REGISTAR EMISIJA U ZRAK I KATEGORIZACIJA KVALITETA ZRAKA · njega unose 30daci o emisijama iz...

1 | S t r a n a

septembar 2014 – april 2015. godine

REGISTAR EMISIJA U ZRAK I

KATEGORIZACIJA KVALITETA ZRAKA za područje Kantona Sarajevo za 2013. godinu

- SKRAĆENA VERZIJA-

2 | S t r a n a

Naziv: SKRAĆENA VERZIJA REGISTAR EMISIJA U ZRAK I KATEGORIZACIJA KVALITETA ZRAKA ZA PODRUČJE KANTONA SARAJEVO ZA 2013. GODINU

Investitor:

VLADA KANTONA SARAJEVO, MINISTARSTVO PROSTORNOG UREĐENJA I ZAŠTITE OKOLIŠA, Reisa Džemaludina Čauševića 1, BA, 71000 Sarajevo E-mail: [email protected]

Jezik: Bosanski

Izvršilac:

Centar za ekonomski, tehnološki i okolinski razvoj – CETEOR d.o.o. Sarajevo Topal Osman Paše 32B BA, 71000 Sarajevo Tel: +387 33 563 580 Fax: +387 33 205 725 E-mail: [email protected]

Obrađivači: CETEOR-doo

Vrijeme Izrade: septembar 2014 – april 2015. godine

Interna kontrola: CETEOR d.o.o. Sarajevo

Broj: 01/P-1557/14

3 | S t r a n a

SADRŽAJ SADRŽAJ ................................................................................................................................................................................. 3

PROJEKTNI ZADATAK ZA ''IZRADU REGISTRA EMISIJA U ZRAK I ODREĐIVANJE STANJA KVALITETA ZRAKA ZA PODRUČJE KANTONA SARAJEVO ZA 2013. GODINU“ ........................................ 5

1. METODOLOGIJA IZRADE REGISTRA ............................................................................................................. 10

1.1. OPIS METODOLOGIJE ..................................................................................................................................... 10

1.2. PODJELA KANTONA SARAJEVO NA KVADRANTE .............................................................................. 12

1.3. KOEFICIJENTI EMISIJA ................................................................................................................................... 14

2. EMISIJE U ZRAK U KANTONU SARAJEVO U 2013. GODINI .................................................................. 15

2.1. BILANSI EMISIJA U ZRAK PO VRSTAMA IZVORA ............................................................................... 15

2.1.1. Sumarni pregled emisija u zrak po vrsti izvora .............................................................................. 15

2.1.2. Emisije u zrak iz tačkastih izvora emisije .......................................................................................... 15

2.1.3. Emisije u zrak iz linijskih izvora emisije ............................................................................................ 18

2.1.4. Emisije u zrak iz površinskih izvora emisije .................................................................................... 18

2.2. BILANSI EMISIJA U ZRAK PO SEKTORIMA ............................................................................................ 19

2.2.1. Sumarni pregled emisija po sektoru .................................................................................................... 19

2.2.2. Emisije u zrak iz stambenog sektora ................................................................................................... 19

2.2.3. Emisije u zrak iz javnog sektora i iz industrije ................................................................................ 19

2.2.4. Emisije u zrak iz saobraćaja .................................................................................................................... 20

2.3. BILANSI EMISIJA U ZRAK PO OPĆINAMA .............................................................................................. 21

2.4. SPECIFIČNE EMISIJE U ZRAK ...................................................................................................................... 32

2.5. BILANS EMISIJA U ZAVISNOSTI OD SEZONE GRIJANJA ................................................................... 33

2.5.1. Ukupne emisije u zrak u zavisnosti od sezone grijanja................................................................ 33

2.6. ANALIZA EMISIJA U ZRAK KROZ ISTORIJU ........................................................................................... 33

3. METODOLOGIJA ODREĐIVANJA STANJA KVALITETA ZRAKA ........................................................... 39

4. OBRADA PODATAKA MJERENJA ..................................................................................................................... 41

4.1. OBRADA PODATAKA MJERENJA SO2 ....................................................................................................... 43

4.2. OBRADA PODATAKA MJERENJA NOX....................................................................................................... 44

4.3. OBRADA PODATAKA MJERENJA PM10 ................................................................................................... 45

4.4. OCJENA STANJA KVALITETA ZRAKA ....................................................................................................... 46

5. ODABIR I KARAKTERISTIKE MATEMATSKOG MODELA DISPEZIJE................................................ 47

5.1. ULAZNI PODACI U MODEL ........................................................................................................................... 47

5.1.1. TEREN .............................................................................................................................................................. 48

4 | S t r a n a

5.1.2. METEOROLOŠKI PODACI ......................................................................................................................... 48

5.1.3. IZVORI EMISIJA............................................................................................................................................. 48

5.1.4. PODACI O RECEPTORIMA ........................................................................................................................ 49

6. ODREĐIVANJE KATEGORIJA KVALITETA ZRAKA U KANTONU SARAJEVO NA OSNOVU REZULTATA MATEMATSKOG MODELIRANJA .................................................................................................... 50

6.1. KALIBRACIJA ATMOSFERSKOG MODELA .............................................................................................. 50

7. KATEGORIZACIJA KVALITETA ZRAKA ZA PODRUČJE KANTONA SARAJEVO ZA 2013. GODINU ............................................................................................................................................................................... 51

5 | S t r a n a

PROJEKTNI ZADATAK ZA ''IZRADU REGISTRA EMISIJA U ZRAK I ODREĐIVANJE STANJA KVALITETA ZRAKA ZA PODRUČJE KANTONA SARAJEVO ZA 2013. GODINU“

Registar emisija zagađujućih materija u atmosferu za Kanton Sarajevo

U skladu sa čl. 26. Zakona o zaštiti zraka („Službene novine FBiH“ br.33/03 i 04/10) Federalno

ministarstvo objavljuje, u januaru svake godine, Izvještaj o emisijama zagađujućih materija u

zrak za pretprošlu godinu za Federaciju BiH. Kantoni, u aprilu svake godine, objavljuju izvještaje

o emisijama zagađujućih materija u zrak (uključujući emisije iz prirodnih izvora) za pretprošlu

godinu za teritorij svog kantona. Registri emisija moraju biti pripremljeni najmanje za slijedeće

zagađujuće materije zraka: sumpordioksid, nitrooksid, ugljendioksid, ugljenmonoksid, amonijak,

nitrozooksid, metan, nemetanske ugljenvodonike, benzen i PM10.

Kvantifikacija emisija vrši se po međunarodno prihvaćenim metodama i smjernicama Europske

unije do kojih se došlo kroz praksu, a u skladu sa tehničkim normativima. (Osnovu čine IPPC

Direktive, dopunjene sa Direktivama 2008/1/EC od Evropskog Parlamenta i Komisije od 15.

januara 2008. a u vezi sa integralnom prevencijom i upravljanjem zagađivanjem).

U Registar emisija se upisuju podaci o izvorima emisija u zrak, njihovim pravnim licima i

zagađujućim materijama, koje izvori ispuštaju u zrak.

Registar emisije za Kanton Sarajevo treba da bude izrađen u skladu sa Registrom emisija u zrak

za područje Kantona Sarajevo za 2010. godinu.

Registar emisija predstavlja teritorijalnu raspodjelu emisije datog polutanta, bilo svih tipova

izvora zagađivanja, bilo jednog tipa izvora. Tačkasti izvori emisije su izvori kod kojih je veličina

emisija veća od određenog procenta emisije cijelog posmatranog područja. Linijski izvori su

motorna vozila na frekventnim saobraćajnicama. Površinski izvori emisije predstavljaju zbir

malih izvora emisije (stacionarnih i mobilnih) na određenom području, a nisu uvršteni u

tačkaste ili linijske izvore.

Cilj bilansa i registra emisija zagađujućih materija u atmosferu treba da bude mogućnost

praćenja promjene emisije u toku vremena po dijelovima kantona i da se korištenjem

matematskog modela difuzije zagađujućih materija može ocijeniti stanje promjena kvaliteta

zraka na području Kantona koji bi uslijedio u slučaju unošenja novih izvora zagađivanja zraka,

promjene vrste goriva i tehnologije, kao i određivanje visine dimnjaka za nove izvore

zagađivanja, što bi doprinijelo kvalitetnijem prostornom planiranju.

Detaljni registri emisija, sa informacijama o svim kontrolnim faktorima koji utiču na

koncentracije, su potrebni za modeliranje zajedno sa podacima o terenu, meteorološkim

podacima i o korištenju zemljišta.

Informacija o emisionim vrijednostima je glavni dio emisionih registara zajedno sa

informacijama o lokacijama i porijeklu emisija.

6 | S t r a n a

Emisije se određuju kao godišnje vrijednosti, a zatim se mogu preračunati na sezonske i dnevne,

a u funkciji godišnje raspodjele temperature zraka, odnosa korištenja energije za grijanje i druge

potrebe itd.

Registtar mora biti kompatibilan sa atmosferskim modelima (modelima koji se koriste za

prognoziranje kvaliteta zraka). To omogućava, između ostalog, da se računski odredi kvalitet

zraka za tačku gdje se od određuje mjerenjem. Poređenjem mjerenih i izračunatih vrijednosti

kalibrira se atmosferski model, te se može pouzdano odrediti kvalitet zraka i tamo gdje se ne

mjeri, te kakav se može očekivati kada se izvrši promjena namjene prostora ili promjena načina

grijanja i sl.

