Reformat në Të Bërit Biznes të Bankës...
Transcript of Reformat në Të Bërit Biznes të Bankës...
Ministri e Tregtisë dhe Industrisë
Ministarstvo Trgovine i Industrije
Ministry of Trade and Industry
Reformat në Të Bërit Biznes të Bankës Botërore
Indikatori: Sigurimi i Energjisë Elektrike Përmbledhje analitike dhe udhëzime teknike
Në mbështetje të Vendimit të Qeverisë Nr. 12/67 të datës 30 dhjetor 2015, “Për koordinimin e reformave të Të Bërit
Biznes”
Përgatitur nga:
Ministria e Tregtisë dhe Industrisë, me mbështetjen e
Projektit të USAID Partneritetet për Zhvillim
Mars 2016
PËRMBAJTJA
A. HYRJE ............................................................................................................................................... 1
B. LIDHJET E POLITIKAVE ..................................................................................................................... 1
C. VËSHTRIMI I SIGURIMIT TË ENERGJISË ELEKTRIKE .......................................................................... 1
D. PRAKTIKAT E MIRA .......................................................................................................................... 9
E. KORELACIONI I TË BËRIT BIZNES ME REZULTATE EKONOMIKE DHE TË QEVERISJES .................... 16
F. PERFORMANSA E KOSOVËS NË TË BËRIT BIZNES PËR SIGURIMIN E ENERGJISË ELEKTRIKE ......... 16
G. PROCESI I DETAJUAR I KOSOVËS – TË BËRIT BIZNES 2016 SIGURIMI I ENERGJISË ELEKTRIKE ...... 17
H. ANALIZA E REFORMËS DHE FORMULARËT E PLANIFIKIMIT .......................................................... 18
1. Formulari i reformës #1: Validimi apo Korrigjimi i Informatave Ekzistuese ............................. 18
2. Formulari i Reformës #2: Përmirësime në proces ekzistues .................................................... 22
3. Formulari i Reformës #3: Inventari i Organeve Shtesë të Përfshira në Proces ......................... 30
I. SHTOJCA I: BANKA BOTËRORE REFORMAT E RËNDËSISHME 2008 - 2016 .................................. 31
1. Bashkësia Evropiane (6): Realizimi i reformave në energji elektrike përmes ekonomisë
TBB2008-TBB2016 ............................................................................................................................ 33
2. Vendet fqinje dhe të ndërlidhura (4): Realizimi i reformave në energji elektrike përmes
ekonomisë TBB2008-TBB2016 .......................................................................................................... 34
3. Vende tjera (56): Realizimi i reformave në energji elektrike përmes ekonomisë TBB2008-
TBB2016 ............................................................................................................................................ 35
Qeveria e Kosovës Udhëzues Analitik “Sigurimi i Energjisë Elektrike” 1
Indikatori: Sigurimi i Energjisë Elektrike
Institucioni udhëheqës: Ministria e Zhvillimit Ekonomik
A. HYRJE
Qëllimi i kësaj përmbledhje analitike është që të informojë një analizë të thellë të Indikatorit Sigurimi
i Energjisë Elektrike të Raportit të Bankës Botërore për të Bërit Biznes. Është paraparë që të përdoret
nga Ministria e Zhvillimit Ekonomik si institucioni udhëheqës për vlerësimin dhe përgatitjen e një
memorandumi të hollësishëm që paraqet masat për reforma të mundshme ligjore, rregullatorë dhe
operacionale që do të përmirësojnë procesin për zbatimin e kontratave në Kosovë. Përmbledhja
analitike është përgatitur duke përdorur materialet ekzistuese të Bankës Botërore për Të Bërit
Biznes, duke përfshirë nga ueb faqja për Të Bërit Biznes (http://www.doingbusiness.org/) si dhe
raportet e publikuara dhe një analize krahasuese mes shteteve të ndryshme të përgatitur nga
Projekti i USAID-it Partneritetet për Zhvillim.
Në këtë përmbledhje analitike gjithashtu janë përfshirë edhe disa tabela pune për të lehtësuar
punën e grupeve punuese individuale të krijuara nga ministritë përgjegjëse për secilin indikator për
të kryer vlerësimin, në bashkëpunim me institucione dhe partnerët tjerë përkatës
B. LIDHJET E POLITIKAVE
Numri i të respondentëve (TB 2016):2 Lidhjet me MSA-në: Neni 1, Neni 114 SAAIP Matrica e prioriteteve afatshkurta SAAIP: Blloku III, Kapitulli 15 Masa 3.16 Çështjet e ndërlidhura:
Short-term
Harmonizimi i çmimit të pajimit dhe instalimit me mesataren e praktikave më të
mira regjionale;
Konsolidimi i lejes për gërmim në projekt plani-kontrollues dhe lejeve të vetme
ndërtimi;
Afatgjata
Konsolidimi i OSS për miratimin e lejeve (shih indikatorin Trajtimi i Lejeve të
Ndërtimit).
C. VËSHTRIMI I SIGURIMIT TË ENERGJISË ELEKTRIKE
Historiku
Kjo temë regjistron procedurat, kohen dhe shpenzimet e nevojshme për një biznes për të siguruar
një lidhje të përhershme me energji elektrike për një depo të sapondërtuar. Përveç procesit të
vlerësimit të efikasitetit të lidhjes, janë shtuar disa indikator të rinj për të matur besueshmërinë e
furnizimit me energji elektrike dhe transparencën e tarifave si dhe çmimin e rrymës. Raundi i fundit i
mbledhjes së të dhënave për projektin ka përfunduar në qershor të vitit 2015.
Qeveria e Kosovës Udhëzues Analitik “Sigurimi i Energjisë Elektrike” 2
Metodologjia
Të Bërit Biznes regjistron të gjithë procedurën e nevojshme për një biznes për të siguruar një lidhje
të përhershme dhe furnizim me energji elektrike për një depo standarde Figura 1). Këto procedura
përfshijnë aplikimin dhe kontratat me kompanitë energjetike, të gjitha inspektimet e nevojshme dhe
pëlqimet nga kompania e shpërndarjes dhe agjenci të tjera si dhe punët e jashtë dhe ato
përfundimtare. Pyetësori ndan procesin e marrjes së lidhjes për energji elektrike në procedura të
ndara dhe mbledh të dhëna për kalkulimin e kohës dhe shpenzimeve për të përfunduar secilën
procedurë.
Për më tej, këtë vit Të
Bërit Biznes ka shtuar dy
masa të reja:
qëndrueshmërinë e
furnizimit dhe
transparencën e indeksit
të tarifave (e përfshirë në
distancën agregate të
rezultateve më të ulëta
me ato më të larta dhe
lehtësimin e biznesit) si
dhe çmimin e rrymës (i
mënjanuar nga këto masa
agregate). Indeksi i qëndrueshmërisë së furnizimit dhe
transparenca e indeksit të tarifave përfshin të dhëna
kuantitative për kohëzgjatjen dhe frekuencën e ndërprerjeve
të rrymës si dhe të dhëna cilësore për mekanizmat e krijuar
nga kompanitë për përcjelljen e ndërprerjeve dhe rikyçjen e
energjisë elektrike, marrëdhënien e raportimit ndërmjet
kompanive dhe rregullatorit lidhur me ndërprerjet e rrymës,
transparencën dhe qasshmërinë e tarifave dhe nëse kompania
përballet me ndëshkime financiare me qellim për të zvogëluar
mungesën e rrymës (siç është për shembull nevoja për të
kompensuar konsumatorët ose për të paguar gjoba kur
ndërpret tejkalojnë kufirin e caktuar).
Renditja e ekonomive në lehtësimin e sigurimit të energjisë
elektrike përcaktohet nga zgjidhja distancës së rezultateve më
të ulëta me ato më të larta në zbatimin e kontratave. Këto
rezultate janë mesatarja e thjeshtë e largësisë nga rezultatet
më të dobëta deri te ato më të larta në secilin indikator të
komponentës (figura 2).
Të dhënat mblidhen nga kompanitë për shpërndarjen e
energjisë elektrike, pastaj kompletohen dhe verifikohen nga
agjencitë rregullator dhe profesionist të pavarur siç janë
Figura 2 – Sigurimi i energjisë elektrike:
efikasiteti, qëndrueshmëria dhe
transparenca
Figura 1 – Të Bërit Biznes mat procesin e lidhjes në nivel të kompanive të
shpërndarjes
Qeveria e Kosovës Udhëzues Analitik “Sigurimi i Energjisë Elektrike” 3
inxhinier të elektrikes, kontraktor për elektrikë dhe kompanitë e ndërtimit. Kompania e konsultuar
për shpërndarjen e energjisë elektrike është ajo e cila ofron shërbimet në regjion (ose regjione) ku
gjenden depot. Nëse ekziston mundësia e përzgjedhjes së kompanive të shpërndarjes së rrymës,
zgjidhet ajo e cila shërben numrin më të madh të klientëve.
Për të mundësuar krahasueshmerinë e të dhënave në të gjitha ekonomitë, janë bërë disa supozime
për depon, lidhjen për energji elektrike dhe shpenzimin mujor.
Supozimet për depon
Depoja:
Është në pronësi të një ndërmarrësi vendor.
Gjendet në qytetin më të madh për biznes në vend. Për 11 ekonomi janë mbledhur të
dhënat edhe për qytetin e dytë për nga madhësia në biznes.
Gjendet në një zonë ku zakonisht gjenden depo të ngjashme. Kjo zonë nuk plotëson kushtet
për lidhja të re për energji elektrike për një regjim të investimit të veçantë (për shembull: ku
ofrohen subvencione të veçanta ose shërbim më i shpejtë).
