi.- Dita e Shën Gjon Vladimirit.Dy festa simbole të tolerances fetare në Elbasan

3 Përpjekjet për përkthimin e librave fetare në gjuhën fq14-16shqipe.- Kontributi I patriotëve klerikë elbasanas.- Përpjekjet për liri dhe pavarësi të patriotëve elbasanas pa dallime fetare

4 Besimet fetare në vitet 1912-1920 fq17-18

KREU IIKomunitetet fetare ne Elbasan fq 19-30

1 Gjendja e Komuniteteve fetare ne Shqiperi fq19-202 Gjendja e komuniteteve fetare ne Elbasan fq21-233 Bashkejetesa fq24-264 Shteti dhe Institucionet fetare fq 27-30

Kreu IIIKomuniteti Mysliman ne Elbasan fq31-39

1 Levizjet autoqefaliste ne komunitetin bektashian fq31-322 Levizja autoqefaliste ne komunitetin synit fq33-353 Levizja per modernizim dhe feja myslimane fq36-39

Kreu IVKomuniteti I Krishtere ne Elbasan fq 40-

1 Levizja autoqefaliste ne komunitetin ortodoks fq 40-432 Gjuha shqipe dhe kisha ortodokse ne Elbasan fq443 Uniatizmi fq 45-484 Protestantizmi dhe besime te tjera. fq49-52

- Katolicizmi.- Hebraizmi dhe Bahaizmi

Kreu VPersonalitetet të shquar klerikalë elbasanas fq 53-

1 Kontributi I Personalitete te shquar klerike myslimane syni dhe bektashiane ne jeten fetare dhe laike te vendit fq 53

2

2 Kontributi I Personalitete te shquar klerike ortodokse ne jeten fetare dhe laike te vendit fq54-55

3 Perfaqesues te shquar uniate fq 564 At Visarjon Xhuvani fq 57-63

- Roli I at Visarjon Xhuvanit në autoqefalinë e kishës ortodokse autoeqafe shqiptare- Organizimi i institucioneve të kishës ortodokse autoqefale shqiptatre.Përdorimi I gjuhës shqipe. Roli I at Visarjon Xhuvanit- Mendimi I at Xhuvanit për uniatizmin- Roli I at Visarjon Xhuvanit në njohjen ndërkombëtare të autoqefalisë së kishës ortodokse shqiptare- Shteti dhe institucionet e kultit.Raportet mes tyre sipas at Xhuvanit.Kleriku erudit symbol i tolerances fetare në Elbasan

Përmbledhje dokumentash fq 64-67

Epilog fq 68-73

Konkluzione fq74-80

Bibliografia fq 81-84

3

PARATHЁNIE

BESIMET FETARE NË PREFEKTURËN E ELBASANIT

( 1920-1939)

Treva e Shqipërisë së mesme është një trevë me kulturë.Një vend të caktuar në kulturën e përgjithshme të kësaj treve zë ajo e rajonit të Elbasanit.Një vend të veçantë këtu zë kultura religjionare ose më saktë kultura që kanë besimtarët e feve të ndryshme të këtij rajoni.Këtë temë e kanë trajtuar autorë të ndryshëm si në tërësi për tërë vendin tonë edhe në veçanti për këtë rajon,si në tërësi si kulturë edhe në veçanti vetëm me atë që ka të bëjë lidhur me fenë,si për një periudhë të gjerë kohore dhe për një periudhë më të shkurtër.Kështu përmendim Edvin Zhak te libri i tij Shqiptarët si edhe tek Beteja për Shqipërinë.Në anën tjetër burime të shumta paraqet edhe autori Tefik Selenica tek libri i tij Shqipëria në vitin 1927.Kurse burim i pasur për të dhëna lokale është vepra e përgatitur nga intelektualë Elbasanas me titull Enciclopedia e Elbasanit.Ka patur edhe burime të tjera që e trajtojnë këtë temë si autorë të huaj B.Fisher, M.Vikers,P.Bartl,R.Della Roca vendas A.Doja,Dh.Qiriazi apo edhe lokalë elbasanas si H.Ceka,etj,apo së fundi edhe autori Ndoc Xhuvani ku nëpërmjet përshkrimit të at Visarjonit në jep një përshkrim indirekt edhe të besimit ortodoks në këtë kohë.Por ky trajtim ka patur deri tani të meta që do i trajtojmë më poshtëSë pari tematika është anashkaluar.Së dyti është folur përciptazi pa folur për një periudhë të caktuar kohore.Së treti nuk është folur me hollësi.Dhe në rastin e librit për at Xhuvanin kuptohet që i jepen shumë merita që jo se nuk i ka ,por për shkak të tematikës nuk flitet,ose flitet fare pak për kontributin e elbasanasve dhe për ortodoksizmin në tërësi .Aq më shumë lidhur me besimet në trevat e tjera.Për të përmbushur këtë boshllëk që është krijuar vendosa të trajtoj më gjerë këtë temë dhe konkretisht

Besimet fetare në prefekturёn e Elbasanit

Secili religjion do të trajtohet në kapituj më vete,por përqëndruar kryesisht në një periudhë kohore nga 1920-1939.Madje një kapitull i veçantë do i lihet patriotëve elbasanas dhe veçanërisht eruditit at Visarjon Xhuvanit.Kjo nuk është e rastësishme pasi gjatë kësaj kohe do të ndodhin edhe ngjarje të rëndësishme si me rëndësi fetare edhe kombëtare si kongrese të shumta për

4

autoqefalizmin e vetë institucioneve fetare shqiptare si edhe vetë reformat që ndërmorri më pas vetë mbreti Zog edhe në këtë fushë për konsolidimin e pavarësisë së këtyre institucioneve dhe për ti larguar sa më shumë këto institucione nga ndikimet e huaja.Dhe kjo për vetë faktin se stabilizimi i institucioneve laike në këtë kohë do të sjell një ndihmesë të madhe edhe në krijimin dhe më pas stabilizimin e institucioneve klerikale.Nëpërmjet trajtimit të kësaj teme synoj të realizojSë pari të hedh dritë mbi dukuritë fetare në këtë rajon për këtë periudhë kohore.Së dyti të tregoj kontributin që kanë dhënë klerikë të ndryshëm elbasanas në evenimente të ndryshme religjionare të kësaj periudhe si kongrese autoqefaliste.Së treti impakti që kishin vendimet e ndryshme qeveritare në këtë trevë për dukuri të ndryshme fetare si psh heqia e perçes,etj.Së katërti në konsolidimin e institucioneve klerikale autoqefale shqiptare luajtën rol edhe klerikët elbasanas.Për trajtimin e kësaj teme jam përqëndruar në këto burime studimore.Së pari kanë qenë materiale të arkivave të shtetit Tiranë mbi 100 dosje të këtij arkivi.Ku këtu jam munduar të ruaj seriozitetin e temës duke dhënë përgjithësime për shumë dokumente arkivore që kishin të bënin jo direkt me probleme fetare,por indirect kishin lidhje me to.Së dyti kanё qenë edhe të dhëna të shumta bibliografie.Për arritjen sa më mire të realizimit të kësaj teme jam konsultuar edhe me reçentët e mi .Ndërmjet shumë atyre dashamirësve të mi,por edhe të temës që kam trajtuar do të falënderoja në këtë drejtim edhe udhëheqësin e temës për ndihmesën që më ka dhënë.Jeni ju që do e vlerësoni sa është arritur qëllimi I studimit të kësaj teme

Kreu I

5

Dukuritë fetare deri në vitin 1920

1 Përbërja fetare popullsisë.

Populli i kësaj prefekture e ka patur të theksuar besimin.Kështu është shumë i përmendur besimi pagan i ditës së verës të ardhur deri në ditët tona festuar më 14mars.Pozicioni mes lindjes dhe perëndimit do e bënte që në këtë rajon të vinin shumë shpejt mes shumë të tjerave dhe ideologjitë fetare.Në lashtësi këtu banonte fisi ilir i kandavëve dhe parthinëve.Gjurmë besimi kemi në bazilikatat e tepesë dhe të klosit.Nga ana tjetër dy qytetet e lashta të këtij fisi Scampa dhe Klaudjana ishin dhe dy stacione të rrugës Egnatia e cila përfundonte në Durrah.Në bibël përmendet që apostuli Pavël arriti deri në Iliri.1

Nga ana tjetër kemi dokumentacion që në vitet e para es egzistonte një kishë në Dyrrah.Si rrjedhojë është e pamundur që këto ide të mos kenë arritur edhe në këto treva.Nga ana tjetër ndarja e perandorisë në lindjes dhe perëndimit në vitin 395es e më pas edhe ndarja e fesë në vitin 1054 në ortodokse që përkiste teorisë se perandori është mbi patriarkun ose më saktë pushteti laik është mbi atë fetar dhe katolik ku papa ishte mbi mbretërit ose më saktë pushteti fetar ishte mbi atë laik do të bënte që kjo trevë të bëhej arenë luftrash për shtrirje influence mes dy feve.Ky do të ishte edhe një terren i përshtatshëm për një dukuri që quhet unitizëm.Kjo kishte të bënte me kishën katolike bizantine kryejnë ritet fetare si ortodoksë,por janë të lidhur me Vatikanin.

1 Bibla Harta e udhёtimit tё apostulit Pavёl

6

Shkak tjetër i përhapjes së kësaj dukurie do ishte dhe fakti që papati do të ishte më liberal ndaj përdorimit të gjuhës amtare në dallim nga patriarkana që kërkonte domosdoshmërisht që edhe në ato kisha që nuk ishin greke ritet të kryheshin në këtë gjuhë.Bogomilizmi nuk do e prekë shumë këtë trevë.Por ndryshime të theksuara siç do e shohim edhe më poshtë do të ketë përhapja e fesë islame në Elbasan.Ndoshta përhapja me shpejtësi në këtë trevë të këtij besimi ishin pranimi i tregtisë në Kuran ku e dijmë që banorët e kësaj treve merren me tregti,kjo edhe për shkak të pozicionit në mes rrugëve tregtare lindje-perëndim,nxitja e dijes në Kuran ku e dijmë që banorët elbasanas janë arsimdashës,joshja me poste ku përsëri theksojmë dëshira për karierë.Dhe ishte ky pozicion strategjik që do bëjë që idetë islame të vijnë që herët në këtë rajon.Toleranca në kuran që i dallon banorët e kësaj treve bëri që të gjejë përhapje.Qendrat e krishtera nuk po kujdeseshin më për shqiptarët e kjo bëri që mjaft kisha të ktheheshin në xhami.Islamizmi këtu u përhap me vullnetarizëm dhe mëpak me dhunë indirekte.Kurse faktorë të tjerë si forca dhe aq më shumë rreziku për asimilim nga fqinjët do të ndikojnë më pak pasi kjo trevë nuk do të ishte në kontakt me popujt fqinjë.Të parët që u bënë përhapës të fesë ishin disa gazinj myslimanë që u vendosën në kështjellë dhe ishin bërthama për përhapjen e fesë islame.2

Këtu e kanë origjinën edhe emrat elbasanase me origjinë osmane si Stambollxhiu,Kerafexhiu,etj.Mund edhe të theksojmë që kjo coloni e vogël osmanësh u shkri me vendasit.Pasi roli i Shkupit ra Elbasani morri rol udhëheqës dhe u kthye në qendër myslimanizmi.Në shek XVII tërë fshatrat e luginës së Shkumbinit u islamizuan.Gjatë pashallëqeve ritmet e islamizimit ranë shumë në këtë trevë.Kjo dhe për faktin se Ali Pashë Tepelena u la më shumë liri të krishterëve.Pas rënies së pashallëqeve nisi një valë islamizuese edhe në Elbasan.

2 Enciklopedi e Elbasanit SEJKO,Elbasan 2002,fq 369

7

Nga ana tjetër për të ruajtur disa doke dhe zakone kristiane në disa zona kryesisht malore si Shpaati deri në shek XIX dhe Sulova deri në shekXVII do të kemi një dukuri që është kriptokristianizmi ose më saktë në shtëpi me rite kristiane dhe për të mos paguar taksa në registra mbanin emra myslimanë.Nё Peqin xhamia e vetme nё kёtё qytet u ngrit pikёrisht nё fillim tё shek XIX3 Vihet re që banorët e kësaj treve do jenë shumë konservatorë ndaj respektimit zakoneve të tyre,por edhe tolerantë ndaj besimeve të tjera.Kështu në këtë kohë nga jeniçerët u përhap rryma e bektashinjve.Ajo ishte më liberale se e synijve.Kështu perçja nuk ishte e detyruar.Një qendër e tyre krahas Krujës ishte edhe Elbasani.Fryma liberale dhe ngjashmëria me festat pagane të zakoneve të tyre do ishte faktor kyç që të gjejë përhapje edhe në prefekturën e Elbasanit.Kështu kujtojmë që në krahinën e Çermenikës vendlindja e ditës së verës banorët e kësaj treve do të jenë të parët që do përqafojnë ideologjinë e këtij sekti.Kurse në qytet mqs banorët e tij ishin shumë besimtarë do të ngeleshin në syni dhe do ti quanin si tradhëtarë bektashianët.Këta do të jetonin të veçuar në jug.4

Teqeja pёr kёta besimtarё do tё ngrihet nё fund tё shek XVIII-fillim shek XIX5

Gjithsesi asgjë nuk do i veçojë ata drejt të qenit shqiptarë.Dhe patriotët elbasan në këtë drejtim do i gjeje bashkë si patriotë.Në fillim të shek XX rajoni I Elbasanit vazhdonte të ishte nën sundimin osman.Dhe në bazë të ndarjes administrative të kësaj perandorie do të përfshihej nën sanxhakun me të njëjtin emër.Do të përbëhej nga këto kaza Peqini,Elbasani,Gramshi.Si besime do të ishin stabilizuar tre tradicionale myslimanë syni,ortodoksë dhe bektashianë.

3 Pettifer James Shqipёria dhe Kosova , 1995, fq 3604 Enciklopedi e Elbasanit SEJKO,Elbasan 2002,fq 695 Pettifer James Shqipёria dhe Kosova ,1995, fq 341

8

Në kryeqendrën Elbasan do të kishte dhe 50 familje unite1 ose më saktë me rite lindore,por të varur nga papa si edhe pak hebrenj2

Në krahinën e Shpatit ishte dukuria e dy besimit ose më saktë kriptokristianizëm ose më saktë ajo që quhet me emër laramani fetare ku zyrtarisht emër mysliman realisht rite ortodokse në shtëpiJa cila ka qenë struktura fetare e zonës së Elbasanit në shekXVIII sipas historianit Zmajeviç3

- Peqini si qytet 152 shtëpi dhe 100%myslimanë- Peqini si kaza 407shtëpi dhe po 100%myslimanë- Elbasani si kaza 31 shtëpi kristiane dhe 784 shtëpi myslimane ose rreth

79%- Shpati 151 shtëpi kristiane dhe 618myslimane ose rreth 80%

dhe kristianët ishin kryesisht në zonën e Gjinarit- Sulova të 137shtëpi myslimane ose 100%- Kërraba ku futet dhe zona në veri të Elbasanit 322shtëpi e100%

myslimane.Ndërkohë Çelebi jep një statistikë se që në shekXVII në këtë rajon rreth 69%ishin myslimanë.Pra më saktë islamizimi i popullsisë në këtë zonë kishte përfunduar para shek XVII përveç zonave të thella.Në fund po japim disa statistika për një tablo më të qartë nga një regjistrim osman4

Si sanxhak Elbasani kishte 47mijë myslimanë ose 88%myslimanë dhe 4800 shqiptarë ortodoksë e 5500 të kombësie tjetër kryesisht arumunë,ciganë,etj dhe rreth 57300mijë banorë gjithsej.Kështu në këtë kohë kazaja e Elbasanit kishte 33mijë myslimanë ose 93% dhe 2500banorë ortodoksë sipa Mavromatis ku këtu hyjnë dhe 1000ciganët e 1500 arumunët.Nqs do të flisnim si ndarje kemi në këtë periudhëNë qytetin e Elbasanit 8400myslimanë ose 87% nga rreth 10mijë banorë.Krahina e Çermanikës me 12fshatra dhe 3000myslimanë bektashianë.Krahina e Shpatit kishte nga 43 fshatra 35të krishtera në fillim të shek XX dhe rreth 5mijë banorë të krishterë.Kjo sipas të dhënave kishtare.Këtu vihet re edhe dukuria e kriptokristianizmit pasi të dhënat osmane japin 20 fshatra myslimane me 1500banorë myslimanë dhe 23 fshatra kristiane me 2500banorë. Nahija e Qukësit do të kishte 7915 myslimanë shqiptarë në 26 fshatra Bektashianët përbënin ¼ e popullsisë së qytetit5


2 po aty fq 2313

3 Islami në Shqipëri ,Tiranë 2000,fq 63 4

4 Peter Bart Myslimanët dhe lëvizja për pavarësi në Shqipëri ,Tiranë 2004, fq 495 po aty

9

Në vitin 1900 nën drejtimin e arqipehkop germanos 60ortodoksë kaluan në besimin uniat që u pasua në tërë trojet shqiptare deri në Korçë nga 2400 veta.Por ajo që të bën përshtypje janë të dhënat austriake në vitin 1916 ku për këtë krahinë japin 3300myslimanë dhe 3600kristianë.Gjithsesi sipas Bartl kaza e Elbasanit ishte kryesisht myslimane 85-90% ku vetëm nahija e Shpatit ishte e krishterë.Sipas tij islamizimi këtu ishte diçka e re dhe lëvizje drejt islamizimit në kuptim të plotë kemi vetëm në gjysmën e shekXIX.Dhe kriptokrishtërimi sipas tij në krahinën e Shpatit ishte stadi i parë i islamizimi.Gjithesi faktorët kryesorë që ndikuan që banorët e kësaj treve përqafuans shpejt fenë islame ishin.Së pari rajoni ishte kryqëzim rrugësh ku do vihej shpejt në kontaktSë dyti marrja me tregti e banorëve të kësaj treve dhe lejimi I saj në kuran.Së treti karakteri tolerant i banorëve të kësaj treve dhe theksimi I saj në kuranSë katërti karakteri arsimdashës I banorëve të trevës dhe theksimi e nxitja në kuran.Së fundi nxitja për karrierë të atyre që përqafonin fenë islame.Nga ana tjetër faktorët kryesorë që do të çonin në përhapjen e sektit mysliman bektashian edhe në Elbasan do të ishinSë pari ngjashmëria me disa festa popullore pagane, Shembull për këtë do të ishte fakti që 22marsi dita simbol e bektashizmit që është sultan nevruzi do të kishte shumë të përbashkëta me 14marsin ditën e verësSë dyti ngjashmëria me krishtërimin bëri të përhapej edhe në elbasan. Së treti fryma liberale e këtij sekti ndaj besimeve fetare të tjera.Por ajo që do bënte besimtarët e këtij sekti që të jetonin të veçuar ishte fakti që besimtarët myslimanë syni që përbënin shumicën në Elbasan do I quanin tradhëtarë dhe si rrjedhojë jo vetëm nuk do I afronin,por edhe do I sulmonin.

10

Kriptokrishtërimi

Pas pushtimit osman një pjesë e popullsisë ortodokse për të patur lehtësira Nga organet e këtij pushtimi konvertoheshin me emër në myslimanë zyrtarisht, por realisht nëpër shtëpia kryenin rite ortodokse.Si dukuri egzistonte në Tropojë dhe në zonën e Dragotit të Sulovës deri në fund të shek XVIII.Më pas këta banorë u islamizuan..Por më tipike kjo krahinë ishte në Zonën e Shpatit.Si dukuri ajo u bë sipërfaqësore në fund të shek XIX në këtë rajon.Pikërisht atëherë kur shteti osman I kërkoi nënshtetasve të tij të kryenin shërbim ushtarak.Banorët e kësaj zone deklaruan se ishin të krishterë dhe nuk duhej ta kryenin këtë shërbim.E përmendëm dhe më lart sipas Bartl patriarkana theksonte se nga 43 fshatra 5 ishin myslimane,kurse statistikat osmane theksonin 20.Dhe këto 20 fshatra mund të ishin në fakt kriptokristiane.Si dukuri u rrallua pas shpalljes së pavarësisë dhe do zhduket gjatë kohës së Zogut kuPërfundimisht këta banorë do të njihen në ortodoksë.Bartl kriptokristianizmin e quan faza e fundit e krishtërimit dhe faza e pare e islamizimit.Ndoshta ka të drejtë pasi fshati Dragot I Sulovës në fund të shek XVII ishte kriptokristian dhe në fillim të shek XVIII u konvertuan në myslimanë

11

2 Toleranca në Elbasan.

Në trevën e Elbasanit mardhëniet mes besimtarëve të feve të ndryshme kanë qenë të mira.Jo vetëm nuk është vënë re asnjë incident mes tyre por shpeshherë ata shkonin dhe në festat fetare të njëri tjetrit si në pashkë,bajram,krishtlindje,sultan nevruzi, shëngjergji,etj.Apo i shihje përsëri bashkë edhe në festa symbol si dita e verës 14marsi ku shkëmbenin me njëri tjetrin bollokume një ëmbëlsirë tradicionale elbasanllie,origjina e të cilës është nga krahina e Cermenikës.Një festë tjetër symbol është ajo e Shën Gjon Vladimirit ku cdo 4 Gusht shkojnë për pelegrinim shumë besimtarë të të dy feve në këtë manastir ku eshtrat e këtij shenjti janë sjellë nga Karl Topia këtu në fund të shek XIV.Gjithsesi ndoshta rrallë ka patur edhe martesa mes tyre.Por këtu theksojmë dicka .Besimtarët bektashianë jetonin të vecuar në një lagje.Kjo pë arsye se besimtarët myslimanë syni që ishin shumicë I shikonin me përbuzje se I quanin tradhëtarë të Muhametit.1

Myslimanët nuk sulmonin kultet kristiane.Madje vetë ata kishin një farë ndjenje besytnie ndaj tyre.Toleranca fetare ishte jo vetëm tek njerëzit e thjeshtë,por edhe tek paria.Kështu ndodhte edhe në Elbasan.Shqiptarët e besimeve të ndryshme i festonin bashkë edhe festat fetare të njëri-tjetrit,hynin dhe dilnin,ishin bashkë në hidhërime dhe gëzime.Madje në disa raste kryenin edhe martesa me njëri tjetrin.Por me një përjashtim që kjo e fundit në Elbasan ndodhte rrallë,por gjithsesi ndodhte.Ndoshta fakti që disa klerikë u vunë nën shërbim të të huajve shërbente për njerëzit e thjeshtë si një faktor më shumë për tolerancë.Shqiptarët i ruajtën lidhjet e tyre tradcionale pavarësisht nga ndryshimet fetare.Aq më shumë në Elbasan ku elbasanllinjtë mbajnë më shumë njëri tjetrin pavarësisht nga feja se një të ardhur nga një krahinë tjetër.


12

Dita e Verës 14 Marsi.Dita e Shën Gjon Vladimirit. 4 Qershori. Dy festa simbole të tolerances fetare në Elbasan

Ashtu si çdo festë edhe festat fetare shqiptarët i festonin bashkë dhe veçanërisht kjo në rajonin e Elbasanit ku sa rigorozë ishin në parime ashtu edhe vinin për urime në festat e njëri tjetrit dhe disa festa që ishin bërë popullore si Shën Gjoni dhe Dita e Verës i festonin bashkëKryesisht besimet pagane shqiptare kanë qenë të huazuara,por me ngjyrime vendasi. Në këtë drejtim edhe në aspektin religjioz pushtuesit romakë u gjendën me rezistencën ilire. Si psh Jupiteri parthin,Diana e kandave,Nimfeu Bylon.1Ndërkohë edhe fetë monoteiste në këto treva që do afrohen më vonë do marrin edhe ngjyrime nga besimet pagane.Kështu edhe në këtë kohë respektohen kulti i gjarprit,tokës, diellit,etj.Vazhdimësia e këtyre kulteve pagane do të thoshte se kristianizmi dhe myslimanizmi nuk gjetën kushte të përshtatshme për tu bërë mbizotëruese në ndërgjegjen fetare të njerëzve.Shqiptarët çdo rrit pagani a bashkangjisnin ritit fetar madje edhe tempuj si psh faltorja e Amantisë në kishë,etj.Madje kritikoheshin edhe klerikët që donin të largonin këto zakone pagane që populli i quante të tiat popullore.Kemi edhe shkrirje si psh riti i Shën Kollit,Shën Gjergjit,etj.Apo kemi psh ditën e verës ku myslimanët kanë Nevruzin dhe ortodoksët VangjelizmonëNdërkohë vetë dita e verës është një festë pagane e ardhur nga kohërat që simbolizon lidhjen e njeriut me natyrën.Ajo kremtohej edhe nga grekët dhe romakët dhe presupozohej që kur shkrin dimri shkrijnë edhe zemrat.Dhe njerëzit duhet tia dinin këtë për respekt perëndive dhe duhej tu falej atyre.Dhe këto ishin ato perëndi që lidhnin njeriun me natyrën dhe lindi në ato kohë ku akoma nuk kishte lindur matja e kohës.Sa më i vjetër ishte qytetërimi aq më i vjetër lidhja.Dhe tërë kjo lidhej me perënditë gra pasi ato simbolizonin pjellorinë.Ishte i tëri një pajtim shpirtëror dhe material me natyrën.Në fakt fillesat e saj kjo festë i ka që 1000vjet para erës sonë kur në portat e eshtrës pranë Kopshteve të varura të Babilonisë organizohej festivali dhe panari i Verës.Më vonë kjo u pasua nga hebrenjtë dhe grekët e lashtë.Në Romë statujën e perëndisë Mërkur e mbanin njerëzit e fuqishëm që simbolizonte që njerëzit nuk duhet të largoheshin nga nga ajo që e lindi e cila ishte natyra.Në këtë rast kemi dy praktika për purifikim që ishin

- Ndezja e zjarrit- Hedhja e ujit

Përkon kjo festë edhe me ekuinoksin pranveror.As krishtërimi dhe myslimanizmi nuk e zhdukën këtë hambar mitologjik.Kjo edhe për faktin se ritet që kryenin këto dy religione ishin në gjuhë jo të kuptueshme për popullsinë e thjeshtë.