Za izradu registra emisije u zrak je ključno određivanje koeficijenta emisije. Oni se izražavaju,

zavisno od usvojene metodologije rada, kao odnos mase polutanta i mase unesenog goriva ili kao

odnos mase polutanta i unesene (ili iskorištene) energije. Koeficijenti emisije se određuju

laboratorijski, mjerenjima in-situ, na bazi hemijskih karakteristika goriva i tehnologije (na

prvom mjestu temperature) sagorijevanja, odnosno proizvodne tehnologije. Kod određivanja

koeficijenta emisije se koriste i rezultati provjera emisije na osnovu propisa o monitoringu

emisije, te registra zagađivača.

Emisije mnogih zagađujućih materija u zraku dolaze sa različitih vrta izvora (npr. stacionarnih,

mobilnih, tačkastih, linijskih ili površinskih, te kontrolisanih (ispust) i nekontrolisanih (fugitivne

emisije). Klasifikacija izvora emisije prema vrsti i kapacitetu, te načinu emitovanja treba da je

praktična za provođenje ciljeva izrade registra emisija i isto tako da omogući poređenje sa

emisijama istih tipova i kapaciteta uređaja država uključenih u aktivnosti Evropske agencije za

okolinu.

Bilans i registar emisija u zrak se rade za slijedeće zagađujuće materije:

• sumpordioksid

• nitrookside,

• ugljendioksid,

• ugljenmonoksid,

• amonijak,

• nitrozookside,

• metan,

• nemetanske ugljenvodonike,

• benzen i

• PM10.

Rezultati istraživanja treba da daju:

a) Bilans emisija – vremensku i prostornu dimenziju ukupnih godišnjih emisija, sezonskih emisija: (i) sezonsko grijanja i (ii) van sezone grijanja, dnevnih emisija u sezoni grijanja u funkciji vanjske temperature zraka i to:

- za Kanton u cjelini i za devet općina koje čine Kanton.

7 | S t r a n a

b) Bilans godišnjih i sezonskih emisija prema vrstama izvora:

- tačkasti

- linijski

- površinski

c) Registar emisija u mreži kvadranata 1x1 km u Gauss-Krugerovim koordinatama za sve urbane dijelove Kantona Sarajevo i to:

- ukupne emisije,

- emisije tačkastih izvora i

- emisije linijskih izvora.

Podatke je potrebno prikazati u kompjuterskom programu ArcGIS.

Određivanje stanja kvaliteta zraka u Kantonu Sarajevo za 2013. godinu za polutante SO2, NOx i PM10

Na osnovu Pravilnika o načinu vršenja monitoringa kvaliteta zraka i definiranju vrsta

zagađujućih materija, graničnih vrijednosti i drugih standarda kvaliteta zraka (''Sl. novine FBiH''

br. 1/12), potrebno je odrediti stanje kvaliteta zraka za područje Kantona Sarajevo. Stanje

kvaliteta zraka je potrebno odrediti kombinovano, matematskim modeliranjem i rezultatima

mjerenja u mreži stanica u Kantonu Sarajevo.

Modeliranje stanja kvaliteta zraka za područje Kantona Sarajevo treba biti urađeno pomoću

licenciranog, priznatog softvera za matematsku disperziju zagađujućih materija u zrak i to za

sljedeće parametre:

1. sumpordioksid (SO2),

2. nitrookside (NOx) i

3. čvrste čestice promjera do 10 µm.

Softver mora imati mogućnosti da za ulazne podatke koristi podatke o emisijama iz Registra

emisija u zrak za područje Kantona Sarajevo za 2013. godinu, satne meteorološke podatke koje

će obezbijediti Ministarstvo prostornog uređenja i zaštite okoliša KS za 2013. godinu, te orološke

podatke i podatke o većim objektima u Kantonu. Također, softver mora imati mogućnost da se u

njega unose podaci o emisijama iz linijskih, tačkastih i površinskih izvora emisije u zavisnosti od

vanjske temperature i/ili godišnjeg, mjesečnog ili dnevnog doba - (perioda).

Na osnovu modeliranja stanja kvaliteta zraka u Kantonu Sarajevo, potrebno je izvršiti korekcije

(kalibraciju) dobivenih rezultata uspoređujući ih sa rezultatima mjerenja sa mreže stanica u

Kantonu Sarajevo. Ministarstvo prostornog uređenja i zaštite okoliša KS će obezbijediti podatke

o satnim rezultatima mjerenja sa stanica kojima upravljaju Zavod za javno zdravstvo KS i

Federalni meteorološki zavod u 2013. godini. Satni rezultati mjerenja se moraju adekvatno

obraditi priznatim statističkim metodama i na osnovu Pravilnika o načinu vršenja monitoringa

kvaliteta zraka i definiranju vrsta zagađujućih materija, graničnih vrijednosti i drugih standarda

kvaliteta zraka (''Sl. novine FBiH'' br. 1/12), te na osnovu njih izvršiti kalibracija rezultata

8 | S t r a n a

modeliranja stanja kvaliteta zraka u Kantonu Sarajevo. Nakon izvršenih korekcija, potrebno je

izraditi karte stanja kvaliteta zraka za sve tri zagađujuće materije za cijelo područje Kantona

Sarajevo za 2013. godinu. Karte stanja kvaliteta zraka je potrebno izraditi na osnovu kategorija

propisanih u Odluci o zaštiti i poboljšanju kvaliteta zraka u Kantonu Sarajevo (Službene novine

Kantona Sarajevo' 1/13). Razlikuju se tri kategorije kvaliteta zraka:

a. I Kategorija: čist ili neznatno zagađen zrak - područja u kojima nisu prekoračene

granične vrijednosti (GV) niti za jednu zagađujuću supstancu;

b. II Kategorija: umjereno zagađen zrak - područja u kojima su prekoračene

granične vrijednosti zagađenosti (GV) za jednu ili više zagađujućih supstanci, a

nisu prekoračene tolerantne vrijednosti (TV) ni za jednu zagađujuću supstancu i

c. III Kategorija: prekomjerno zagađen zrak - područja u kojima su prekoračene

tolerantne vrijednosti za jednu ili više zagađujućih supstanci.

Ministarstvo prostornog uređenja i zaštite okoliša Kantona Sarajevo će na raspolaganje staviti

postojeće podatke: o potrošnji goriva komunalnih organizacija, o izdatim okolinskim dozvolama,

podatke iz registra zagađivača, podatke o satnim rezultatima mjerenja sa mreže stanica, Registar

emisija u zrak za 2010. godinu, te ostale podatke kojima raspolažu druga ministarstva (npr.

podaci o saobraćaju, o stambenom fondu), a koji su potrebni za kvalitetnu izradu registra emisija

i određivanje stanja kvaliteta zraka.

9 | S t r a n a

A. REGISTAR EMISIJA U ZRAK ZA PODRUČJE

KANTONA SARAJEVO ZA 2013. GODINU

10 | S t r a n a

1. METODOLOGIJA IZRADE REGISTRA

1.1. OPIS METODOLOGIJE

Cilj izrade registra je prikaz emisija, okolnosti i aktivnosti koje utiču na emisije u zrak (saobraćaj,

industrija, grijanje, domaćinstva itd.). Registar emisija se radi za slijedeće zagađujuće materije

zraka1:

1. sumpordioksid

2. nitrookside,

3. ugljendioksid,

4. ugljenmonoksid,

5. amonijak,

6. nitrozookside,

7. metan,

8. nemetanske ugljenvodonike,

9. benzen i

10. PM10.

Za potrebe izrade Registra emisija u zrak za područje Kantona Sarajevo izvori emisije su podijeljeni prema veličini izvora i načinu emitovanja na:

1. tačkaste izvore emisije

2. linijske izvore emisije

3. površinske izvore emisije

Tačkasti izvori emisije su oni izvori emisija koji imaju emisiju određene zagađujuće materije

veću od 0,5 % od ukupne emisije te iste zagađujuće materije za cijelo razmatrano područje.

Linijski izvori su motorna vozila na frekventnim saobraćajnicama. U slučaju Kantona Sarajevo to

su saobraćajnice prikazane na slici 1.

1 Zakon o zaštiti zraka ('Službene novine FBiH' broj 33/03)

11 | S t r a n a

Slika 1. Linijski izvori emisije u Kantonu Sarajevo

Površinski izvori emisija su zbir malih izvora emisije (stacionarnih i mobilnih) koji nisu uvršteni

u tačkaste i linijske.

Kanton Sarajevo je, u svrhu izrade registra emisija u zrak, podijeljen na prostorne cjeline veličine

1x1 km u obliku mreže. Svakoj prostornoj jedinici tj. kvadrantu se dodjeljuje zbir svih emisija

vrsti polutanta iz izvora koji se geografski nalaze u toj jedinici. U skladu sa ovom podjelom

prikazuje se geografski raspored emisija.