Gjendet në një zonë ku nuk ka pengesa fizike për shembull, prona nuk është afër
hekurudhës.
Është një ndërtimi i ri dhe rryma po lidhet për herë të parë.
I ka dy kate, dytë janë mbi tokë me një sipërfaqe prej afërsisht 1.300,6 metra katror (14,000
këmbë katrore). Parcela e tokës në të cilën është ndërtuar është 929 metra katror (10,000
këmbë katror).
Shfrytëzohet për deponimin e mallrave.
Supozimet për lidhjen elektrike
Lidhja për energji elektrike:
Është e përhershme.
Është trefazore, me katër tela Y, lidhja me 140 kilovolt-amper (kVA) (kapaciteti i paraparë)
(ku voltazhi është 120/208 V, rryma do të ishte 400 amper; e ku është 230/400 B, rryma do
të ishte afërsisht 200 amper).
Është e gjatë 150 metra. Lidhja bëhet në rrjetin e shpërndarjes me voltazh të ulët ose me
voltazh mesatar dhe në ajër ose nën dhe, cilado që është më e përhapur në zonën ku
gjendet depoja.
Kërkon punë që përfshin kalimin e një rruge 10-metrash (me hapjen a kanalit ose linja në
ajër) por të cilat bëhen në tokë publike. Nuk kalohet mbi pronën private të pronarëve të
tjerë pasi depoja ka qasje në rrugë.
Përfshin vetëm një gjatësi të papërfillshme në pjesën private të konsumatorit.
Do të furnizohet me shpenzim mujor të energjisë elektrike prej 26,880 kilovat-orë (kWh).
Nuk përfshin punë për instalimin e lidhjeve të brendshëm të energjisë elektrike. Kjo veçse
është kryer deri te, duke përfshi edhe panelin e shërbimit ose siguresave të konsumatorit, si
dhe vendosjen e orëmatësit.
Qeveria e Kosovës Udhëzues Analitik “Sigurimi i Energjisë Elektrike” 4
Supozimet për konsumin mujor
Depoja punon çdo ditë nga ora 9:00 paradite deri në orën 5:00 pasdite (jo 24 orë), pa
ndërprerje të energjisë elektrike (supozohet thjeshtësia), dhe ka kapacitetin e paraparë për
140 kVA, me faktor të rrymës 1 (1 kVA = 1 kW) dhe shpenzim mujor prej 26,880 kWh. Depoja
shfrytëzohet për qëllime komerciale 30 ditë në muaj. Shpenzimi ditor prandaj është 112
kWh (26,880 kWh/30 ditë/8 orë).
Nëse ekziston mundësia e përzgjedhjes së
furnizuesve, depon e furnizon furnizuesi më i lirë.
Shfrytëzohen tarifat në fuqi nga marsi i vitit aktual
për kalkulimin e çmimit të energjisë elektrike për
depon.
Procedurat
Procedurë përkufizohet çdo ndërveprim i punëtorëve të
ndërmarrjes ose krye elektricisti ose inxhinieri i elektrikes
(me fjalë të tjera personi i cili ndoshta ka bërë lidhjen
interne të telave) me palët e jashtme, siç është kompania
për shpërndarjen e energjisë elektrike, kompania për
furnizimin e energjisë elektrike, agjencitë shtetërore,
kontraktuesit e energjisë elektrike dhe firmat e energjisë
elektrike. Ndërveprimi ndërmjet punëtorëve të
kompanisë dhe hapat që kanë të bëjnë me lidhjen interne
të telave për energji elektrike, siç është dizajnimi dhe
implementimi i planeve të instalimeve interne të energjisë
elektrike, nuk llogariten si procedurë. Procedurat të cilat
duhet kryer me të njëjtën kompani por me departamente
të ndryshme llogariten si procedura të ndara (tabela 1).
Supozohet se punëtorët e ndërmarrjes i kryejnë të gjitha
procedurat vetë, përveç nëse përdorimi i një palë të tretë
është obligativ (për shembull nëse vetëm elektricisti i
regjistruar i ndërmarrjes mund të parashtroj aplikacionin).
Nëse ndërmarrja mundet, por nuk është e nevojshme, të
kërkoj shërbimin e profesionistëve (siç është për shembull
një firmë private e jo një kompani për punët e jashtme),
këto procedura regjistrohen nëse bëhen zakonisht. Për të
gjitha procedurat llogaritën vetëm ato rastet më të
zakonshme (për shembull më shumë se në 50% të rasteve
kompania e ka materialin) dhe ato të cilat ndiqen në
praktikë për lidhjen e një depoje në energji elektrike.
Qeveria e Kosovës Udhëzues Analitik “Sigurimi i Energjisë Elektrike” 5
Koha
Koha matet në ditë kalendarike. Masa mbulon kohen mesatare për të cilën kompanitë për energji
elektrike dhe ekspertët sugjerojë qe është e nevojshme në praktikë, e jo ajo e paraparë me ligj, për
të kryer procedurën me veprime minimale përcjellëse dhe
pa pagesa shtesë. Supozohet që koha minimale e
nevojshme për secilën procedurë është një ditë. Edhe pse
procedurat mund të zhvillohen në të njëjtën kohë, ato nuk mund të iniciohen në të njëjtën ditë (me
fjalë të tjera, procedurat e njëkohshme nisin në ditë pasuese). Supozohet që ndërmarrja nuk humb
kohë dhe përqendrohet në përfundimin e secilës procedurë të mbetur pa vonesa. Koha të cilën
ndërmarrja e shpenzon në mbledhjen e informatave nuk merret parasysh. Supozohet që ndërmarrja
është e vetëdijshme për të gjitha kushtet për lidhje të energjisë elektrike dhe sekuencën që nga
fillimi.
Kostoja
Kostoja regjistrohet si përqindje e të hyrave të ekonomisë për kokë banori. Kostoja regjistrohet me
mënjanimin e tatimit mbi vlerën e shtuar. Të gjitha taksat dhe kostot që lidhen me përfundimin e
procedurës për lidhjen e depos në energji elektrike regjistrohen, përfshi edhe ato që kanë të bëjnë
me marrjen e të gjitha pëlqimeve nga agjencitë qeveritare, aplikimin për lidhje, inspektimet e vendit
dhe të telave të brendshëm, blerjen e materialit, kryerjen fizike të punëve të lidhjes dhe pagesën e
depozitës së sigurimit. Informatat nga ekspertët lokal, rregullat specifike dhe oraret e taksave
shfrytëzohen si burime për kostot. Nëse disa partnerë lokal ofrojnë vlerësime të ndryshme, merret
vlera mesatare e raportuar. Në të gjitha rastet, kostoja nuk përfshin ryshfetin.
Depozita e sigurisë
Kompanitë e energjisë kërkojnë depozita të sigurisë si garant për dështimin e konsumatorëve për të
paguar faturat e tyre për shpenzime. Për këtë arsye depozita e sigurisë për një konsumator të ri
zakonisht kalkulohet si funksion i konsumimit të vlerësuar të konsumatorit.
Të Bërit Biznes nuk regjistron shumën e plotë të depozitës së sigurisë. Nëse depozita bazohet në
konsumimin real të konsumatorit, kjo është baza e supozuar në rastin studimor. Në vend se të marrë
shumën totale të depozitës së sigurisë, Të Bërit Biznes regjistron vlerën aktuale të humbjeve në
fitimin e interesit me të cilin ballafaqohet konsumatori sepse kompania energjetike mban depozitën
e sigurisë për një kohë të gjatë, në shumicën e rasteve deri në fund të kontratës (që supozohet të
jetë pesë vjet). Në rastet ku depozita e sigurisë shfrytëzohet për të mbuluar faturat për konsumin e
muajve të parë, ajo nuk regjistrohet. Për të kalkuluar vlerën ekzistuese të fitimeve të humbura të
interesit janë përdorur normat e huazimit nga fundi i vitit 2014 nga Statistika Ndërkombëtare
Financiare e Fondit Monetar Ndërkombëtar. Në rastet ku depozita e sigurisë kthehet me kamatë,
dallimi ndërmjet normës se huazimit dhe kamatës së paguar nga kompania energjetike shfrytëzohet
për të kalkuluar vlerën e tanishme.
Në disa ekonomi depozita e sigurisë mund të dorëzohet në formën e letrës garantuese: ndërmarrja
mund të marrë nga banka ose një kompani sigurimesh një garant që lëshohet për asetet që i mban
në atë institucion financiar. Krahas skenarit në të cilin konsumatori paguan depozitën në para të
gatshme kompaninë energjetike, në këtë skenar ndërmarrja nuk e humb kontrollin pronësor mbi
shumën totale dhe mund të vazhdoj ta shfrytëzoj atë. Si rrjedhojë ndërmarrja do ti paguaj bankës
Tabela 1 – Çka matin indikatorët për sigurimin e energjisë elektrike?
Qeveria e Kosovës Udhëzues Analitik “Sigurimi i Energjisë Elektrike” 6
një provizion për lëshimin e letrës garantuese. Provizioni i paguar dallon në varësi nga pozita
kredituese e ndërmarrjes. Supozohet pozita më e mirë ekzistuese dhe rrjedhimisht provizioni më i
ulët i mundshëm. Në rastet ku mund të dorëzohet letra garantuese, vlera e regjistruar për depozitë
është provizioni vjetor shumëzuar me pesë vite që supozohet të jetë kohëzgjatja e kontratës. Nëse
ofrohen të dyja mundësitë, regjistrohet ajo më e lira.