1 H.Ceka Dita e Verës ,Sejko 2004,fq 39

13

Por përse në Elbasan festohet më shumë.Sepse Elbasani del jashtë atij quadri fshat qytet pasi traditat qytetare këtu janë të theksuara kudo.Elementët paganë këtu fituan vazhdimësi dhe mqs Elbasani është kryqëzim rrugësh kulturat që vijnë nga rrethe të ndryshme gjejnë armoni.Por gjithsesi bazë janë rrethinat e Elbasanit pasi dihet që në afërsi të zonave rurale lidhjet janë më të forta dhe festohen më shumë në këto zona festat tradizionale.Si bazë dhe origjinë është krahina e Çermenikës sepse dihet që në fillim nderimet i bëheshin perëndeshës Diana të kësaj krahine që ishte perëdeshë e gjuetisë.Gjithsesi sot dita e verës festohet në natyrë dhe jo lokale pasi shijohet natura.Dita e verës është një moment reflektimi.Dhe kjo si pasojë e shkatërrimit ekologjik që po i bëhet natyrës.Këto festa duhet të festohen pasi nuk i bëjnë dëm njeriut.Natyra modifikon njeriun dhe njeriu natyrë dhe të tërë ne në tërësi jemi pjesë e Universit.Më pas dita e verës do të spostohet pak në kohë në 22Mars dhe tani si sulltan Nevruz për sektin mysliman Bektashian2

Mos harrojmë se banorët e trevës nga e ka origjinën kjo festë,ata të Çermenikës do të kthehen kur u përhap besimi myslimanë në besimtarë myslimanë të sektit bektashian.Por përsëri të dy këto do të festohen bashkë dhe do të jenë simbol të tolerancës fetare në Elbasan ashtu si edhe një festë tjetër lokale ajo e Shën Gjon VladimiritKështu në çdo 4 Qershorit e Shën Gjonit ku organizohen panaire ku marrin pjesë myslimanë dhe të krishterë .Eshtrat e tij janë në manastirin e Shën Johan Vladimirit që prej 22 Maj 1015 dhe 4 Qershor ku kryhen që prej asaj kohe pelegrinazhe nga besimtarët e të dy riteve. Gjithsesi edhe në vendet e shenjta shqiptarët e të dy feve shkonin bashkë si në manastirin të shenjtë ortodoks të Shën Naumit.Apo e përmendëm më lart festimin bashkë të ditës së verës.Gjithashtu Shën Gjon Vladimirin e nderonin si shenjtor si mysliman edhe ortodoksë dhe katolikë.

2 po aty fq, 43

14

3 Përpjekjet për përkthimin e librave fetare në gjuhën shqipeKontributi klerikëve elbasanas.Përpjekjet për liri dhe pavarësi të patriotëve elbasanas pa dallime fetare.

Në drejtim të përkthimit të librave fetare përkthyesit elbasanas kanë patur traditë.Megjithëse kjo binte ndesh me orientimet të qendrave përkatëse të huaja që donin përkatësisht ato myslimane në turqisht dhe arabisht dhe patriarkana greke e Stambollit në greqisht.Do të fillojmë që në fillim me psalltet e anonimatit të Elbasanit në fund të shek XVII.Ideja ishte për të sjellë sa më shumë neologjizma të terminologjive fetare në gjuhën shqipe për ti bërë ato sa më të kuptueshme. Në popull.Më pas përmendim këtu Teodor Haxhi Filipin,1 që për kontributin e paçmuar që dha në arsim populli e quajti dhaskal që domethënë mësonjës dhe më gjerë Dhaskal todri.Ai përktheu dhe shumë psalme. U përpoq për futjen e gjuhës shqipe në shërbesat fetare dhe për mësimin e saj në shkollë.Ripërktheu të dyja dhiatat.Vepra e tij është Mesha e Shën Johan Gojartit me disa fragmente ungjingjsh dhe parafrazime të dy fabulave të Ezopit.Kisha fanariote e vrau dhe më 1827 I dogji shkrimet.Shkroi në elbasanllinshten e kohës dhe bëri përpjekje të dukshme në krijimin e neologjizmave të kohës për përkthimin e veprave fetare.Do të krijojë dhe një alfabet të tijin.Por jo vetëm kaq .Patriotët klerikë ortodoksë dhe myslimanë elbasanas do të ishin bashkë dhe në luftën për liri kundër pushtimit osman.Kështu do të ishte peshkopi elbasanas Nikollë Mejkashi që do të merrte pjesë në dy kuvendet shqiptare të Dukagjinit 1601 dhe 1602.Ai ishte me prejardhje nga Mjekësi I Elbasanit dhe peshkop I Shqipërisë së mesme.Madje do I dërgonte letër proteste edhe papës mqs ky I fundit nuk I përkrahu aq sa duhet.Në këtë drejtim të dalluar kanë qenë banorët ortodoksë të lagjes Kala.Kështu kemi të famshmin Konstandin Kristoforidhin2 me përkthimin e Biblës,Dhiatës së re dhe të vjetër dhe psalmeve.Gjithsesi ai këto do i bënte në bashkëpunim me një shtypshkronjë protestantante. Ai do të hartonte memorandum për gjuhën shqipe.Do të përfundonte përkthimin e dhiatës së re toskërisht dhe gegërisht.Më pas Shënime për shqipërinë,gjuha dhe përkthimi I veprave të shenjta më 1860.

1

1 Enciklopedi e Elbasanit Sejko,Elbasan 2003,fq 1632 po aty fq 241

15

Në Stamboll botoi përkthimet gegërisht Katër ungjijtë dhe Punët e apostujve me alfabetin latin më 1866 më 1872.Më pas Psalltri në 1868 në toskërisht.Dhiatën e re gegërisht më 1869Ungjijtë e vecantë toskërisht më 1879Katër ungjijtë së bashku më 1879.Dhiata e re e plotë më 1879 toskërishtFjalët e urta të Solomonit dhe Vivla e Isaisë toskërisht më 1884.Krijesa dhe të dalët gegërisht më 1872.Traditën e tij duke e vlerësuar lart e vijoi Noli dhe zyrtarisht u njohën dhe përdorën nga kisha shqiptare pas njohjes së saj në vitet 30.Katër katekizma për cunat e vogël gegërisht 1867.Tomson për nevojat e tij për dhiatën e re e thiri përsëri më 1878.Lidhur me traditën Dhe ai hartoi një alfabet me shkronja latine.Këtë traditë do e vazhdojë më pas një patriot tjetër elbasanas at Visarjon Xhuvani,3për Kontributin e të cilit ne do të flasim më poshtë Por përpara se të ishin myslimanë dhe ortodoksë elbasanasit mbi të gjitha ishin shqiptarë.Kështu përmendim përpjekjet që më pare për mësim në gjuhën shqipe dhe që do të flasim më poshtë.Nuk do të ishte e rastësishme që në Shpat do të ishte një shkollë shqipe që në 1872 me alfabet të Kristoforidhit 4 dhe nën drejtimin e patriotit shpatarak Isuf Qosja.Apo kryengritjet e banorërve ortodoksë shqiptarë të shpatit në fillim kundër sundimit osman dhe më pas kundër sundimit të patriarkanës së Stambollit.në fund të shek XIXIshte dhe ndihma që dhanë dy patriotët ortodoksë elbasanas Sotir Peci dhe Aleksandër Xhuvani që dhanë ndihmën e tyre në hapjen e shkollës Normale në dhjetor 1909 për përgatitjen e mësuesve të rinj.Edhe bektashianët elbasanas si idhulli i tyre Naim Frashëri dhanë kontributin tyre jo vetëm në fe,por edhe në fusha të tjera të jetës si psh në letërsi me sheh Ahmet Elbasanin.Dhe së fundi nën ndikimin e patriotit mysliman me peshë Aqif Pasha qyteti I Elbasanit do të jetë ndër të parët që do e ngrejë flamurin e pavarësisë më 25Nëntor 1912.Dhe ishte po ndikimi I tij siç do flasim më poshtë qo do pengojë përhapjen e kryengritjes pro osmane të Haxhi Qamilit në vitin 1914.

3 Ndoc Xhuvani Visarjon Xhuvani,apostul I atdhetarizmit dhe ortodoksisë shqiptare, Tirane 2003fq 137

4 Enciklopedi e Elbasanit ,Sejko,Elbasan 2003, fq 653

16

Nga ana tjetër më pas siç do e shohim në rrjeshtat e mëposhtëm të huajt për qëllime të tyre sajonin ngatërresa sikur ndodhnin mes myslimanëve dhe ortodoksëve si rasti I Klenjës4,por ishin po këta besimtarë që kundërshtoninSi konkluzion theksojmë se ishin në një llogore edhe në Elbasan mysliman dhe kristian megjithëse u përpoqën shumë si turkofilët por edhe inspiruesit e Patriarkanës së Stambollit për ti kundërvënë shqiptarët e besimeve të ndryshme kundrejt njëri-tjetrit nuk ia arritën dot.Ajo që është më kuptimplotë që deklaratën e pavarësisë së Shqipërisë e nënshkruan të tre përfaqësuesit e lartë klerikë locale.Kështu për besimtarët myslmanë syni e nënshkroi Haxhi Hafëz Sulejman KungulliPër besimtarët myslimanë bektashianë e nënshkroi sheh Mahmut Guma.Shembullin e patriotëve elbasanas e cuan më tej ata peqinas duke ngritur edhe ata në qytetin e tyre flamurin më 27Nëntor 1912Për besimtarët ortodoksë zv mitropoliti I Durrësit Papa Dhimitër Dhimitraku. Ndoshta do të ishte me vend të bënim një retrospective për hapjen e shkollave në gjuhën shqipe .Kështu në fillim ishte shkolla e kalasë që fillimet I ka në 1736Shkolla e qoshes u hap në vjeshtë 1913 pranë medresesë së qytetit më pas u quajt agimi.Protestanët me Eriksonin hapën dhe një shkollë fillore amerikane në 1909. Mësimi bëhej shqip dhe anglisht.u mbyll gjatë luftës së parë botërore.Nga ana tjetër shkolla shqipe të fshehura do të kishte gjithandej si në shpat,cermenikë,martanesh që e konfirmon konsulli rusMë pas ato do të shtohen gjatë pushtimit austrohungarezSë fundi karakteri patriotic I klerikëve elbasan u vu re dhe nga udhëtarë të huaj.Kështu ishte Durham që do të theksonte se në Elbasan patriotizmi në këtë krahinë qëndron mbi të gjitha doktrinat fetare.Apo Edvin Zhak do të theksonte se krahasuar me doktrinën e patriotizmit besimtarët do të ishin apatikë.Një gazette do e quajë Elbasanin shkëndijë të idesë kombëtar5

4 A.Q.SH fondi 271nrd 174,175 të vitit 1913 tregon se banorët mysliman të trevave Trebinjë,Klenjë bëjnë presion ndaj banorëve ortodoksë të kësaj treve për të ndërruar fenë.Kjo është letër e datës 23.10.1913.Vetë qeveria e Vlorës dhe posaçërisht kryeministri Ismail Qemali shkruan në përgjigje që duhet bërë kujdes me ketë çështje që të mos përhapet në shtypin evropian.Kurse prefektura Elbasan përgënjeshtron këtë lajm të dhënë nga propoganda greke.Edhe vetë ortodoksët e Klenjës pavarësisht se çfarë ndodhi për të mirën e vendit he mqs si problem u zgjidh shpejt gjejnë forcë duke përgënjeshtruar lajmin e dhënë dhe theksojnë se mardhëniet me vëllezërit myslimanë janë shumë të mira.

5 Evërteta ,gazette politico,letrare fetare date 5Qershor 1911 titulli Në Elbasan fq 2

17

4 Besimet fetare në vitet 1912-1920

Me shpalljen e pavarësisë një pjesë e mire e trojeve etnike shqiptare do të ngelnin jashtë kufijve të shtetit shqiptar.Popullsia e këtyre rajoneve si rrjedhojë e represionit do të detyrohej të emigronte dhe një prej strehave të kësaj popullsie do të ishte dhe Elbasani.Kështu sot kemi me mbiemrin Ceka nga Camëria,apo manastirliu,ipeku nga qytetet përkatëse që kishin ardhur.Në këtë rast banorët si myslimanë dhe ortodoksë të Elbasanit do I mirëprisnin megjithë zemër.Si rrjedhojë e kësaj mqs shumica e kësaj popullsie ishte myslimane përqindja e popullsisë së këtij besimi në këtë trevë do të rritej pak.Fanatizmi I theksuar I myslimanëve në Shqipërinë e mesme do të sillte si dukuri kryengritjen e haxhi qamilit në vitin 1914,por do të ishte ndikimi I Aqif Pashës dhe moderimi i banorëve myslimanë të trevës së Elbasanit do të bëjë që kjo kryengritje të mos marrë zhvillim në këtë trevë. Nga ana tjetër përfaqësuesi elbasanas në këtë kryengritje Qamil Haxhi Feza pasi pa qëllimet aventuriere të Haxhi Qamilit u tërhoq nga kryengritja.U fut në burg për këtë qëndrim me urdhër të vetë Haxhi Qamilit.Qytetarët elbasanas kërkuan lirimin e tij,por ai se pranon.Ai ishte për liritë e tërë besimeve fetare dhe kundër ndikimit të elementit turkoman në lëvizjeKurse dukuria e kriptokristianizmit ose më saktë me rite ortodokse,por me emër mysliman pas shpalljes së pavarësisë do të zbehej dhe pas luftës pare botërore do të zhdukej.Kjo për faktin se tani sundimi osman do të kishte marrë fund.Gjatë luftës së pare botërore dhe veçanërisht gjatë pushtimit austrohungarez do të marrë hov dukuria e unitizmit ku si rrjedhojë e besimit katolik të këtij pushtuesi shumë besimtarë ortodoksë të nxitur për interesa materialiste nga vetë kleri do kthehen në unitë1

Nga ana tjetër jo vetëm inskenimi I ngjarjes së Klenjës,por pushtuesit serbë do të tentonin të nxisnin urrejtje dhe përçarje mes myslimanëve dhe ortodoksëve në zonën e Dumresë.Por kur nuk arritën rezultat kryen raprezalje dhe masakër në fshatin Dragot në fund të vitit 1912

1Valentina Duka Qytetet shqiptare 1912-1924,Toena 1997,fq 34

18

Gjithsesi Shpallja e pavarësisë do të sillte hapa të rinj edhe në drejtim të jetës fetare.Madje edhe në Elbasan.Kështu pavarësia fizike dhe juridike e shtetit shqiptar do të kishte rrjedhojë edhe atë shpirtërore e cila duhej të arrihej me autoqefalinë e institucioneve klerikale shqiptare nga qendrat e tyre përkatëse në Stamboll.Por ky proçes u ndërpre përkohësisht gjatë luftës së pare botërore dhe siç do e shohim më poshtë do të marrë udhë gjatë viteve 20-30 me stabilizimin e shtetit shqiptar.Kurse stabilizimi I këtij shteti në vitet 20-30 do të vulosë edhe faktin që tashmë shoqëria shqiptare do të jetë e pavarur nga Stambolli jo vetëm juridikisht,por edhe shpirtërisht tashmë pasi institucionet klerikale shqiptar do të shpallin autoqefalinë e tyre nga qendrat përkatëse në StambollLidhur me këtë problem dhe shumë të tjera do të flasim në rrjeshtat e mëposhtëm

19

KREU I Komunitet fetare në Elbasan

(1920-1939)1 Gjendja e komuniteteve fetare ne Shqiperi

Rregjistrime lidhur me përbërjen numerike ka patur herëpashere që nga lashtësia dhe më pas gjatë pushtimit osman dhe më tej.Por këto regjistrime kanë patur mangësia pasi realizohej në varësi të interesave psh pushtuesi osman që si fe zyrtare kishte myslimanizmin i interesonte që përbërja e besimtarëve të këtyre të fundit të ishte sa më i lartë.Rregjistrime më realiste janë kryer pas shpalljes së pavarësisë dhe sidomos pas stabilizimit të shtetit shteti në vitet 20.Rregjistrimi më i plotë ka qenë ai i kryer nga qeveria e Ahmet Zogut në vitin 19271

Kështu sipas këtij regjistrimi Shqipëria2kishte 88793 katolikë që ishin shumicë në veri dhe në 315 fshatra dhe 23 krahina,kryesisht në veri dhe ortodoksët 181051 në rreth 500fshatra,kryesisht në jug dhe pjesa tjetër mbi 60% e popullsisë nga 2348fshatra dhe 833618 banorë.Numri i popullsisë myslimane u shtua edhe si pasojë e ardhjes së vëllezërve tanë kosovarë dhe vëllezërve tanë nga Kosturi dhe Follorina edhe nga Çamëria.Madje qeveria e Zogut kishte dhënë për strehimin e tyre 452000franga ari.Kështu u strehuan 1400familje dhe 6000frymë.Nga besimi katolik vendi ynë kishte 4 epishkopata si Durrës,Berat,Gjirokastër,Korçë ku Elbasani bënte pjesë në epishkopatën e Durrësit.Epishkopatat ishin organizmi hierarkik i kishës katolike që varësinë e kishte direkt nga Papa i Vatikanit,një varësi që buronte që nga kohërat më të hershme.Ndërkohë Shqipëria kishte edhe 6 abaci ,dioqezë dhe arqidoqezë katolikeKurse besimi më i madh ai mysliman kishte një organizim hierarkik që fillonte me kryemyftininë në Tiranë dhe vazhdonte me myftinitë në rrethe.Besimi ortodoks kishte një orgainizim hierarkik që vazhdonte me kryepeshkopatën në Tiranë dhe mitropolitë në rrethe.Si institucione kulti vendi ynë kishte 127 xhami,17 medrese,1306 hoxhallarë,260teqe,65 baballarë,128shehlerë e 468 dervishë,844kisha ortodokse dhe147kisha katolike.Ajo kishte 6 mitropoli dhe 3 arqipeshkëvi si edhe 628 priftërinj edhe 70manastire.Totalisht kishte 2700institucine kulti dhe 2600klerikëKatolikët ishin të përqëndruar në prefekturën e Shkodrës ku zinin mbi 50% të popullsisë së saj.Ortodoksët në Korçë dhe Gjirokastër ku zinin afërsisht gjysmën e popullsisë dhe myslimanët në prefekturat e Shqipërisë së mesme ishin shumicë në masë dërmuese.

1

1 Eshte pasqyruar teresisht ne librin Shqiperia 1927 te Teki Selenices,Tirane 19272 po aty fq 227-229

20

Si organizim adiministrativ në shek XI krahina ishte në themën e durrësit,Më pas Elbasani ishte në principatën e durrësit të Karl Topisë.Gjatë pushtimit të hershëm osman këto treva u përfshinë në krahinën e Cartallozit.Gjatë pashallëqeve u përfshi në fillim në pashallëkun e Beratit dhe më pas të Tepelenës së Ali Pashës.Pas rënies së tyre këto rajone morrën afërsisht formën që kanë sot .Kështu mes viteve 1864-1912 u përfshi në sanxhakun e elbasanit me 4 kaza peqin, gramsh,elbasan.Këtu kemi lista tokash të mbetura vakante dhe të pronave vakufnore Nënpunësit fetarë do të përbënin 12% të popullsisë qytetare në këtë kohëNë 1913 prefektura e Elbasanit kishte prefekt aqif pashën.Më 1925 kjo prefecture do të përfshinte 3 nënprefektura elbasan,peqin gramsh.

21

2 Gjendja e komuniteteve fetare në Elbasan

Për vitet kur flasim nga ana administrative prefektura e Elbasanit ishte një prej 10 nënprefekturave të vendit 1

E përmendëm edhe më lart që në rang prefekture elementi mysliman për çështje fetare përfaqësohej nga myftinitë ku Elbasani ishte myftini më vete me qendër në vetë këtë qytet. Sekti i bektashinjve që është mjaft i përhapur në Elbasan rregullohet prej baballarëve që banojnë afër Elbasanit dhe në katunde të ndryshmeKurse elementi ortodoks përfaqësohet nga mitropoliti i zgjedhur nga këshilli i kishës autoqefale ku Elbasani varej nga mitropolia e Durrësit.Besimtarët katolikë ose më saktë atë uniate që varësinë e kishin nga Vaticani dhe në këtë qytet katolikë të mirfilltë nuk kishte dhe varësia ishte nga epishkopata e Durrësit.Nga përpunimi i këtyre të dhënave nxjerrim se Si prefekturë Elbasani kishte 74790 mysimanë ose 92% dhe 6438 ortodoksë ose 8%.Popullsia myslimane do të shtohet pak siç e përmendëm edhe më lart nga ardhja e popullsisë myslimane shqiptare nga trojet që iu shkëputën në Londër në vitin 1913.Si prefekturë Elbasani kishte në atë kohë 172 xhami,2medrese, 196hoxhallarë dhe nga sekti bektashian 17 teqe,6 baballarë,3shehlerë, 12dervishë, si institucione katolike nuk ishte e përhapur mgjth në fakt në kala egzistonin disa familje katolike të ritit lindor.kurse vetë nënprefektura e Elbasanit kishte 117 xhami dhe 148 hoxhallarë.Dhe për izraelitë mgjth ka nuk kemi të dhëna.Kurse si institucione ortodokse kemi 17 kisha ortodokse dhe 11priftërinj e 1 manastir.Si kishë ortodokse veç nënprefekturës së Elbasanit ndodhej edhe 1 në fshatin e Grabovës së nënprefekturës së Gramshit.Nga ana nënprefekturiale shohim se prefektura e Elbasanit përbëhej nga 3 nënprefektura Elbasan,Peqin,Gramsh,pasi Librazhdi ishte në atë kohë krahinë në nënprefekturën e Elbasanit. Në të tre nënprefekturat komuniteti mysliman dominante në masën mbi 80%.Kështu në atë të Elbasanit 90%,në Gramsh 97%,dhe në Peqin 97%.Vemë re se sekti bektashian do të jetë i përhapur në nënprefekturën e Gramshit.Po në këtë nënprefekturën elementi ortodoksë do të dominojë në katundin e Grabovës.Nga qytetet dhe qendrat nënprefekturiale po ashtu mbi 90% dominon elementi mysliman në të tre qendrat.Kështu në Elbasan kishte 8816 myslimanë dhe 1919 ortodoksë ose vetëm rreth 20% ortodoksë,në Gramsh 368 myslimanë ose 100% dhe asnjë kristian ortodoks,Edhe në Peqin po ashtu 1563 myslimanë ose 100%

1 Teki Selenica Shqipëria 1927, fq 338-340

22

Dhe nga krahinaritë nga 5 krahinaritë që kishte Prefektura e Elbasanit që ishin Qukës,Librazhd,Çermenikë,Mollas,Shënepremte të pesta ishin në masë dërmuese mbi 90% myslimanë.Madje në disa prej tyre nuk ishte fare banorë kristianë.Po ashtu nga 312 katunde siç njiheshin fshatrat atëhere vetëm Bizhodoni dhe Bujarsi i Shpatit, si edhe Grabova e Shënepremtes apo Karakullaku si edhe Kryezjarrthi,në Kuqan,Pashtresh,Selta,Stërsiani ,Shënepremte Shtërmen,Trepanishti,Valësh,Zavalinë,Ziberesh mbizotëronte elementi kristian ose jetonin kristian ose në 36fshatra dhe në përqnidje 15% e fshatrave.Vetëm në Cërrik numri i ortodoksëve ishte rreth 40% e popullsisë dhe në Tudan afërsisht i barabartë ky numër.Kurse në mbi 280 katundet e tjera myslimanët ishin pothuajse 100%.Një vështrim i përgjithshëm bazuar te vështrimi mbi fshatrat për nënprefeturat e tjera do kemi2

Në nënprefekturën e Peqinit do ishin myslimanë të ritit syniKurse në nënprefekturën e Gramshit do kemi që në veri të qytetit janë besimtarë myslimanë të sektit syni në jug në zonën e Skënderbagasit ose më saktë Tomorrica e Gramshit banonin besimtarë myslimanë të sektit bektashian që në fund të ditëve të gushtit kryenin kurbane me rastin e ditëve të Baba Aliut profetit të tyre.Vetëm në zonën e Grabovës të kësaj nënprefekture jetonte një popullsi e përzier myslimane dhe ortodokse.Gjithsesi siç do e shohim më poshtë elbasanasit do ishin në shumë raste apatikë dhe do ishte kjo arsyeja që përhapja e ideve evangeliste gjeti përhapje vetëm tek këta besimtarë.Dhe kjo më shumë për kureshtje.3

Lidhur me qytetet të dy lagjet e Peqinit dhe vetë qendra e nënprefekturës së Gramshit janë në masë mbi 90% myslimanë.Vetë qendra e kësaj prefekture bashkia e Elbasanit në atë kohë kishte një përbërje mysliman me përjashtim të lagjes së vjetër Kala me një përbërje shumica ortodokse,por edhe myslimane si edhe lagja shën Koll me një përbërje ortodokse.Në jug të qytetit jetonin të veçuar besimtarët myslimanë të sektit bektashian ku edhe kishin një teqe për ushtrimin e riteve të tyre.Ata jetonin të veçuar pasi besimtarët myslimanë të sektit syni ishin shumë fanatikë dhe ata bektashianë i konsideronin më shumë si jo myslimanë sesa myslimanë .Në kohëra të mëparshme këtu ka egzistuar edhe sinagoga.4Dhe pjesa tjetër e popullsisë janë myslimanë pjesa më e madhe të sektit syni,5por edhe të sektit bektashian kryesisht të ardhur nga Gramshi dhe Skrapari,por edhe autoktonë.6

2 Teki Selenica Shqipëria 1927, faqe 857-8683 Edvin Zhak,Beteja për Shqipërinë fq 38-394 Enciklopedi e Elbasanit,Sejko2003,fq 131-1335 po aty fq267-2686 po aty fq93-94

23

Theksojmë këtu se një pjesë e mirë e popullsisë myslimane syni autoktone elbasanllie janë me origjinë turke si Stambollxhiu, Kerafexhiu,etj.Jetojnë vetëm një pakicë e papërfillshme katolike të ritit unit dhe disa qindra besimtarë hebraikë që do shtohen gjatë pushtimit nazifashist si rrjedhojë e strehimit në familjet elbasanase dhe do largohen pas vitit 1990 pas shembjes së regjimit komunist dhe do shkojnë në vendin e tyre në Izrael.Gjithashtu në qytetin e Elbasanit jeton edhe popullsia myslimane e komunitetit rom 7dhe egjiptian.8

Përbërja fetare e këtij rajoni ka pësuar ndryshime herë pas here kryesisht si rrjedhojë e ardhjes së popullsisë shqiptare jashtë shtetit shqiptar kryesisht nga Kosova dhe Çamëria .Kështu popullsia kosovare u strehua në 1928 nga qeveria e Zogut në atë zonë që njihet me emrin Fusha e Mbretit kurse ajo çame në zona të ndryshme por kryesisht jashtë qytetit të Elbasanit dhe veçanërisht në Cërrik9

Si rrjedhojë e ardhjes së kësaj popullsie në prefekturën e Elbasanit mqs kjo popullsi ishte myslimane e ritit syni do të kemi një shtim të popullsisë myslimane të këtij sekti.