Kvantifikacija emisija se vrši po međunarodno prihvaćenim metodama i smjernicama Europske

unije do kojih se došlo kroz praksu, a u skladu sa tehničkim normativima (osnovu čine IPPC

Direktive). Naime, emisija zagađujućih materija razmjerna je masi goriva, masi sirovina koje

prouzrokuju emisiju, odnosno masi proizvoda pri čijoj je proizvodnji došlo do emisije. Ova

razmjernost se naziva koeficijent emisije, a njegova dimenzija slijedi iz gornje definicije emisije.

Emisija kao posljedica grijanja ovisi o klimatskim uslovima (razlici temperature grijanja i

vanjske temperature), dok su emisije iz industrije i saobraćaja neovisne o klimatskim obilježjima

područja, nego zavise od kapaciteta postrojenja, tehnologije i sl.

Emisija zagađujućih materija se računa po sljedećoj formuli:

E = k * M

gdje je:

12 | S t r a n a

k – koeficijent emisije [kg/t] ili [g/kWh], zavisi od vrste uređaja (ložišta ili tehnologije),

kapaciteta i vrste goriva

M – masa goriva, sirovina, proizvoda, izlazna energija (dimenzija koeficijenta emisije k zavisi od

izbora M)

Koeficijent emisije k se određuje kombinovano: računski i uzimajući u obzir podatke dobivene

mjerenjem i korištenjem literaturnih podataka. Pored koeficijenata emisije koji su dati u

CORINAIR-u i COPERT-u, za izradu ovog registra koristili su se i koeficijenti emisija drugih baza

(npr. FIRE), te koef. emisija za domaće ugljeve i vrste ložišta iz baze podataka koju posjeduje

CETEOR.

Masa goriva M se određuje popisom, iz statističkih podataka, analizama i procjenama. Emisije se

određuju kao godišnje vrijednosti, a zatim se preračunavaju na sezonske i dnevne, zavisno od

godišnje raspodjele temperature i drugih faktora, odnosno korištenje energije za grijanje i druge

potrebe. Na taj način se emisije prate i u toku vremena.

Izvršna je procjena i klasifikacija izvora emisija na fugitivne, kontrolisane, mobilne, stacionarne,

tačkaste, linijske, površinske itd. Kod kontrolisane emisije zagađujuće materije napuštaju izvor

zagađivanja kroz cijevi ili dimnjake. Nekontrolisana emisija (fugitivna) zagađujućih materija

obuhvata emisije zagađujućih materija kroz prirubničke spojeve i druga mjesta brtvljenja,

emisije sa haldišta, pretovara, presipnih mjesta itd.

1.2. PODJELA KANTONA SARAJEVO NA KVADRANTE

Prostorna raspodjela Kantona Sarajevo je izvršena u na prostorne cjeline 1000x1000 m u obliku

mreže. Kolone su imenovane slovima i to AA, AB, AC … BZ. Redovi su imenovani brojevima 0, 1,

2… 59. Kvadranti su kombinacija kolona i redova tako da su kvadranti imenovani slijeva

nadesno AA0, AB0, AC0… BZ0, a odozdo prema gore AA0, AA1, AA2… AA59 (slika 2).

AA59 AB59 AC59 .. BX59 BY59 BZ59

AA58 AB58 AC58 .. BX58 BY58 BZ58

AA57 AB57 AC57 .. BX57 BY57 BZ57

: : : : : :

AA2 AB2 AC2 .. BX2 BY2 BZ2



Slika 2. Princip označavanja kvadranata

Prostorna raspodjela je izvršena u Gaus-Krigerovom koordinatnom sistemu (Gauss–Krüger).

Početak mreže je u tački A, a kraj u tački D.

13 | S t r a n a

Slika 3. Osnovna mreža za izradu katastra emisija

Površina mreže (3.120 km2) je znatno veća od površine Kantona Sarajevo ( 1.269,73 km2), tako

da je usvojena mreža kojom je Kanton Sarajevo pokriven sa ukupno 1.444 kvadranta, kao što se

vidi na slici 4.

Slika 4. Mreža na području Kantona Sarajevo

14 | S t r a n a

1.3. KOEFICIJENTI EMISIJA

Poznavanje koeficijenata emisije pojedinih polutanata, omogućava izračunavanje njihove

ukupne emisije po sektorima koji se razmatraju u ovom dokumentu, po principu „buttom up“.

Stoga su određeni koeficijenti emisije za:

d) stambeni sektor;

e) industrija i individualne kotlovnice;

f) saobraćajni sektor.

Pritom su određeni koeficijenti emisije za slijedeće polutante:

1. sumpor dioksid;

2. nitro oksid;

3. ugljen dioksid;

4. ugljen monoksid;

5. amonijak;

6. nitro suboksid;

7. metan;

8. nemetanski ugljenvodonik;

9. benzen;

10. čvrste čestice veličine do 10 µm.

15 | S t r a n a

2. EMISIJE U ZRAK U KANTONU SARAJEVO U 2013. GODINI

2.1. BILANSI EMISIJA U ZRAK PO VRSTAMA IZVORA

U zavisnosti od vrste izvora, emisije u Kantonu Sarajevo su određene za:

• tačkaste izvore;

• linijske izvore;

• površinske izvore emisije.

U nastavku je dat sumarni pregled i pregled emisija za svaku vrstu izvora.

2.1.1. Sumarni pregled emisija u zrak po vrsti izvora

U tabeli 1. je dat sumarni prikaz emisija za 2013. godinu po vrstama izvora i poređenje sa

emisijma iz 2010. godine.

Tabela 1. Sumarni pregled po vrstama izvora u Kantonu Sarajevo (tona godišnje)

Vrsta izvora SO2 NOx CO2 CO NH3 N2O CH4 NMVOC C6H6 PM10

Površinski 1.264 1.963 1.308.629 46.900 45 36 2.036 4.451 38 1.161

Linijski 9 1.473 379.904 17.370 13 12 88 998 33 110

Tačkasti 381 119 77.079 10 3 0 27 107 0 1.273

Ukupno 2013 1.654 3.554 1.765.611 64.281 61 47 2.151 5.557 70 2.544

Ukupno 2010 1.580 3.892 1.768.238 60.790 56 44 2.039 5.195 66 2.029

Razlika 2013/2010 4,7% -8,7% -0,1% 5,7% 8,8% 7,8% 5,5% 7,0% 6,6% 25,4%

Kao što se iz tabele 1. može vidjeti evidentno je povećanje emisije skoro svih zagađujućih

materija izuzev nitrooksida i ugljendioksida. Naročito značajno je povećanje emisije čvrstih

čestica i to za 25%. Osnovni uzročnik ovom povećanje leži u činjenici da je u 2013. godini u

odnosu na 2010. godinu evidentiran značajan rast građevinskih aktivnosti, a time i angažman

kamenoloma, betonara i asfaltnih baza koje u velikom obimu utiču na emisiju. U nastavku je dato

objašnjenje rezultat emisija po vrstama izvora.

2.1.2. Emisije u zrak iz tačkastih izvora emisije

Tačkasti izvori emisije su određeni na osnovu ranije definisane metodologije. Provedena analiza

je pokazala da na nivou Kantona Sarajevo postoji 27 postrojenja i pogona koji se mogu smatrati

tačkastim izvorima emisije, što je povećanje od 35% u odnosu na 2010. godinu. Identificirani

tačkasti izvori emisije, odnosno pogoni i postrojenja u Kantonu Sarajevo su prikazani u tabeli 2.

U tabeli 2. je data emisija iz tačkastih izvora sa prostora Kantona Sarajevo. Podaci pokazuju da u

Kantonu Sarajevo postoji najviše izvora emisije, koji se smatraju tačkastim izvorima za čvrste

čestice do 10µm (osamnaest izvora).

U tabeli 3. je data distribucija emisije iz tačkastih izvora po općinama Kantona Sarajevo. Iz tabele

se vidi da općine Centar, Stari Grad i Trnovo nisu opterećene emisijama iz tačkastih izvora. Iz

tabele se također može konstatovati da je emisija čvrstih čestica do 10 µm iz tačkastih izvora

16 | S t r a n a

emisije izraženija u perifernim općinama Kantona, dok je u gusto naseljenim, centralnim

općinama Kantona, izuzev općine Novi Grad, emisija čvrstih čestica do 10 µm značajno manja. S

druge strane emisija ugljen dioksida iz tačkastih izvora emisije je značajno manja u općinama

periferije, dok je značajno veća u centralnim općinama Kantona Sarajevo.

17 | S t r a n a

Tabela.2. Emisija iz tačkastih izvora emisije u Kantonu Sarajevo za 2013. godinu (tona godišnje)

Naziv SO2 NOx CO2 CO NH3 N2O CH4 NMVOC C6H6 PM 10 1. BAGS-Energotehnika d.d. 134 5 4.667 0,1

0,1 0,1 0,8 1

2. Betonara Cengiz Insaat

33 3. Asfaltna baza EURO-ASFALT d.o.o.