Në Honduras në qershor të vitit 2015, një konsumator që do të kërkonte lidhje në energji elektrike
prej 140-kVA do të duhej të dorëzonte një depozitës të sigurisë në shumë prej 126,894 Lempira të
Hondurasit ($6,025) në para të gatshme ose me çek, dhe depozita do të kthehej vetëm në fund të
kontratës. Në vend të kësaj, konsumatori do të mund të investonte këto para me normë huazimi
prej 20.61%. Për pesë vjet të kontratës kjo do të nënkuptonte vlerën reale të interesit të humbur në
vlerë prej 77,174.76 Lempira ($3,664). Krahas me këtë, nëse konsumatori do të zgjidhte të
depononte mjetet në bankë me kamatë vjetore prej 2.5%, shuma e humbur gjatë pesë vjetëve do të
ishte vetëm 15,861.75 Lempira ($753).
Qëndrueshmëria e furnizimit dhe transparenca e indeksit të tarifave
Të Bërit Biznes shfrytëzon indeksin e ndërprerjes mesatare të sistemit (SAIDI) dhe indeksin e
shpeshtësisë se ndërprerjes mesatare të sistemit (SAIFI) për të matur kohëzgjatjen dhe shpeshtësinë
e ndërprerjeve të energjisë elektrike në qytetet më të mëdha të biznesit për secilën ekonomi (për 11
ekonomitë të dhënat janë mbledhur edhe për qytetin e dytë më të madh të biznesit; shih tabelën
13A.1). SAIDI është totali i mesatares së ndërprerjeve gjatë një viti për secilin klientë të shërbyer,
derisa SAIFI është mesatarja e ndërprerjeve të shërbimit me të cilat është ballafaquar një
konsumator gjatë vitit. Të dhënat vjetor (që mbulojnë një vit kalendarik) mblidhen nga kompanitë e
shpërndarjes dhe rregullatorët shtetëror për SAIDI dhe SAIFI. Të dyja, mesataret SAIDI dhe SAIFI
përfshijnë zvogëlimin e ngarkesës.
Një ekonomi mund të marrë pikë për qëndrueshmërinë e furnizimit dhe indeksin e transparencës së
tarifave nëse kompania energjetike mbledh të dhëna për ndërprerjet e energjisë elektrike (duke
matur mesataren totale të ndërprerjeve për konsumator dhe numrin mesatar të ndërprerjeve për
konsumator) dhe kur vlera e SAIDI është nën kufirin e 100 orëve dhe vlera e SAIFI nën kufirin e 100
ndërprerjeve.
Pasi fokusi është në matjen e qëndrueshmërinë e furnizimit me energji elektrike në qytetin më të
madh të biznesit në një ekonomi (e në 11 ekonomi edhe për qytetin e dytë të biznesit), një ekonomi
nuk do të ketë mundësi të marrë pikë për indeksin nëse nuk mblidhen të dhënat për ndërprerjet e
energjisë elektrike. Gjithashtu, një ekonomi nuk kualifikohet për të marrë pikë nëse ndërprerjet janë
shumë të shpeshta ose zgjasin për së tepërmi për të konsideruar furnizimin e energjisë elektrike si të
qëndrueshëm – me fjalë të tjera, nëse vlera e SAIDI tejkalon 100 orë ose vlera e SAIFI tejkalon kufirin
e 100 ndërprerjeve.
Për të gjitha ekonomitë që plotësojnë kriterin e përcaktuar në Të Bërit Biznes, rezultati i
qëndrueshmërisë së furnizimit the indeksi i transparencës së tarifave llogaritet në bazë të gjashtë
komponentëve në vijim:
Çka janë vlerat SAIDI dhe SAIFI. Nëse SAIDI dhe SAIFI janë nën 12 (barabartë me ndërprerje
për një orë çdo muaj), regjistrohet 1 pikë. Nëse SAIDI dhe SAIFI janë nën 4 (barabartë me
Qeveria e Kosovës Udhëzues Analitik “Sigurimi i Energjisë Elektrike” 7
ndërprerje 1 orë çdo tremujor), regjistrohet 1 pikë shtesë. Në fund, nëse SAIDI dhe SAIFI
është nën 1 (barabartë me ndërprerje prej një ore në vit), regjistrohet edhe 1 pikë shtesë.
Cilat mjete përdoren nga kompania shpërndarëse për të mbikëqyrur ndërprerjet e energjisë
elektrike. Regjistrohen 1 pikë nëse kompania energjetike përdor mjete të automatizuara, siç
është sistemi për Kontroll Mbikëqyrës dhe Fitim të Dhënave (SCADA); 0 nëse mbështetet
vetëm në thirrjet e konsumatorëve dhe nëse regjistron dhe mbikëqyr ndërprerjet në mënyrë
manuale.
Cilat mjete përdoren nga kompania energjetike për të rikthyer furnizimin me energji
elektrike. Regjistrohet 1 pikë nëse kompania energjetike përdor mjete të automatizuara, siç
është sistemi SCADA; 0 nëse mbështetet vetëm në resurse manuale për rikthimin e
shërbimit, siç janë ekipet në terren ose personeli i mirëmbajtjes.
Nëse rregullatori – respektivisht, një subjekt i ndarë nga kompania energjetike – mbikëqyr
performancën e kompanisë energjetike për qëndrueshmërinë e furnizimit. Regjistrohet 1
pikë nëse rregullatori bën vlerësime periodike ose në kohë reale; 0 nëse nuk mbikëqyr
ndërprerjet e energjisë elektrike dhe nuk kërkon nga kompania energjetike të raportoj për
qëndrueshmërinë e furnizimit.
Nëse ekzistojnë parandalues financiar për të kufizuar ndërprerjet. Regjistrohet 1 pikë nëse
kompania energjetike kompenson klientët kur ndërprerja tejkalon një kufi të caktuar, nëse
kompania energjetike gjobitet nga rregullatori kur ndërprerja tejkalon një kufi të caktuar ose
nëse janë të plotësuara të dy kushtet; 0 nëse nuk ka mekanizëm dëmshpërblyes të çfarëdo
lloji.
Nëse tarifat e energjisë janë transparente dhe lehtë të qasshme. Regjistrohet 1 pikë nëse
tarifat efektive janë të dispouneshme në internet dhe konsumatorët njoftohen për
ndërrimin e tarifës para ciklit vijues të faturimit; 0 nëse jo.
Indeksi varion nga 0 deri në 8, me vlera më të mëdha të cilat tregojnë qëndrueshmëri më të madhe
të furnizimit me energji elektrike dhe transparencë më të madhe të tarifave. Në Republikën Çeke për
shembull, kompania për shpërndarjen e energjisë elektrike PREdistribuce përdor matësit SAIDI dhe
SAIFI për të mbikëqyrur dhe mbledhur të dhëna për ndërprerje të rrymës. Në vitin 2014, totali i
mesatares së ndërprerjeve të energjisë elektrike në Pragë ishte 0.53 orë për konsumator dhe numri
mesatar i ndërprerjeve me të cilin janë ballafaquar konsumatorët ishte 0.27. Të dyja, SAIDI dhe SAIFI
janë nën kufirin dhe tregojnë që kishte më pak se një ndërprerje për konsumator në vit, me
kohëzgjatje në total prej më pak se një orë. Andaj, ekonomia nuk plotëson vetëm kriterin për të
marrë ikë në indeks, ajo gjithashtu merr 3 pikë në komponentin e parë të indeksit. Kompania
energjetike përdor sistemin e automatizuar (SCADA) për të identifikuar pengesat në rrjet (1 pikë) dhe
për të rikthyer energjinë elektrike (1 pikë). Rregullatori kombëtar në mënyrë aktive kontrollon
performancën e kompanisë energjetike në ofrimin e qëndrueshëm të shërbimit (1 pikë) dhe kërkon
nga kompania energjetike ti kompensoj konsumatorët nëse ndërprerjet zgjasin më shumë se
periudha maksimale e përcaktuar nga rregullatori (1 pikë). Konsumatorët njoftohen për ndërrimin e
tarifave para ciklit të ardhshëm të faturimit dhe shumë lehtë mund të kontrollojnë tarifat efektive në
internet (1 pikë). Me mbledhjen e këtyre pikëve republika Çeke merr 8 pikë në qëndrueshmërinë e
furnizimit dhe indeksin e transparencës së tarifave.
Nga ana tjetër, disa ekonomi marrin 0 pikë për qëndrueshmërinë e furnizimit dhe indeksin e
transparencës së tarifave. Arsyeja mund të jetë që ndërprerjet ndodhin më shumë se një herë në
muaj dhe nuk ekziston asnjë nga mekanizmat dhe mjetet e matura me indeks. Një ekonomi mund të
marrë 0 pikë edhe nëse vlera e SAIDI ose e SAIFI (ose e dyjave) tejkalon kufirin prej 1000. Për
Qeveria e Kosovës Udhëzues Analitik “Sigurimi i Energjisë Elektrike” 8
shembull për Malin, vlera SAIDI (168) tejkalon kufirin. Në bazë të kritereve të përcaktuara, Mali nuk
mund të marrë pikë në indeks edhe pse vendi ka mbikëqyrje të rregullt të ndërprerjeve dhe ekziston
mekanizmi i kompensimit për konsumator.
Çmimi i energjisë elektrike
Të Bërit Biznes mat çmimin e energjisë elektrike por nuk i përfshin këto të dhëna kur kalkulohet
distanca me distancën e rezultateve për marrjen e energjisë elektrike ose për rangimin për
lehtësimin e sigurimit të energjisë elektrike. Të dhënat për çmimet e energjisë elektrike janë të
bazuara në supozimet standarde për të siguruar krahasueshmërinë me të gjitha ekonomitë.