7 po aty fq 444-4458 po aty fq371-3729 Teki SelenicaShqipëria 1927,Tirona,Tirane 1928 fq 143-144

24

3 Bashkëjetesa dhe probleme

Tradicionalisht banorët e prefecturës së Elbasanit ashtu si tërë shqiptarët të dalluar për tolerance fetare kanë festuar së bashku festat fetare.Ata kanë hyrë dhe kanë dale në festat përkatëse të tyre si bajram,nevruz,pashkë,krishtlindje,etj.Nga ana tjetër myslimanë dhe ortodoksë I shikoje bashkë dhe në festa tradicionale si shën Gjergj,Shën Gjon apo ajo që është më kryesorja në simbolin e Elbasanit,ditën e verës.Nga ana tjetër kjo armoni fetare zbehej pak sa më larg qendrës dhe veçanërisht në zona të thella malore.Kjo edhe për shkak të lënies mbrapa të kulturës që të tjerët mundonin ta shfrytëzonin për shkak të interesave të tyre.Kishte raste kur klerikët e një religjioni bënin presion mbi besimtarët e religjionit tjetër për të ndërruar fenë Një problem jo i pakët ku në këto raste ndërhynte shteti ishte edhe çështja e ndërrimit të emrit.1

Apo kishte edhe raste që ndalohen documenta që fusnin përçarje dhe urrejtje fetare dhe në këtë rast ndërhynte shteti 2

Shteti merr edhe masa ndalimi kur ndonjë prift ngjall urrejtje fetare 3

Kemi edhe raste kur civilë ofendojnë institucione të kultit 4

Ka edhe raste që në shkolla laike bëhet propogandë fetare dhe duhet të përqëndrohemi te aspekti laik i shkollës dhe jo I urrejtjes5

1 A.Q.SH,fondi 271 ,dosja 130 ,datës 6.06.1927,korespodencë mes ministries së punëve të brendshme dhe prefectures Elbasan për problemet në fshatin zgozhdë2

2 A.Q.SH ,fondi 271 ,dosja 216, viti 1929 korespodence e ministrise se puneve te brendshme ne prefekture dhe nenprefekture mi ndalim te qarkullim te hartave te Shqiperise te shtypur nga enti jezuit i Shkodres3

3 A.Q.SH ,fondi 271 ,dosja 217, viti 1929 korespodence e nenprefektures Devine me prefekturen mbi perjashtim dhe mospranim ne token shqiptare te priftit te Delvines si propogandues 4

4 A.Q.SH,fondi 271 ,dosja 33 ,viti 1930 korespodence e prefektures Elbasan me ministrine e puneve te brendshme mbi sjelljen e nje nentogeri te ushtrise duke fyer fene e krishtere naten e nje ceremonie fetare

5 AQSH ,fondi 271 ,dosja 252,viti 1932 korespodence e prefekt Elbasan me ministrine puneve te brendshme mbi propoganden qe ben tek nxenesit e shkollave nje prift katolik.Theksojmë se është një qarkore e cila ka të bëjë me propogandën që bën një prift katolik në kundërshtim me parimet kombëtare

25

Po ashtu ka edhe raste raste ku individë kërkojnë të ndërrojë fenë ose më saktë të kalojë nga ortodoks në mysliman raste që gjithsesi ndodhnin,por të pakta për arsye se ishte mëkat të ndërroje fenë dhe kjo ndodhte kryesisht mes unitëve dhe ortodoksëve më të shpeshta dhe më rrallë ortodoksë në unitë6

Ka edhe raste grindje për prona mes dy institucioneve klerikale7

Në ndonjë rast nqs ishte e nevojshme ndërrhynin edhe organet shtetërore8

Probleme të tjera rutinë fillonin që me gurrët e varrezave 9 deri edhe kërkesa që përkrahej edhe nga intelektualët që ndarja elektorale të mos bazohej mbi ndasitë fetare10Apo edhe kur institucionet klerikale interesoheshin për ndonjë person të parregjistruar11 Ka edhe protestë të institucioneve klerikale që ceremonitë e martesave të mos bëhen në shtëpi 12

6 AQSH ,fondi 271,dosja 262, 04.02.1936.Në këtë rast kisha ortodokse bën protestë që dy priftërinj unitë kërkojnë përçarje të ortodoksisë.Kërkesa i drejtohet Ministrisë së Drejtësisë.

7 AQSH ,fondi 271 ,dosja 337, datën 12.07.1935 korespodence e prefektures Elbasan me ministrine e puneve te brendshme mbi mirembajtjen e pronave te komunitetit mysliman

8 AQSH,fondi 271 ,dosja 252,viti 1937 korespodence e prefektures Elbasan me ministrine e puneve te brendshme mbi lenien te lire te shitjeve te librave te shenjte biblike

9 AQSH ,fondi 271,dosja 137 viti 1922. korespodence mes ministrise se puneve te brendshme dhe prefektures Elbasan mbi ndalimin e bashkise qe te zaptoje gurret e varrezave 10 AQSH,fondi 271,dosja 569,viti 1923,korespodence e ministries se puneve te brendshme me prefekturen e Elbasanit mbi nje kerkese nga disa intelektuale elbasanas.

11 AQSH ,fondi 271,dosja 135 viti1927 Korepodence e prefectures Elbasan me ministrine e puneve te brendshme per listen e personave te ndryshem drejtuar prefektures Elbasan mbi regjistrim te tyre ne radhore te gjendjes civile qe ngelen te paregjistruar ne regjistrim te popullsise dhe i bëhet kërkesë drejtorisë së zyrës civile të shtetit për ta regjistruar në zyrat e gjendjes civile.1

12 AQSH ,fondi 271 ,dosja 337, viti 1936 Korepodence e prefectures Elbasan me ministrine e puneve te brendshme mbi disa ankesa nga kisha ortodokse autoqefale shqiptare

26

Pra vihet re një tolerancë në mardhëniet mes besimtarëve të relilgjioneve njëri me tjetrin. Gjithsesi toleranca do egzistonte jo vetëm mes besimtarëve të riteve të ndryshme fetare por edhe mes institucioneve klerikale dhe atyre laikeKështu u mbajt një ceremoni përshpirtje kur vdiq nëna mbretëreshë në 1934 13

Kurse si në hidhërime dhe gëzime ftoheshin të merrnin pjesë të gjithë14 Lidhur me emërimet gjindej mirëkuptimi mes institucioneve klerikale dhe atyre laike ,pa shkelur kompetencat e njëri tjetrit,por edhe duke respektuar njëri tjetrin pra duke u mirëkuptuar traditë që kishte filluar që në fillesat e shtetit shqiptar në 191315 Institucionet e kultit merreshin jo vetëm me veprimtari fetare por edhe me jo fetare si psh me bamirës16

Dhe së fundi kemi një dokument kuptimplotë ku ftohen të gjithë të marrin pjesë në festën e Bajramit17

13 A.Q.SH ,fondi 271 ,dosja 261 viti 1934 telegram drejtuar prefektures Elbasan mbi ceremonite fetare me rastin e vdekjes se nenes mbretereshe

14 AQSH,fondi 271,dosja 184, viti 1924 korrespodence e prefektures Elbasan me bashkine Elbasan mbi njoftim per festa te ndryshme fetareVihet në dijeni myftinitë lokale mes tyre dhe Elbasani si edhe Ministria e punëve të brendshme dhe prefekurat mes tyre dhe ajo Elbasan për festat fetare që të merren masa dhe vihen në dijeni nga myftinia e përgjithshme.

15 AQSH ,fondi 271 ,dosja 173,viti 1913.korespodence e ministries se puneve te brendshme me prefekturen e Elbasanit mbi disa emerime si imame ne bisedime me myftinine e pergjithshme16 AQSH ,fondi 271 ,dosja 205,viti 1927 qarkore e prefektures Elbasan derguar organeve te saj mvartese mbi dorezimin e lekurave te kurbanit per nevojat e saj.

17 AQSH,fondi 271 ,dosja 346, datë 26.01.1939 telegram dhe korespodence e prefektures Elbasan me zyren e myftinise Elbasan,komanden e qarkut Elbasan,etj me njoftim ne lidhje me pushimet dhe ceremonite dhe festat fetare .për fillimet e muajit të Ramazanit ku lajmërohen me anë të myftinisë si dhe me pas te Kurban Bajramit.

27

4 Shteti dhe institucionet fetare në prefekturën e Elbasanit

Institucionet klerikale shikoheshin nga institucionet e shtetit si institucione që vetë organizmat e pushtetit synonin ti kishin si mjet në përdorim të tyren.Nga ana tjetër institucionet klerikale në vendin tonë mqs nuk kishin indipendencë merrnin urdhra nga qendrat përkatëse të religjionit.

Shpallja e pavarësisë në 28Nëndor 1912 ashtu si kudo do sjellë ndryshime edhe në jetën fetare.Aq më shumë që stabilizimi i shtetit shqiptar në vitet 20-39 do hapë një faqe të re dhe në drejtim të jetës fetare në vendin tonë dhe veçanërisht kjo do të ndikojë në drejtim të autoqefalisë së institucioneve klerikale shqiptare nga qendrat e tyre të huaja.

Si rrjedhojë këto ndryshime do të vihen re edhe në rajonin e Elbasanit.Madje siç do e shohim më poshtë dhe patriotët elbasanas do të kontribuojnë në këtë drejtim.

Aq më shumë që feja kishte ndikim të fuqishëm edhe në jetën politike shqiptare.

Mjafton të kujtojmë këtu që aq i fuqishëm ishte ndikimi fetar në Shqipëri sa edhe këshilli i regjencës që do të krijohej në Shqipëri do të kishte 4 përfaqësues nga një për çdo fe tradicionale që ishin myslimane,ortodokse,katolike dhe sektit bektashian tek të cilat veç të tjerave pas shpalljes së pavarësisë do të vihet re edhe një lëvizje autoqefaliste ose më saktë për më shumë autonomi nga qendrat e tyre botërore bektashiane në 1925 në Tiranë ku kontribut dhanë edhe klerikët elbasanas në këtë drejtim.Kurse kërkesa e klerikëve islamë do shpallet në Tiranë në 1921 dhe miratohet nga kalifati i Anadollit në 1923.Dhe sektet myslimane do e arrijnë atë siç do e shohim më poshtë me kërkesën e bektashianëve shqiptarë në Priskë në 1921 dhe ardhjen e gjyshatës Të njëjtën gjë do paraqesnin edhe klerikët ortodoks në Berat në 1922 dhe do miratohet nga patriarkana në 1937.Përsëri siç do e shohim më poshtë klerikët ortodoks elbasanas do japimi ndihmesë.Madje kryepeshkopi i parë shqiptar ishte një kalajas Visarjon Xhuvani.Kurse kisha katolike autonominë nga Vaticani e kishte fituar me kohë si liria e shërbesave në gjuhë shqipe,etj dhe nuk u kërkua avancimi i mëtejshëm.Por kjo nuk pati shumë ndikim se besimtarë katolikë në Elbasan pothuajse nuk do kishte.1

Ndërkohë Zogu gjatë kohës së sundimit të tij 25vjeçar në aspekt të fesë u përzie në këto drejtime.2

1 Ata që ishin janë uniatë ose më saktë me rite lindore dhe të varur nga papa.2 Fischer Bernd Mbreti Zog dhe përpjekjet e tij për stabilitet në ShqipëriTirane,Cabej1996, fq 224

28

Së pari ai shpalli laicitetin e shtetit nga feja pra që shteti respektonte gjitha fetë por nuk kishte një fe zyrtare megjithëse realisht myslimanët përbënin rreth 70%të popullsisëDhe kjo ishte një hap përpara drejt oksidentalizimit të vendit pasi tani shteti do i respektonte të tërë fetë dhe nga ana tjetër për të shmangur Ndikimin e huaj nё institucionet klerikale do ishin institucione buxhetore,pra të paguar nga shteti si edhe në shkolla të mbizotëronte laicizmi dhe mësimi në gjuhën shqipe.

Së dyti siç do e theksojmë edhe më poshtë ndikoi në autoqefalizimin e hierakisë klerikale në tërësi dhe asaj ortodokse në veçanti Në këtë aspekt ndërgjegja kombëtare do të rritet shumë tek besimtarët shqiptarë.Aq shumë sa ata do të kërkojnë në mos pavarësi të plotë nga qendrat përkatëse fetare të paktën autonomi.Dhe kjo autonomi do të vendoset përgjithësisht në tërë hierarkitë klerikale të komuniteteve të ndryshme fetare përveç atij katolik ku lidhja do të jetë direkt me atë papale dhe nuk do të vihet re ndonjë ndryshim.Kjo edhe për vetë faktin se në drejtim praktik pra në ushtrimin e riteve Vatikani u kishte lënë autonomi të plotë klerikëve katolikë shqiptarë për ushtrimin e tyre në gjuhën amtare shqiptare dhe me sa duket ata ishin të kënaqur me këtë. Dhe si duket Vatikani e kishte gjetur ilaçin pra nqs shqiptarëve u lihej dorë të lirë në ushtrimin e ndjenjave kombëtare të shqiptarëve ata ishin shumë të kënaqur me këtë dhe nuk donin gjë tjetër.Gjithsesi kjo nuk vihej re në Elbasan pasi besimtarë katolikë pothuajse nuk egzistonin siç e kemi theksuar edhe më sipër.Kurse vemë re që në aspekt ai përdori si mjet pressioni ndaj patriarkanës së Stambollit dukurinë e uniatizmit ose më saktë ritin lindor të varur nga Vaticani ku siç do e shohim më poshtë Zogu u tregua diplomat dhe në njërën anë nuk hallakatej në krijimin e një feje të re dhe në anën tjetër ia përdorte këtë si presion patriarkanës për tia dhënë sa më shpejt autoqefalinë kishës ortodokse shqiptare ose përkundrazi zgjidhja tjetër do ishte lidhja me Vatikanin.Rëndësia që i kushtoi Zogu uniatizmit duket edhe në dokumentat arkivore ku për periudhat 1930-1937 do kemi kemi mbi 500faqe documenta të arkivit.Së treti është lëvizja për mbylljen e shkollave në gjuhë të huaja ku në këtë rast përmendim se Roli i fesë në Shqipëri nuk duhet të mbivlerësohet.Në dallim nga popujt e tjerë të Ballkanit feja këtu nuk identifikohet me kombin.Më të rëndësishme se ndarjet fetare këtu ishin të rëndësishme ndryshimet shoqërore brenda vendit dhe ato krahinore.Madje dhe sot vihet re në rajonin e Elbasanit që një elbasanlli mysliman trajton më mirë një elbasanlli kristian se një bashkëfetar,por të një rajoni tjetër.

29

Ndjenja e fatalizmit që ka burim në Kuran egziston dhe sot ku elbasanllinjtë në shumicë mysliman janë edhe sot mistikë.2

Ndërkohë turqit e dinin se ajo që i ndante nga shqiptarët ishte gjuha.Dhe ata u përpoqën me çdo kusht për të bllokuar përhapjen e gjuhës shqipe.Nga ana tjetër edhe qeveritë shqiptare i kushtuan rëndësi arsimimit.Kështu një dokument na jep disa të dhëna për numrin total të nxënësve ku shumica ishin myslimanë dhe përveç në rajonin e Elbasanit në trevat e tjera të kësaj zone numri i nxënësve ortodoksë pothuajse ishte i papërfillshëm 3

Nga ana tjetër dhe Ahmet Zogu e dinte se të huaj do e shfrytëzonin faktin se shqiptarët ishin të etur për arsim dhe do të tentonin pë veprime agjenturore.4

Aq më shumë që në një qëndrim më sektar ndaj arsimit kishin luajtur rol edhe dy faktorë

1 acarimi i mardhënieve me Italinë2 mbyllja e shkollave në gjuhën shqipe në Çamëri aq sa Zogu deklaroi se në

rast se largohet popullsia shqiptare e kësaj treve Zogu do tëdetyrohet ti strehojë në rajonet minoritare të Dropullit një vendim i cili nuk u zbatua.Nisur nga faktorët e përmendur më sipër u mendua të hartohej një ligj i ri për të rritur nacionalizmin dhe për të hequr ndikimin e huaj në arsim.Kështu u vendos që

1 Ndalohen tërë ata që do shkonin me bursë të huaj jashtë.Këtu bëhej fjalë atahoxhallarë që shkonin për studime në Turqi dhe ata priftërinj që shkonin për studime teologjike në Greqi dhe për popullsinë katolike në veri për të studiuar në Vatikan

2 Ndalohej hapja e shkollave në gjuhë të huaj dhe këtu bëhejfjalë për medresetë në turqisht dhe shkollat në gjuhën greke apo ato në veri në gjuhën latine apo sllave.

3 Vënia në krye të shkollave të huaja të nënpunësve shqiptarë.Dhe rëndësia e shkollës dihej.Mos harrojmë se nëpërmjet kësaj njeriu indoktrinohet për mirë ose keq.



6 Vënia në krye të shkollave të huaja të nënpunësve shqiptarë.Dhe rëndësia e shkollës dihej.Mos harrojmë se nëpërmjet kësaj njeriu indoktrinohet për mirë ose keq.

2 Enciklopedi e Elbasanit ,Sejko 2003, fq 9823 AQSH ,viti 1921,fondi 271 prefektura Elbasan me n.r.d 154 të dhëna për kushtet në shkollat në trevën e Elbasanit datës 24.7.1921 dhe është e prefekturës së Elbasanit dërguar Ministrisë së Arsimit.4 Fischer Bernd Mbreti Zog dhe përpjekja për stabilitet në Shqipëri,Tirane,Cabej 1996 fq 237-238

30

Kështu nqs një nxënës ortodoks do mësonte mirë si atdhetar,por nqs ky nxënës do mësonte me materiale greqisht dhe për kulturë greke kishte rrezik që ai të përqafonte këtë kulturë dhe të harronte atë të prindërve të tij shqipen.Kjo ishte metoda që kishin ndjekur pushtuesit për asimilimin e shqiptarëve.Për të kuptuar rëndësinë e shkollës kemi edbe një dokument tjetër ku jepet numri i nxënësve në këtë rajon .Megjithatë pavarësisht nga motivet që i shtynë autoritetet shqiptare të ndërmerrnin një hap të tillë ishin të arsyeshme dhe nga një tablo që dhamë më sipër për numrin e nxënësve edhe në Elbasan dhe disa arsye që përmendëm më sipër ,qëndrimi impulsiv dhe pa kompromis e dëmtoi sistemin arsimor.Kështu tani nuk shkonin për studime jashtë shtetit shumë studentë,aq më keq nuk bëhej e mundur në vend.Kështu edhe në Elbasan një trevë arsimdashëse u ndaluan shumë elbasanas të studionin jashtë apo iu pre bursa si për arsye teologjike dhe për arsye laike.5

Dhe ndoshta këtu nuk mund të bëjmë fjalë thjesht për arsim fillor dhe plotësoheshin nevojat në vend për 500nxënës të kësaj treve,por për arsimin e mesëm dhe të lartë ku për fat të keq nevojat për arsimim nuk plotësoheshin në vend.Ndërkohë vetëm në 1935 pasi u ul tensioni Zogu pranoi kompromis me Italinë dhe si rrjedhojë me tërë sistemin arsimor shqiptar,veçanërisht për shkollat fetare u ndje një farë liberalizmi që preku dhe rajonin e Elbasanit.Nga ana tjetёr njё reformё tjetёr qё u bё gjatё kёsaj periudhe ishte edhe ajo qё kishte tё bёnte me heqien e perçes nga gratё myslimane nё vendin tonё.Ishte hapi i parё drejt emancipimit tё femrёs qё gjithsesi do tё sillte dhe reagime.Kurse reforma agrare e viteve 30 e ndërmarrë nga vetë insiativën e mbretit Zog nuk do të prekë institucionit e kultit në vend.Si rrejedhojë edhe në trevën e ElbasanitPёr këtë trevë këto rrjedhime dhe reagime si dhe të tjera do i shohim mё poshtё.

5 Enciklopedi e Elbasanit, Sejko2003 fq 37

31

Kreu III

Komuniteti mysliman në Elbasan

1 Lëvizja autoqefaliste e komunitetit Bektashian

Myslimanët tradicionalë syni do e sulmonin besimin bektashian duke e quajtur gjysëm muhamedan dhe gjysëm kristian dhe do e ndëshkoni rëndë atë.E njëjta gjë mund të thuhet edhe për myslimanët syni të rajonit të Elbasanit ku traditat myslimane ishin ngulur thellë tek ata.

Kështu me përjashtim të një komuniteti bektashian në jug të qytetit që rrinte i vetmuar dhe i përbuzur dhe për nevojat e tyre që nga koha e Evlia Celebiut kishin rreth 11teqe dervishësh si ajo e Haxhi Sinanit,etj.1

Gjithsesi sekti bektashian pavarësisht nga trysnia krahasuar me grupet e tjera të dervishëve si halveti dhe melveti apo edhe ndonjë grup tjetër do të ishte grupi më I përhapur.Nga ana hierarkike ky sekt do të kishte këtë piramidë klerikale.Kështu në krye qëndronte kryegjyshi,më pas gjyshi,në çdo teqe që ishte institucion I kultit ku kryenin ritet besimtarët e këtij sekti ishin baballarët dhe në fund ishin simpatizantët.

Si rrjedhojë e tërë këtyre dhe fakti I karakterit patriotik të këtij sekti në komunitetin bektashian ishte e kuptueshme që do të ishin ndër të parët për lëvizje autonomiste.Në fakt lëvizjet autonomiste në komunitetin bektashian në trojet shqiptare do të marrin hov që në 1826 kur sulltan MahmutiII urdhëroi egzekutimin e tre udhëheqësve bektashian dhe shumë jeniçeri vajtën në atdheun e tyre të lindjes që ishte Shqipëria.Për shkak të përndjekjeve nga Turqia ata përqafuan që në fillim pavarësinë e Shqipërisë.Për nga organizimi Shqipërinë ata e ndanë në katër dioqeza.Pas Kongresit të Lushnës Bektashizmi u njoh zyrtarisht si komunitet fetar i pavarur.Dhe më 17-21Janar 1921 në teqenë e Priskës afër Beratit u mbajt një Kongres historik pan-bektashian.Nën udhëheqien e gjysh Ahmet Turhanit bektashinjtë ishin bashkësia e parë fetare në Shqipëri që u shpallën të lirë nga çdo kontroll i huaj.Përveç riorganizimit të bashkësisë bektashiane shqiptare ata votuan për krijimin e një kolegji filozofik për pajisjen me arsim të lartë fetarë të pasuesve të vet dhe për përmirësimin e përgatitjes së dervishëve të ardhshëm.Por duhej të kalonin disa vjet para se ky komunitet të ndërmerrte hapa të ndjeshme në këtë drejtim.