173

4. Asfaltna baza GP PUT 4 3

1,1

0,7 86 5. Betonara GP Put - Nexe

43

6. Betonara Hidrogradnja

54 7. Betonara House Milos

29

8. Kamenolom "Vrela" GP Bosna 1 2

21 9. Kamenolom Čolatex 5 5

0,1

101

10. Kamenolom Duboki Do 3 13

0,1

64 11. Kamenolom Hidrogradnja SIGMA 8 20

0,2

155

12. Kamenolom House Milos 5 11

0,1

107 13. Kamenolom Kunovac - ENTEA 4 13

0,9

87

14. Kamenolom Pušine 1 2

24 15. KJKP RAD asfaltna baza 5 4

1,6 1,1 65

16. KJKP RAD Deponija 10 12.190 0,0 12,0 17. KJKP Toplane Sarajevo - KOTL. Alipasino Polje K5 7 18.808 2,1 1,1 1,1 18. KJKP Toplane Sarajevo - KOTL. Cengic Vila II 2 7.825 0,9 0,5 0,5 19. KJKP Toplane Sarajevo - KOTL. Hrasno 4 11.659 1,3 0,7 0,7 20. KJKP Toplane Sarajevo - KOTL. KD III/1 Dobrinja 3 3 7.069 0,8 0,4 0,4 21. KJKP Toplane Sarajevo - KOTL. Lenjinova 3 8.086 0,9 0,5 0,5 22. KLAS Preduzeće - Industrija Pekarstva

88,0

23. Poljoprivredno dobro BUTMIR 24,0

1 24. Sarajevoputevi – asfaltna baza 3 2 0,8 0,5 86 25. Asfaltna baza STRABAG d.o.o.

86

26. Betonara TBG

29 27. TVORNICA OPEKE d.o.o. - Nexe grupa 207 10 6.774 0,2

0,1 0,1 1,2 28

UKUPNO 381 119 77.079 9,8 1,6 0,2 27,4 107,43 0,00 1.273

18 | S t r a n a

Tabela 3. Emisija iz tačkastih izvora po općinama Kantona Sarajevo (tona godišnje)

Općina SO2 NOx CO2 CO NH3 N2O CH4 NMVOC C6H6 PM10

Centar 0 0 0 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 0 0

Stari Grad 0 0 0 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 0 0

Novi Grad 5 26 45.892 5,4 0,1 0,0 2,0 15,1 0 108

Novo Sarajevo 0 8 19.745 2,2 0,0 0,0 1,2 89,2 0 0

Trnovo 0 0 0 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 0 0

Vogošća 134 5 4.667 0,1 0,0 0,1 0,1 0,8 0 1

Ilijas 8 17 0 0,8 0,9 0,0 0,0 0,5 0 194

Hadžići 9 22 0 0,0 0,2 0,0 0,0 0,0 0 212

Ilidža 224 41 6.774 1,2 0,4 0,1 24,1 1,9 0 759 UKUPNO 381 119 77.079 9,8 1,6 0,2 27,4 107,4 0 1.273

2.1.3. Emisije u zrak iz linijskih izvora emisije

Tabela 4. Emisija iz linijskih izvora po općinama Kantona Sarajevo (tona godišnje)


Centar 0,7 89 29.307 949 1,3 0,9 6 76 3 9

Stari Grad 0,2 39 10.949 385 0,5 0,4 2 31 1 3

Novi Grad 1,5 331 84.608 4.801 2,6 2,6 20 211 7 24

Novo Sarajevo 2,3 228 76.857 2.309 3,3 2,3 14 187 7 22

Trnovo 0,0 7 1.760 95 0,1 0,1 0 5 0 1

Vogošća 0,6 156 33.583 1.662 1,1 1,2 9 98 3 10

Ilijas 0,6 184 36.801 1.664 1,2 1,3 10 109 3 10

Hadžići 0,8 177 45.564 2.362 0,8 1,1 9 114 4 13

Ilidža 1,9 263 60.475 3.143 1,8 1,8 16 167 5 17

Kanton Sarajevo

2013 8,7 1.473 379.904 17.370 12,7 11,6 88 998 33 110

2010 8,2 1.447 356.112 16.859 12 11 82 935 31 104

2.1.4. Emisije u zrak iz površinskih izvora emisije

Tabela 5. Emisija iz površinskih izvora po općinama Kantona Sarajevo (tona godišnje)


Centar 209 369 251.457 7.121 7 5 272 621 7 145

Stari Grad 66 294 130.098 4.879 4 3 115 351 7 68

Novi Grad 216 391 234.310 9.076 8 7 353 835 8 211

Novo Sarajevo 67 278 151.907 4.968 5 4 160 421 5 109

Trnovo 0 10 13.697 562 1 0 41 80 0 23

Vogošća 78 78 68.465 2.635 3 2 156 307 1 90

Ilijas 110 55 97.595 3.890 5 3 259 471 1 140

Hadžići 156 45 77.150 2.720 4 2 185 321 0 97

Ilidža 362 442 283.949 11.051 11 8 495 1.044 9 279

Kanton Sarajevo

2013 1.264 1.962 1.308.628 46.901 47 35 2.038 4.451 37 1.162

2010 1.422 2.214 1.321.047 43.685 42 33 1.902 4.086 35 1.097

19 | S t r a n a

2.2. BILANSI EMISIJA U ZRAK PO SEKTORIMA

2.2.1. Sumarni pregled emisija po sektoru

U tabeli 6. je dat sumarni prikaz emisija za 2013. godinu po sektorima.

Tabela 6. Sumarni pregled po sektorima u Kantonu Sarajevo (tona godišnje)

Sektor SO2 NOx CO2 CO NH3 N2O CH4 NMVOC C6H6 PM10

Stambeni 1.250 393 747.287 25.917 32 23 1.926 3.386 0 1.028

Industrija 389 227 274.061 627 3 1 39 181 0,0 1.296

Saobraćaj 15 2.935 744.263 37.737 25 24 187 1.990 70 220

Ukupno 2013 1.654 3.554 1.765.611 64.281 61 47 2.151 5.557 70 2.544

Ukupno 2010 1.580 3.892 1.768.238 60.790 56 44 2.039 5.195 66 2.029

Razlika 2013/2010

4,7% -8,7% -0,1% 5,7% 8,8% 7,8% 5,5% 7,0% 6,6% 25,4%

U nastavku je dat pregled emisije zagađujućih materija u zrak po sektorima:

• Emisije iz stambenog sektora

• Emisije iz javnog sektora i industrije

• Emisije iz saobraćaja

2.2.2. Emisije u zrak iz stambenog sektora

U tabeli 7. su prikazane emisije iz stambenog sektora Kantona Sarajevo.

Tabela 7. Emisija iz stambenog sektora po općinama Kantona Sarajevo (tona godišnje)

SO2 NOx CO2 CO NH3 N2O CH4 NMVOC C6H6 PM10

Centar 206 75 134.908 3.439 4 3 252 439 0 125

Stari Grad 64 29 53.349 1.276 2 1 97 163 0 48

Novi Grad 215 59 114.061 4.502 6 4 329 583 0 178

Novo Sarajevo 62 29 55.251 1.824 3 2 143 260 0 91

Trnovo 0 5 12.328 512 1 0 41 78 0 23

Vogošća 77 29 54.020 1.960 3 2 152 273 0 87

Ilijaš 109 44 84.559 3.538 4 3 258 464 0 139

Hadžići 156 30 60.117 2.519 3 2 184 316 0 94

Ilidža 360 94 178.694 6.346 8 5 471 810 0 242

Kanton Sarajevo

2013 1.250 393 747.287 25.917 32 23 1.926 3.386 0 1.028

2010 1.415 401 758.492 23.298 29 21 1.796 3.129 0 992

2.2.3. Emisije u zrak iz javnog sektora i iz industrije

20 | S t r a n a

Tabela 8. Emisija iz javnog sektora i industrije po općinama Kantona Sarajevo (tona godišnje)

SO2 NOx CO2 CO NH3 N2O CH4 NMVOC C6H6 PM10

Centar 2 32 50.679 7 0 0 3 3 0 1

Stari Grad 0 8 12.241 2 0 0 1 13 0 0

Novi Grad 6 41 87.534 176 0 0 4 53 0 117

Novo Sarajevo 4 34 60.100 9 0 0 4 96 0 1

Trnovo 0 0 513 0 0 0 0 0 0 0

Vogošća 134 7 6.949 0 0 0 0 2 0 1

Ilijaš 9 18 10.489 211 1 0 0 1 0 194

Hadžići 9 30 15.727 126 1 0 1 2 0 213

Ilidža 225 56 29.828 95 0 0 25 11 0 770

Kanton Sarajevo

2013 389 227 274.061 627 3 1 39 181 0 1.296

2010 150 549 289.171 866 2,9 0,5 68 201 0 827

2.2.4. Emisije u zrak iz saobraćaja

Tabela 9. Emisija iz saobraćaja po općinama Kantona Sarajevo (tona godišnje)


Centar 1,9 351 95.177 4.624 3,6 3,1 24 255 10 29

Stari Grad 1,4 296 75.457 3.985 2,8 2,6 20 206 8 23

Novi Grad 2,8 649 163.216 9.204 5,4 5,2 42 425 15 48

Novo Sarajevo 3,2 451 133.158 5.446 5,3 4,2 29 340 12 39

Trnovo 0,1 11 2.615 145 0,1 0,1 1 7 0 1

Vogošća 0,8 203 45.746 2.337 1,6 1,6 13 131 4 13

Ilijaš 0,7 194 39.347 1.805 1,3 1,4 11 115 4 11

Hadžići 0,8 184 46.870 2.437 0,9 1,2 10 118 4 14

Ilidža 3,4 596 142.677 7.754 4,6 4,7 38 391 14 42

Kanton Sarajevo

2013 15 2.935 744.263 37.737 26 24 187 1.990 70 220

2010 14 2.942 697.654 36.326 24 22 175 1.865 65 209

21 | S t r a n a

2.3. BILANSI EMISIJA U ZRAK PO OPĆINAMA

Tabela 10. Ukupni bilans emisije u Kantonu Sarajevo (tona godišnje)