Çmimi i energjisë elektrike matet me centë për kilovat-orë. Në bazë të supozimit për konsumin
mujor, fatura mujore për depo komerciale në qytetin më të madh të biznesit në ekonomi
përllogaritet për muajin mars (për 11 ekonomi të dhënat mblidhen edhe për qytetin e dytë nga
madhësia në ekonomi; shih tabelën 13A.1). Siç u përmend, depoja shfrytëzon energjinë elektrike 30
ditë në muaj, nga ora 9.00 paradite deri në orën 5.00 pasdite, prandaj mund të zbatohen orare të
ndryshme tarifash nëse ekziston koha e shfrytëzimit të tarifës.
Pse është e rëndësishme
Shërbimet e infrastrukturës, në veçanti rryma janë një shqetësim për bizneset anembanë botës.
Rryma e paqëndrueshme dhe e kushtueshme janë pengesa për aktivitetin e ndërmarrësisë. Sipas
Analizës së Bankës Botërore për Ndërmarrjet në vitin 2013 në 135 ekonomi, pronarët e bizneseve
konsiderojnë lidhjen e energjisë elektrike dhe cilësinë e furnizimit me energji elektrike si një nga
pengesat kryesore të aktiviteteve të tyre.
Pavarësisht a janë shërbimet e energjisë të qëndrueshme apo jo, hapi i parë për konsumatorë është
lidhja e re. Analizat e shënimeve për 183 ekonomi sugjerojnë që indikatorët e energjisë mund të
shërbejnë si një pasqyrë e përafërt e performancës së përgjithshme të sektorit të energjisë.
Kohëzgjatja e lart dhe kostoja për të arritur deri tek lidhja e energjisë janë të ndërlidhura me shkallë
të ulët të elektrifikimit. Gjasat janë më të mëdha që procedura shtesë të lidhjes të ketë në ekonomi
ku furnizimi me energji është i dobët si rezultat i humbjeve të mëdha në transmision dhe sistemin e
distributorit.
Procesi i lidhjes rregullohet me shumë ligje dhe rregullore që mbulojnë cilësinë e shërbimit, sigurinë
e përgjithshme, standardet teknike, praktikat e prokurimit dhe instalimet e brendshme. Kjo mbulon
institucionet duke përfshirë shërbimet publike, komunat, agjencitë për testim, agjencitë për
transport, agjencitë rregullator dhe agjencitë përgjegjëse për kontrollin e sigurisë. Të bërit biznes
ofron informata për aspektet rregulluese që mbulojnë lidhjen e energjisë elektrike dhe masat se si
rregulloret dhe institucionet e tilla ndikojnë në biznes gjatë realizimit të një lidhje të re. Të bërit
biznes mund të ndihmojë në identifikimin e ngarkesave në procesin e lidhjes. Çfarë mund të bëjnë
hartuesit e politikave dhe rregullatorët për të lehtësuar hapin e parë.
Megjithatë, efikasiteti i procesit të lidhjes në secilën ekonomi – sipas matjes me hapa, kohë dhe
kosto për të realizuar lidhjen e re – ndërlidhet vetëm me një pjesë të vogël të tërë performancës së
sektorit të energjisë. Për të zbuluar efektin negativ të ndërprerjeve të shpeshta dhe të gjata të
energjisë, Të Bërit Biznes ka shtuar një indeks të ri të qëndrueshmërisë të furnizimit dhe
transparencën e tarifës. Menaxherët kanë parashikuar humbje për shkak të ndërprerjeve në një
mesatare prej 5.1% të shitjes vjetore dhe bizneset në Pakistan kanë raportuar humbje për shkak të
Qeveria e Kosovës Udhëzues Analitik “Sigurimi i Energjisë Elektrike” 9
ndërprerjeve të energjisë deri në 34% të të ardhurave vjetore. Studimet kanë treguar që furnizimi i
dobët i energjisë ndikon negativisht në produktivitetin e firmës dhe investimet që bëjnë ata në
kapacitetin e tyre prodhues. Hulumtimet gjithashtu kanë treguar që kapitali (vendor dhe i huaj) anon
kah vendet që mund të ofrojnë furnizim të qëndrueshëm dhe me çmime konkurruese të energjisë
elektrike.
Ndërprerjet pengojnë gjithë shfrytëzuesit – nga amvisëritë e vogla, tek spitalet dhe fabrikat e mëdha
industriale – dhe ndikojnë ekonominë në përgjithësi. Në shumë instanca, mund të kërkohet një qasje
afatgjatë për të zbutur pasojat negative të infrastrukturës së paqëndrueshme të energjisë siç janë
investimet e konsiderueshme kapitale në rrjetë dhe mirëmbajtja e duhur. Megjithatë, Të bërit biznes
gjen veprime praktike të cilat qeveritë mund të ndërmarrin për të siguruar shërbime më të
qëndrueshme. Me zbatimin e kornizës së fuqishme rregulluese me mbikëqyrje dhe stimulim të
duhur siç janë standardet minimal të cilësisë për ndërprerjet, apo investimi në sisteme të
automatizuara për të identifikuar defektet në rrjetë dhe për të rikthyer shërbimin, Qeveritë mund të
jenë instrumentale për të siguruar furnizim të qëndrueshëm për konsumatorë.
Shërbimet e energjisë elektrike janë në mesin e fushave më të rregulluara të aktivitetit ekonomik
dhe hulumtimi ka treguar që performanca e sektorit në shërbime të infrastrukturës është e lidhur
me cilësinë e institucioneve rregulluese. Një studim që mbulon 29 vende në zhvillim ka treguar që
cilësi e lart e qeverisjes rregulluese është e ndërlidhur me prodhim më të lart të energjisë elektrike
për kokë banori.
Përfundimisht, transparenca e tarifave është e rëndësishme për konsumatorë për të planifikuar
shpenzimet e veta, për të kuptuar më mirë sistemin e kompanisë për faturim dhe për të kontestuar
pagesën nëse është e nevojshme. Bizneset dëshirojnë të dinë paraprakisht për ndryshimet në
shpenzime që të përshtatin ndarjen e resurseve financiare në përputhje me këtë. Në disa ekonomi,
ligji kërkon nga kompanitë të deklarojnë ndryshimet disa cikle të faturimit më herët. Në disa tjera,
rregullatori ndihmon për të siguruar që tarifat të publikohen në media të ndryshme dhe që ofrohen
informata adekuate dhe shënime në mënyrë që konsumatorët të kalkulojnë çmimet e tyre.
D. PRAKTIKAT E MIRA
Në mesin e veçorive më efektive dhe më të zakonshme kanë qenë procedurat e bashkërendimit me
agjenci publike apo brenda kompanisë, rregullimi i profesionit elektrik për të siguruar cilësinë e
instilacionit të brendshëm, për të përmirësuar transparencën e kostos së lidhjes dhe zvogëluar
barrën e depozitës së sigurimit (tabela 1).
Qeveria e Kosovës Udhëzues Analitik “Sigurimi i Energjisë Elektrike” 10
Bashkërendimi i proceseve të aprovimit
Bashkërendimi i aprovimeve nga kompanitë dhe agjencitë tjera publike është një nga mënyrat më
efektive për të zvogëluar vonesat e lidhjes dhe dyfishuar formalitetet. Në Tajvan, Kinë konsumatori
ka disa bashkëveprime me agjenci. Procedurat janë të kufizuara në dorëzimin e aplikacionit,
kompletimi i punëve në lidhje, dhe inspektimi final. Procesi mesatarisht zgjatë 22 ditë. Aty ku
ndodhin vonesat për shkak të agjencive tjera janë tepër burokratike, disa kompani hedhin telashet
administrative tek konsumatorët.
Në mesin e procedurave që më së shpeshti barten tek konsumatori është aplikimi në komunë apo
departamenti për rrugë dhe transport për lejen për gërmim apo përparësi që komuna të shtrijë
kabllot apo telat për lidhje. Konsumatorët që kërkojnë lidhje kalojnë nëpër procedura të tilla në 163
ekonomi. Koha e pritjes shtrihet prej 1 ditë në Nikaragua deri në 60 ditë në República Bolivariana de
Venezuela. Në Tajvan, Kinë kompania dhe administrata lokale e qytetit kanë shqyrtuar proceset e
brendshme administrative dhe kanë përshpejtuar kohën e nevojshme për të fituar lejen e gërmimit
dhe me këtë kanë zvogëluar kohën e lidhjes për 2 ditë. Në Republikën Arabe të Egjiptit
konsumatorët duhet të kontaktojnë 2 agjenci për të fituar lejen e gërmimit: zyrën e qarkut dhe
Qendrën e Shënimeve të Kompanive në Kajro.
Rregullimi i profesionit elektrik
Siguria e instilacioneve të brendshme është një shqetësim jo vetëm për ata që shfrytëzojnë objektin
por për kompani gjithashtu. Instalimet e gabuara të një konsumatori mund të rezultojnë me
ndërprerje të energjisë elektrike që ndikon në konsumatorët e tjerë të lidhur më linjën e njëjtë të
shpërndarjes. Në shumicën e ekonomive, konsumatorët duhet të jenë në përputhje me disa
procedura që kanë për qëllim sigurimin e cilësisë. Por, qasja për të trajtuar çështjet e sigurisë
ndryshon (foto 4).