1 Evlia Çelebi Shqipëria në shek XVII ,Tirane1998, fq 134

32

Pas një vendimi të marrë në këtë Kongres selia botërore e Bektashizmit iku nga Anadolli në Tiranë më 1925 pas përzënies që i bëri Ataturku I cili nuk I kishte me sy të mire ndërkohë që vetë Dedei i madh kishte ardhur që në1923.Përfaqësuesit bektashinj elbasanas që dhanë ndihmesë në këtë drejtim do të ishin2

- Mustafa Fatih Babai- Ibrahim Furugi- Ali Karaj- Mustafa Balza- Mustafa Dedei- Selim Balza

Nuk duhen lënë pa përmendur këtu edhe klerikë bektashian elbasanas që megjithëse nuk morrën pjesë në këtë eveniment dhanë edhe këta kontributin e tyre si ,baba Ibrahim Furugi baba Qazim Dedei.Nga ana tjetër për ushtrimin e nevojave të tyre u ngrit në 1929 edhe një teqe e re ajo e Baba Xhemalit.Gjithsesi shohim nëpërmjet burimeve arkivore se mgjth u shpall autoqefalia, edhe klerit të këtij sekti gjatë kësaj periudhe do të kishte problemet e tij të brendshme . Aq më shumë që ishte edhe kryeqendra e komunitetit botëror bektashian që kur qeveria e Mbretit Zog duke respektuar vullnetin e klerikëve bektashi me dekret të veçantë e emëroi në mars të vitit 1930, Sali Niazi Dedenë, Kryegjysh Botëror të Bektashinjve dhe në gusht të këtij viti caktoi qëndrën e Kryegjyshatës Botërore në teqenë e Melçanit të Korçës dhe një vit më pas me vendimin nr. 659, dt. 02.08.1930 vendosi e Selinë e Shënjtë Botërore në Tiranë. Kryegjyshi Botëror Sali Niazi Dede veproi si bashkësi fetare e organizuar, jo politike dhe jo shtetërore.Kështu problemet do të fillojnë që nga ngjashmëria me sektin rufai një sekt tjetër mysliman,3 Lindnin edhe probleme në lidhje me propozimet dhe emërimet që bëheshin nga komitetit atëror bektashian ishin 4

Rastet më të shpeshta ishin në lidhje me mashtrimin që kishin të bënin me mbledhjen e ndihmave 5

2 Enciklopedi e Elbasanit ,Sejko,Elbasan 2003,fq 1383 A.Q.SH,fondi 271, dosja 338 ,korespodence e vete prefektit veli Vasjari me kryegjyshaten per incidentet qe shkakton nje klerik qe ne fillim mendohet se eshte bektashian dhe me pas merret vesh se eshte rufai ,date29.11.1935

4 A.Q.SH,fondi 271,dosja 159 viti 1921,korespodence e kryegjyshates me prefekturen Elbasan

5 A.Q.SH fondi 271,dosja182 datës 17.08.1924 korrespodence e prefektures Elbasan me ministrine e puneve te brendshme

33

Madje jo në pak raste për të ndihmuar një dervish bëhej kërkesë edhe nga kryepleqësia e lagjes 6

2 Lëvizja autoqefaliste e komunitetit mysliman Syni

E njëjta situatë u vu re dhe në komunitetin mysliman aq më shumë që shteti turk kishte shpallur laicitetin e tij.Madje rruga kishte nisur që më 1921 kur Aleanca kombëtare Myslimane Shqiptare shpalli emancipimin e saj nga shejhu i Stambollit.1Vetë në gazetën Elbasani të 1922 u përshëndet ky qëndrim.Aq më shumë që pas viteve 20 në qarqet myslimane edhe të Shqipërisë së Mesme kishte filluar një shenjë reformatorizmi.Kështu në 12Mars 1923 u mbajt në Tiranë Kongresi i parë mysliman shqiptar.Aty ku kërkua shkëputja e plotë nga e lidhjeve administrative nga Shehu el Islami.Pikat e tjera ishin edhe organizimi i institucionalizuar administrativ në rrethe,edukimi shkollor në formë piramide,edukimi në formë shtypi dhe botime masive,etj.Aty u vendos që të botohej edhe një organ zyrtar i komunitetit dhe ky ishte Zani i lart Në këshillin e lartë të komunitetit mysliman që u vendos aty ishte edhe një përfaqësues nga Shqipëria e Mesme. Një gazetë tjetër lokale e Elbasanit Populli i mirëpriti vendimet e këtij kongresi.Madje ajo paraqiste dhe vetë vlerësimet e kryetarit të Bashkisë së këtij qyteti z.Kasem Sejdin që theksonte se principet e besës luten me u përkthyer në gjuhën e çdo kombi.Gjithsesi nuk u arrit kjo shkëputje e plotë,por thjesht një autonomi më e madhe.Dhe nuk mund të kuptohej kjo lëvizje pa përkrahjen e elbasanllinjve që në këtë rajon myslimanët përbënin rreth 80%..Dhe delegatë këtu ishin Muharrem Mullahu nga Elbasani,Shyqyri Myftiu dhe Salim Luniku nga Peqini dhe Haxhi Aliu nga Librazhdi.Puna për zgjedhjen e këshillit të Myslimanëve Xhemijet do të fillonte që me vendimin filloi që me vendimin e ministrit të brendshëm Ahmet Zog ku do zgjidhet një përfaqësues për çdo katund2

Përfundimisht delegatët e prefekturës Elbasan për kongresin e parë të autoqefalisë së myslimanëve shqiptarë të mbledhur në Tiranë më 12Mars 1923 do të ishin3

6 A.Q.SH,fondi 271,dosja 259. viti 1934 korespodencen e prefektures Elbasan me Ministrine e puneve te brendshme mbi dhenie leje per ushtrim si profesion dervish.1 Ahmet Basha Islami në Shqipëri, Toena,Tirane 2000, fq 14 2 A.Q.SH fondi271,dosja 125,korespodence e prefectures Elbasan me gjyqin e larte te sheriatit,datës 29.01.1923 lidhur me zgjedhjet

3 po aty

34

- Muharrem Mullahu - Shyqyri Myftiu- Salim Luniku- Haxhi Aliu

Ndërkohë Elbasani do të ishte myftini më vete e përbërë nga nëndegët e saj4 Peqini,Librazhdi dhe Gramshi .Gjithsesi vetëm në Kongresin e dytë në Tiranë në gusht 1929 u shpallën të pavarur nga Kalifati turk.Edhe në këtë kongres dha kontributin e saj kleri mysliman elbasanas.Të propozuarit ishin5

Qemal Karaosmani Ahmet Astopalli Musa Haxhi AliTë tre të Elbasanit Sheh Tasini nga Peqini Qazim Dyrmishi nga Gramshi

Kongresi do organizohej në 5Korrik 1929 dhe delegatët u zgjodhën në 20Qershor 1929.Por në bazë të proporcionit i takonte edhe rrethit të QukësitSi përfundim Peqini zgjodhi Tasim GjinishinPor nga të propozuarit në vend të Musa Aliut u zgjodh Shefqet Daiu dhe Mustafa CurriGjithsesi është për tu theksuar se fërkime kishte edhe brenda vetë myslimanëve.Disa ishin për qëndrime më radikale dhe disa ishin më liberalë lidhur me qëndrimin ndaj feve të tjera.Dhe vetë besmtarët myslimanë të Elbasanit ishin të përçarë në këtë drejtim.Shtojmë këtu edhe faktin lidhur mes një përçarje më të madhe mes sektit syni dhe atij bektashian.Por gjithsesi mbi të gjitha theksohej se jemi shqiptarë.Ndryshime sipas librit Islami në Shqipëri ishin bërë edhe në organet e myftinisë në Elbasan ku myftiu i Elbasan u tërhoq nga drejtimi i myftinisë dhe morri drejtimin e postit laik të gjykatësit të lartë ose kadiut siç njihej atëherë

4 Ali Musa Basha Islami në Shqipëri, Toena,Tirane 2000, fq 187

5 A.Q.SH,fondi 271,dosja 219,viti 1929 korespodence e ministrise Puneve te Brendshme ,prefektures,nenprefektures dhe gjyqit te sheriatit Elbasan mbi probleme te pergjithshme te klerit mysliman

35

Më poshtë po paraqesim institucionet e kultit ku i ushtronin ritet e tyre besimtarët myslimanë dhe vitet e ndërtimit të tyre6

- Xhamia e Aga Biçakçi Zadesë shek XVII- Xhamia e Ballies shek XVII- Xhamia e Nazireshës shek XVI- Xhamia mbretërore shek XV

Të tjerat që kemi janë e Gjedait,Lepurit,Axhemit,Dautbejës,etj.

6 Enciklopedi e Elbasanit,,Sejko,Elbasan 2003,fq294

36

3 Lëvizja për modernizimin e fesë myslimane.

Ndërkohë Zogu nga ana e tij ndërmorri disa reforma që kishin të bënin me emancipimin e femrës si psh heqia e perçes. Reforma tjetër ishte ajo për përdorimin e gjuhës shqipe në xhami.Apo nga ana tjetër kemi edhe disa lëvizje për heqien e disa xhamive.Kështu bashkë me fenë islame nga sundimi pesëshekullor osman shqiptarët trashëguan edhe disa zakone aziatike.Zakoni i mbulimit të femrës ka qenë më shumë në fshatra rreth tyre,kurse në malësi gruaja nuk ishte e mbuluar.Pra si rrjedhojë edhe gratë në zonën e Elbasanit që ishte një zonë fushore mbuloheshin me perçe.Gruaja mbulohej që në moshë 10-12vjeç.Perçja pavarësisht se shfaqet si e besimit islam nuk thuhet në Kuran.Ajo u shpik pas profetit Muhamet.Në qytetin e Elbasanit mbulesa e femrës ishte e zezë dhe e gjatë.Kjo veshje sipas intelektualëve elbasanas nuk hasej kurkund në botë.Kjo veshje i jepte femrës një paraqitje të jashtme të papëlqyeshme.Për çlirimin e saj nga kjo veshje bënin thirj edhe rilindasit si Naimi Frashëri .Kjo u diskutua edhe në Kongresin e Myslimanëve në mars 1923.Atë e shtruan liberalët si Noli,Mosi,por u kundërshtua nga konservatorët,ndërmjet të tjerave edhe Visarjon Xhuvani.Dhe pse afatshkurtër si pasojë edhe presionit të shtypit përparimtar qeveria noliste morri masa për veprim, por nuk mundte ti vinte dot në zbatim.Gjithsesi tërë këto veprime do të kurorëzoheshin me sukses me miratimin e ligjit në 7mars 1937 dhe vënien e masave për zbatimin e këtij ligji.Mqs nuk përkrahej as në Kuran ajo u mirëprit edhe nga kryemyftiu i Shqipërisë Besnik Shapati.Atë e quajtën domosdoshmëri edhe intelektualët elbasanas.Madje këta intelektualë te Gazeta e Re 127Gusht1929 nr 253f3 shkonin edhe më tej duke kërkuar veç heqies së perçes edhe heqien e ferexhesë.Kishte dikush konservator që theksonte se edhe gruaja e Shpatit është e zbuluar,por përsëri ajo është e prapambetur.Për fat të keq edhe vetë at Xhuvani sipa vetë autores Musai u shpreh kundër këtyre reformave emancipuese.Sipas tij nuk kishte ardhur koha për këto reforma dhe asaj duhet ti jepeshin të drejtat njëherë e mirë kur ti vijë koha,ose nuk duhet ti jepeshin fare këto liri dhe të drejta. Në qarkun e Elbasanit dy kryefetarët e qytetit hafëz Musa Aliu kryemyftiu i Elbasanit dhe hafëz Ymer Dile ishin të parët që nxorrën nëpër qytet pa mbulesë gratë e tyre.Mesa duket thuhej në gazetën Drita2 të 12Mars1937 ligji po zbatohet dita ditës në këtë qark.Në disa qytete ndërmjet të tjerave edhe në Elbasan gratë veshën xharin një veshje e ngjashme me perçen,por më e manovrueshme.Mgjth rastet e kundravajtjeve

1Fatmira Musai Gruaja ne Shqiperi ,Akademia e Shekncave,Tirane 2002,fq 53

2 Ali Musa Basha Islami në Shqipëri, Toena,Tirane 2000, fq 232

37

viheshin re më shumë në qytetet me fanatizëm të thellë,mes tyre edhe në Elbasan.Mgjth aprovimin do e paraqiste veçanërisht gazeta Populli e kësaj kohe.Për ti kuptuar më mire këto reforma vetë gruaja myslimane do të mblidhej dhe nëpër kuvende 3

Nga ana tjetër ndalimi për të studiuar jashtë që ndërmorri qeveria e Zogut preku edhe ata hoxhallarë që shkonin për studime në Turqi .Por dihet që indoktrinimi përshembull i një medreseje në gjuhën turke ndikonte për keq.Prandaj u mirëprit nga vetë popullsia përpjekja që bënte qeveria për përdorimin e gjuhës shqipe në ceremonitë fetare në xhami dhe jo I gjuhës turke apo arabe.Madje nqs nuk zbatoheshin këto në disa raste ata protestonin pranë organizmave competente laike.4

Pas pavarësisë vendi kishte zot dhe përgjigja ishte Mësimi të bëhet shqip dhe jo arabisht dhe kjo porosi u jepet edhe hoxhallarëve5

Kujtojmë këtu që idetë për këto reformave do të ishin hedhur që në një Kongres të komunitetit mysliman të mars vitit 1925 ku përfaqësues nga Elbasani do të ishte Shyqyri Myftiu.6

Ndoshta shembulli do të ishte nën reformat e Ataturkut I cili në 3mars 1924 mbylli disa medrese në Turqi ,apo arriti dhe më tej duke mbyllur disa teqe.Por ajo që do e zgjeronte më tej këtë ide do të ishte një artikullit I kryemyftiut Sulejman Vuçiterni I cili do të shpalli idenë dhe mirësinë e disa reformave në vitin 1926.7

3 AQSH fondi 271, nrr257,nrd254korespodence e prefektures Elbasan me zyren e myftinise Elbasan mbi lejimin e mbajtjes te nje konference fetare myslimaneU shpall më 12.06.1937 që me nismën e gruas myslimane dhe një grupi studentor të medresesë së lartë Tiranë të mbahej një konferencë mbarëkombëtare myslimane.Letra i drejtohet prefektit dhe u miratua po prej tij.Konferenca do ishte nën kryesinë e vetë kryetarit të Komunitetit Mysliman shqiptar Behexhet Shapatit

4 A.Q.SH,fondi 271,dosja 132,viti 1927korespodence mes ministrise se puneve te brendshme dhe prefektures Elbasan mbi ndalim te imameve per te dhene mesim te fese ne gjuhen arabe.Theksojmë se është e datës 29.11.1927.Ministri i Arsimit kërkon Minisitrisë së punëve të Brendshme që mësimi në faltoret të bëhej shqip dhe jo arabisht.

5 po aty

6 Zani I Naltë nr 3, viti 1925,revistë kulturore fetare letrare fq 5

7 Zani I Naltë,nr 5,viti 1926,revistë kulturore letrare ,fq 1titulli Domosdoshmëria e reformave fetare I Sulejman Vuciternit.

38

Kështu në këtë artikull ai shprehet për mbylljen e disa medreseve dhe xhamive sepse duhej bërë në bazë të nevojave.Gjithsej ishin 324nxënës në 12medrese dhe duheshin lënë vetëm dy një në Tiranë pasi Shqipëri e mesme kishte 160nxënës dhe në Shkodër e cila kishte 120xënës nga veriu.Kurse jugu që kishte shumë medrese kishte 44nxënës.Medreseja e Elbasanit kishte 20nxënës.Pas shumë debatesh më në fund u aprovua.Theksojmë këtu se klerikët myslimanas elbasanas do të ishin të parët që do ndihmonin studentë myslimanë shqiptarë që studionin në Lahora të Indisë apo dhe ndonjë institut tjetër jashtë 8

Apo dhe ndihmën e e myslimanëve elbasanas në të holla për përkthimin shqip të kuranit që do të ishin ndër të parët9

Lidhur me këto vendime si shtet laik që nuk ndërhynte në punët e kleritqeveria e Zogut nuk u përzie.Kurse intelektualët elbasanas dhe ata klerikë myslimanë locale I mirëpritën.Madje kujtojmë këtu që do të ishin ata që do të kishin hedhur këto ide që në vitin 192310

Si rrjedhojë do të përkraheshin këto reforma.Madje vetë Shyqyri Myfitu do të deklarohej për ulje shpenzimesh që I quante të tepruarara11

Nga ana tjetër meqënëse ishin fanatikë lidhur me bazën nuk u mirëprit prishja e disa xhamive.Gjithsesi në shumë raste do të ndërhynte dhe vetë pushteti local për ndërmjetësim12

Do të ishte pikërisht ky shkak që për të fituar zemrat e myslimanëve elbasanas ushtarët fashistë pas pushtimit do të ndihmonin në rindërtimin e disa xhamive13

8 po aty fq 36

9 Zani I Naltë,revistë kulturore –letrare-fetare e afërt me komunitetin mysliman, nr 2, viti 1927, fq 170, hytbe për ndihmë për përkthimin e kuranit në gjuhën shqipe ku jepet lista

10 Elbasani , dates 19shkurt 1923, përshëndetje e mbledhjes së komunitetit mysliman shqiptar.Theksojmë se është gazetë locale ditore letrare kulturore locale.Aty kërkohen dhe reforma shoqërore emancipuese në këtë fushë.fq 1

11 po aty fq 39

1

12 AQSH fondi 271, viti 1932nrr264nrd260korespodence e prefektures Elbasan me kryeministrin mbi mosnderhyrjen ne pasurine e vakefeve myslimane dhe pagimin e shpronesimeve te varrezave13 AQSH,fondi 271 ,dosja 369,viti 1940 korespodence e prefektures Elbasan me komunen e Dumrese mbi marrjen e punetoreve per meremetimin e punimeve te tjera ne xhamine e katundeve Belsh

39

Nga ana tjetër vemë re se vetë kryemyftiu Vehbi Dibra do I kushtojë rëndësi ceremonies së martesës duke theksuar që nishanet mos shkënbehen pa kurorë14

14 Elbasani dt 13prill 1923, komunikatë e komunitetit mysliman shqiptar dërguar myftinive të prefekturave fq 69

40

Kreu IV

Komuniteti I krishtere në Elbasan

1 Lëvizja autoqefaliste në komunitetin ortodoks

Nevoja për një kishë autoqefale shqiptare u ndje realisht në 25Gusht 1907 në Shqiptarët në rrjedhën e shek XX kur në Amerikë vdiq një djalosh i ri shqiptar ortodoks Kristaq Dishnica.1Kisha ortodokse greke në Amerikë nuk pranoi ti kryente ceremonitë fetare.Ky do të ishte në fakt preteksti.Pasi vihej re që në fillim një përplasje mes ortodoksëve grekë në njërën anë që sipas tyre çdo ortodoks ishte grek dhe në anën tjetër ortodoksëve shqiptarë të Amerikës që kërkonin që ritet e tyre ti kryenin në gjuhën amtare shqipe.Klerikët sirianë ku kryenin shërbesat e varrimit ortodoksët shqiptarë nuk pranuan pasi paguheshin nga grekët dhe këta kërkonin që shqiptarët ti kryenin shërbesat në kishën greke.Dhe në fakt u vendos që ky djalosh të varosej nën zakonet dhe gjuhën shqipe.Por në shoqërinë Nderi shqiptar që u krijua në këtë kohë lindën përçarje si pasojë e ndikimit të grekomanëve.Kur u bë me konkurs fitoi Theofan Stilian Noli,një prift shqiptar me origjinë nga Thrakia.Por ai u refuzua nga Konstandinopoja,por u pranua nga Sinodi ortodoks i Moskës. Konstandinopoja kundërshtoi gjithashtu edhe futjen e gjuhës shqipe në shërbesat kishtare.Noli për nevoja të kishës përktheu shqip edhe shumë materiale teologjike.E para kishë që u ndërtua ishte ajo e South Brixh. Më vonë të tjerat.Pra nismëtare ishte diaspora shqiptare në SHBA.Kjo ishte nga ana praktike dhe ky ishte prologu i autoqefalisë ortodokse shqiptare pasi e drejta ligjore për autoqefali i lindi kishës ortodokse shiptare në 28Nëntor 1912,pasi me shpalljen e pavarësisë nga Perandoria Osmane pasi kisha ortodokse shqiptare nuk mund të mbrohej më juridikisht nga Patriarkana që ishte nën juridiksionin dhe institucion legal në shtetin osman.Aq më shumë autoqefalia e një kishe ortodokse shprehej dhe në kanunet e kishës së përgjithshme ortodokse ku theksohet se çdo popull që fiton pavarësinë kombëtare ,gëzon të drejtën e ngritjes së një kishe kombëtare të pavarur nga patriarkanaKjo kishte ndodhur dhe me popullsitë e tjera të Ballkanit që kishin qenë të pushtuara nga kjo perandori.Sapo ato u shkëputën edhe kishat u shkëputën ngaPatriarkana e Stambollit dhe u formuan mbi baza kombëtare.Madje edhe Patriarkana nuk ndërhynte dot në statusin e tyre si rrjedhojë juridike.2

Por për autoqefalinë e kishës ortodokse shqiptare dilnin dy probleme

1 V.Duka Shqiptarët në rrjedhën e shek XX,Toena ,Tiranë 1997 fq 193

2 Instituti i Historisë, Studime Historike 3,4 ,Tiranë 1991,fq 202

41

Së pari vetë patriarkana nën ndikimin e kishë greke donte ti ruante tërë të drejtat lidhur me kishën ortodokse shqiptare.Së dyti ishte mungesa e konsolidimit të vetë shtetit shqiptar deri në vitet 1920-1921 dhe riponimi i pavarësisë së këtij shteti me kongresin e Lushnjës në janar 1920 e njohjen më pas nga lidhja e kombeve do i hapte rrugë dhe autoqefalisë së kishës ortodokse shqiptare.Mesha e parë shqipe në trojet shqiptare u dha në Korçë në 28Prill1921.Ndërkohë në 9- 12 Shtator 1922 në Berat u mbajt një Kongres i Kishës ortodokse shqiptare në Berat ku delegatët ortodoksë elbasanas në këtë Kongres do të ishin3

- Vasil Llapushi- Simon Shuteriqi- Taq Buda- Dhimitër Paparisto

Pas këtij Kongresi filloi faza e dytë në lidhje me jetën e kishës ortodokse autoqefale shqiptare ajo e konsolidimit dhe njohjes zyrtarisht nga Patriarkana.Për këtë dilnin tri probleme.Së pari plotësimi i hierarkisë së kishës ortodokse shqiptareSë dyti përsosja e statutit të kishës orodokse të vendit tonëSë treti njohja nga patriarkana.Lidhur me hierarkinë hapi i parë ishte hedhur që në Berat ku u zgjodh sinodi organi suprem i klerit ortodokse dhe kryetar u zgjodh një elbasanas Vasil Marku.Për Elbasanin si përfaqësues u zgjodh Simon Shuteriqi.Gjithsesi me dy problemet e para për ta çuar më tej punën do të merrej Kongresi i dytë i Kishës Ortodokse shqiptare u mbajt në 29Qershor 1929 në Korçë ku përsëri përfaqësuesit elbasanas do të kontribuojnë dhe delegatët elbasanas në këtë Kongres do të ishin 4

- Kostaq Cipo- Jakov Deliana- Dhimitër Papajani- Visarjon Xhuvani

Madje lidhur me përsosjen e statusit u caktua në këtë kongres që të merrej përsëri një elbasanas at Visarjon XhuvaniNë këto dy kongrese u vendos autoqefalia e kishës ortodokse shqiptare.Shpallja e kësaj autoqefalie ishte pikërisht pasojë e ndikimit të fortë të peshkop Fan Nolit,përfaqësues i Kishës ortodokse shqiptare në Amerikë që ishte i pranishëm në këtë kongres.Noli ndihmoi në aspektin ndërkombëtar dhe nga diaspora,kurse në terren ishte merita e at Xhuvanit.

3 Enciklopedi e Elbasanit ,Sejko,Elbasan 2003,fq 267

4 Po aty

42

Duke i shkëputur lidhjet me Patriarkanën Ortodokse Greke të Konstandinopojës shqiptarët që nga ajo kohë do të drejtoheshin nga kleri shqiptar dhe do të përdornin gjuhën shqipe në shërbesa.Shtypi grek ngriti zërin kundër një kishe autoqefale shqiptare që nuk do të kryesohej më nga prelatë grekë .

Me përkrahjen e qeverisë së Zogut u zgjodh u në krye Visarjon Xhuvani pasi Noli pas dështimit të Revolucionit të Qershorit iku nga Shqipëria.U morr edhe përkrahja nga sinodi rus.Në Korçë u nda edhe kisha nga shteti.Lidhur me organizimin klerikal ndihmesë dha diaspora dhe kishat si motra autoqefale.Me plotësimin sa më mirë të hierarkisë kishtare dhe rregullimin e statutit pritej të realizohej edhe njohja reale nga patriarkana.