Centar 210 458 280.764 8.070 8 6 278 697 10 154

Stari Grad 66 333 141.047 5.264 4 4 117 382 8 71

Novi Grad 223 748 364.810 13.882 11 9 375 1.061 15 343

Novo Sarajevo 69 513 248.509 7.279 8 6 176 697 12 131

Trnovo 0,1 17 15.457 657 1 1 41 85 0 24

Vogošća 212 238 106.715 4.297 4 4 165 406 4 101

Ilijaš 118 256 134.396 5.555 7 5 269 581 4 344

Hadžići 166 244 122.714 5.082 5 3 194 435 4 321

Ilidža 588 746 351.199 14.195 13 10 535 1.213 14 1.054

Kanton Sarajevo – 2013

1.654 3.554 1.765.611 64.281 61 47 2.151 5.557 70 2.544


1.502 3.592 1.768.237 60.734 53 43 2.035 5.173 66 2.033

U nastavku su date slike koje prikazuju ukupnu emisije za svaku zagađujuću materiju po

kvadrantima na području Kantona Sarajevo za 2013. godinu.

22 | S t r a n a

Slika 5. Ukupna emisija sumpordioksida u Kantonu Sarajevo za 2013. godinu

23 | S t r a n a

Slika 6. Ukupna emisija nitrooksida u Kantonu Sarajevo za 2013. godinu

24 | S t r a n a

Slika 7. Ukupna emisija ugljendioksida u Kantonu Sarajevo za 2013. godinu

25 | S t r a n a

Slika 8. Ukupna emisija ugljenmonoksida u Kantonu Sarajevo za 2013. godinu

26 | S t r a n a

Slika 9. Ukupna emisija amonijaka u Kantonu Sarajevo za 2013. godinu

27 | S t r a n a

Slika 10. Ukupna emisija nitrosuboksida u Kantonu Sarajevo za 2013. godinu

28 | S t r a n a

Slika 11. Ukupna emisija metana u Kantonu Sarajevo za 2013. godinu

29 | S t r a n a

Slika 12. Ukupna emisija nemetanskih ugljenvodonika u Kantonu Sarajevo za 2013. godinu

30 | S t r a n a

Slika 13. Ukupna emisija benzena u Kantonu Sarajevo za 2013. godinu

31 | S t r a n a

Slika 14. Ukupna emisija čvrstih čestica u Kantonu Sarajevo za 2013. Godinu

32 | S t r a n a

2.4. SPECIFIČNE EMISIJE U ZRAK

U tabelama 11. i 12. su date specifične emisije u Kantonu Sarajevo izražene po glavi stanovnika i

kvadratnom kilometru površine općine.

Tabela 11. Specifične emisije u Kanton Sarajevo izražene po glavi stanovnika (kg/st)


Centar 3,0 6,6 4.073 117,1 0,1 0,1 4,0 10,1 0,1 2,2

Stari Grad 1,6 7,9 3.356 125,2 0,1 0,1 2,8 9,1 0,2 1,7

Novi Grad 1,8 6,0 2.904 110,5 0,1 0,1 3,0 8,4 0,1 2,7

Novo Sarajevo 0,9 7,0 3.366 98,6 0,1 0,1 2,4 9,4 0,2 1,8

Trnovo 0,0 5,9 5.424 230,6 0,3 0,2 14,5 29,8 0,1 8,5

Vogošća 8,2 9,2 4.123 166,0 0,2 0,1 6,4 15,7 0,2 3,9

Ilijaš 6,0 13,1 6.860 283,5 0,3 0,2 13,7 29,6 0,2 17,6

Hadžići 7,3 10,7 5.388 223,1 0,2 0,1 8,5 19,1 0,2 14,1

Ilidža 9,6 12,2 5.742 232,1 0,2 0,2 8,7 19,8 0,2 17,2


3,7 8,0 3.989 145,2 0,1 0,1 4,9 12,6 0,2 5,7


3,5 8,5 4.200 143 0,1 0,1 4,8 12,2 0,2 4,8

Tabela 12. Specifične emisije u Kantonu Sarajevo izražene po kvadratnom kilometru površine

općine (kg/km2) Općina SO2 NOx CO2 CO NH3 N2O CH4 NMVOC C6H6 PM10

Centar 6,4 13,9 8.508,0 244,5 0,2 0,2 8,4 21,1 0,3 4,7

Stari Grad 1,3 6,5 2.744,1 102,4 0,1 0,1 2,3 7,4 0,2 1,4

Novi Grad 4,7 15,9 7.729,0 294,1 0,2 0,2 8,0 22,5 0,3 7,3

Novo Sarajevo 7,0 51,9 25.101,9 735,3 0,8 0,6 17,7 70,4 1,2 13,3

Trnovo 0,0 0,0 45,7 1,9 0,0 0,0 0,1 0,3 0,0 0,1

Vogošća 3,0 3,3 1.488,4 59,9 0,1 0,0 2,3 5,7 0,1 1,4

Ilijaš 0,4 0,8 435,5 18,0 0,0 0,0 0,9 1,9 0,0 1,1

Hadžići 0,6 0,9 449,0 18,6 0,0 0,0 0,7 1,6 0,0 1,2

Ilidža 4,1 5,2 2.449,1 99,0 0,1 0,1 3,7 8,5 0,1 7,4


1,3 2,8 1.382,7 50,3 0,05 0,0 1,7 4,4 0,06 2,0


1,2 2,8 1.400,0 48 0,04 0,03 1,6 4,1 0,05 1,6

33 | S t r a n a

2.5. BILANS EMISIJA U ZAVISNOSTI OD SEZONE GRIJANJA

2.5.1. Ukupne emisije u zrak u zavisnosti od sezone grijanja

Slika 15. Distribucija ukupne emisije u sezoni grijanja i van sezone grijanja

2.6. ANALIZA EMISIJA U ZRAK KROZ ISTORIJU

Da bi se predložile mjere potrebno je utvrditi emisije kojih polutanata bilježe porast, a koje

smanjenje emisija iz godine u godinu. U tu svrhu urađeno je poređenje emisije sumpor dioksida,

nitro oksida, ugljen monoksida i čvrstih čestica manjih od 10 µm za 1970, 1980., 2010. i 2013.

godinu iz stacionarnih izvora za uže područje grada (urbani prostor općina Stari Grad, Centar,

Novo Sarajevo, Novi grad i Ilidža. Podaci za 1970. i 1980. godinu su uzeti iz studije „Upravljanje

životnom sredinom u gradu Sarajevu“2. Razlika između prijašnje i sadašnje geografske

raspodjela izvora je što su emisije u spomenutom dokumentu bilansirane u mreži 500x500 m,

dok su Registri emisija u zrak za 2010. i 2013. godinu rađen u mreži 1x1 km. Da bi se moglo

vršiti poređenje, po četiri kvadranta iz ranijih registara su sabrana da bi se dobila emisija jednog

kvadranta. Na taj način je lako moguće pratiti promjenu u emisijama po kvadrantima za ove tri

godine. Na slikama 16, 17, 18 i 19. su prikazane emisije za četiri polutanta u ovom razdoblju,

gdje se vrlo jasno može uočiti kako je višegodišnja urbanizacija i industrijalizacija uticala na

geografsku raspodjelu emisija.

Tabela 13. Emisija sumpor dioksida, nitro oksida, ugljen monoksida i čvrstih čestica manjih od

10 µm iz stacionarnih izvora za uže područje grada (tona godišnje)

Godina SO2 NOx CO PM10 1970. 7.327 299 7.815 434

1980. 4.294 607 2.694 184

2010. 454 630 9.207 517

2013. 587 329 11.9210 585

2Upravljanje životnom sredinom u gradu Sarajevu – segment C: Upravljanje čistoćom vazduha u gradu Sarajevu; Mašinski fakultet Univerziteta u Sarajevu, Institut za procesnu tehniku, energetiku i tehniku sredine; Sarajevo, 1982-1986. godine

SO2 NOx CO2 CO NH3 N2O CH4NMVO

CC6H6 PM10

Van sezone grijanja 128 1.321 364.761 16.021 11 10 94 888 29 621

U sezoni grijanja 1.526 2.234 1.400.8 48.261 51 36 2.056 4.669 42 1.923

0%

10%

20%

30%

40%

50%

60%

70%

80%

90%

100%

34 | S t r a n a

Slika 16. Emisija sumpordioksida iz stacionarnih izvora za uže područje grada za 1970., 1980.,

2010. i 2013. godinu

35 | S t r a n a

Slika 17. Emisija nitrooksida iz stacionarnih izvora za uže područje grada za 1970., 1980., 2010. i

2013. godinu

36 | S t r a n a

Slika 18. Emisija uglkenmonoksida iz stacionarnih izvora za uže područje grada za 1970., 1980.,

2010. i 2013. godinu

37 | S t r a n a

Slika 19. Emisija čvrstih čestica iz stacionarnih izvora za uže područje grada za 1970., 1980.,

2010. i 2013. godinu

38 | S t r a n a

B. KATEGORIZACIJA KVALITETA ZRAKA ZA

PODRUČJE KANTONA SARAJEVO ZA 2013.