Disa ekonomi trajtojnë sigurinë duke rregulluar profesionin elektrik, duke krijuar marrëveshje të
qarta të përgjegjësisë për kontraktor elektrik. Në ekonomi siç është Letonia dhe Paraguai, cilësia e
instilacionit të brendshëm është përgjegjësi e kontraktorit elektrik që ka bërë instilacionin. Kompania
Qeveria e Kosovës Udhëzues Analitik “Sigurimi i Energjisë Elektrike” 11
thjeshtë kërkon garancion nga kontraktori elektrik që instilacioni i brendshëm është bërë në
përputhje me standardet në fuqi zakonisht të caktuara nga organet relevante profesionale. Në
Singapor dhe EBA, elektricisti përgjegjës për instalim të brendshëm duhet të jetë i aprovuar dhe
regjistruar në agjencinë relevante që është përgjegjëse për sigurinë e instilacionit elektrik në shtëpi.
Kompania refuzon aplikacionet për lidhje të reja nëse ato përfshijnë një elektricist që nuk është i
regjistruar.
Ekonomitë tjera rregullojnë procesin e lidhjes duke kërkuar nga konsumatorët të bëjnë inspektime
shtesë dhe garancion nga kompania apo agjencitë e jashtme para aprovimit të lidhjes së re. Kjo qasje
rezulton me barrë më të madhe për konsumatorë dhe vonesa më të gjata të mesatares së lidhjes se
sa rregullimi i profesionit elektrik.
Si hapë i parë drejtë krijimit të kornizës mbështetëse institucionale për të siguruar siguri elektrike,
ekonomitë mund të rregullojnë profesionin elektrik. Por prapë se prapë rregullimi i profesionit mund
të mos mjaftojë aty ku standardet profesionale nuk janë të mira dhe nuk ka mjaft profesionistë të
kualifikuar elektrik. Për shembull Afrika e Jugut. Në përpjekjen për të liruar kompanitë nga barra e
inspektimi të instilacionit të brendshëm, qeveria ka bërë elektricistët privat përgjegjës për cilësinë e
instilacionit. Por, mungesa e profesionistëve të kualifikuar elektrik ka shkaktuar probleme. Në
Pakistan, kontraktori elektrik ofron garancion për instilacionin e brendshëm, por kjo nuk është
dëshmuar të jetë mirë për kontrollin e cilësisë së instilacionit. Instalimi i dobët akoma po shkakton
shumë zjarre.
Rreziqe të tilla janë akoma më të mëdha në ekonomi ku mungon kontrolli i duhur i sigurisë. Në
shumë ekonomi, posaçërisht në Lindjen e Afërt dhe Afrikën Veriore dhe rajonet e Saharasë në Afrikë,
instilacioni i brendshëm nuk kontrollohet asnjëherë. Një ekstrem tjetër janë qeveritë që kërkojnë
shumë kontrolle duke ngarkuar barrë të tepërt në konsumatorë që kërkojnë lidhje. Në disa ekonomi,
shumica prej tyre në Evropën Lindore dhe Azinë Qendrore, instilacioni i brendshëm duhet të kalojë 2
kontrolle.
Ngritja e transparencës së kostos së lidhjes dhe proceseve
Lloji i punëve në lidhje mund të dalloj varësisht nga kapaciteti i rrjetit. Nëse kapaciteti është i
përforcuar, mund të nevojitet një lidhje më e ndërlikuar që shpie tek zgjerimi i rrjetit të
shpërndarjes. Investimet kapitale që rezultojnë nga kjo (siç është instalimi i transformatorit të
distributorit) duhet të mbulohet nga konsumatori i ri. Ky obligim, më i zakonshëm tek ekonomitë me
të hyra më të vogla, dukshëm ngrit koston e lidhjes
Kostoja e lidhjes duhet të jetë sa më transparente për të mundësuar që konsumatorët të
kontestojnë ato nëse mendojnë se janë duke paguar më shumë se sa duhet. Ashtu siç bëjnë alokimin
e kostot kompanitë për lidhje të reja ndërmjet atyre konsumatorëve ekzistues dhe prospektiv, ata
gjithashtu duhet të balancojnë shqyrtimet e efikasitetit dhe paanshmërisë ekonomike. Por, shpesh
është e vështirë në praktikë të bëhet dallimi ndërmjet punëve kapitale të nevojshme për lidhjen e
konsumatorëve specifik dhe atyre që kanë nevojë për të akomoduar zhvillimin e parashikuar apo për
të përmirësuar sigurinë apo qëndrueshmërinë e rrjetit të distributorit. Kjo krijon hapësirë që
konsumatorët të paguajnë investimet në rrjetë ku do të përfitojnë edhe konsumatorët tjerë.
Në shumë ekonomi, kostot e lidhjes nuk janë plotësisht transparente. Shpeshherë kompanitë i
prezantojnë konsumatorëve buxhete individuale se sa të ndjekin politikat e kontributit të rregulluara
qartë që kanë për qëllim shpërndarjen e kostos fikse për zgjerimin e rrjetit te disa konsumatorë.
Kostoja zakonisht mund të ndahet në 2 kategori: tarifa e lidhjes e rregulluar qartë bazuar në
Qeveria e Kosovës Udhëzues Analitik “Sigurimi i Energjisë Elektrike” 12
formulën apo e caktuar si çmim fiks; dhe kostoja variabile për lidhje që llogaritë punën dhe
materialin e duhur.
Islanda dhe Kili janë në mesin e atyre që ofrojnë tarifa të qarta. Për një lidhje prej 140-kilovolt-amper
(kVA) në analizën e rastit, kostoja është fikse dhe e bazuar në mesataren për projekte të ngjashme
në rrethinë. Informatat për tarifat janë gjithashtu më të qasshme në ekonomi me të të hyra më të
larat – në rregullore, në faqe elektronike, apo përmes broshurave apo tabelë në zyrën për shërbime
me konsumatorë.
Kapaciteti i ulët i rrjetit nuk nënkupton
domosdoshmërish kosto të lart për konsumator. Aty
ku lidhja e re kërkon instalim më të komplikuar që
nënkupton instalimin e transformatorit të
distributorit, kompanitë mund të rregullojë koston që
konsumatori duhet të paguaj. Në Papua Guinea e Re
konsumatori fillimisht paguan koston e ndërlidhur me
zgjerimin e rrjetit për lidhje të re, por kompania më
pas kompenson konsumatorin për këto shpenzime
përmes zbritjeve në fatura të rrymës.
Qeveria e Kosovës Udhëzues Analitik “Sigurimi i Energjisë Elektrike” 13
Kompanitë efikase e bëjnë më të lehtë që konsumatorët të gjejnë atë çfarë duhet të dinë. Ata
postojnë të gjitha informatat e nevojshme për procedurat dhe dokumentet për lidhje të re në faqen
e tyre elektronike, në zyrën e tyre apo në zyra tjera publike. Ata gjithashtu postojnë standardet e
performancës siç është kohëzgjatja. Kompanitë në OBZHE në ekonomi me të hyra të larta dhe në
Evropën Lindore dhe Azinë Qendrore e bëjnë më të lehtë për konsumatorë të gjejnë informatat për
tarifat e lidhjes se sa tjerët në rajone tjera. Në Francë, kompania e distributorit ERDF ka dokumentin
e detajuar në faqen e vet elektronike që përshkruan skema të ndryshme të lidhjes dhe formulat e
përdorura për të kalkuluar koston e lidhjes. Disa kompani shkojnë më tutje thjeshtë duke qarkulluar
tarifat ekzistuese të energjisë elektrike në një zonë. Kompania në Brunei shfrytëzon një qasje
bashkëvepruese për të nxitur sjellje kursyese të energjisë tek konsumatorët e vet. Konsumatori
mund të krijoj një model të konsumimit të energjisë në shtëpi duke kontrolluar numrin e pajisjeve që
përdoren njëkohësisht dhe kohëzgjatjen e përdorimit. Përpos promovimit të të kuptuarit të faturave
të rrymës, këto mjete ndihmojnë në analizimin e shfrytëzimit të energjisë elektrike dhe të zbuloj se
ku mund të kontrollohet në mënyrë të efikase.
Zvogëlimi i barrës së depozitës së sigurimit
Kompanitë në 91 prej 189 ekonomi të analizuara në 2014/2015 ngarkojnë konsumatorët me
depozitë të sigurimit si garancion për mos-pagesa të faturave të rrymës. Depozita i sigurimit janë
veçanërisht të zakonshme në Amerikën Latine dhe Karaibe dhe në Afrikën nën Sahara. Mesatarja
është $9,750 deri në $40,000 në Bahama.
Pasi që shumica e kompanive mbajnë depozitën deri në
fund të kontratës dhe e kthejnë pa kamatë, kjo kërkesë
mund të paraqet barrë të konsiderueshme financiare për
bizneset e vogla dhe të mesme posaçërisht ato që kanë
pengesa kreditore. Në Republikën e Afrikës Qendrore, një
kompani e mesme i aprovon kompanisë nj kredi pa
kamatë të barabartë me 1,425% të të hyrave për kokë
banori – dhe ndërkohë është e parandaluar nga
shfrytëzimi më produktiv i parave. Pasi që depozita i
sigurimit duhet të mbrojë kompanitë kundër rrezikut nga
mos-pagesa, nuk është befasi që gjasat janë më të mëdha
që të ngarkohen më shumë në ekonomi ku kompanitë nuk
mund të mbështeten në sistemin gjyqësorë dhe të
frikohen që kontratat mund të zbatohen vetëm me
vonesa të konsiderueshme. Por, kompanitë mund të
caktojnë depozitë të sigurimit jo vetëm për të mbrojtur
veten nga humbjet financiare të shkaktuara nga
konsumatorë delinkuent; ata mund të joshen të bëjnë
këtë për të përmirësuar qarkullimin e parasë gjithashtu.