Në fakt deri në 1937 patriku i Konstandinopojës nuk e njohu kishën ortodokse shqiptare.5Por ai do ta njihte pikërisht në këtë kohë edhe nga frika e ndonjë unitizmi në kishën ortodokse shqiptare ose më saktë patriarkan të ndërrohej nga varësia me Vatikanin.Dhe patriarkana i druhej një kalim të besimtarëve ortodoksë elbasanas në varësinë e Vatikanit.Këtë kartë vetë qeveria e Zogut siç do e shohim më poshtë do e luajë shumë mirë. Mgjth Noli do të shugurohej në 4Dhjetor në Kishën e Shën Gjergit në Korçë mitropolit i Durrësit ,Gorës,Shpatës ,primat i mbarë Ilirisë nga ku do të vareshin dhe ortodoksët shqiptarë të Elbasanit.6

Gjithsesi në këto dy kongrese dhanë kontributin e tyre edhe klerikët ortodoksë elbasanas ku në atë të Beratit morrën pjesë Vasil Llapushi, Dhimitër Paparisto,Simon Shuteriqi,Taq Buda dhe në atë të Korçës morrën pjesë Kostaq Cipo,Jakov Deliana,Dhimitër Papajani.Madje në Kongresin e Korçës ku zgjodh edhe sinodi i shenjtë kryepeshkop i kishës ortodokse shqiptare u zgjodh përsëri një elbasanas madje një kalajas dhe ky ishte fortlumturia e tij Visarion Xhuvani

Ishte pikërisht ky kalajas që do të shuguronte priftërinjtë e rinj ortodoksë.Megjithatë mbi të gjitha kisha ortodokse në Elbasan dallohej për karakterin e saj kombëtar ku ata priftërinj me ndjenja greke të mbaheshin në survejim 7

Në fund po paraqesim institucionet e kultit ku i ushtronin ritet e tyre besimtarët ortodoksë.8

5 Fischer Bernd, Mbreti Zog dhe përpjekjet për stabilitet në Shqipëri,Tirane,Cabej 1996, fq 291

6 po aty

7 A.Q.SH fondi 271 ,dosje 245 viti 1931

8 Enciklopedi e Elbasanit,Sejko ,Elbasan2003,fq 213

43

- Kisha e Mamëlit e shek XVII- Kisha e Shën Kollit,Shelcan para 1554- Kisha e Shën Kollit,Valësh 1604- Kisha e Shën Kozmait dhe Damianoit Stërstan shek XVIII- Kisha e Shën Mëhillit,Shalës shek XVII- Kisha e Shën Mërisë,Dragot shek XVIII- Kisha e Shën Mërisë,Elbasan shek XVII- Kisha e Shën Thanasit Elbasan,shek XIX- Kisha e Shëne Premtes,Valësh 1554

Kishat e ndërtuara në Elbasan do të jenë të karakterit bizantin

44

2 Gjuha shqipe dhe kisha ortodokse në Elbasan.

Traditën e Dhaskal Todrit dhe Konstandin Kristoforidhit në drejtim të lëvrimit të gjuhës shqipe do e vazhdonin më tej në shek XX patriotë të tjerë ortodoksë elbasanas.Kështu e përmendëm më lart në drejtim të përkthimit të veprave dhe liturgjive fetare në gjuhën shqipe do kongresi I kishës ortodokse autoqefale si ai I Beratit dhe ai I Korces caktoi at Visarjon Xhuvanin.Nga ana tjetër qarkorja që nxorri mbreti zog që meshat të mbahen në gjuhën shqipe do I bënte me krah besimtarët ortodoksë patriotë elbasanas.Kështu herepas here ata dërgonin peticione që meshat të mbaheshin në gjuhën shqipe dhe jo në gjuhë tjetër si rasti I peticionit nga patrioti elbasanas Apostol Bebi dhe shumë të tjerë që meshat të mos mbahen rumanisht në lagjen Shën Koll,por në gjuhën Shqipe1

Por nuk harrojmë në fund edhe vetë karakterin patriotik të vetë klerit të kishës ortodokse për këtë qytet si rasti i një meshe për përshpirjtjen e patriotit Konstandin Kristoforidhi2

Madje shpesh ky patriotizëm edhe kritikohej nga organet shtetërore në varësi të situatës së jashtme3

Nga ana tjetër në rast fatkeqësish besimtarët ortodoks ishin solidarë njëri me tjetrin4 Mos harrojmë këtu edhe faktin se vetë ortodoksët elbasanas do të përkrahnin shqiptarët ortodoksë të Filadelfias që në një mbledhje të 20Qershor 1925 vendosën që gjuha shqipe të përdorej në kisha5

1 AQSH fondi 271,viti1931,nrd121Ku kërkohet të ndalohet bërja e meshave në gjuhë rumune dhe të bëhet në gjuhë shqipe.

2 AQSH fondi 271,viti1931,nrd246 Flet për një përshpirtje nga ana e Kishës ortodokse të Elbasanit për të nderuarin Konstandin Kristoforidhi që në anën tjetër flet edhe për karakterin patriotik të saj .

3 po në këtë dosje,por me rastin e Shën Gjergjit ku at Visarjon Xhuvani që kishte ftuar ambasadorët e fqinjëve I akuzon ata për gjendjen e vendit tone

4 AQSH ,fondi 271,viti 1937,nrr256,nrd253korespodence e prefektures Elbasan me ministrine e puneve te brendshme ,mitropoline e shenjte te Elbasanit ,etj mbi paraqitjen e preventiveve dhe mbledhjen e ndihmave per merementimin e ndihmave dhe kishave

45

3 Uniatizmi

Unitizmi si dukuri ka të bëjë me disa besimtarë që ushtrojnë rite fetare lindore pra ortdokse,por vareshin si hierarki fetare nga papati,pra si besimi katolik.Kjo dukuri u perhaps shumë në periudhën që është marrë si studim.Kjo edhe për faktin se vetë mbreti Zog e shfrytëzonte atë si mjet presion ndaj patriarkanës së Stambollit që ajo ti jepte autoqefalinë kishës ortodokse shqiptare.Kjo shihet edhe në burimet arkivore.Përpara se të ndalemi për kohën që kemi për studim do ishte denjë të flisnim pak si lindi kjo dukuri.Kështu në fund të shek XIX çështja e të krishterëve të fshehtë të Shpatit mori një drejtim tjetër,tashmë ajo kaloi në Lëvizjen Unite. Kjo edhe për faktin se AustroHungaria kishte të drejtën e mbrojtjes së katolikëve në perandorinë osmane.Lëvizja gjeti përkrahjen jo vetëm të klerikëve ortodoksë të trevës .por edhe të mjaft patriotëve me përkatësi fetare të krishterë apo edhe muhamedanë.Në 1897 krerët e lëvizjes unite në Shpat u dërgojnë një kërkesë përfaqësuesve të fuqive të mëdha në Stamboll se duke qenë shqiptarë dhe në qendër të Shqipërisë ne nuk kuptojmë as greqishten,as bullgarishten dhe as edhe një gjuhë tjetër dhe nuk mund të shkollojmë veçse në gjuhën shqipe.Po atë vit një delegacion i shpatarakëve i kërkoi kryesisë së misionit katolik të etërve lazaristë në Manastir1 shkëputjen e lidhjeve me Patriarkanën greke të Stambollit dhe bashkimin në kishën katolike si unitë,dmth ortodoksë të lidhur me Vatikanin dhe nën varësinë e tij.Tashmë lëvizja unite e Shpatit u përhap jo vetëm në qytetin e Elbasanit, por edhe në ortodoksët e Kavajës,Durrësit dhe Tiranës.Në këtë kohë në Elbasan vihet kleriku patriot papa Jorgji Theohari,i njohur me ofiqin fetar arkimandriti Germanos.Në gusht 1897 kërkesën e Shpatarakëve2 për kishë unite e kanë nënshkruar jo vetëm besimtarë ortodoksë,por edhe mjaft krerë të njohur të lëvizjes patriotike dhe intelektualë me përkatësi fetare myslimane si Dervish Biçakçiu,Ismail Vërlaci,Aqif Pashë Elbasani.Kërkesa i drejtohej peshkopit katolik të DurrësitBianki. Vetë Germanoi thekson në letër se qëllimi i tij ishte protesta e një prifti për të treguar se Patriarkana nuk po kryente më detyrën fetare,por tani ishte kthyer në një vegël të shtetit grek për shkombëtarizim,gjë e cila nuk mund të durohej. Në lëvizjen unite të Shpatit që bëri bujë gërshetoheshin interesa të shteteve të ndryshme veç patriarkanës dhe Vatikanit si ato austriake,ruse,tj.Dhe e tërë kjo bëhej për të lehtësuar sado pak gjendjen e popullsisë së kësaj krahine.Ata shpresonin se me tu kthyer në fenë e re nuk do të ishin më objekt persekutimesh.

5 Elbasani, mërkurë 31korrik 1925, përkrahje për shqiptarët ortodoksë të Filadelfias fq 11 Stefanaq Pollo Në gjurmë të histories shqiptare,Drita ,Tiranë 2003,fq 60

2 Enciklopedi e Elbasanit,Sejko Elbasan 2004, fq 781

46

Peshkopi Bianki pranoi përkohësisht këtë kërkesë dhe e emëroi Gjermanoin prift.Kjo dukuri po merrte hov jo vetëm në Shqipëri por edhe në Bullgari ku tentohej shkëputja nga egzarkati bullgar.Tërë firmëtarët përsërisnin se motivaet nuk ishin veçse kombëtare. Shpatarakët dëbuan edhe mitropolitn që erdhi për vizitë në Shelcan. Nga Shpati rreth 12familje ortodokse u konvertuan në unitizëm.Qëndrimi i Vjenës në këtë drejtim ishte vëzhgues edhe pritës.Ndërkohë Turqit bënë një reprezalje në këtë zonë.Në 1907 presionet nga ana e osmanëve dhe Patriarkanës u bënë të fuqishme.Lëvizja ra derisa në qerrshor tërë besimtarët deklaruan se hoqën dorë dhe i riktheheshin besimit të mëparshëmUnitizimi ishte një shfaqje e lëvizjes për çlirim kombëtar,siç përmendëm më lart në letrën e Germanoi,por mbështetej mbi baza konfesionale.Ishte mosinteresimi ndërkombëtar dhe disa dobësi të brendshme që bënë që kjo lëvizje të dështonte.Gjithsesi rëndësia e saj qëndron se ishte përpjekja e parë për tu shkëputur nga kisha dhe shkolla greke. Në fillim të shek XX rreth 50 familje ishin të besimit unit3

Nga ana tjetër Zogu i kushtoi rëndësi uniatizmit si dukuri religjionareDhe siç e kemi përmendur më lart ai e shfrytëzonte këtë në dy aspekte.Në njërën anë për ti bërë presion Patriarkanës së Stambollit për ti dhënë autoqefalinë sa më shpejt kishës ortodokse shqiptare ose në anë të kundërt kjo kishë dhe besimtarët e saj do ktheheshin në uniatë dhe do të lidheshin me Vatikanin.Dhe në anën tjetër do të shfrytëzohej edhe si mjet presioni ndaj Romës.Kështu siç e kemi përmendur më lart kur mardhëniet me Romën ishin acaruar dheZogu tentonte të afrohej me Antantën Ballkanike siç e kemi përmendur më lart i tërhiqet vëmendja at Xhuvanit që ka dalë jashët mode sjellja e tij karshi përfaqësuesve jugosllavë dhe rumunë me rastin e festës religjioze të Shën Gjonit.Por përgjigja dihet në fund Zogu urdhëroi ndalimin e përhapjes së unitizmit pasi u përqëndrua në atë tradicionale dhe nuk u hallakat në krijimin e organzimave të tjera religjioze të reja.Dhe veçanërisht kjo u vu re pas vitit 1937 kur patriakana ia dha autoqefalinë kishës ortodokse shqiptare.Një gjë është për tu theksuar që edhe grindjet fetare nqs vihen re vihen re vetëm mes uniatëve dhe ortodoksëve.Nga ana tjetër kemi faktin që në Itali sapo kishte ardhur në pushtet Musolini qëllimi i të cilit ishte zgjerimi i Italisë.Në këtë aspekt e përmendëm më lart që unitizmi nga ana administrative varej nga Vatikani.Në këtë kontekst qëllimi i unitizmit ishte sipas bisedës së bërë me nipin e at Visarjonit Ndoc Xhuvanit që të përhapej në Durrës,Elbasan, Korçë dhe si korridor më pas të shtrihej në Maqedoni.Visarjoni ishte për ortodoksizëm dhe jo për unitizëm.Madje ai kërkoi dhe ndihmë qeverisë së Zogut.

3 po aty fq 782

47

Shpesherë kishte debate edhe me klerikun ortodoks që përkrahte më shumë këtë dukuri at Vasil Markun që vonë gjatë pushtimit fashist do marrë edhe post.Si rrjedhojë Zogu do i kushtonte një rëndësi të veçantë kësaj dukurie.Dhe kjo rëndësi do të duket edhe në dokumentat arkivore ku vetëm për këtë dukuri dokumenta e Ministrisë së Punëve të Brendshme vetëm për këtë dukuri në Elbasan janë mbi 500faqe dhe të tëra janë sekret dhe vetëm një dosje e kësaj ministrie është mbi 20faqe që flet se me sa përpikmëri e hollësi studiohej kjo dukuri.Kështu një dokument sekret thekson se priftërinjtë unitë shfrytëzonin faktin për studime për Itali të studentëve dhe i rekrutonin në fenë e tyre unite 4

Apo kishte edhe raste për masa për ndalim të fesë unite5

Deri edhe urdhër nga vetë inspektoriati i oborrit mbretëror për mospërhapje të këtij sekti 6

Pra vihet re direkt interesimi i oborrit mbretëror për këtë dukuriKemi edhe raste kur vetë unitët kërkojnë edhe përçarje të besimtarëve ortodoksë deri edhe në raste martesash për ti inkuadruar më pas në radhët e tyre.

4 A.Q.SH fondi 271,nrd 242 viti 1931Theksojmë se është një dokument i ministrisë së punëve të brendshme sekret për veprimtarinë e kishës unite .Bën habi se ka shumë fletë 29fletë që tregon rëndësinë e madhe që i kushton regjimi i Zogut kësaj feje.Mos harojmë se në këtë kohë Zogu u përqëndrua në atë tradizionale ortodokse duke kundërshtuar atë unite,por këtë sekt ia përdorte si mjet pressioni Patriarkanës dhe nga ana tjetër Romës.Theksojmë se është e datës 4.IV.1931 dhe është një përgjigje e ministrisë së punëve të brendshme.Në këtë rast priftërinjt unitë shfrytëzonin faktin për studime për Itali të studentëve dhe i rekrutonin në fenë e tyre ortodoksët.Ky ishte papa Pjetër në ElbasanNganjëherë ai hiqet si protestant dhe me ndihmën e dy Zonjave americane dhe Zogu për respekt të prestigjit amerikan tërhiqet .

5 A.Q.SH fondi 271,nrd254,viti 1932korespodence e prefektures Elbasan me ministrine e puneve te brendshme mbi masat per mosperhapjen e fese unite.Theksojmë se është një qarkore e Ministrisë së Punëve të Brendshme për moslejimin e fesë unite edhe në Elbasan lidhur me propogandën që bëjnë dy priftërinj të kësaj feje

6 A.Q.SH fondi 271,nrd 366, viti 1933 korespodence e prefektures ne ministrine e puneve te brendshme dhe inspektoriatin e oborrit mbreteror mbi perhapjen e unitizmit dhe masat e marra per mosushtrim te punonjesve te ketij sekti fetar.

48

Pra metodat janë të shumfishtat deri edhe më të ulëtat7 Dhe si konkluzion çdo veprim për autoqefali përkrahej nga ortodoksët elbasanas.Por mos harojmë që Zogu ishte edhe diplomat duke përdorur fenë unite si presion që në rast se Patriarkana nuk ia njihte autoqefalinë kishës shqiptare do detyrohej ta kërkonte atë gjetkë dhe me këtë kuptohej Vaticani.Nga frika Patriarkana e njohu më 1937.Mos harrojmë që në këtë Zogu qe acaruar edhe me Romën që nxiste indirekt telat e unitizmit.

7

7 A.Q.SH fondi 271,nrd 333 datës 04.02.1936.Në këtë rast kisha ortodokse bën protestë që dy priftërinj unitë kërkojnë përçarje të ortodoksisë.Kërkesa i drejtohet Ministrisë së Drejtësisë.Më 22Nëntor ndodh një ceremoni martesore në shtëpi ku professor Zef Colombi katolik nga Shkodra martohet me mësuesen Liri Papamihalin nga Elbasani .Nusja donte pagëzim në Kishë, por prindërit e burrit sipas traditës unite donin një ceremoni në shtëpi që e dënonte kisha ortodokse.Por në fund e merr përsipër një prift unit që të kryejë këtë ceremoni.

49

4 Protestantizmi dhe besime të tjera

Një pjesë u konvertuan në protestantë apo edhe besime të tjera të reja si bahai,etj.Kjo për arsyen se në këto besime ritet kryeheshin në gjuhë amtare dhe në këtë rast në gjuhë shqipe.

Protestantizmi

Lidhur me përhapjen e ideve protestante në fakt ato do të kenë pak përhapje veçanërisht në vitin 1873 1 kur dy predikues anglezë do të predikonin në qytetin e Manastirit dhe pasues më pas do të bëheshin motrat Qiriazi,por që edhe këto do e shtrijnë pak ndikimin e tyre në rajonin e Elbasanit dhe do e shtrijnë kryesisht si ndikim në rajonin e Korçës.Kjo sepse në shek XVI kur u përhapën këto ide në Evropë Shqipëria do të ishte nën Perandorinë Osmane dhe kjo perandori në këtë periudhë do të ishte në kulmin e fuqisë së saj. Më pas Edvin dhe Dorati Zhak do të hapnin në 1932 një kishë baptisore në Elbasan ku do të përhanin ungjillin edhe tek myslimanët të cilët vinin më shumë për kureshtje.Protestantizmi do të përhapet pak dhe për shkakun e karakterit apatik të besimtarëve myslimanë.Por gjithsesi në ato zona ku kishte fanatikë të besimeve tradicionale nuk do të kishte shumë përhapje si psh në Elbasan ku myslimanët dhe ortodoksët ishin fanatikë.Madje këto kisha protestante do të bëheshin dhe qendra të përhapjes së gjuhës angleze.Në 1930Shqipëria kishte edhe 100 ungjillorë protesatantë.Nga ana tjetër kemi edhe raste kur në sajë të reputacionit që ka feja protestante kërkojnë të përfitojnë ata unite sic e përmendëm më lart2

Ky reputacion do të ishte që në shek XIX kur një shoqëri biblike protestante do I kërkonte Konstandin Kristoforidhit përkthimin e një sere librash fetare në gjuhën shqipe.Por megjithëse reputacioni ishte I madh kujtojmë këtu që edhe presioni ishte I madh.Kujtojmë këtu që vetë qeveria e zogut nuk dëshironte besime të reja,por ato tradicionale.

1 Jacques Edwin dhe Jacques Doroti Beteja për Shqipërinë ,Tirane 2002, fq 67

2 A.Q.SH fondi 271,nrd 242 viti 1931 Papa Pjetër në ElbasanNganjëherë ai hiqet si protestant dhe me ndihmën e dy Zonjave americane dhe Zogu për respekt të prestigjit amerikan tërhiqet.Korespodence e ministries se puneve te brendshme me prefekturen e Elbasanit .

50

Nga ana tjetër një organ letraro kulturoro fetar afër kishës katolike do të dënonte rastin e një Izet Bebiqi që do të përkrahte besimin evangjelist3 Kjo mund edhe të kishte të bënte me faktin e një servilizmi ndaj italianëve katolikë që po ndihej se do pushtonin shqipërinë dhe ata ishin katolikë nga besimiApo revista Ora e maleve do të kërkonte ndëshkim të çdo personi që ishte anëtar I shoqërisë së masoneve4 .Dhe këtij artikulli do I jepnin jehonë dhe gazetat locale të Elbasanit.Mos harrojmë këtu që në këtë qytet gjatë luftës së pare botërore e kemi përmendur edhe më lart do të egzistonte një shkollë protestante që mësimet zhvilloheshin shqip anglisht.Presioni ndaj prostestantëve do të shtohet siç do e shohim më gjerë gjatë pushtimit fashist5

3 Hylli I Dritës nr 1 .Janar 1939 dënohet artikulli Izet Bebeziqit të 9.11.1938titulli Pro Katolicizmës, fq34

4 Elbasani ,Mërkurë 12shkurt 1923, Kundër masonerisë fq 2

5 A.Q.SH fondi 271,nrd345qarkore e ministrise se puneve te brendshme derguar prefektures mbi ndalim te aktiviteteve ne Shqiperi te prifterinjve protestanteMë 26.07.1939 është urdhër i qarkores së Ministrisë së Punëve të Brendshme për ndalim të dy priftërinjve protestantë për propogandë fetare .Kuptohet më vonë që janë nënshtetas amerikan dhe ministria e punëve të Brendshme në këtë drejtim tërhiqet pak nga autoriteti që zë SHBA.Ata kanë filluar aktivitetin në Korçë .Një është Hungarez dhe quhet Horvard dhe tjetri amerikan Paragi.Gjithsesi aktiviteti i tyre në fund ndalohet.

51

Katolicizmi

Lidhur me gjurmë të katolicizmit theksojmë se Mark Skura arqipeshkopi i Durrësit konvertoi në katolicizmin roman dy fshatra heretike të distriktit të Elbasanit në 1640 që ishin Miraka dhe Polisi.6

Katolicizmi gjithsesi nuk do të ketë përkrahje në Elbasan dhe nga ana tjetër realisht katolikë nuk kishte në këtë rajon,por jezuitët vepronin dhe këtu madje deri edhe mbahet qëndrim nqs ata bëjnë një propogandë antikombëtare7

Bën çudi që mgjth dihet se në Elbasan nuk ka besimtarë të ritit katolikë për korrektesë dhe saktësi kërkohet të dihet dhe numri i tyre8

Madje edhe vetë jezuitët do të tentonin të bindnin për të kthyer plotësisht në fenë e tyre edhe ndonjë ortodoks dhe jo thjesht në unitë,Elbasani megjithëse do të kishte traditë pasi që në vitin 1736 do të hapej një kolegj françeskan nuk do të kishte ndonjë ndikim të madh9

Gjithsesi deri në këto momente tërë këto nuk do ia nuk do ia arrinin qëllimit.Nuk përjashtohet mundësia që në kushtet e ndonjë apatizmi ndaj fesë të përfshihej edhe ndonjë besimtarë mysliman 10

6 Jacques Edwin,Shqipëtarët,Tirane,Karte e Pende,1995 fq347

7 AQSH .fondi 271,nrd216, viti 1929 korespodence e ministrise se puneve te brendshme ne prefekture dhe nenprefekture mi ndalim te qarkullim te hartave te Shqiperise te shtypur nga enti jezuit i ShkodresNë 1929 etërit jezuitë kishin përpiluar një hartë,por pa lejen e ministrisë së arsimit që ishte e ndaluar.Për interesat kombëtare përfundon letra,përgjigja duhet të jetë sa më shpejt dhe harta të ndalohet menjëherëPër këtë bën fjalë edhe ky dokument.Theksojmë se është me firmën e vetë ministrit të Brendshëm të asaj kohe drejtuar prefektit të Elbasanit që të ndalohet përdorimi i kësaj harte nëpër shkolla

8 AQSH fondi 271,nrd253,viti 1932korespodence e prefektures Elbasan ne ministrine e puneve te brendshme dhe xhandarmerine Elbasaan mbi numrin e kishave katolike qe ndodhen ne Elbasan

9 Hylli I Dritës ,fq 77, Nr 1 Vjeshtë 1940,revistë politico kulturore letrare fetare e afërt në mendime me kishën katolike.1

10 Jacques Edwin dhe Jacques Doroti Beteja për Shqipërinë ,Tiranë 2004. fq 83

52

Hebraizmi dhe bahaizmi

Kurse besimtarë të ritit hebraik do të kishte që nga lashtësia.Madje në kala ka patur 50 sinagoga,organe kulti hebraik11 dhe Sipas studimeve që do të bënte në kohën kur flasim at Visarjon Xhuvani ata do të shtoheshin gjatë pushtimit osman në shek XVI.Kemi gjurmë hani të shehetilës në afërsi të Elbasanit.Kurse në fshatin fshatin xibrakë të belshit është një varr me emrin varr i cifutit.Gjatë kohës së Zogut ata trajtoheshin mire.Do përmendim pak më tej ,por do e shohim në një studim të mëtejshëm më gjerë se numri I tyre do të shtohet veçanërisht gjatë luftës së dytë botërore.Madje prefekti I Elbasanit Ahmet Hastopalli do të kundërshtojë një urdhër për transportimin e hebraikëve gjatë luftës së dytë botërore12

Izraelitët do të largohen nga vendi ynë dhe si rrjedhojë dhe nga Elbasani vetëm pas viteve 90.Por këtë do e shohim në studime të mëtejshmePo ashtu në këtë kuadër për fenë bahai u paraqit një kërkesë dhe në tetor 1932 filloi ushtrimi i kësaj feje në Elbasan13

1 Enciklopedi e Elbasanit, Sejko,Elbasan 2003,fq 271

12 AQSH fondi 271,nrr171,nrd170.Theksojmë se është e datës 10.05.1940 kuministria e punëve të Brendshme lëshon një qarkore për regjistrimin e tërë popullsisë me origjinë çifute nga vetë firma e Ministrit të Punëve të Brendshme M.Bushati si edhe të atyre që merren me tregti dhe më pas të bëhet deportimi i tyre dhe prefekti Ahmet Astopalli del në mbrojtje të tyre duke theksuar se përderisa nuk kanë shkelur ligjin nuk kanë arsye të largohen dhe për shkak të origjinës.Dhe mqs dihet që Shqipëria kishte një farë autonomie në bosht ky problem u la ashtu si theksoi prefekti dhe qeveria qëndrore nuk ndërhyri në këtë problem më.1

13 A.Q.SH fondi 271,nrd 259 ,viti 1932 flet për dhënien e ushtrimit të fesë të dy priftërinjve.Në fillim bëhet fjalë për përmbajtjen e kësaj feje ku mesa duket bëhet fjalë për Bahain pasi materialet janë nga Repo Çapari që është përkthyesi i kësaj feje.Pra në tetor 1932 pasi është marrë leja nga Tirana i bëhet kërkesë organeve kompetente lokale në Elbasan si prefektura dhe dega e Ministrisë së punëve të Brendshme për ushtrimin e aktivitetit të përhapjes së fesë Bahai në qarkun e Elbasanit,një kërkesë që u miratua nga prefekti.