GODINU

39 | S t r a n a

3. METODOLOGIJA ODREĐIVANJA STANJA KVALITETA ZRAKA

Metodologija određivanja stanja kvaliteta zraka sadrži sljedeće:

- Mjerenje i obradu izmjerenih rezultata stanja kvaliteta zraka i

- Upotrebu matematskih modela disperzije (rasprostiranja) zagađujućih materija u zrak

tokom određenog perioda (2013. godinu).

Ocjena stanja kvaliteta zraka na osnovu mjerenja je definisana Pravilnikom o načinu vršenja

monitoringa kvaliteta zraka i definiranju vrsta zagađujućih materija, graničnih vrijednosti i

drugih standarda kvaliteta zraka (Sl. Novine FBiH 01/2012).

Na osnovu Zakonu o zaštiti zraka FBiH i Odluke o zaštiti i poboljšanju kvaliteta zraka Kantona

Sarajevo, prema nivou zagađenosti zraka, koji se utvrđuju mjerenjem, korištenjem

standardizovanih matematičkih modela i drugih modela procjene, razlikuju se tri kategorije

kvaliteta zraka:

• I Kategorija: čist ili neznatno zagađen zrak – područja u kojima nisu prekoračene


• II Kategorija: umjereno zagađen zrak – područja u kojima su prekoračene granične

vrijednosti (GV) za jednu ili više zagađujućih supstanci, a nisu prekoračene tolerantne

vrijednosti (TV) ni za jednu zagađujuću supstancu i

• III kategorija: prekomjerno zagađen zrak – područja u kojima su prekoračene tolerantne

vrijednosti za jednu ili više zagađujućih supstanci.

Također, na osnovu Odluke o zaštiti i poboljšanju kvaliteta zraka u Kantonu Sarajevo, kvalitet

zraka na području Kantona Sarajevo se određuje kombinovano – mjerenjima i metodama

procjene na osnovu standardiziranih matematičkih modela. Na ovaj način se pouzdano može

pratiti kvalitet zraka na čitavom području i vršiti prognoziranje kvaliteta zraka za slučaj

promjena u emisijama i/ili uslovima rasprostiranja.

Na osnovu svega navedenog, metodologija ocjene stanja kvaliteta zraka za područje Kantona

Sarajevo za 2013. godinu se sastojala od:

• Utvrđivanja graničnih i tolerantnih vrijednosti za 2013. godinu za polutante SO2, NOx

i PM10 - Pravilnik o načinu vršenja monitoringa kvaliteta zraka i definiranju vrsta

zagađujućih materija, graničnih vrijednosti i drugih standarda kvaliteta zraka;

• Pirkupljanja i statistička obrada podataka sa mjernih stanica Bjelave, Alipašina,

Otoka i Ilidža (mobilna) – izvor podataka web stranica www.airmonitoring.ba;

• Validacije dobijenih rezultata na osnovu zahtjeva Pravilnika o načinu vršenja

monitoringa kvaliteta zraka i definiranju vrsta zagađujućih materija, graničnih

vrijednosti i drugih standarda kvaliteta zraka;

• Kategorizacije za polutante PM10, SO2 i NOx u skladu sa Zakonom o zaštiti zraka

FBiH i Odlukom o zaštiti i poboljšanju kvaliteta zraka Kantona Sarajevo za lokacije

mjernih stanica;

40 | S t r a n a

• Odabir atmosferskog modela za određivanje stanja kvaliteta zraka;

• Prikupljanja i obrade ulaznih podataka (podaci o emisijama, meteorološki podaci,

reljef Kanona Sarajevo, građevinski objekti itd.) – izvori: Registar emisija za 2013.,

web stranica www.airmonitoring.ba, Ministarstvo prostornog uređenja i zaštite

okoliša KS, Federalni Hidrometeorološki zavod, Zavod za statistiku itd.

• Unos ulaznih podataka

• Modeliranje stanja kvaliteta zraka za svaki polutant

• Poređenje rezultata modeliranja i mjerenja, validacija podataka modeliranja

• Određivanje faktora korekcije i kalibracija rezultata modeliranja

• Kategorizacija kvaliteta zraka za svaki polutant

• Izrada sintezne karte kategorizacije kvaliteta zraka.

41 | S t r a n a

4. OBRADA PODATAKA MJERENJA

Federalnim Pravilnikom o načinu vršenja monitoringa kvaliteta zraka i definiranju vrsta

zagađujućih materija, graničnih vrijednosti i drugih standarda kvaliteta zraka se obuhvata,

između ostalog, metodologija mjerenja i ocjenjivanja kvaliteta zraka (referentne metode

mjerenja i kriteriji za ocjenjivanje koncentracija). Ove vrijednosti se utvrđuju za pojedina

područja pri izradi prostornih i urbanističkih planova, izradi programa toplifikacije i prometa,

mogućeg unošenja zagađujućih materija u prostor, izbora lokacije izvora zagađivanja i

određivanje parametara ispusta (dimnjaka), a da prirodni sadržaji (ljudi, biljke i životinje) i

izgrađena dobra ne budu ugroženi djelovanjem zagađujućih materija, kao i kod poduzimanja

sanacionih mjera, čiji je cilj zaštita zdravlja ljudi, ekosistema i izgrađenih sadržaja od djelovanja

zagađujućih materija u ambijentalnom zraku.

U tabeli 14. su date granične i tolerantne vrijednosti za SO2, NOx i PM10 – čvrste čestice (čestične

tvari) promjera do 10 µg/m3, prema Pravilniku o načinu vršenja monitoringa kvaliteta zraka i

definiranju vrsta zagađujućih materija, graničnih vrijednosti i drugih standarda kvaliteta zraka.

Tabela 14. Granične i tolerantne vrijednosti za SO2, NOx i PM10

Polutant Period

usrednjavanja

Granična vrijednost

(µg/m³)

Granica tolerancije

(µg/m³)

Tolerantna vrijednost

(µg/m³)

Rok za dostizanje granične

vrijednosti(1)

Minimalna raspoloživost

podataka

SO2 Jedan sat 350(2) 120(3) 470(3) 1.1.2021. 75%

SO2 Jedan dan 125(4) - 125(3) 1.1.2021. 75%

SO2 Kalendarska godina

50 - 50(3) 1.1.2021. 90%

NOx Jedan sat 200(5) 80(3) 280(3) 1.1.2021. 75%

NOx Jedan dan 85 32(3) 117(3) 1.1.2021. 75%

NOx Kalendarska godina

40 16(3) 56(3) 1.1.2021. 90%

PM10 (LČ10)

Jedan dan 50(6) 20(3) 70(3) 1.1.2021. 75%

PM10 (LČ10)

Kalendarska godina

40 6(3) 46(3) 1.1.2021. 90%

(1) Rok za dostizanje graničnih vrijednosti počeo je da teče 2010. godine;

(2) Vrijednost se ne smije prekoračiti više od 24 puta u toku godine;

(3) Vrijednosti su propisane u Pravilniku o načinu vršenja monitoringa kvaliteta zraka i definiranju vrsta

zagađujućih materija, graničnih vrijednosti i drugih standarda kvaliteta zraka - Prilog X, odjeljak B, za

2013. godinu, a da bi se 2021. godine dostigla tolerantna vrijednost u iznosu 0% od granične vrijednosti;




Pravilnikom o načinu vršenja monitoringa kvaliteta zraka i definiranju vrsta zagađujućih

materija, graničnih vrijednosti i drugih standarda kvaliteta zraka su definisani kriteriji za

42 | S t r a n a

provjeru validnosti prilikom sakupljanja podataka i izračunavanja statističkih parametara. Ti

kriteriji za parametre SO2, NOx i PM10 su prikazani u tabeli 15.

Tabela 15. Kriteriji za provjeru validnosti prilikom sakupljanja podataka i izračunavanja

statističkih parametara SO2, NOx i PM10

Parametar Period

usrednjavanja Zahtijevani udio validnih podataka

SO2 Jednočasovne vrijednosti

75 % (tj. 45 minuta)

SO2 24-časovna vrijednost 75 % jednočasovnih prosjeka (tj. barem 18 jednočasovnih vrijednosti)

SO2 Godišnji prosjek 90 % (1) jednočasovnih vrijednosti ili (ako nisu raspoložive) 24-časovnih vrijednosti u toku godine

NOx Jednočasovne vrijednosti

75 % (tj. 45 minuta)

NOx 24-časovna vrijednost 75 % jednočasovnih prosjeka (tj. barem 18 jednočasovnih vrijednosti)

NOx Godišnji prosjek 90 % (1) jednočasovnih vrijednosti ili (ako nisu raspoložive) 24-časovnih vrijednosti u toku godine

PM10 24-časovna vrijednost 75 % jednočasovnih prosjeka (tj. barem 18 jednočasovnih vrjednosti)

PM10 Godišnji prosjek 90 % (1) jednočasovnih vrijednosti ili (ako nisu raspoložive) 24-časovnih vrijednosti u toku godine

(1)Zahtjevi za izračunavanje godišnjeg prosjeka ne uključuju gubitak podataka koji je rezultat redovnog

etaloniranja ili uobičajenog održavanja instrumenata

Kao što je rečeno u prethodnom poglavlju, monitoring kvaliteta zraka u Kantonu Sarajevo vrši se

pomoću pet automatskih i tri manuelne mjerne stanice. Na osnovu tog monitoringa izvršeno je

prikupljanje, analiza i statistička obrada podataka satnih mjerenja koncentracije SO2, NOx i

PM10 u zraku, koja vrše Zavod za javno zdravstvo Kantona Sarajevo i Federalni

hidrometeorološki zavod.