Analiza e mostrave të 24 kompanive në Afrikën e nën-
Saharasë ka zbuluar që ata me shkallë më të ulët të
rikthimit të kostos kanë gjasa më të mëdha të caktojnë
depozitë të sigurimit. (foto 8).
Aty ku shqyrtimet e qarkullimit të parasë nuk janë motivim për caktim të depozitës së sigurimit, por
kompanitë akoma ndihen që duhet të mbështeten në ato për të eliminuar mos-pagesat, ato së paku
Qeveria e Kosovës Udhëzues Analitik “Sigurimi i Energjisë Elektrike” 14
duhet të shqyrtojnë zvogëlimin e barrës financiare që depozita i sigurimit paraqet për konsumatorë.
Një fillim do të ishte të kthehet depozita pas 1 apo 2 viteve dhe jo në fund të kontratës së lidhjes.
Kthimi i depozitës me kamatë është një rrugë që tashmë disa kompani ndjekin. Në 19 ekonomi
kompanitë kanë lejuar që konsumatorët të rregullojnë depozitën e sigurimit me garancion bankar
apo obligacion se sa të depozitojnë tërë shumën kompanisë. Kostoja e shërbimit si garancion bankar
zakonisht është më e vogël se kamata që konsumatori do të humb në depozitë. Më e rëndësishme,
garancioni bankar mundëson që konsumatori të ruaj kontrollin e aseteve financiare dhe të
përmirësoj qarkullimin e parasë.
Implementimi i sistemeve të automatizuara për monitorim të ndërprerjes dhe rikthim të shërbimit
Ndryshimet pozitive në cilësinë e furnizimit me energji elektrike më së miri arrihen me investime të
konsiderueshme dhe qasje afatgjatë që synon
humbjen në transmision dhe kapacitet jo adekuat të
prodhimit. Trajtimi i këtyre çështjeve shpeshherë
është jashtë kontrolli të kompanisë. Megjithatë,
kompanitë kanë mjete praktike në dispozicion për të
trajtuar burimin e rënies së energjisë dhe rikthim të
shërbimit kur të ndodh ndërprerja.
Pavarësisht a janë ndërprerjet të planifikuara apo jo,
shpejtësia dhe shpeshtësia e rikthimit të energjisë
në masë të madhe varet nga lloji i sistemit të
kontrollit dhe mjeteve në dispozicion të distributorit.
Qasja tradicionale për rikthim të energjisë që
përdoret nga shumë kompani është përmes dërgimit
të ekipeve në vendin e ngjarjes pas telefonatë së
konsumatorit. Kjo mund të zgjatë disa orë varësisht
se sa shpejt konsumatori lajmëron ndërprerjen dhe
ekipi i mirëmbajtjes të gjej dhe zgjidh problemin.
Orët pa energji elektrike paraqesin rrezik financiar
për bizneset në formë të dëmeve në pajisje dhe
inventar dhe prishjeve. Në vend se të mbështeten në
qendrat e thirrjeve për të gjurmuar ndërprerjet,
kompanitë mund të zvogëlojnë kohën e rikthimit të
energjisë dhe prishjet e pajisjeve përmes sistemit
elektronik siç është SCADA (Supervisory Control and Data Acquisition – Kontrolli, Mbikëqyrja dhe
Grumbullimi i Shënimeve) dhe IMS (Incidence Management System – Sistemi për Menaxhim të
Incidenteve).Një sistem bashkëkohor SCADA është një nga zgjidhjet më ekonomike që ndihmon
kompanitë në rritjen e qëndrueshmërisë përmes automatizimit por gjithashtu ndihmon në
zvogëlimin e kostos dhe mundëson zbulimin e fushave problematike dhe adresimin e tyre në mënyrë
automatike dhe nga largësia.
Të bërit biznes zbulon që në 119 ekonomi, kompanitë kanë arritur të përfitojnë nga këto sisteme të
automatizuara për mbikëqyrjen e ndërprerjeve të energjisë elektrike dhe në 124 ekonomi kanë
përdorë sisteme të tilla për rikthim të shërbimit që iu mundësonte të ofrojnë shërbim më të
besueshëm për konsumatorët.
Qeveria e Kosovës Udhëzues Analitik “Sigurimi i Energjisë Elektrike” 15
Përmirësimi i transparencës dhe qasshmëria e tarifave ekzistuese dhe të reja
Çmimet efikase janë qenësore për një sektorë të energjisë që funksionon mirë. Kompanitë duhet të
kenë mundësi të mbulojnë koston dhe të fitojnë përmes tarifave të arsyeshme për konsumatorët e
tyre. Njëkohësisht, sektori privat ka parasysh koston e energjisë elektrike gjatë vendimeve për
investim, shpeshherë duke implementuar masa për energji efikase që synojnë kontrollimin e kostos
së energjisë në operacionet biznesore. Tarifat si dhe ndryshimet në to duhet të jenë të komunikuara
tek shfrytëzuesi në mënyrë transparente. Ato mund të komunikohen tek konsumatorët përmes
internetit, mediave të shtypura, broshurave në zyrën e kompanisë, dëgjimeve publike etj. Kjo është e
rëndësishme në mënyrë që konsumatori të ketë mundësi të planifikojë shpenzimet, të kuptoj më
mirë sistemin e faturimit të kompanisë si dhe të ketë mundësi të kontestojë pagesën nëse është e
nevojshme. Bizneset duan të dinë paraprakisht ndryshimet në shpenzime që të përshtatin ndarjet
financiare në përputhje me këtë. Në disa vende, ligji kërkon nga kompanitë të shpallin ndryshimet
disa cikla të faturimit më herët. Në disa tjera, rregullatori ndihmon që tarifat të publikohen në media
të ndryshme dhe që ofrohen informata adekuate në mënyrë që konsumatorët të kalkulojnë çmimet
e veta. Në Pakistan për shembull konsumatori është i informuar nëse rregullatori ka konsultime për
ndryshimet e mundshme të tarifave.
Caktimi i pengesave financiare për të kufizuar ndërprerjet
Shumë ekonomi kanë caktuar kornizë të fuqishme rregulluese me mbikëqyrje dhe nxitje të duhur për
të përmirësuar qëndrueshmërinë e furnizimit. Rregullatorët në disa vende hartojnë strategji për të
zvogëluar ndërprerjet duke caktuar kufirin e shpeshtësisë dhe kohëzgjatjes së ndërprerjes dhe duke
kërkuar nga kompania të paguaj kompensim për konsumatorët nëse tejkalojnë këtë kufi. Në Bolivi,
rregullatori cakton zbritje tarifore për konsumatorë nëse cilësia e furnizimit nuk përmbush
standardet e caktuara nga rregullatori. Si alternativë, rregullatori mund të caktojë gjobë kompanisë.
Për shembull, në Turqi, rregullatori mund të ndëshkojë kompaninë nëse ndërprerja ndodh pa
paralajmërim të konsumatorëve. Në 65 ekonomi ku ka mbikëqyrje të pavarur, kompanitë e
shpërndarjes kompensojnë konsumatorët apo duhet të paguajnë gjoba nëse ndërprerja tejkalon
kufirin e caktuar nga rregullatori. Madhësia e ndëshkimeve ndryshon sipas vendeve. Por ato që kanë
mekanizma të tillë kishin 14 ndërprerje mesatarisht në vitin 2014 me kohëzgjatje prej 30 orë kurse
ekonomitë që nuk kishin pengesa financiare për kufizim të ndërprerjes kishin pesë herë më shumë
ndërprerje me kohëzgjatje dhjetë herë më të madhe.
Njoftimi për konsumatorë para ndërprerjes së planifikuar
Konsumatorët mund të planifikojnë në lidhje me ndërprerjet dhe të zvogëlojnë humbjet nëse
njoftohen paraprakisht për ndërprerjen. Shume kompani njoftojnë konsumatorët e tyre në lidhje me
kohën dhe kohëzgjatjen e ndërprerjes së planifikuar; është e zakonshme që lajmërimi për ndërprerje
të bëhet në televizion, në gazeta apo media sociale. Disa kompani madje njoftojnë konsumatorët
personalisht përmes njoftimit me postë si në Zvicër apo madje përmes telefonit për konsumatorë
me kapacitet më të madh të parapaguar si në Arabinë Saudite. Gjithashtu, në Botsvana dhe Liban ku
ndërprerjet janë të shpeshta për shkak të ngarkesës, kompanitë publikojnë në faqen elektronike
orarin e ndërprerjes që përditësohet rregullisht.
Qeveria e Kosovës Udhëzues Analitik “Sigurimi i Energjisë Elektrike” 16
E. KORRELACIONI I TË BËRIT BIZNES ME REZULTATE EKONOMIKE DHE TË QEVERISJES
Performanca e të bërit biznes është e lidhur pozitivisht me rezultate tjera ekonomike që janë në
mesin e prioriteteve të Qeverisë së Kosovës.