53

Kreu V

Personalitetet të shquar klerikalë elbasanas1 Kontributi I klerikëve të ndryshëm elbasanas myslimanë bektashinj dhe syni në jetën laike dhe atë fetare të vendit

Traditën patriotike dhe klerike të Naim Frashërit në mes shek XIX apo Qamil Haxhi Fejzës në fillim të shek XX do e vazhdonin më tej dhe klerikë të tjera bektashin dhe synij elbasanas.Kështu baba Ali Karaj I lindur në Elbasan.Meremetoi teqenë e famshme të Korçës.Shkroi terminologji mistike.Nga ana tjetër Haxhi Aliu,një klerik tjetër patriot.Ishte për tolerance dhe bashkëjetesë fetare mes myslimanëve dhe ortodoksëve.Gjithsesi ai ishte për alfabet arab në shkrimin e gjuhës shqipe.Apo baba Mustafa Balza që rihapi dhe rregulloi teqenë e madhe.Babai tjetër I familjes Balza njihte shumë mire doktrinën bektashiane.Ai shkroi gazelle në gjuhën shqipe dhe tre divane në arabisht,turqisht,persisht që ishin një pasuri e madhe në doktrinën bektashiane.Qazim Dedej pasi u vu në shërbim të qeverisë së Ismail QemalitAi do të emërohej më pas kryetar i zonës bektashiane të Elbasanit.Do të shkruante gjatë kësaj periudhe historikun e krijimit të Institutit dhe veprën Njohuri mbi Bektashizmën.Për respect dhe mirënjohje do të varoset në tyrben e teqes së madhe.Kurse Shefqet Daiu do të përkthente veprën Ç`është kuraniKurse Sheh Hysen Sulova. do të kundërshtonte Haxhi Qamilin për qëndrimet e tij arkaike dhe do ishte kundër shkronajve arabe dhe I quan mëkat përdorimin e tyre dhe ishte për latinet. Hafëz Ali Musa Basha do të emërohej në 1925 myfti I elbasanit.Komuniteti mysliman e zgjedh delegat në kongresin e parë mysliman në tiranë 1923.Ishte përparimtar dhe pushohet nga puna si myfti për mendimet e tijNë zgjedhjet për kryetar bashkie Hafës musa ali basha zgjidhet kryetar më mars 1928 I dëshiruar si nga myslimanët dhe nga ortodoksët Më 1935 deri 1936 do të zgjidhej kryetar I dhomës së tregtisë.Dhe më 1938 do të rizgjidhet myfti I prefekturës elbasan.Kurse hoxha Fejzullah Guranjaku do të dallohej në mësimin e gjuhës shqipe nxënësve në medrese që ishin shkolla fetare.

54

2 Kontributi I klerikëve ortodoksë elbasanas në jetën fetare dhe laike në vend.

Edhe klerikët e krishterë elbasanas të viteve 20 të shek XX do të jepnin kontributin e tyre në jetën klerikale dhe laike të vendit si patriotët e tyre paraardhës locale si Dhaskal Todri,Kristoforidhi,etj.

Kështu Vasil Llapushi një prej pjesëmarrësve në kongresin autoqefal të Beratit do të merreh me përhapjen e gjuhës shqipe në mesha.Për merita Kongresi e zgjodhi atë sekretar më 1Janar 1924 dhe po kjo kishë për meritat që ka do e dekorojë.Kujtojmë këtu se ai ishte një prej pjesëmarrësve në Kongresin e manastirit.

Po ashtu delegati tjetër klerikal në Kongresin e Elbasanit dhe më pas atë të autoqefalisë në Berat në 1923 Dhimitraq Buda do të jape kontributin e tij.Kështu ai do të ishte një prej financuesve të Normales.Ai do të përkrahte pavarësinë në vitin 1912Do të ishte dy here deputet në parlamentin shqiptar në 1921 dhe 1923.Do të përfaqësoi krahinën e Shpatit në Kongresin e Beratit që shpalli autoqefalinë e kishës ortodokse shqiptare.Ai morri pjesë dhe në Kongresin e dytë të kishës ortodokse autoqefale në Korcë më 1929.Ishte ai që do të shkruante një artikull kundër kujtdo që tentonte të prishte tolerancën fetare në vend mes myslimanëve dhe ortodoksëve dhe me këtë rast do të përkrahte deklaratën e katolikëve të Shkodrës pro kësaj tolerance1 Nga ana tjetër ai do të ishte një prej nënshkruesve për përdorimin e gjuhës shqipe në kisha krahas Apostol Bebit të përmendur më lart.2

1 Elbasani , gazette ditore kulturore letrare politike, nr 17 , date 25Korrik 1923 me titull Shpifje e fëlliqme, fq 1 autor Taq Buda.

2 Cështja më lart Gjuha shqipe dhe kisha ortodokse2

55

Kurse Simon Shuteriqi që ishte nipi i Konstandin Kristoforoidhit do të dallohej që në fillim për karakterin e tij patriotic.Kështu nga mëria që kishte me peshkop Jakovin për shkak të karakterit patriotik të tij dhe përhapjes së gjuhës shqipe e transferojnë Llëngë të Mokrës dhe pastaj në Tushemisht të Pogradecit ku punoi dy vjet.Do të shkruante jetëshkrimin e Konstandin Kristoforidhit.Ai do ishte përfaqësues I Elbasanit në Kongresin për autoqefalinë e kishës ortodokse në Berat 1923.Përfaqësuesi tjetër Kostaq Cipo veç përhapjes së gjuhës shqipe në mesha pasi morri bursën në në Shën Mitër Koronë në kolegjin e Shën Adrianit të Kalabrisë do të merrej me përhapjen e gjuhës shqipe te banorët arbëreshë të saj.Përfaqësuesi më I shquar ortodoks elbasanas dhe një prej përfaqësuesve më të shquar të kishës ortodokse shqiptare që vuri gurin në autoqefalinë e saj do të ishte at Visarjon Xhuvani,kryepeshkopi I pare shqiptar që për meritat që ka do të trajtohet në një çështje më vete.Përfaqësues të tjerë Filip Papajani,Dhimitër Piparisto,Theofan Popa që u morr me Historinë e kishës.Ajo që ndikoi tek shumë prej tyre për karakterin e tyre patriotic ishte se ata ishin nxënës të Kristoforidhit.Apo miku tjetër I tij që është dhe përfaqësuesi tipik I dukurisë së kriptokristianizmit nga emri patriotit Josif apo Isuf Qosja që e përmendëm më lart kërkonte të ndërgjegjësonte opinioni ndërkombëtar për ngjarjet në Shpat 3

3 Shih te nënçështja për kriptokristianizmin trajtuar më lart.

56

3 Përfaqësues të shquar uniat

Familja me tradita unite papamihali në Elbasan do të nxirte nga gjiri birin e saj Josif Papamihali I cili u dërgua në kolegjin papnor të Shën athanasit.në Romë.Në këtë kolegj u shugurua meshtar më 1 dhjetor 1935. Do të transferohej në kishën e e shën pjetrit në Elbasan,U caktua të punonte për lëvizjen unitiste ku Elbasani ishte qendër e saj.Ai caktua nga vetë papa si përgjegjës për përhapjen e kësaj dukurie fetare në Shqipëri dhe më gjerë.U transferua në Korcë ku punoi kundër veprimtarisë grekofile të mitropolitit grekoman Evlogji.Synimi I tyre është siç thekson at Visarjon Xhuvani të krijohej një kordon unitizmi Durrës- Elbasan-Korçë dhe më pas Maqedoni.Mos harrojmë që indirect kjo shihej dhe si zgjerim influence nga ana e Italisë ku kishin ardhur në pushtet fashistët të dalluar për synimet e tyre hegjemone Kurse papa Papa jorgji theohari pasi u kthye në Elbasan pas studimeve do të ishte në hierarkinë kishtare ortodokse të të qytetit por qëndrimi tij antigek bëri të ishte idhtar I uniatizmit.Dha mesazhin një kishë një komb pasi për të feja duhet të ishte në shërbim të kombit.Asgjë nuk e trembi atë drejt unitizmit.Ai paraqiti një kërkesë për unitizëm I dërgohet peshkopit katolik të durrësit.Ishte përpjeka e parë masive për tu shkëputur nga shkolla dhe kisha greke

57

4 At Visarjon Xhuvani

I lindur në lagjen Kala të Elbasanit në 1890 një lagje e dalluar për patriotizëm.Emri i tij i vërtetë Peter Xhuvani.Udiplomua në universitetin teologjik në Athinë ku morri edhe gradën fetare të klerikut Visarjon.Një personalitet klerikal elbasanas që kishte reputacion në popull.Kështu që 1919 kur u emërua epishkop në Elbasan bëri shërbesën e tij të parë në qytet ku bekoi qytetin e tij dhe u prit mirë nga elbasanasit.Morri pjesë në Kongresin e Lushnjës dhe u zgjodh senator.Morri pjesë në mars 1922 në Kongresin ortodoks për autoqefalinë e kishës shqiptare.Më 24Nëntor 1923 u caktua zyrtarisht nga Patriarkana peshkop në Shqipëri.Në vitin 1924-1925 qe arkimandrit dhe Lidhja e dytë e peshkopëve shqiptarë kryesohej prej at Xhuvanit mitropolit i Durrësit dhe i Tiransi,kryepeshkop i gjithë Shqipërisë dhe president i tërë kishës autoqefale shqiptare. Sipas Nolit at Xhuvani është një ndër peshkopët më energjikë që ka pasur Shqipëria.Ishte i pari që organizoi kishën e Shqipërisë si kishë shqiptare dhe u përpoq shumë për ta shqiptarizuar atë.Me nismën dhe kompetencën e tij këshilli i lartë kishtar formuloi statutin përfundimtar të kishës së quajtur autoqefale dhe ai veproi pa marrëveshjen me patriarkanën e Stambollit e krijoi epishkopata në Berat,Tiranë,Durrës,Gjirokastër,Korçë dhe Shkodër.Pavarësia e kishës shqiptare ishte fryt i punës së Fan Nolit dhe at Xhuvanit.Më 1930 me nismën e tij që doktorohet në Kembrixh u ngrit shkolla e mesme 5vjeçare ku përgaiteshin arkimandritë me kulturë teologjike,shkencore dhe atdhetare.At Xhuvani ishte një njeri me kulturë të gjithanshme që zotëronte greqishten e vjetër dhe të re,anglisht,gjermanisht,italisht,rumanisht dhe serbokroatisht.Botoi një revistë fetare.Përktheu Mesharin dhe Jetën e Shën Gjon Vladimirit Me ndihmesën e tij u ngrit busti i Kristoforidhit.Më 1943 deri 1946 qe epishkop në qytetin e Vlorës kur u arrestua nga diktatura comuniste dhe u varros në manastirin e Shën Gjon Vladimirit .Si deputet në vitet 1920-1924 ngriti me forcë problemin e kombëtarizimit të kishës shqiptare.Madje ai theksonte se do ishte mirë që në vend të tre kishave të ketë një,por të ketë shkolla.Shqiptari para se të jetë kristian është shqiptar.Vetëm si rrjedhojë e patriotizmit të tij patriarkana pranonte autoqefalinë e kishës ortodokse shqiptare por si kusht vuri largimin si kryepeshkop të Shqipërisë të at Xhuvanit që ai për të mos u bërë pengesë e pranoi i kënaqur që dëshira e tij u plotësua.Dhe si rrjedhojë ai u largua në nga drejtimi i kishës autoqefale shqiptare në vitin 1937.

58

Roli I at Visarjon Xhuvanit në autoqefalinë e kishës ortodokse autoeqafe shqiptare

Në vitin 1918 arqimandriti i ri fronësohet klerik nga metropoliti i Durrësit Jakovi.Patriarkana greke e fronëzoi atë në famullinë mbretërore të Sofjes.Por ai kishte dëshirë të vinte në Shqipëri dhe me diasporën shqiptare në Bulgari fliste për domosdoshmërinë që edhe shqiptarët ortodoksë të kishin kishën e tyre.Të njëjtin qëndrim atdhetar mbajti dhe në Rumani.Nga mesi i vitit 1919 erdhi në Shqipëri dhe u mirëprit nga banorët e Elbasanit dhe tërë Shqipërisë së mesme dhe filloi organizimin e kishës.Madje banorët ortodoksë të kësaj treve i dërgojnë peticion për përkrahje edhe qeverisë së Durrësit1 Që të ishte në rregull me kanonet e shenjta për eksperiencë ai vajti përsëri në Rumani.Gjatë predikimeve në kishë ai u përpoq të ngjallë ndenjën e atdhedashurisë mes ortodoksëve shqiptarëve.Kujotjmë këtu një shprehje të tij gjatë meshaveKisha nuk është një vend thjesht për tju lutur zotit,por është një vend ku ungjilli në gjuhën e vet tregon si duhet të punojmë për kombin.Sipas tij ajo duhet të jetë një vend ku shërbesat të bëhen shqip .Mësimet e ungjillit konkretizohen sipas tij ku rrafshi shpirtëror shkrihet me atë kombëtar.Për fronëzimin epishkop dhe në përkrahje të tij u interesua dhe diaspora.Madje edhe klerikët rumunë e ndihmuan në këtë drejtim2

Por patriarkana nuk e pranoi hirotinosjen që iu bë Visarjonit në pallatin mbretëror të Rumanisë.Por dëshira e ortodoksëve atdhetarë shqiptarë për një kishë shqiptare pengohej edhe nga grekomanët që e quanin të mjaftueshëm përdorimin e greqishtes në kishë.E theksuam edhe më lart që një faktor që më përpara nuk egzistonte një kishë autoqefale shqiptare ishte mungesa e një shtet shqiptar.Vitet 20 do sillnin një fazë të re të këtij shteti,stabilitetin e institucioneve të tij.Këto institucione laike ligjvënëse i kushtuan vëmendje të veçantë ligjeve për institucionet fetare dhe shpallën ligjet për lirinë fetare.Më pas në Berat në vitin 1922 u mblodh Kongresi për autoqefalinë e kishës ortodokse shqiptare .Në këtë Kongres ku at Xhuvani ishte një prej përfaqësues të Durrësit.Ai ishte një prej klerikëve më të formuar këtu pasi ishte njohës i mirë i Kanoneve të shenjta.Vetë Visarjoni shprehej si njohës i mirë i kanoneve të shenjta se bazuar në to kisha ortodokse shqiptare duhej ta merrte autoqefalinë që me shpalljen e pavarësisë së shtetit shqipar më 28Nëntor 1912 dhe ishin të vonuar për këtë.

1 Ndoc Xhuvani Visarjon Xhuvani apostull I atdhetarizmit dhe ortodoksisë shqiptare,Tiranë 2003, fq 51

2 Gazeta Shqipëria e Re, 10 Korrik 1920,fq 3

59

Organizimi i institucioneve të kishës ortodokse autoqefale shqiptatre.Përdorimi I gjuhës shqipe. Roli I at Visarjon Xhuvanit

Problemi më delikat për vendimet e Kongresit të Beratit ishte mungesa e sinodit epishkopat me dhespotë kanonikë shqiptarë ku përfaqësuesi kryesor që u ngarkua me këtë detyrë ishte pikërisht at Visarjon Xhuvani.Krijimin e sinodit të shenjtë shqiptar e përkrahën dhe nacionalistët që kërkoni zgjidhjen e problemit.Për të realizuar autoqefalinë në përputhje me vendimet e Beratit duhej mbështetja e qeverisë shqiptare dhe ndërmjetës këtë herë si parlamentar u tregua përsëri at Visarjon Xhuvani.Nga ana tjetër shumë klerikë shpreheshin se ishte ironike që në krye të kishës të vinte një i huaj dhe më mirë këtë detyrë edhe si erudit nuk mund ta kryente veçse at Visarjon Xhuvani.Kështu kishte letra nga at Vasil Marko dhe klerikë të tjerë shqiptarë.1

Edhe vetë shtypi përkrahu vënien në krye të kësaj detyre të këtij patrioti2

Vetë at Xhuvani u përpoq me mish e me shpirt për ti mësuar klerikët e rinj.Ai u përpoq gjithashtu edhe për të organizuar këshillat kishtarë shqiptarë.Me to u morr më pas edhe Kongresi i dytë panortodokse në 16Qershor 1929 ku u vendosën rregullimet në lidhje me jetën e klerit ortodoks,ku edhe këtu kontribut të veçantë dha at Xhuvani.Kështu në statut zuri vend të veçantë parimi Kishë e lirë në shtet të lirë dhe Neni 3 i statutit të kishës ortodokse e përmendëm edhe pak më lart theksonte që gjuha zyrtare nëpër mesha është shqipja.Dhe at Xhuvani u përpoq fort për këtë.Kështu ai u kujdes të pajisë kishën me literaturë kirurgjike në gjuhë shqipe dhe tu mësonte atyre klerikëve që nuk dinin shkrim dhe këndim këtë gjuhë.Nga ana tjetër çoi në shtyp ungjillin dhe futjen në gjuhën shqipe të shërbesave fetare.Përdorimi i gjuhës shqipe në kishë pra ka qenë preokupim kryesor i tij.


2 Gazeta e Re ,N 85,12 Shkurt 1929.,fq 17

60

Mendimi I at Xhuvanit për uniatizmin

E përmendëm edhe në çështjen për uniatizmin në veçanti që për periudhën që po flasim në Itali sapo kishte ardhur në pushtet Musolini dhe qëllimi i tij ishte espansioni.Dhe ai do të përdorte të gjitha mjetet dhe në këtë kontekst edhe fenë.E thamë që uniatizmi si dukuri ishte një religjion me rite lindore,por të varur nga ana hierarkike nga papa.Në këtë kontekst nuk ishte e rastësishme që uniatizmi të përhapej në Durrës,Elbasan,Korçë dhe më tej në Macedoni dhe më gjerë.Vetë at Xhuvanit ishte për ortodoksizëm të pastër megjithë armiqësitë me patriarkanën.Kështu për të parandaluar përhapjen e kësaj dukurie kleriku patriot kërkoi ndihmën e qeverisë.Në anën tjetër qeveria e Zogut e përdorte këtë si mjet pressioni ndaj patriarkanës për ti dhënë sa më parë kishës shqiptare autoqefalinë.Aq më shumë që kjo ishte pak e vështirë pasi shumë priftërinj uniate tentonin të punonin nën petkun e priftërinjve protestantë.Kështu për të parandaluar shtresat e varfra që të shkonin aty për arsye ekonomike at Xhuvani kryente shumë bamirësi.Nga ana tjetër ai parandaloi blerjen e tokave nga këta priftërinj.Kurse priftërinjtë grekë e përdornin si mjet duke theksuar që ishte e ashtquajtura gjendja e rëndë e ortodoksëve shkaku që një pjesë e tyre të kalonin në uniatizëm.Por at Xhuvani krijoi lidhje dhe me simotrat jashtë mqs rreziku ishte i përbashkët.Mqs një kontigjent i mundshëm për rekrutim ishte brezi i ri ai u përpoq shumë për edukimin e këtij brezi dhe falënderonte në këtë drejtim dhe ministrinë e arsimit për kontributin e dhënë.Mbrojtjen e ortodoksisë Visarjoni e shihte në dy plane dogmatik dhe kombëtar për forcimin e moralit.

61

Roli I at Visarjon Xhuvanit në njohjen ndërkombëtare të autoqefalisë së kishës ortodokse shqiptare.

Në sajë të reputacionit dhe përrgatitjes së tij teologjike ,njohuritë e thella teorie dhe takti diplomatik bënë që të afrohen miq të cilët u përpoqën ta ndihmonin edhe pse zemërimi i Patriarkanës ishte i egër dhe vazhdoi gjatë.Gjithsesi kjo bëri që që në fillim autoqefalinë e kishës tonë e njohën patriarku serb,ai rumun,bullgar dhe më pas a i Jeruzalemit,etj.Në vitin 1931 ai morri pjesë në veprimtarinë e aleancës kombëtare për paqe mes popujve në Angli si kryepeshkop që ishte një hap tjetër për njohjen ndërkombëtare të kishës sonë.Edhe në Rumani dhe Bulgari në këtë kohë e pritën me të gjitha merita.Epishkopët e migruar rusë me lejen e patriarkut rus e fronëzuan mitropolit.Edhe shtypi i huaj e përkrahte shumë.Dhe vetë shypi grek vlerësonte atë veçanërisht luftën e që bënte ai ndaj uniatizmit,si psh Zani i Kishës Athinë1

Vetëm kisha greke që donte të ruante privilegjet e mëparshme nuk e njohu këtë autoqefali .Ajo shprehej për të si antigrek,etj.Të njëjtin mendim kishte dhe patriarkana.Madje ajo nuk do të mjaftohej thjesht indirekt apo me artikuj kundër tij ,por për shkak të karakterit patriotik të tij do kërkojë largimin e tij në shkëmbim të njohjes së autoqefalisë dhe ajo do e njohë atë më 1937 pasi këtë kusht kleriku patriot do e pranojë që të mos bëhej pengesë .


62

Shteti dhe institucionet e kultit.Raportet mes tyre sipas at Xhuvanit.Kleriku erudit symbol i tolerances fetare në Elbasan

Lartësimi i një kombi shihet nëpërmjet arsimimit të shëndoshë të të gjithë brezave,veçanërisht fëmijëve dhe nënave.Si deputet at Xhuvani ishte pro çdo reforme që sillte emancipimin e femrës si psh edhe heqja e perçes dhe ferexhesë.Mqs nuk i kemi shpëtuar intrigave të të huajve sipas tij shteti duhet të jetë në dijeni të veprimeve të fetarëve dhe duhen ligje sipas tij ,kuptohet pa cënuar liritë që shteti i jep feve.1

Sipas tij komunitete fetare duhet të administrojnë pronat e tyre.Nga ana tjetër ashtu sikurse minoritetet në vendin tonë sipas tij kanë të drejtë të kryejnë meshat e tyre në gjuhën shqipe të njëjtën të drejtë duhet ta ketë edhe popullata shqiptare që jeton në vendet fqinje.Si klerik ai kishte dëshirë të ndihmonte shtresat e varfra dhe ishte edhe për një rol bamirës të organizmave të kultit.Mendimet e tij siç e kemi parë më lart ishin në themel të statutit të kishës ortodokse shqiptare,si edhe baza e ligjeve që rregullonin mardhëniet e shtetit me komunitetet fetare.Në fakt fare lehtë mund të theksojmë se vetë at Xhuvani ishte simbol i tolerancës fetare në Elbasan.Kështu ai strehoi shumë vëllezër myslimanë të ardhur përtej kufirit nga trojet shqiptare të Kosovës dhe Çamërisë.Nga ana tjetër e përmendëm edhe më lart që Visarjoni urdhëronte edhe mesha për patriotë të veçantë si psh për Kristoforidhin në vitin 1931 dhe 1935.Respekt at Xhuvani kishte dhe për patriotin mysliman elbasanas Aqif Pashën.Ai mbajti fjalim edhe karshi trupit të pajetë të klerikut mysliman Haxhi Vehbi Dibrës.Këto fjalime dëgjoheshin shpesherë me ëndje edhe nga myslimanët.Visarjon Xhuvani kishte qëndrim tolerant edhe ndaj katolikëve si rasti i varrimit të arqipeshkvit të Shkodrës Lazrit.At visarjon Xhuvani ishte erudite.Veç shumë gjuhëve të huaja që njihte ai bëri një studim me vlerë për hebrenjtë në vendin tone dhe në Elbasan, 2përktheu mesharin dhe bëri një vepër për shën gjon vladimirin3

1 Bisedimet të Këshillit Kombëtar ,mbledhja 41,fq 756, viti 14.5.1923

2 Enciklopedi e Elbasanit, Sejko,Elbasan 2003, fq 987

3 Gazeta Autoqefalia, Botimi I autoqefalisë së kishës ortodokse shqiptare ,viti 1993, fq 4, nr 3, titulli at Visarjon Xhuvani

63

Nga studimet arkivore vemë re se edhe tentohet të hidhet baltë mbi figurën e të nderuarit Visarjon Xhuvani si rasti kur ky personalitet akuzohet për mashtrim dhe më pas përgënjeshtrohet pasi ai kishte reputacion në popull 4

Në fakt në sajë të situatave brenda klerit ortodoks tentohet të hidhet baltë mbi vetë figurën e at Xhuvanit.Mos harrojmë që akoma diskutohej për një kishë autoqefale në këtë kohë dhe cili do ishte kryepeshkopi.Ky reputacion në popull i tij pranohet edhe nga institucione shtetërore 5

Madje ishte kërkesa e këtij populli me anë të bijve të tij intelektualë që do e ndihmonte që në fillim edhe në karrierë6

4 AQSH fondi 271,nrd204 ,viti 1927.korespodence e mitropolise se Elbasanit ne kryesine e keshillit te larte kishtar dhene prefektures Elbasan per mosaprovimin dhe emerimin e per zevendesimin e mitropolitit te Durresit dhe mashtrimin e epishkop Visarjon XhuvanitNë fillim ky dokument nis me disa lajka ndaj insitucioneve shtetërore dhe vetë Zogut.Kështu zëvendësmitropolitit i Elbasanit shpreh besnikërinë e ortodoksëve elbasanas ndaj partisë proqeveritare të Zogut.Nga këshilli i lartë emërohet arqipeshkop zoti Çamçja si zëvendësmitropolit dhe sipas letërshkruesve ai njihej si përkrahës i Fan Nolit dhe antiqeveritar dhe këta letërshkrues shkruajnë se ka fituar antipatinë në popull.Letra ishte e zëvendësmitropolitit aktual të Elbasanit nga frika se mos emërohej Dhimitresku.Letra është e nënshkruar nga katër përfaqësues të Shënkollit dhe një i Shpatit zoti Taq Buda,por për çudi asnjë nga kalaja Por vetë Çamçja përgjigjet se nuk është e vërtetë se emërimet e hirësisë së tij at Xhuvanit shfaqin urrejtje në popull.