Prosječne satne vrijednosti za 2013. godinu su preuzete sa stranice3 Kantonalne mreže za

praćenje kvaliteta zraka u Sarajevu, ne ulazeći u to da li su stanice adekvatno kalibrisane, i da li

su podaci sa tih stanica validni što se tiče kalibracije mjernih stanica. Prikupljeni su podaci sa

sljedećih automatskih mjernih stanica:

• Automatska stanica za praćenje kvaliteta zraka Alipašina (Alipašina ulica);

• Automatska stanica za praćenje kvaliteta zraka Otoka (Otoka);

• Mobilna stanica za praćenje kvaliteta zraka (Mobilna).

Djelimični podaci sa mjerne stanice Bjelave su ustupljeni od strane Federalnog

hidrometeorološkog zavoda, dok su podaci sa mjerne stanice Ivan Sedlo nisu bili dostupni zbog

toga što ta stanica nije u funkciji.

3 www.air-monitoring.ba (oktobar 2014. godine)

43 | S t r a n a

4.1. OBRADA PODATAKA MJERENJA SO2

U tabeli 16. su prikazani svi prikupljeni podaci o (ne)ispunjavanju kriterija o validnosti mjerenja

u skladu sa zahtjevima pravilnika za sumpordioksid na svim mjernim stanicama u Kantonu

Sarajevo.

Tabela 16. Validacija podataka sa mjernih stanica (satne vrijednosti)

Mjerne stanice 2013

Alipašina

Broj mjerenja (dani) 153 42%

Broj validnih podataka (dani) 99 27%

Broj jednočasovnih mjerenja 2913 33%

Bjelave Broj mjerenja (dani) 0 0%



Otoka Broj mjerenja (dani) 336 92%



Mobilna Broj mjerenja (dani) 274 75%



Zelenom bojom su označene stanice za koje se može smatrati da zadovoljavaju kriterij za ocjenu

stanja kvaliteta zraka.

U tabeli 17. su prikazane prosječne godišnje vrijednosti SO2 na mjernim stanicama. Podatke sa

mjernih stanica Alipašina i Mobilna nije bilo moguće validirati prema važećem Pravilniku te se

oni smatraju nevalidnim. Podaci za stanicu Bjelave nisu bili dostupni za 2013. godinu.

Tabela 17. Prosječne godišnje vrijednosti SO2 na mjernim stanicama

Stanica Alipašina Bjelave Otoka Mobilna

Vrijednosti

(jedinica)

Satne*

(µg/m3)

Dnevne**

(µg/m3)

Satne*

(µg/m3)

Dnevne**

(µg/m3)

Satne*

(µg/m3)

Dnevne**

(µg/m3)

Satne*

(µg/m3)

Dnevne**

(µg/m3)

Izmjerene

vrijednosti 47*** 56*** - - 70,6 71 74,9*** 75***

* Srednja koncentracija SO2 na bazi prosječnih satnih vrijednosti ** Srednja koncentracija SO2 na bazi prosječnih dnevnih vrijednosti *** Podaci za stanice Alipašina i Mobilna su nepotpuni

Kao validna mjerenja za ocjenu stanja kvaliteta zraka usvajaju se vrijednosti mjerne stanice

Otoka. Satne vrijednosti imaju prednost kod ocjene stanja kvaliteta zraka pa se tako usvaja

vrijednost 70,6 µg/m³.

44 | S t r a n a

4.2. OBRADA PODATAKA MJERENJA NOX


u skladu sa zahtjevima pravilnika za okside nitrogena na svim mjernim stanicama u Kantonu

Sarajevo.


Mjerne stanice 2013

Alipašina




Bjelave







Mobilna




Zelenom bojom su označeni podaci za koje se može smatrati da zadovoljavaju kriterije za ocjenu

stanja kvaliteta zraka.

U tabeli 19. su prikazane prosječne godišnje vrijednosti NOx na mjernim stanicama. Podatke sa

mjerne stanice Bjelave i Mobilna nije bilo moguće validirati prema važećem pravilniku, te se oni

smatraju nevalidnim.

Tabela 19. Prosječne godišnje vrijednosti NOx na mjernim stanicama


Vrijednosti

(jedinica)

Satne*

(µg/m3)

Dnevne**

(µg/m3)

Satne*

(µg/m3)

Dnevne**

(µg/m3)

Satne*

(µg/m3)

Dnevne**

(µg/m3)

Satne*

(µg/m3)

Dnevne**

(µg/m3)

Izmjerene

vrijednosti 171,8 172 28,2*** 28*** 139,1 139 45,11*** 45***

* Srednja koncentracija NOx na bazi prosječnih satnih vrijednosti

** Srednja koncentracija NOx na bazi prosječnih dnevnih vrijednosti

***Podaci za stanice Bjelave i Mobilna su nepotpuni


Otoka i Alipašina.

45 | S t r a n a

4.3. OBRADA PODATAKA MJERENJA PM10


u skladu sa zahtjevima pravilnika za čvrste čestice promjera do 10 µm na svim mjernim

stanicama u Kantonu Sarajevo.


Mjerne stanice 2013

Alipašina




Bjelave Broj mjerenja (dani) 312 85%






Mobilna Broj mjerenja (dani) 247 68%



Zelenom bojom su označene stanice za koje se može smatrati da zadovoljavaju kriterije za

ocjenu stanja kvaliteta zraka.

U tabeli 21. su prikazane prosječne godišnje vrijednosti PM10 na mjernim stanicama. Podatke sa

mjerne stanice Bjelave i Mobilne nije bilo moguće validirati prema važećem Pravilniku te se oni

smatraju nevalidnim. Također, može se konststatovati da su podaci sa mjerne stanice Bjelave

blizu granice validnosti.

Tabela 21. Prosječne godišnje vrijednosti PM10 na mjernim stanicama


Vrijednosti Satne*

(µg/m3)

Dnevne**

(µg/m3)

Satne*

(µg/m3)

Dnevne**

(µg/m3)

Satne*

(µg/m3)

Dnevne**

(µg/m3)

Satne*

(µg/m3)

Dnevne**

(µg/m3)

73,4 73 37,6*** 37*** 79,6 80 58,5*** 59***

* Srednja koncentracija NOx na bazi prosječnih satnih vrijednosti

** Srednja koncentracija NOx na bazi prosječnih dnevnih vrijednosti ***Podaci za stanice Bjelave i Mobilna su nepotpuni


Alipašina i Otoka. Satne vrijednosti imaju prednost kod ocjene stanja kvaliteta zraka.

46 | S t r a n a

4.4. OCJENA STANJA KVALITETA ZRAKA

Na osnovu Zakona o zaštiti zraka FBiH i Odluke o zaštiti i poboljšanju kvaliteta zraka u Kantonu

Sarajevo, razlikuju se tri kategorije kvaliteta zraka:








Tabela 22. Kategorizacija kvaliteta zraka na osnovu mjerenja za stanice za koje postoje validni

podaci

Stanica Alipašina Otoka

Supstanca SO2

(µg/m3)

NOx

(µg/m3)

PM10

(µg/m3)

SO2

(µg/m3)

NOx

(µg/m3)

PM10

(µg/m3)

Prekoračena vrijednost

- GV, TV GV, TV GV, TV GV, TV GV, TV

Kategorija * III III III III III

*Nepotpuni podaci

Na osnovu rezultata mjerenja, obrađenih može se zaključiti da stanje kvaliteta zraka za 2013.

godinu za parametre SO2, NOx i PM10 na stanicama Otoka i Alipašina spada u kategoriju III –

prekomjerno zagađen zrak, za sva tri polutanta

47 | S t r a n a

5. ODABIR I KARAKTERISTIKE MATEMATSKOG MODELA DISPEZIJE

Utvrđivanje stanja kvaliteta zraka, uticaja na kvalitet zraka novih izvora emisije, prognoze

budućeg stanja kvaliteta zraka u svrhu urbanističkog planiranja vrši se matematičkim modelom

disperzije (atmosferskim modelom).

Ulazni podaci u matematički model su: Registar emisija, meteorološki parametri, reljef i način

korištenja prostora. Izlaz iz atmosferskog modela je karta procjene kvaliteta zraka.

Danas na tržištu postoji veliki broj atmosferskih modela, npr. AERMOD View, CALPUFF,

SoundPLAN, ADMS-Urban, Austal itd. Odabir koji model da se koristi zavisi od niza faktora:

- Veličine prostora koji se posmatra;

- Broja i vrste izvora emisija koje je potrebno unijeti u model;

- Mogućnosti unosa objekata, koji utiču na disperziju;

- Za koliko receptora je moguće izvršiti modeliranje;

- Mogućnosti unosa emisije u funkciji vremena (npr. različite emisije za isti izvor u toku

sata, dana, mjeseca i sl.);

- Geografskih karakteristika prostora itd.