Klasifikim i TBB
2016
Mesatarja e të
hyrave
nacionale bruto
për kokë banori
(BB 2015)
Formacioni i ri i
biznesit për
1000 qytetarë
(BB 2015)
Indeksi i
klasifikimit të
perceptimit të
korrupsionit
(TI 2014)
Përfshirja e
qytetarëve në
hartimin e
rregullave
(BB 2015)
1 – 25 $38,799 7.23 22 4.91
26 - 50 $23,381 3.74 55 4.24
51 - 75 $15,802 3.22 71 2.80
76 - 100 $11,739 2.14 90 1.57
101 - 125 $8,179 1.32 87 1.06
126 - 150 $2,560 0.66 116 1.04
151 - 189 $2,672 1.00 137 0.51
F. PERFORMANCA E KOSOVËS NË TË BËRIT BIZNES PËR SIGURIMIN E ENERGJISË ELEKTRIKE
Kosova Më së miri në
botë Më së miri
në BE Më së keqi në
BE Masa Klasifikimi
Sigurimi i energjisë elektrike
124 1 (Rep. e Koresë)
3 (Gjermania)
133 (Rumunia)
Procedurat (numri) 7 156 3 (1 – 14 vende)
3 (1 – 2 vende)
8 (178 – Rumunia)
Kohëzgjatja (ditë) 46.0 33 18.0 (1 – 2
vende) 23 (6 -
Gjermania) 252 (183 – Hungaria)
Kostoja (% të hyrave për kokë banori)
788.5% 125 0.0% (1 – Japonia)
19.5% (10 – Polonia
573.7% (111 – Rumunia)
Besueshmëria e furnizimit dhe transparenca e indeksit të tarifës (0-8)
2.0 114 8.0 (1 – 18
vende) 8.0 (1 – 12
vende) 5.0 (71 - 4
vende)
Qeveria e Kosovës Udhëzues Analitik “Sigurimi i Energjisë Elektrike” 17
G. PROCESI I DETAJUAR I KOSOVËS – TË BËRIT BIZNES 2016 SIGURIMI I ENERGJISË ELEKTRIKE
Indeksi / Pyetje Përgjigje
Besueshmëria e furnizimit dhe transparenca e indeksit të tarifës (0-8) 2.0
Gjithsej kohëzgjatja dhe shpeshtësia e ndërprerjeve për konsumatorë në vit (0-3) 0.0
Indeksi i mesatares së kohëzgjatjes së ndërprerjes në sistem (IMKNS) 67.0
Indeksi i mesatares së shpeshtësisë së ndërprerjes në sistem (IMShNS) 27.0
Mekanizmat për monitorim të ndërprerjeve (0-1) 0.0
A përdorë distributori instrumente të automatizuara për monitorim të ndërprerjeve? Jo
Mekanizmat për rikthimin e shërbimit (0-1) 0.0
A përdorë distributori instrumente të automatizuara për rikthim të shërbimit? Jo
Monitorim i rregullatorit (0-1) 1.0
A bën rregullatori – d.m.th. një subjekt i ndarë nga furnizuesi – monitorimin e performancës së furnizuesit për besueshmërinë e furnizimit?
Po
Pengesa financiare që synojnë kufizimin e ndërprerjeve (0-1) 0.0
A paguan kompensim furnizuesi ndaj konsumatorëve apo ballafaqohet me ndëshkime nga rregullatori (apo dyja) nëse ndërprerja e tejkalon një kufi të caktuar?
Jo
Komunikimi i tarifave dhe ndryshimeve tarifore (0-1) 1.0
A janë tarifat efektive në dispozicion on-line? Po
Vegëza tek faqja elektronike, nëse është në dispozicion on-line www.kesco-energy.com
A njoftohen konsumatorët për ndryshimet tarifore para ciklit të faturimit? Po
Përgjigje
Çmimi i energjisë elektrike (centë amerikan për kWh) 16.3
Qeveria e Kosovës Udhëzues Analitik “Sigurimi i Energjisë Elektrike” 18
Shënim: Nëse kohëzgjatja dhe shpeshtësia e ndërprerjes është 100 apo më pak, ekonomia do të përfitojë nga besueshmëria e furnizimit dhe transparenca e indeksit të tarifës. Nëse kohëzgjatja dhe shpeshtësia e ndërprerjes nuk është në dispozicion, apo është përmbi 100, ekonomia nuk do të përfitojë në indeks.
H. ANALIZA E REFORMËS DHE FORMULARËT E PLANIFIKIMIT
1. Tabelat e Reformave #1: Validimi ose Korrigjimi i Informatave Ekzistuese
Nr. Procedura Kohëzgjatja e përfundimit
Kostoja e Ndërlidhur
Informata e Saktë (P/J)
Korrigjimet
1
Dorëzimi i aplikacionit tek Distributori i Energjisë Elektrike në Kosovë dhe Kompania e Furnizimit (KEDS) dhe pritja e udhëzimeve teknike
Agjencia: KEDS Aplikuesit duhet të aplikojnë personalisht. Formularët janë në dispozicion në internet. Aplikacionit duhet bashkëngjitur dokumentet në vijim: planin elektrik, lejen e ndërtimit, faturat që tregojnë prejardhjen e materialit. Ata gjithashtu duhet të shpjegojnë nevojën e ngarkesës dhe të arsyetojnë nevojën për ngarkesën e kërkuar. Pas vizitës (shih procedurën më poshtë) dhe pasi aplikuesi të bëjë pagesën, punonjësit e KEDS-it do të përgatisin dokumentin e Aprovimit Teknik dhe do të lëshojnë faturën. Ky dokument shpjegon hapat e mëtutjeshëm dhe ofron udhëzimet për punët në lidhjen për kontraktorin elektrik. Kontraktori elektrik do të udhëheq punët nën mbikëqyrjen e KEDS-it.
14 ditë kalendarike
EUR 3,140
Qeveria e Kosovës Udhëzues Analitik “Sigurimi i Energjisë Elektrike” 19
*2
Pranimi i inspektimi të jashtëm nga KEDS
Agjencia: KEDS Inspektori viziton pronën dhe vlerëson shpenzimet e lidhjes. Aplikuesi duhet të pret afërsisht një javë pas dorëzimit të aplikacionit. Dikush nga ana e aplikuesit duhet të jetë i pranishëm gjatë inspektimit.
7 ditë kalendarike
EUR 0
3
Leja komunale për gërmim
Agjencia: Komuna Konsumatori merr lejen për gërmim të lëshuar nga Komuna e Prishtinës. KEDS do të merr lejen vetëm për projekte të mëdha siç janë fabrikat. Komuna e Prishtinës cakton tarifën prej 3 € për metër, sipas procedurave të fundit për lëshimin e lejeve për projekte të planifikuara në Komunën e Prishtinës.
3 ditë kalendarike
EUR 30
4
Pritja e përfundimit të punëve të jashtme nga kontraktori privat elektrik
Agjencia: Kontraktori Elektrik Kontraktori i licencuar elektrik do të blejë materialin e duhur për lidhje që merr 1-3 javë. Të gjitha punimet në lidhje do të kryhen nga kontraktori elektrik nën mbikëqyrjen e KEDS-it. Orën ofron KEDS. Punët zgjasin 2 deri 4 javë. Kërkohet instalimi i transformatorit.
24 ditë kalendarike
EUR 21000
*5 Pranimi i punëve të inspektimit dhe pajisjeve të blera nga furnizuesi
2 ditë kalendarike
EUR 0
Qeveria e Kosovës Udhëzues Analitik “Sigurimi i Energjisë Elektrike” 20
Agjencia: KEDS KEDS do të bëjë dy inspektime të punëve pasi kontraktori elektrik të përfundoj gjysmën e punës dhe në fund. Njëkohësisht, pas blerjes së materialit për lidhje të jashtëm, KEDS do të verifikoj autenticitetin e materialit në këtë inspektim.
6
Pranimi i inspektimit të punës së kryer nga furnizuesi dhe nënshkrimi i kontratës për furnizim
Agjencia: KEDS Pas përfundimit të punës, kontraktori parashtron kërkesën për inspektim në terren. KEDS dërgon ekipin për inspektim të fundit. Nëse nuk ka ndonjë problem, lëshohet urdhri për lidhje. Klienti do të përfundoj procedurën e kontratës për furnizim me KEDS në Divizionin e Furnizimit para instalimit të orës.
2 ditë kalendarike
EUR 0
7
Pranimi i instalimit të orës dhe qarkullimit të rrymës
Agjencia: KEDS Pas inspektimit të fundit, ekipi i orës do të vijë në vend që të instaloj dhe plomboj orën dhe fillon qarkullimi i rrymës.
3 ditë kalendarike
EUR 0
* Ndodh njëkohësisht me procedurë tjetër.
Qeveria e Kosovës Udhëzues Analitik “Sigurimi i Energjisë Elektrike” 21
Indeks / Pyetje Përgjigje Informata e Saktë
(P/J) Korrigjime
Besueshmëria e furnizimit dhe transparenca e indeksit të tarifës (0-8)
2.0
Gjithsej kohëzgjatja dhe shpeshtësia e ndërprerjeve për konsumatorë në vit (0-3)
0.0
Indeksi i mesatares së kohëzgjatjes së ndërprerjes në sistem (IMKNS)
67.0
Indeksi i mesatares së shpeshtësisë së ndërprerjes në sistem (IMShNS)
27.0
Mekanizmat për monitorim të ndërprerjeve (0-1) 0.0
A përdorë distributori instrumente të automatizuara për monitorim të ndërprerjeve?
Jo
Mekanizmat për rikthimin e shërbimit (0-1) 0.0
A përdorë distributori instrumente të automatizuara për rikthim të shërbimit?
Jo
Monitorim i rregullatorit (0-1) 1.0
A bën rregullatori – d.m.th. një subjekt i ndarë nga furnizuesi – monitorimin e performancës së furnizuesit për besueshmërinë e furnizimit?
Po
Pengesa financiare që synojnë kufizimin e ndërprerjeve (0-1) 0.0
A paguan kompensim furnizuesi ndaj konsumatorëve apo ballafaqohet me ndëshkime nga rregullatori (apo dyja) nëse
ndërprerja e tejkalon një kufi të caktuar? Jo
Komunikimi i tarifave dhe ndryshimeve tarifore (0-1) 1.0
A janë tarifat efektive në dispozicion on-line? Po
Qeveria e Kosovës Udhëzues Analitik “Sigurimi i Energjisë Elektrike” 22
Vegëza tek faqja elektronike, nëse është në dispozicion on-line
www.kesco-energy.com
A njoftohen konsumatorët për ndryshimet tarifore para ciklit të faturimit?