5 AQSH, fondi 271,nrd216, date 24.03.1929 korespodence mes kryeministrit,kishes ortodokse shqiptare,ministrise se puneve te brendshme dhe prefektures Elbasan mbi probleme te pergjithshme te klerit ortodoksFlet për problemet e kishës autoqefale shqiptare.Theksojmë se është një letër bisede mes ministrit të punëve të brendshme dhe prefektit të asaj kohe ku ndërmjet të tjerave theksohet se më 20.03.1929 At Visarjon Xhuvani bën një vizitë në Elbasan ku mirëpritete nga qytetarët.Në orën 5 mbasdite ishte në sheshin e këtij qyteti që ishte plot.Ai lavdëroi dhe mbretin dhe autoritetet lokale për mikpritjen që i bënë dhe organizimin që flet për mardhënie shumë të mira të institucioneve klerikale me ato lokale.

6 Elbasani, premte 19qershor 1925, fq kërkesë e popullit të Elbasanit që at Visarjon Xhuvani të jetë mitropolit I epishkopatës së Durrësit

64

Përmbledhje dokumentash kryesore - Ja cilat janë institucionet ku në të cilat ushtrohen ritet e besimit në

Elbasan

Kishat

- Kisha e Mamëlit ShekXVII- Kisha e Shën Kollit,Shelcan para 1554- Kisha e Shën Kollit,Valësh 1604- Kisha e Shën Kozmait dhe Damianoit,Stërstan shek XVIII

- Kisha e Shën Mëhillit,Shalës shek XVII - Kisha e Shën Mërisë,Dragot shekXVIII - Kisha e Shën Mërisë,Elbasan shekXVII - Kisha e Shën Thanasit,Elbasan shekXIX - Kisha e ShënePremtes,Valësh 1554

Xhamitë

- Xhamia e Agait shek XVII - Xhamia e Ballies shek XVII - Xhamia e Nazireshës shek XVI - Xhamia Mbretërore shek XV

Teqetë

- Teqia e Baba Xhemalit 1929 - Teqja e Madhe 1803

65

Përfaqësuesit kryesorë kleri elbasanas që kanë dhënë kontributin e tyre në jetën religjioze dhe atë Patriotike Shqiptare.

Në Kongresin Autoqefal të Kishës Ortodokse Shqiptare Në Berat. 9-12Shtator 1922

- Vasil Llapushi- Simon Shuteriqi- Taq Buda- Dhimitër Paparisto Në Korçë 29Qershor 1929- Kostaq Cipo- Jakov Deliana- Dhimitër Papajani- Visarjon Xhuvani

Në Kongresin e parë Mysliman Shqiptar Tiranë 12Mars 1923

- Muharrem Mullahu - Shyqyri Myftiu- Salim Luniku- Haxhi Aliu

Në Komunitetin Bektashian Priskë 17-21 Janar 1921

- Mustafa Fatih Babai- Ibrahim Furugi- Ali Karaj- Mustafa Balza- Mustafa Dedei- Selim Balza

Në tetor 1932 filloi përhapja e fesë bahai në rajonin e Elbasanit

66

Contributi i At Xhuvani në vite për autoqefalinë e kishës ortodokse.

1Maj 1887 lindi në lagjen Kala

1911-1914 studioi për teologi në Athinë

1919 filloi punën në Shqipëri për organizimin e kishës shqiptare 1920 anëtar i këshillit të lartë.

1922 morri pjesë në Kongresin e Beratit

1925 dorëzohet epishkop nga peshkopë rusë

1929 u ngarkua epishkop me dekret nga mbretëria

26.2.1929 bën betimin së bashku me sinodin para mbretit të Shqipërisë

20.4.1929 nën drejtimin e tij miratohet rregullorja e kishës.

1935 merr pjesë në konferencën e Aleancës së shenjtë të popujve 1936 paraqet dorëheqien

1937 pritet nga patriarku i Stambollit

1947 burgoset

15Dhjetor 1965 vdes në manastirin e Shën Gjon Vladimirit

67

Kontributi I klerikëve elbasanas në përkthimin e literaturave në gjuhën shqipe

Psallme Anonimati I Elbasanit fund të shek XVII.

Dhaskal Todri fund shek XVIIIPsallmeDhiata e ReDhiata e VjetërMesha e Shën Johan Gojarti

Konstandin Kristoforidhi mes shek XIXBiblaPsalmeDhiata e Re 1869Dhiata e vjetërPërkthimi I veprave shenjta 1860Katër ungjijtë 1866Punët e apostujve 1872.Psalltri 1868 Katër Ungjijtë 1879Dhiata e re e plotë 1879 Fjalët e urta të Solomonit Vivla e Isaisë 1884.Krijesa dhe të dalët 1872..Katër katekizma për cunat e vogël 1867.Vepra letrare dhe fetare sheh Ahmet Elbasani shek XXNjohuri mbi bektashizmën Qazim Dedej vitet 20 shek XXCështë kurani Shefqet Daiu vitet 20 shek XX

At Visarjon XhuvaniMeshari vitet 20shek XXJeta e shën Johan Vladimirit vitet 20 shek XXUngjilli vitet 20 shek XX

68

EPILOG

Gjatë luftës së dytë botërore pushtuesi u bazua te një teori e Baldaçit sipas të cilës përçarja fetare te shqiptarët sipas tij 1 dhe orientimi i tyre nga jashtë ishte një problem për Shqipërinë.Dhe si rrugë ai jepte ose Unitizmin,ose Bektashizmi ose Katolicizmin.Dhe ai mendonte bektashizmi duhet të ishte fe e njëjtësuar e shqiptarëve,se nuk ishin as mysliman as kristian dhe njëhkohësisht i kishin të dyja karakteristikat.Por ky projekt nuk mund të vihej në zbatim.Gjatë pushtimit fashist ndërkohë një sërë peshkopësh ortodoksë do të kërkonin të ktheheshin në bllok në priftërinj katolik ose më saktë në uniatë ose bazilianë. Italianët vendosën që në fillim respekt ndaj feve të shqiptarëve.Por ata nuk kishin shumë besim tek kleret shqiptare pasi shumica ishin nga Shqipëria e mesme dhe vendosën ti ndërronin me ata kosovarë që ishin më të besueshëm pasi sundimi fashist për ta ishte më i lehtë se ai serb.2

Aq më shumë me lirinë e gjuhës shqipe që la pushtuesi fashist.Dhe u fillua me ata klerikë që nuk kishin ndjenja servilizmi ndaj fashizmit.Në 1943 u hoq edhe Bexhet Shapati i cili u tregua shumë i flaktë pro fashist deri edhe mori teserën e Partisë Fashiste.Ndërkohë që Sali Niazi Dedei i bektashianëve nuk tregohej aq i zellshëm pro fashistëve si udhëheqësi i sunitëve.Kurse uniatizmi i ortodoksëve dështoi pavarësisht nga gadishmëria e mitropolitit ortodoks të Tiranës Kristofor.Nga ana admininistrative gjatë kohës së pushtimit u hoq prefektura dhe u vendos qarku me tre rrethe.Kurse nga ana klerikale për të tre besimet u ruajt po ajo hierarki.Gjithsesi Përfaqësuesi ortodoks i Elbasanit Vasil Marku i njohur për ndjenjat e tij antigreke ishte pro. Vatikani u tërhoq nga frika e ndonjë ndërlikimi me patriarkanën. Murgjit bazilianë gjithsesi u shtuan edhe në Elbasan.Ndërkohë Visarjon Xhuvani i njohur për qëndrimet e tij antigreke mbajti një qëndrim profashist.Në fakt me njohjen reale të autoqefalisë së kishës ortodokse shqiptare do të fillojë faza e tretë e jetës së kësaj kishe.Qëndrimi pro fashist I klerit ortodoks të lartë shqiptar duket edhe në një fjalim që Kristofor Kisi mitropoliti I Tiranës mban me rastin e pashkëve të mëdha ku duket qartë qëndrimi I tij pro fashist.3

Konsolidimi mendohej se do ndërpritej gjatë luftës për shkak të kontraditave mes dy kishave.Në fakt nuk ishte ashtu.Pushtuesi nuk i preku në besim shqiptarët.

1 Baldaci Antonio Shqipëria etnike ,ribotim Tiranë 2001,fq 221

2 Jacques Edwin Shqiptarët,Tirane,Karte e Pende,1995,fq 531

3 Bashkim I Kombit nr 91, e enjte 20.IV.1944 fq 5

69

Gjithsesi vetë klerikët elbasanas mbajtën një qëndrim neutral.As me fashistët as me partizanët.Gjermanët vlerësonin ndërkohë islamizmin shqiptar.Aq më shumë ishte krijuar një aleancë e fshehtë me Turqinë që zyrtarish kisht pozicion neutral,por realisht i kërkoi Hitlerit ndihmë për një hekurudhë Berlin -Bagdat.Ndërkohë që myslimanët e Kosovës për shkak të robërisë serbe krijuan një divizion SS Skëndërbej,kurse myslimanët e Shqipërisë së Mesme mbajtën një qëndrim neutral.Kurse klerikët e kësaj zone edhe pse ishin antikomunistë qëndruan neutralë. Gjatë pushtimit nazifashist myslimanët ishin në pozita inferiore dhe superioritet morrën katolikët pavarësisht se vetë Duçja shprehej për respektimin e fesë të shqiptarëve,por në praktkë nuk ndodhte ashtu.E njëjta gjë mund të thuhet edhe për besimtarët myslimanë të trevës së Shqipërisë së Mesme dhe veçanërisht të Elbasanit.Ajo që acaronte besimtarët myslimanë shqiptarë ishte4

1 oraret e ndalim qarkullimit binin ndesh me oraret e riteve myslimane.2 heqia e perçes nga gratë.Dhe kjo nuk mund të rrinte pa acaruar besimtarët myslimanë elbasanas që siç e kemi theksuar edhe më lart ishin fanatikë në zbatimin e këtyre riteve religjioze.Kështu e përmendëm edhe pak më lart klerikët ortodoksë të Elbasanit do të bëheshin pjesëmarrës aktivë të një lëvizje e cila dëshironte të kthente besimtarët e ritit ortodoks në besimtarë të riti unit të varur nga papa.Kjo bëhej kryesisht për interesa patriotike në radhë të parë ,pasi quhej më e udhës shkëputja nga patriarkana e Stambollit dhe lidhja me Vatikanin si edhe për interessa materialiste pasi pushtuesi i ri do i përkiste besimit katolik .Përfaqësues kryesor do ishte at At Visarjon Xhuvani që e përmendëm më lart ishte dalluar për ndjenja të larta atdhetare dhe antigreke dhe pikërisht ishte kërkesa e Patriarkanës për largimin e tij në 1937 që solli autoqefalinë e kishës ortodokse shqiptare.Pushtuesi nazifashist për t'i bërë për vete dhe mqs shqiptarët ishin myslimanë aq më shumë në Elbasan tentoi jo vetëm të mos ti luante ata,por edhe të afrohej me ta,madje në shumë raste edhe tu vinte në ndihmë si rasti i meremetimit të ndonjë xhamie5

Por në shumë raste ata qëndruan neutralë madje më ekstremët edhe acaroheshin pasi siç e përmendëm më lart orari i ndalimqarkullimit binte ndesh me ritet e faljes së myslimanëve.

4 Fischer Bernd, Shqipëria 1939-1944, Tirane,Cabej,1996,fq 119

5, AQSH,fondi 271 ,dosja 369,viti 1940 korespodence e prefektures Elbasan me komunen e Dumrese mbi marrjen e punetoreve per meremetimin e punimeve te tjera ne xhamine e katundeve Belsh

70

Besnikë dhe të përbetuar qëndruan vetëm hierarkia e klerit myslimanë dhe këta për interesa materialiste.Por pushtuesi i ndërroi ata me klerikë myslimanë kosovarë,pasi i shikonte ata më besnikë.Dihet që pushtuesi nazifashist armiqtë kryesorë që i quante ai ishin hebrenjtë.Madje lëshoheshin edhe urdhëra ndalim qarkullimi dhe egzekutimi për ta.Por kishte shumë raste kur vetë pushteti lokal kundërshtonte se mqs ata nuk kishin bërë gjë nuk kishin pse të egzekutoheshin.6 Dhe mqs vendi ynë në kuadër të boshtit kishte njëfarë autonomie kjo u pranua.Madje shumë familje shqiptare do i strehonin ata.Dhe këtu nuk përjashtoheshin familjet elbasanase myslimane dhe kristiane. Përmendim mes të tjerave edhe intelektualë si Vasil Nosi që ndihmoi Mark Menahemin,Qemal Karaosmani,Destan Kurmaku,Niko Piluri,etj që strehuan dhe shpëtuan shumë familje hebreje. Për besimin protestant mqs ishte i një besimi me atë të kundërshtarit nxirreshin urdhra ndalimqarkullimi 7

Për interessa ekonomike unitimi do të marrë gjallëri gjatë luftë së dytë botërore.Kështu kemi një uniatizëm të ortodoksëve në këtë kohë që do të dështonte pavarësisht nga gadishmëria e mitropolitit ortodoks të Tiranës Kristofor.Përfaqësuesi ortodoks i Elbasanit Vasil Marku i njohur për ndjenjat e tij antigreke ishte pro. Vatikani u tërhoq nga frika e ndonjë ndërlikimi me patriarkanën. Murgjit bazilianë gjithsesi u shtuan edhe në Elbasan.Ndërkohë Visarjon Xhuvani i njohur për qëndrimet e tij antigreke mbajti një qëndrim profashist.

6 A.Q.SH fondi 271 ,dosja 170, datës 10.05.1940 Ministria e punëve të Brendshme lëshon një qarkore për regjistrimin e tërë popullsisë me origjinë çifute nga vetë firma e Ministrit të Punëve të Brendshme M.Bushati si edhe të atyre që merren me tregti dhe më pas të bëhet deportimi i tyre dhe prefekti Ahmet Astopalli del në mbrojtje të tyre duke theksuar se përderisa nuk kanë shkelur ligjin nuk kanë arsye të largohen dhe për shkak të origjinës.Dhe mqs dihet që Shqipëria kishte një farë autonomie në bosht ky problem u la ashtu si theksoi prefekti dhe qeveria qëndrore nuk ndërhyri në këtë problem më. 7 A.Q.SH fondi 271,dosja 345,datës 26.07.1939 qarkore e ministrise se puneve te brendshme derguar prefektures mbi ndalim te aktiviteteve ne Shqiperi te prifterinjve protestanteMë 26.07.1939 është urdhër i qarkores së Ministrisë së Punëve të Brendshme për ndalim të dy priftërinjve protestantë për propogandë fetare .Kuptohet më vonë që janë nënshtetas amerikan dhe ministria e punëve të Brendshme në këtë drejtim tërhiqet pak nga autoriteti që zë SHBA.Ata kanë filluar aktivitetin në Korçë .Një është Hungarez dhe quhet Horvard dhe tjetri amerikan Paragi.Gjithsesi aktiviteti i tyre në fund ndalohet.

71

Kurse për besimtarët e riteve të tjera u shpresua se mqs ishin në pakicë do viheshin më lehtë nën shërbimin e pushtuesit gjë e cila u vërtetua se nuk ishte e vërtetë.Si konkluzion është për tu theksuar se si besimtarët e riteve të ndryshme dhe atyre klerikëve të thjeshtë fetarë në përgjithësi u treguan indiferentë ndaj pushtuesit,me përjashtim të klerikëve të lartë fetarë që kur kishin qëndrime materialiste mbanin qëndrim pro pushtuesit.Kurse pas luftës së dytë botërore themi se do të kemi here pas here rregullim administrativ.Kështu në 1944-47 po ajo ndarje,por rrethi u quajt nënprefekturë dhe u shtua ajo e gostimës..Më pas ngelet vetëm rrethi deri 1991 dhe pas 1991 ridel prefekturaPor nga organizimet e klerit nuk do të kemi ndryshime,me përjashtime të ndryshimeve të herëpashershme të kreut.Kështu me periudhën pas luftës së dytë botërore që në fillim u duk se feja nuk do ti kishte mirë punët me shtetin komunist mgjth në bazë të kushtetutës garantohej liria e të shprehurit të fesë në Shqipëri.Përplasja do të ishte e pashmangshme.Atë gjë që nuk e bënë pushtuesit gjatë luftës u bë më pas.Dhe e tërë kjo për arsye ideologjike.Në radhë të parë u kërkua që në krye të hiqeshin klerikët e lartë antikomunistë dhe të viheshin klerikë prokomunistë.Kështu si pasojë e presioneve të brendshme dha dorëheqien kryepeshkopi Kisi që zyrtarisht u shpreh për arsye shëndetësore.Sinodi u mblodh në 25Gusht 1949 që shpalli Paisi Vodicën një prosovjetik.8Vodica u quajt jo kanonik.Stambolli nuk e njohu.Ai tentoi ta lidhte me patriarkanën e Rusisë comuniste.Ky u shpall edhe peshkop i Durrësit nga vareshin edhe besimtarët ortodoksë të Elbasanit.Kur marrdhëniet ishin të mira me jugoslavët u futën edhe shumë priftërinj sllavë në këtë hierarki krahasuar me përqindjen që zinte kjo popullsi në Shqipëri.Vetë Noli bëri presion që pavarësisht me kontraditat me Stambollin të mos ndodhte kjo.Përdoreshin edhe strategji djallëzore.Në radhë të parë dënoheshin pa shkak në publik shumë klerikë si bashkëpunëtorë me armiku.9

Por si mund të vlerësonte një popull 80% analfabet në gjyq popullor. Rezultati dihej.Vetëm aprovimi.Apo skena të tilla sigurimi i shtetit fshehu në manastirin e Shën Gjonit armë dhe të nesërmen dënoi priftin. Edhe organet e kultit në Elbasan u prekën nga shkurtimi i fondeve apo nga ligji për reformën agrare ku iu morrën toka.Në 1946Ministria e Arsimit shpalli se do i kundërvihej kishës dhe xhamisë. Dhe në shkollat e Elbasanit nuk kishte më mësim të organizuar të fesë. Shumë udhëheqës fetarë edhe në në Elbasan u zhdukën.Elbasani në këtë kohë kishte si

8 Jacques Edwin Shqiptarët,Tirane,Karte e Pende,fq 5459 po aty fq 553

72

qendër Tiranë për myslimanët.Qendra të tjera ishin Korça, Vlora dhe Shkodra.Kurse Elbasani për bektashianët ishte më vete krahas Krujës,Korçës,Beratin,Gjirokastrës dhe Vlorës.Dhe prej tij varej edhe Gramshi dhe Martaneshi.Dhe për ortodoksët Elbasani ishte rreth më vete dhe varej nga kryepeshkopata e Durrësit dhe Tiranës. Më shumë u dënua katolikët,kjo edhe për shkak të afërsisë fetare me perëndimin.Ndërkohë kalajsi Visarojon Xhuvani u hoq si kryepeshkop dhe u vu Pashko Vodica i cili u përdor për afërsi me patriarkun Aleksis të Moskës.Shteti komunist epiqendër pati veçanërisht kishën katolike nisur dhe nga afërsia fetare me perëndimin duke e quajtur çerdhe agjentësh.Kështu në 1951 u vendos jo për lidhje me papën, por për një kishë të pavarur katolike shqiptare që nuk u mirëprit nga besimtarët katolikë. Kjo ishte edhe ndërhyrja e parë e shtetit në punët e fesë.Në vitet 60 Shqipëria u lidh me Kinën.Në këtë kohë atje po ndodhte një revolucion kulturor.Nën ndikimin e tyre në mënyrë spontane.por në fakt i nxitur gjimanzistët e shkollës Naim Frashëri në Durrës bastisën kisha edhe xhamia në shkurt të 1967.Shqiptarët nuk mund të rrinin veç nga vëllezërit e tyre ideologjikë kinezë që po bastisnin manastiret dhe institucionet e tjera të kultit në Tibet.Nën shembullin e tyre vazhduan edhe moshatarët e Elbasanit.Dhe përfundimi në 13Nëntor 1967 u bë ndalimi zyrtar i fesë.Tashmë 12apostujt u ndërruan me 12anëtarët e byrosë politike.Kulti u zotit u ndërrua me kultin e partisë.Priftërinjtë u rruajtën.Vetë at Xhuvani ishte burgosur që në vitin 1947 ku vdiq aty.Organet e kultit u mbyllën. U fol se ato do ktheheshin në qendra rinore,por u kthyen në stallë kuajsh për ushtrinë.Një pjesë u shkatërruan përveç atyre me karakter historik.Megjithëse me kushtetutë lejohej përndiqeshin dhe ata që kryenin rite religjioze në shtëpi.Kjo ndodhi edhe në Elbasan.Shumë institucione kulti u mbyllën dhe shumë prej tyre morrën destinacion tjetër.2169 objekte kulti u mbyllën ose shkatërruan,nga këto 600 kisha ortodokse,327katolike dhe mbi 1200 xhami e teqe.Kështu Kisha e Shijonit u kthye në magazinë ushtarake. Hap tjetër nën shembullin e revolucionit kulturor kinez ishte edhe onomastika ose më saktë emrat e vjetër ose me karakter fetar si Musa, Muhamet,Josif,etj.E njëjta gjë ndodhi edhe në Elbasan.Shumë vajtën të ndërronin emrat në gjendjen civile.Artikulli 55 i kodit penal shqiptar dënonte propogandimin e shërbesave fetare.Gjithsesi shërbesat bëheshin,por fshehurazi.Ndoshta këtu mund të përmendim diçka.Në kampin e punës në Papër ipeshkëvi Ernest Çoba mban një shërbesë për pashkë.Por ai kallzohet dhe rrihet keq.Tani festat fetare si Pashkë,Barjam,Sulltan Nevruz nuk festoheshin më.Kush i festonte ndëshkohej rëndë.Shumë udhëheqës fetarë u dënuan rëndë.Një pjesë vdiqën në burg.Të tjerët u zhdukën me paramendim.Megjithatë shërbesat dhe festat fetare kryheshin fshehurazi.Shumë dëgjonin meshat e papës tek radio Vatikani.konsumi i ushqimit binte gjatë Ramazanit.10Apo varret myslimane bëheshin me fytyrë nga Meka.,etj.

10 po aty fq 590

73

Ortodoksët dëgjonin meshat e radio Follorinës.Bëheshin thirrje nga udhëheqës fetarë botërorë,por Enver Hoxha nuk dëgjonte.Thirrjet vazhduan edhe gjatë kohës së Ramiz Alisë.Por për herë të parë një klerik shqiptar i diasporës At Artur Liolini kryepeshkopi ortodoks shqiptar në SHBA lejohet të vizitojë Shqipërinë në 1988.Vjen edhe imami i Detroitit Vehbi Ismaili.Dukej se po vihej re një farë liberalizimi.Por nga klerikët e huaj që po vinin në Shqipëri pranohej orientimi i huaj i feve si ortodoks pro Greqisë,katolik pro Italisë,mysliman pro Turqisë dhe orientimi i tyre i huaj kishte qenë në dëm të vendit.Nqs në 1960 nënë Terezës iu ndalua të vizitonte Shqipërinë në 1989 ajo u lejua të vizitonte vendin e saj.Dhe kuptohej që ky liberazim dhe kjo ardhje e liderëve fetarë të diasporës nuk mund të çonte ndryshe veçse në rilejimin e fesë dhe rihapjen e institucioneve të kultit.Vetë Papa Gjon Pauli dhe ekumeniku Bartolemeu nisur nga veçoria e feve në Shqipëri vizituan të gjithë institucionet e kultit pa dallim religioni,përfshirë këtu edhe kishën Shën Koll në Elbasan.11Edhe kisha protestante që ishte në hapat e para u ripërtëri. Mbas viteve 90 krahas hapjeve të shumë institucionev të kultit edhe uniatizmi nuk do të qëndronte mbrapa.Kështu në këtë kohë 50 familje të lagjes Kala janë të këtij riti dhe po në Kala është ngritur dhe Kisha Shën Piu X që besimtarët ti ushtrojnë ritet në këtë kishëPor nqs më parë ishte edhe e përhapur në zona të tjera si në Gjinar sot janë vetëm këto 50familje që e ushtrojnë si rrit.Mysliamanët në Elbasan do të hapnin edhe një institut teologjik.Ortodoksët do të kishin në krye të kishës një prift grek Janullatosin që do të ngjallte kundërshtime te një pjesë e besimtarëve ku më i flakti ishte prifti i lagjes kala at Nikolla Marku.Mgjth theksojmë se 1/3 e popullsisë kur u ndalua feja ishin nën 16vjeç.Dhe ato ishin të edukuar me një frymë ateiste jo fetare.Ndoshta do të jetë kjo një ndër arsyet që do të gjejnë terren sektet e reja fetare në Shqipëri pasi njerëzit vinin më shumë këtu për kureshtje.Gjithsesi ajo që është kryesorja dhe më e rëndësishmja tradita e tolerances fetare dhe festimit të një sere festash fetare së bashku do të vazhdojë dhe pas viteve 90 edhe në Elbasan.