Prilikom odabira matematskog modela modeliranja atmosferske disperzije potrebno je voditi

računa da li se radi o lokalnoj ili regionalnoj disperziji. Ako se radi o lokalnoj disperziji posmatra

se disperzija zagađujućih materina na udaljenostima do 50 km, tada se najčešće upotrebljava

Gaussov model disperzije. Ako se radi o zagađujućim materijama koji se prenose na mnogo veće

udaljenosti onda je neophodno da se koriste jedan od dvije dvije vrste modela, a to su Eulerov

model i Lagrangeov model.

U svrhu određivanja stanja kvaliteta zraka (kategorizacije) za područje Kantona Sarajevo za

2013. godinu, korišten je softverski paket koji koristi Gussov model disperzije - AERMOD View.

Ovaj model je preporučen i od strane U.S. EPA (U.S. Environmental Protection Agency)4.

5.1. ULAZNI PODACI U MODEL

Na osnovu ulaznih parametara o emiterima, emisionim vrijednostima i meteorološkim

podacima, izradom modela dobijene su prostorne raspodjele prizemnih koncentracija SO2, NOx i

suspendovanih čestica (PM10). Rezultati modeliranja daju mogućnost procjene koliko su, i koji

dijelovi posmatranog prostora Kantona Sarajevo izloženi uticaju zagađujućih materija,

obrađenih ovim projektom. Rezultati prikazani dobijeni su korištenjem modela kojim su

obuhvaćene emisije SO2, NOx i čvrstih čestica čestica (PM10) iz tačkastih, linijskih i površinskih

izvora navedenih u poglavlju 2. ovog projekta. Modelom nisu obuhvaćene ostale zagađujuće

materije, niti je uračunato pozadinsko zagađenje.

Kod unosa ulaznih podataka, bitno je voditi računa da se model ne sa ulaznim podacima kako ne

bi došlo do preopterećenja rada modela.

4 Izvor: http://www.epa.gov/ttn/scram/dispersion_prefrec.htm#rec (mart 2015.)

48 | S t r a n a

5.1.1. TEREN

Prilikom modeliranja AERMOD uzima u obzir reljef terena kao i dimenzije i oblik objekata.

Prilikom izrade modela u AERMOD View su unijeti Digital Elevation Model (DEM) podaci, koji su

dodijelili bazne nadmorske visine receptorima, izvorima i zgradama. Prilikom modeliranja za

potrebe ove studije korištene su digitalne mape rezolucije 50 m.

5.1.2. METEOROLOŠKI PODACI

Meteorološki podaci koji su korišteni za izradu ovog modela obuhvataju satne vrijednosti za

2013. godinu:

• brzine vjetra

• smjera vjetra

• temperature zraka

• relativne vlažnosti zraka

• atmosferskog pritiska

• oblačnosti

• količine padavina

• sunčevog zračenja

• visine inverzionog sloja

Uticaji meteoroloških podataka kod modeliranja se izražavaju kroz podatke o parametrima

površinskog graničnog sloja i podatke o profilu promjenljivih meteoroloških parametara u koje

se uključuje brzina vjetra, pravac vjetra i parametri turbulencije. Navedena dva tipa

meteoroloških parametara se generišu pomoću meteorološkog pretprocesora koji se zove

AERMET.

5.1.3. IZVORI EMISIJA

Podaci o izvorima emisija u zrak su definisani kroz registar emisija u zrak za 2013. godinu

(poglavlje 4.). U model su uneseni posebno linijski izvori – tj. glavne saobraćajnice u Kantonu, a

posbeno tačkasti izvori – postrojenja koja imaju 0,5% ili veću emisiju zagađujuće materije u

odnosu na ukupnu emisiju te materije, i površinski izvori – svi ostali izvori predstavljeni kao

kvadranti dimenzija 1x1 km (slika 20).

49 | S t r a n a

Slika 20. Prikaz vrsta izvora u Kantonu Sarajevo koji su uneseni u model – izvor Registar emisija

5.1.4. PODACI O RECEPTORIMA

Pored reljefa terena, meteorološki podataka, podataka o izvorima emisija i objekata, potrebno je

definisati lokacije i položaje između receptora na osnovu Universal Transverse Mercator – UTM

koordinatnog sistema. AERMOD omogućava veliki izbor pri specifikaciji lokacije receptora, tako

npr. moguća je i kombinacija Cartesijanske i polarne mreže receptora.

Receptori su postavljeni u koordinatnu mrežu ili rešetku (grid) udaljenosti 1x1 km (vrhovi

kvadranata) kao i na pojedine određene lokacije (discrete) – oko linijskih izvora emisija. Mreža

receptora pokriva veliku površinu, dok se pojedinačni receptori mogu definisati kao objekti od

posebnog interesovanja (npr. škola, bolnica i sl.). Tako npr. postavljena su i četiri receptora na

mjestima gdje se nalaze stanice za praćenje kvaliteta zraka kako bi se mogla izvršiti kalibracija

modela.

Prilikom izrade modela korišten je kartezijanski koordinatni sistem sa rastojanjem od po 1000

m između susjednih tačaka (receptora) u svrhu modeliranja uticaja tačkastih i površinskih

izvora na kvalitet zraka u KS, te oko 6000 receptora na u svrhu uticaja linijskih izvora na kvalitet

zraka.

50 | S t r a n a

6. ODREĐIVANJE KATEGORIJA KVALITETA ZRAKA U KANTONU SARAJEVO NA OSNOVU REZULTATA MATEMATSKOG MODELIRANJA

Disperzioni (atmosferski) model za proračun stanja kvaliteta zraka služi za utvrđivanje stanja

kvaliteta zraka, uticaj na kvalitet zraka novih izvora emisije, kao i za prognozu budućeg stanja

kvaliteta zraka u svrhu urbanističkog planiranja. U dosadašnjoj praksi upravljanja kvalitetom

zraka u BiH nije korišten nijedan ovakav model, ali se nameće zaključak da je neophodno što

prije izvršiti proračun stanja kvaliteta zraka na lokalnim područjima, kako bi se moglo na

kvalitetan način predstaviti kvalitet zraka na ugroženim prostorima BiH.

Izlaz iz atmosferskog modela je karta kvaliteta zraka na kojoj je posmatrano područje

podijeljeno izopolutama - primjer prikaza na slici 21.

Slika 21. Primjer disperzije NOx iz tačkastih i površinskih izvora

Za polutante NOx i PM10 izvršeno je modeliranje posebno za tačkaste i površinske izvore, a posebno za linijske izvore, dok je za SO2 izvršeno jedno modeliranje za sve tri vrste izvora zajedno, zbog toga što je emisija sumpordioksida iz linijskih izvora vrlo mala u odnosu na emisije NOx i PM10.

6.1. KALIBRACIJA ATMOSFERSKOG MODELA

Nakon modeliranja kvaliteta zraka vrši se kalibracija (korekcija) rezultata na osnovu stvarnih

mjerenja sa automatskih stanica. Kalibrirani atmosferski model omogućava simulaciju promjene

kvaliteta zraka za slučaj očekivane, predložene ili zahtijevane:

• redukcije emisije iz pojedinačnog izvora,

• gradnje novog objekta,

• gradnje novog naselja,

• promjene sistema grijanja, itd.

U svrhu ovog projekta izvršene su korekcije-kalibracija rezultata modeliranja na osnovu izmjerenih rezultata prikazanih u Poglavlju 4.

51 | S t r a n a

7. KATEGORIZACIJA KVALITETA ZRAKA ZA PODRUČJE KANTONA SARAJEVO ZA 2013. GODINU

Na osnovu metodologije opisane u tački 3. izvršena je podjela područja Kantona Sarajevo za

2013. godinu u tri kategorije i to:








Karta kategorizacije kvaliteta zraka je prikazana na slici 22.

Površina Kantona Sarajevo iznosi 1.268,7 km2, od toga u kategoriju I spada 1.232 km2 (97,2 %), u

kategoriju II 14 km2 (1 %), a u kategoriju III oko 22 km2 (1,8 %). Međutim, većina područja

urbanog dijela Grada Sarajevo i Ilidže spadaju u Kategoriju II i III. Ostali urbani centri, kao što su

Vogošća, Ilijaš i Hadžići imaju kvalitet zraka kategorije I. Također, u kategoriju III spadaju i

područja u zapadnom dijelu Kantona gdje se nalazi veći broj kamenoloma, betonara i druge

građevinske operative, koja je u 2013. godini bila zaposlena na izgradnji koridora Vc- na dionici

Jošanica-Tarčin.

52 | S t r a n a

Slika 21. Kategorije kvaliteta zraka u Kantonu Sarajevo u 2013. godini

REGISTAR EMISIJA U ZRAK I KATEGORIZACIJA KVALITETA ZRAKA · njega unose 30daci o emisijama iz...

Documents

Transcript of REGISTAR EMISIJA U ZRAK I KATEGORIZACIJA KVALITETA ZRAKA · njega unose 30daci o emisijama iz...