KONKLUZIONE11 po aty fq603

74

Shqiptarët si çdo popull janë besimtarë. Këtë e tregon edhe festa e luleve 14Marsi një festë pagane .Kristianismi si feja e parë monoteiste tek shiptarët ashtu si tek tërë popujt u ngjiz me të ashtquajturat besimet pagane popullore.Kjo mund të shpjegohet edhe tek populli i trevës së Shqipërisë së mesme në një vështrim më të gjerë dhe në veçanti tek populli i trevës së Elbasanit.Ishin këto besime të nguitur thellë në popull që bënë që vetëm në këto rajone të merrte përhapje islamizmi dhe jo në rajone të tjera.Një gjë është thelbësore që ideologjitë fetare në Shqipëri nuk zunë rrënjë që të dilnin mbi kombin.Kjo kishte pozitivet dhe negativet e tij.Aq më shumë në Elbasan vendlindjen e ditës së luleve të përmendur më sipër.Në anën tjetër Scampini dhe Klaudiana si stacione të rrugës Egnatia ku fillonte nga Roma deri në Bizant dhe që do ishte edhe rruga që do përshkruhej nga apostuli Pavël për të të përhapur mësimet e e Krishtit dhe do ishte e pamundur që ai të mos kishte ndaluar edhe këtu.Ndarja e Perandorisë Romane në e Lindjes dhe e Perëndimit në 395 do shkaktonte ndryshime edhe në jetën religjonare.Kështu Lindja do përfshihej në fenë ortodokse ku perandori laik do kishte më shumë ndikim mbi patriarkun klerikal dhe në perëndim papa klerikal do bekonte perandorin e Romës.Ndarja përfundimtare mes dy kishave do ndodhte në 1054.Treva ilire dhe më pas ajo arbërore do ishte një arenë përleshje mes ky kishave.Herë ortodoks dhe herë katolik.Dhe si kryqëzim kjo do ishte më e shpeshtë në trevën që kemi për studim.Si rrjedhojë në këtë trevë do kemi dukuri të tilla si sinkretizim fetar dhe konvertime të shpeshta herë ortodoks dhe herë katolik.Kurse më pas pas shek XV do jenë faktorë të shumtë që do bëjnë që banorët e vendit tonë të konvertohen nga kristianë në myslimanë si forca, paraja,ruajtja e identitetit kombëtar në viset kufitare.Por faktorët kryesorë që ndikuan në përhapjen e islamizmit në këtë trevë ishin vullnetarizmi,dhuna indirekte dhe përshtatja e natyrës psikologjike me fenë myslimane, si të marrurit me tregti,etj.Vetë Elbasani me zonat përreth do përfshihej në sanxhakun e Elbasanit me kazatë e Peqinit,Gramshit,Librazhdit pas këtij pushtimi,ku do dominonte popullsia myslimane,kryesisht e sektit syni,por edhe atij bektashian dhe më pak do ishin popullsia kristiane e rritit ortodoks.Nga ana tjetër vetë besimtarët kristianë të rritit ortodoks,kryesisht në zonën e Shpatit do konvertoheshin herë në myslimanë që të mos paguanin taksën e të krishterit dhe herë në unitë ose më saktë kristianë që me rite ishin lindore dhe vareshin nga papa.Kjo bëhej që të mos ti paguanin detyrimet patriarkanës së Stambollit pasi Vaticani i kishte lënë të lirë nga detyrimet.

Kurse shpallja e pavarësisë si në shumë fusha do sjellë ndryshime edhe në atë fetare.

75

Kështu së pari do vihen re në lidhje me rritjen pak të popullsisë myslimane shqiptare nga trojet që në konferencën e Londrës ngelën jashtë kufijve të shtetit shqiptar. Së dyti kemi ndryshime në aspektin administrativ dhe atë juridik nga institucione laike,por që preknin edhe fenë.Së treti kemi vetë lëvizje autoqefaliste klerikale shqiptare.Nga ana tjetër veç impaktit kombëtar këto ndryshime do kenë edhe rrjedhojë lokale për trevën që kemi marrë në studimAshtu si kudo edhe në jetën fetare stabilizim i saj do të vihet re veçanërisht pas viteve 20 të shek XX.Kjo lidhet veçanërisht me stabilizimin e jetës ekonomike dhe politike dhe stabilizimin e vetë shtetit shqiptar në tërësi.Kjo pas luftës parë botërore dhe rinjohjes ndërkombëtare të shtetit shqiptar në konferencën e paqes në Paris.Nqs do i nisemi një regjistrimi zyrtar të plotë të vitit 1927 do të kemi këtë përbërje të rajonit tonë.Së pari Elbasani ishte një nga 10 prefekturat e Shqipërisë që nga ndarja administrative që buronte në statusin themeltar të republikës së vitit 1925.Së dyti Elbasani ndahej ndahej në 3 nënprektura si Elbasan,Peqin,Gramsh.Nënprefektura e Peqinit ishte me përbërje myslimane syniNënprefektura e Gramshit ishte me përbërje myslimane ku në veri ishin të sektit syni dhe në jug të sektit bektashian.Këtu theksojmë se vetëm fshati Grabovë ishte i përzier myslimanë dhe ortodoksëNënprefetura e Elbasanit kishte këtë përbërje.Në qytet përveç lagjeve si Shën Koll dhe Kala ku jetonin ortodoksë në lagje të tjera kishte vetëm myslimanë ku në jug të qytetit jetonin besimtarë myslimanë të sektit bektashian të veçuar pasi shumica synite i quante si tradhëtarë dhe quante më shumë si kristianë se myslimanë.Në fshatra shumica ishte myslimane me përjashtim të krahinës së Shpatit dhe veçanërisht fshatit Gjinar ku jetonin edhe ortodoksë.Veç këtyre më pak kishte edhe protestantë,unitë, bahai,hebrenj apo besimtarë të riteve të tjera fetare. Si organizim klerikal Elbasani do ishte myftini më vete për organizimin klerikal mysliman, dhe do të bënte pjesë në mitropolinë e Durrësit si organizim klerikal ortodokse,kurse besimtarët unitë elbasanas do të kishin qendrën e tyre në epishkopatën e Durrësit.Lëvizja uniate e përmendur më lart do të marrë herë pas here karakter kombëtar.Ndërkohë kriptokristianizmi do të vihet re pak deri pasluftës së parë botërore dhe do të zhduket fare pas luftës së dytë botërore.Kurse lëvizja uniate do të vazhdojë,por me ngjyrime dhe interesa të rejaKështu atë do e nxisë pushtuesi austro-hungarez në luftën e parë botërore dhe do të vetënxitet për interesa materialiste nga klerikët shqiptarë në pushtimin fashist.Gjithsesi në Shqipëri në përputhje me doket dhe zakonet do të gjejë mbështetje një sekt i ri i myslimanë ai bektashian.Por për shkak të faktit se myslimanët elbasanas ishin fanatik dhe respektues të rregullave,kurse bektashianët do të jenë më liberalë.Dhe si rrjedhojë ky sekt jo vetëm nuk do të gjejë përhapje shumë në këtë

76

qytet por edhe në atë zonë që do të jetojë ose më saktë në jug të qytetit do të jetojë i veçuarDo të jenë pikërisht rrethanat e veçanta që kishte ky sekt që përfaqësuesit e tij të ishin të parët që do të pëqafonin lëvizjen për indipendencën e shqiptarëve.Dhe këtu nuk do të qëndrojnë pas edhe përfaqësuesit klerikalë bektashianë elbasanas.Por edhe ungjëllorët që në fund të shek XIX dhe fillim XX me anë të përhapjes së gjuhës shqipe do të bëheshin strehë të zhvillimit kombëtar.Ndërkohë pavarësia e shtetit shqiptar si në tërë fushat e jetës do të sjellë risi edhe në aspektin religjioz.Kështu tani do të nisi një faqe e re në aspektin e përpjekjeve për autoqefalinë e institucioneve klerikale shqiptare dhe shkëputja e tyre nga ndikimet nga jashtë.Kjo në fakt ishte theksuar që në kohën e Perandorisë Osmane që klerikët shqiptarë të paguheshin nga shteti,por porta nuk ia vuri veshin.Një gjë është për tu theksuar se myslimanët syni elbasanas nuk u përfshinë në lëvizjen e Haxhi Qamilit,pavarësisht edhe nga ngjyrimet fetare që kishte marrë kjo lëvizje.Kjo edhe falë ndikimit të madh që kishte në këto shtresa patrioti Aqif Pasha.Gjithsesi në luftën e I botërore vihet re një tentavë e pushtuesit austrohungarez që mqs nuk shtrinte dot influencën në klerin katolik në veri që ishte nën ndikimin italian dhe tentoi që besimin ortodoks veçanërisht në Shqipërinë e mesme për ta kthyer në besimin uniat me ndikim austrohungarez.Por kjo nuk zgjati shumë se luftën e fitoi Antanta dhe vetë patriarkana ushtroi ndikim në këtë drejtim.Gjatë kësaj kohe vihen re edhe tentativa për përhapjen e protestantizmit.Gjithsesi siç e përmendëm edhe më sipër do të fillojë një etapë e re për autoqefalinë e institucioneve të kultit.Kontribut në këtë drejtim do të japin edhe klerikët elbasanas.Kur u shpall autoqefalia e Kishës Ortodokse kryepeshkop u zgjodh një elbasanas.Ky ishte Visarjon Xhuvani që gjatë kësaj kohe do të luante një rol kryesor në këtë drejtim.Kurse qendra e gjyshatës botërore bektashiane u vendos pikërisht në TiranëLidhur me sektin syni theksojmë se Elbasani në ndarjen e re u shpall myftini.Problemet e tjera që dilnin në drejtim të organizimit të fesë myslimane veç asaj të autoqefalisë dhe që u zgjidh ishin edhe

- organizimi i institucionalizuar administrativ në rrethe- edukimi shkollor në formë piramide,- edukimi në formë shtypi dhe botime masive,etj

Aty u vendos që të botohej edhe një organ zyrtar i komunitetit dhe ky ishte Zani i lart Në këshillin e lartë të komunitetit mysliman që u vendos aty ishte edhe një përfaqësues nga Shqipëria e Mesme.Një gazetë tjetër lokale e Elbasanit Populli i mirëpriti vendimet e këtij kongresi.Madje ajo paraqiste dhe vetë vlerësimet e kryetarit të Bashkisë së këtij qyteti z.Kasem Sejdin që theksonte se principet e besës luten me u përkthyer në gjuhën e çdo kombi.

77

Me problemet klerikale u morr edhe mbreti Zog në Shqipëri kur erdhi në pushtet.Ja cilat ishin problemet me të cilat u morr ai- ai shpalli laicitetin e shtetit nga feja pra që shteti respektonte gjitha fetë por nuk kishte një fe zyrtare.- ndikoi në autoqefalizimin e hierarkisë klerikale në tërësi dhe asaj ortodokse në veçanti.Në këtë drejtim ai nuk u hallakat për një uniatizëm të ri apo një rrymë të re fetare brenda ortodoksisë,por thjesht hyri në temë.Dhe patriarkana nga frika e ndonjë orientimi propapal apo pse jo dhe pro sllav në 12Prill 1937 ia dha autoqefalinë kësaj kishe.- ndikoi në mbylljen e shkollave katolike dhe një qëndrim tepër i ashpër ndaj fesë katolike pasi direkt ajo ishte nën varësinë e misionarëve katolikë italianë dhe mardhënet mes Zogut dhe Italisë ishin acaruar shumë në këtë kohë.- ndikoi në mbylljen e shkollave në gjuhë të huaj dhe indirekt ndikoi edhe te feja pasi medresetë ishin në gjuhën turke,shkollat e katolikëve ishin në gjuhën latine dhe shkollat ortodokse në gjuhën greke e cila drejtohej kryesisht kundër atyre greke dhe veçmas në Himarë pasi në këtë kohë Greqia po mbyllte shkollat në gjuhën shqipe në krahinën e Çamërisë. - lëvizjet për heqien e perçes dhe ligjin për heqien e saj Lidhur me reagimin e këtyre komuniteteve fetare është për tu theksuar

Për pikën e parë ajo u përkrah.Për pikën e dytë jo vetëm u përkrah por siç e theksuam edhe më lart kleri

elbasanas gjithsesi do të japë ndihmesën e tij në këtë drejtimLidhur me pikën e tretë theksojmë se nuk pati ndonjë ndikim pasi siç e kemi theksuar edhe më sipër pothuajse nuk ka fare besimtarë të fesë katolike në Elbasan.Kleri elbasanas do të ndihmonte pavarësisht se tani në krye të kishës ortodokse shqiptare nuk do të ishte më një elbasanas.

Dhe lidhur me mbylljen e shkollave në gjuhë të huaj që vetë elbasanllinjtë ortodoksë kishin hedhur hap në këtë drejtim pasi kishin hapur shkolla ortodokse në gjuhën shqipe.Rezistenca ishte vetëm tek medresetë pasi myslimanët ishin shumë fanatikë në këtë drejtim.Gjithsesi pavarësisht nga motivet që i shtynë autoritetet shqiptare të ndërmerrnin një hap të tillë ishin të arsyeshme,qëndrimi impulsiv dhe pa kompromis e dëmtoi sistemin arsimor.Kështu tani nuk shkonin për studime jashtë shtetit shumë studentë,aq më keq nuk bëhej e mundur në vend.Dhe kjo nuk mund të përfshinte dhe studentët elbasanas.

Si rrjedhim i fanatizmit të përmendur më lart do të hasej rezistencë lidhur me pikën e fundit që kishte të bënte me heqien e perçes.Elbasanllinjtë ishin aq fanatikë saqë gratë e tyre nuk i nxirrnin jashtë dhe kur ato dilnin e mbulonin fytyrën,një zakon që për fat të keq po përhapet sot me shpejtësi pas përmbysjes së komunizimit.

78

Ndërkohë në Elbasan kjo veshje kishte një karakteristikë që nuk hasej kurkund në botë.Pas daljes së ligjit gratë filluan të vishnin një veshje të ngjashme me të,por më të manovrueshme.Por në bashkëpunim me shtresat intelektuale edhe klerikët myslimanë lokal që e dhanë vetë shembullin e tyre të parët duke i nxjerrë gratë e tyre pa perçe në fytyrë u përkrah edhe kjo iniciativë tek populli elbasanas.Ndërkohë Elbasani ngeli myftini më vete.Mgjth vetë gazetat lokale Elbasani dhe Populli apo Tomorri e patriotit Lef Nosi si organe të shtypit të frymës përparimtare elbasanllie do të japin aprovimin e këtyre intelektualëve për masat e marra nga qeveria.Ndikim por gjithsesi të pakët kishte edhe ligji për shkurorëzimet veçanërisht te gratë ortodokse.

Gjatë pushtimit nazifashist u vunë re si në tërë fushat e jetës edhe në atë religjioze karakteristika të reja.Pavarësisht se Duçja dhe Hitleri shpallnin se do respektonin fenë e shqiptarëve dhe nuk do përziheshin në punët e tyre në realitet nuk ndodhi ashtu.

Kështu për sektin mysliman kleri i saj i mëparshëm i drejtuar nga Shapati pavarësisht nga besinkëria që shpalli deri në marrjen e teserës së Partisë Fashiste u hoq dhe u vu një më i besueshëm nga Kosova.

Kurse kryegjyshi bektashian u tregua më i matur.Filloi edhe një lëvizje uniatiste e nxitur nga vetë kleri ortodoks shqiptar për

interesa materialiste,por një projekt i cili dështoi. Si theksuam edhe më lart shqiptarët ishin ndër të vetmit që në luftën e dytë

botërore strehuan izraelitët.Kjo gjë ndodhi edhe me familjet elbasanase.Si konkluzion është për tu theksuar se si besimtarët e riteve të ndryshme dhe atyre klerikëve të thjeshtë fetarë në përgjithësi u treguan indiferentë ndaj pushtuesit,me përjashtim të klerikëve të lartë fetarë që kur kishin qëndrime materialiste mbanin qëndrim pro pushtuesit.

Kështu mgjth ishin antikomunistë të devotshëm klerikët qëndruan neutralë në luftën e dytë botërore Kurse ardhja e komunistëve në pushtet parashikonte diçka nga ana ideologjike edhe ndryshime fetare.

Kështu në fillim u larguan nga kleri i lartë elementë antikomunistë duke vënë në krye klerikë prokomunistë.Dhe në rastin e kishës ortodokse u kërkua nga lidhja me Stambollin në lidhje me Patriarkun e Moskës si rasti i Kisit një element neutral ndaj pushtuesit dhe u kërcënua,por zyrtarisht dha dorëheqie për arsye shëndetësore dhe në krye u vu Vodica një prosovjetik.Në fillim kur ishin mardhënie të mira me jugosllavët u futën dhe shumë klerikë sllavë.Vetë Noli doli kundër kësaj lidhje.

Por që në fillim filloi dhe kërbaçi. Kështu filluan të bëhen gjyqe të hapura ndaj klerikëve me akuza nga më absurde.Dhe më absurdja.Një popull 80%analfabet duhet të jepte vendimin.Përmendim këtu se sigurimi i shtetit fshehu armë në kishën e Shën Gjonit dhe të nesërmen burgosi priftin.

Nisur nga afërsia religjioze me perëndimin në epiqendër u vu kisha katolike.

79

Edhe institucionet e klerit në Elbasan u prekën nga ligji Reformës Agrare dhe ligjet fiskale.Kalajsi Visarjon Xhuvani u hoq nga drejtimi i kishës ortodokse dhe u vu një pro sovjetik,për afrim më të shpejtë mes popujve

Revolucioni Kulturor kinez dhe prishja e manastireve në Tibet gjithashtu do të kishte ndikimet e tij.Nën frymën e moshatarëve të gjimnazit të Durrësit Naim Frashëri edhe ata të Elbasanit do të bënin reprezalje në organet e kultit.

Dhe rrjedhimi në 1967 edhe në Elbasan u mbyllën tërë institucionet e kultit dhe u kthyen kryesisht në stallë kuajsh për ushtrinë.Vetë at Xhuvani ishte burgosur që në vitin 1947 ku do të vdiste aty.Hapi tjetër ishte heqia e emrave me karakter fetar

Mgjth tani aktivitetet fetare kryeshin fshehurazi.Dhe pas rreth 35vjetësh ose më saktë në 1991 do të rihapen institucionet e kultit.

Këtu është për tu theksuar diçka. Për përgatitjen e klerikëve të rangut të ulët mysliman në Elbasan u ngrit Instituti El Hagri,i cili u mbyll në 1995.Apo përmendim këtu edhe medresenë e Cërrikut.Si pasojë e ushtrimit veçanërisht të dhunshëm nga ana e rregjimit komunist ndaj klerit ortodoks per ta zhdukur për të ringritur atë patriarkana dërgoi në kryepeshkop grek Janullatos.Në 1995 At Nikoll Marku theksoi se prifti grek duhej të largohej se e kishte mbushur misionin e tij.Vendin duhet ta kishte një peshkop shqiptar.Kështu lindi edhe seperatizmi fetar brenda klerit ortodoks. Theksojmë këtu se veç feve tradicionale në Elbasan e ushtrojnë veprimtarinë e tyre edhe sektet e tjera fetare si Jehovai,Mormonët, Lëvizja shintoiste Moon,Adventistët,Ungjëllorët,Protestanët, Evangjistët,etj.Kurse izraelitët e pakët që kishin ngelur u larguan që në vitin 1991Përmendim këtu se veç anëve pozitve të përmendur më lart kemi edhe anë negative siPenetrimi në to edhe i elementëve fondamentalistëPër fat të keq dukuria e vënies së perçes e cila nuk thuhet në Kuran po ridel në skenë.Dukuritë dhe ndasitë fetare deri edhe martesa brenda të njëjtës fe po ridalin në skenë.Mgjth mbi të gjitha në Elbasan triumfon toleranca fetare,një traditë e cila nuk duhet humbur pavarësisht nga kohërat.

80

LiteraturaMonografi shqiptareEnciklopedi e Elbasanit SEJKO,Elbasan 2002Ali Musa Basha Islami në Shqipëri ,Toena ,Tiranë 2000H.Ceka Dita e Verës ,Sejko, Elbasan 2004Ndoc Xhuvani Visarjon Xhuvani ,apostul I atdhetarizmës dhe ortodoksisë shqiptare,,Tiranë 2003Fatmira Musai Gruaja ne Shqiperi ,Akademia e Shekncave,Tirane 2002Stefanaq Pollo Në gjurmë të histories shqiptare,Drita ,Tiranë 2003,Kisha Ortodokse Auoqefale e Shqipërisë Kisha Ortodokse Auoqefale e Shqipërisë deri në vitin 1944, Tiranë 1992Kocollari Irakli Arvanitët, Albin ,Tiranë 1994Teki Selenica, Shqipëria 1927,Shtëpia botuese Tirana,Tiranë 1928 Valentina Duka,Qytetet në Shqipëri 1912-1924,Tiranë 1997Albert Doja ,Përdorimi i fesë në rindërtimin e identiteteve,Instituti I Studimeve Ndërkombëtare,Tiranë 2000 Dhori QiriaziKrishtërimi në Shqipëri ,Argita,Tiranë 2000Edlira Çela ,Toleranca tek shqiptarët ,8Nëntori ,Tiranë 1990Krishtërimi ndër shqiptarët,Phenix ,Shkodër 2000Instituti i historisë, Kisha Ortodokse Autoqefale Shqiptare,Tiranë 1991Instituti i histories,Studime Historike 3,4 viti 1991Monografi e huajBiblaPettifer James Shqipёria dhe Kosova , Toena ,Tiranë 1995, Vickers Miranda,Çështja çame,Toena,Tirane 2004Flashes Sur le mond,botim evangjelist frëngjisht viti 1995Fischer Bernd, Shqipëria 1939-1944, Tirane,Cabej,2000,Fischer Bernd Mbreti Zog dhe përpjekjet për stabilitet në Shqipëri,Tirane ,Cabej 1996Della Roca Roberto,Kombi dhe Feja në Shqipëri,Elena Gjika,Tiranë 1994Baldaci Antonio Shqipëria etnike ,ribotim Tiranë 2001,Jacques Edwin Shqiptarët,Tirane,Karte e Pende,1995,Jacques Edwin dhe Jacques Doroti Beteja për Shqipërinë ,Tirane 2002Peter Bart Myslimanët dhe lëvizja për pavarësi në Shqipëri ,Tiranë 2004

81

Shtypi periodikZani Naltë ,revistë përmuajshme kulturore-letrare-fetare, afërt me komunitetit mysliman, nr 1,2,3,4, viti 1925Zani Naltë ,revistë përmuajshme kulturore-letrare-fetare, afërt me komunitetit mysliman, nr 1,2,3,4, viti 1927Zani Naltë ,revistë përmuajshme kulturore-letrare-fetare, afërt me komunitetit mysliman, nr 1,2,3,4, viti 1939Zani Naltë ,revistë periodike kulturore-letrare-fetare, afërt me komunitetit mysliman, nr 1,2,3,4, viti 1940Hylli Dritës revistë periodike- kulturore-letrare-fetare, afërt me komunitetin katolik ,nr 1,3,5, viti 1939Hylli Dritës revistë periodike- kulturore-letrare-fetare, afërt me komunitetin katolik ,nr 1,2,4, viti 1940E vërteta gazetë politike-fetare shqip-greqisht dt 14maj 1911E vërteta gazetë politike-fetare shqip-greqisht dt 5qershor1911Bashkim i Kombit gazetë politike , mërkurë 19.I.1944Bashkim i Kombit nr 91, e enjte 20.IV.1944.Tomorri nr 8, e enjte 20maj 1910, gazetë ditore poltike-letrare me kryeredektor Lef NosiDielli gazetë ditore në Boston e shqiptarëve të Amerikës ,16 dhjetor 1918Dielli gazetë ditore në Boston e shqiptarëve të Amerikës ,24dhjetor 1918 Dielli gazetë ditore në Boston e shqiptarëve të Amerikës ,25shkurt 1919Dielli gazetë ditore në Boston e shqiptarëve të Amerikës ,17mars 1919Dielli gazetë ditore në Boston e shqiptarëve të Amerikës ,18maj 1919Elbasani gazetë lokale ditore politike-letrare 11Prill1922Elbasani gazetë lokale ditore politike-letrare 19shkurt 1923Elbasani gazetë lokale ditore politike-letrare 25Korrik 1923Elbasani gazetë lokale ditore politike-letrare 12Nëntor 1923Elbasani gazetë lokale ditore politike-letrare 19Qershor 1925Elbasani gazetë lokale ditore politike-letrare 31Korrik 1925Liri e Shqipërisë gazetë ditor politike-letrare ,kryeredaktor Kristo Luarasi shqip-bullgarisht 19mars 1911Gazeta Shqipëria e Re, 10 Korrik 1920,fq 3 GazetaShqipëria e re ,15 Nëntor 1925Populli gazetë ditore politike-letrare , 20mars 1923Gazeta e Re ,12 Shkurt 1929Gazeta e Re 27Gusht1929Drita 12Mars1937Bisedimet të Këshillit Kombëtar ,mbledhja 41, viti 14.5.1923Gazeta Autoqefalia, Botimi I autoqefalisë së kishës ortodokse shqiptare ,viti 1993, nr 3,

82

Religion in Albania

News & Politics

Transcript of Religion in Albania