Po
Përgjigje Informata e Saktë (P/J)
Korrigjime
Çmimi i energjisë elektrike (centë amerikan për kWh)
16.3
Shënim: Nëse kohëzgjatja dhe shpeshtësia e ndërprerjes është 100 apo më pak, ekonomia do të përfitojë nga besueshmëria e furnizimit dhe transparenca e indeksit të tarifës Nëse kohëzgjatja dhe shpeshtësia e ndërprerjes nuk është në dispozicion, apo është përmbi 100, ekonomia nuk do të përfitojë në indeks..
2. Tabela e Reformave #2: Përmirësime në procesin ekzistues
Nr. Procedura Kohëzgjatja Kostoja e
Ndërlidhur Organi
Ekzekutues Baza Ligjore apo
Operacionale
Reforma që duhet bërë
(p.sh. Eliminimi, Efikasitet,
Asnjë Ndryshim)
Mekanizmi për t’u
reformuar: (L)igji,
(R)regullore, (P)ërmirësim operacional)
Kohëzgjatja e reformës:
(S)hkurt, (M)esatare
(L)art)1
1 Dorëzimi i aplikacionit tek Distributori i Energjisë Elektrike në Kosovë dhe
14 ditë kalendarike
EUR 3,140
1 Shkurt = reforma e implementuar dhe validuar deri më 31 maj 2016. Mesatare = reforma e implementuar dhe validuar deri më 31 maj 2017. Lart = reforma e
implementuar dhe validuar pas 1 qershori 2017.
Qeveria e Kosovës Udhëzues Analitik “Sigurimi i Energjisë Elektrike” 23
Kompania e Furnizimit (KEDS) dhe pritja e udhëzimeve teknike
Agjencia: KEDS Aplikuesit duhet të aplikojnë personalisht. Formularët janë në dispozicion në internet. Aplikacionit duhet bashkëngjitur dokumentet në vijim: planin elektrik, lejen e ndërtimit, faturat që tregojnë prejardhjen e materialit. Ata gjithashtu duhet të shpjegojnë nevojën e ngarkesës dhe të arsyetojnë nevojën për ngarkesën e kërkuar. Pas vizitës (shih procedurën më poshtë) dhe pasi aplikuesi të bëjë pagesën, punonjësit e KEDS-it do të përgatisin dokumentin e Aprovimit Teknik dhe do të lëshojnë faturën. Ky dokument shpjegon hapat e mëtutjeshëm dhe ofron udhëzimet për punët në lidhje për kontraktorin
Qeveria e Kosovës Udhëzues Analitik “Sigurimi i Energjisë Elektrike” 24
elektrik. Kontraktori elektrik do të udhëheq punët nën mbikëqyrjen e KEDS-it.
*2
Pranimi i inspektimi të jashtëm nga KEDS
Agjencia: KEDS Inspektori viziton pronën dhe vlerëson shpenzimet e lidhjes. Aplikuesi duhet të pret afërsisht një javë pas dorëzimit të aplikacionit. Dikush nga ana e aplikuesit duhet të jetë i pranishëm gjatë inspektimit.
7 ditë kalendarike
EUR 0
3
Leja komunale për gërmim
Agjencia: Komuna Konsumatori merr lejen për gërmim të lëshuar nga Komuna e Prishtinës. KEDS do të merr lejen vetëm për projekte të mëdha siç janë fabrikat. Komuna e Prishtinës cakton tarifën prej 3 € për metër, sipas procedurave të fundit për lëshimin e lejeve për projekte të
3 ditë kalendarike
EUR 30
Qeveria e Kosovës Udhëzues Analitik “Sigurimi i Energjisë Elektrike” 25
planifikuara në Komunën e Prishtinës.
4
Pritja e përfundimit të punëve të jashtme nga kontraktori privat elektrik
Agjencia: Kontraktori Elektrik Kontraktori i licencuar elektrik do të blejë materialin e duhur për lidhje që merr 1-3 javë. Të gjitha punimet në lidhje do të kryhen nga kontraktori elektrik nën mbikëqyrjen e KEDS-it. Orën ofron KEDS. Punët zgjasin 2 deri 4 javë. Kërkohet instalimi i transformatorit.
24 ditë kalendarike
EUR 21000
*5
Pranimi i punëve të inspektimit dhe pajisjeve të blera nga furnizuesi
Agjencia: KEDS KEDS do të bëjë dy inspektime të punëve pasi kontraktori elektrik të përfundoj gjysmën e punës dhe në fund. Njëkohësisht, pas blerjes së materialit
2 ditë kalendarike
EUR 0
Qeveria e Kosovës Udhëzues Analitik “Sigurimi i Energjisë Elektrike” 26
për lidhje të jashtëm, KEDS do të verifikoj autenticitetin e materialit në këtë inspektim.
6
Pranimi i inspektimit të punës së kryer nga furnizuesi dhe nënshkrimi i kontratës për furnizim
Agjencia: KEDS Pas përfundimit të punës, kontraktori parashtron kërkesën për inspektim në terren. KEDS dërgon ekipin për inspektim të fundit. Nëse nuk ka ndonjë problem, lëshohet urdhri për lidhje. Klienti do të përfundoj procedurën e kontratës për furnizim me KEDS në Divizionin e Furnizimit para instalimit të orës.
2 ditë kalendarike
EUR 0
7
Pranimi i instalimit të orës dhe qarkullimit të rrymës
Agjencia: KEDS Pas inspektimit të fundit, ekipi i orës do të vijë në vend që të instaloj dhe
3 ditë kalendarike
EUR 0
Qeveria e Kosovës Udhëzues Analitik “Sigurimi i Energjisë Elektrike” 27
plomboj orën dhe fillon qarkullimi i rrymës.
* Ndodh njëkohësisht me një procedurë tjetër.
Indeks / Pyetje Përgjigje Organi
Ekzekutues
Baza ligjore ose
operacionale
Reforma që duhet bërë
(p.sh. Eliminimi, Efikasitet, Asnjë
Ndryshim)
Mekanizmi për t’u reformuar: (L)igji,
(R)regullore, (P)ërmirësim operacional)
Kohëzgjatja e reformës: (S)hkurt,
(M)esatare (L)art)2
Besueshmëria e furnizimit dhe transparenca e indeksit të tarifës (0-8)
2.0
Gjithsej kohëzgjatja dhe shpeshtësia e ndërprerjeve për konsumatorë në vit (0-3)
0.0
Indeksi i mesatares së kohëzgjatjes së ndërprerjes në sistem (IMKNS)
67.0
Indeksi i mesatares së shpeshtësisë së ndërprerjes në sistem (IMShNS)
27.0
Mekanizmat për monitorim të ndërprerjeve (0-1)
0.0
A përdorë distributori instrumente të automatizuara për monitorim të ndërprerjeve?
Jo
Mekanizmat për rikthimin e shërbimit (0-1)
0.0
2 Shkurt = reforma e implementuar dhe validuar deri më 31 maj 2016. Mesatare = reforma e implementuar dhe validuar deri më 31 maj 2017. Lart = reforma e
implementuar dhe validuar pas 1 qershori 2017.
Qeveria e Kosovës Udhëzues Analitik “Sigurimi i Energjisë Elektrike” 28
A përdorë distributori instrumente të automatizuara për rikthim të shërbimit?
Jo
Monitorim i rregullatorit (0-1) 1.0
A bën rregullatori – d.m.th. një subjekt i ndarë nga furnizuesi – monitorimin e performancës së furnizuesit për besueshmërinë e furnizimit?
Po
Pengesa financiare që synojnë kufizimin e ndërprerjeve (0-1)
0.0
A paguan kompensim furnizuesi ndaj konsumatorëve apo
ballafaqohet me ndëshkime nga rregullatori (apo dyja) nëse
ndërprerja e tejkalon një kufi të caktuar?
Jo
Komunikimi i tarifave dhe ndryshimeve tarifore (0-1)
1.0
A janë tarifat efektive në dispozicion on-line?
Po
Vegëza tek faqja elektronike, nëse është në dispozicion on-line
www.kesco-energy.com
A njoftohen konsumatorët për ndryshimet tarifore para ciklit të faturimit?
Po
Qeveria e Kosovës Udhëzues Analitik “Sigurimi i Energjisë Elektrike” 29
Përgjigje
Organi Ekzekutues
Baza ligjore ose operacionale
Reforma që duhet bërë (p.sh. Eliminimi,
Efikasitet, Asnjë Ndryshim)
Mekanizmi për t’u reformuar: (L)igji,
(R)regullore, (P)ërmirësim operacional)
Kohëzgjatja e reformës: (S)hkurt, (M)esatare (L)art)3
Çmimi i energjisë elektrike (centë
amerikan për kWh) 16.3
Shënim: Nëse kohëzgjatja dhe shpeshtësia e ndërprerjes është 100 apo më pak, ekonomia do të përfitojë nga besueshmëria e furnizimit dhe transparenca e indeksit të tarifës Nëse kohëzgjatja dhe shpeshtësia e ndërprerjes nuk është në dispozicion, apo është përmbi 100, ekonomia nuk do të përfitojë në indeks.
3 Shkurt = reforma e implementuar dhe validuar deri më 31 maj 2016. Mesatare = reforma e implementuar dhe validuar deri më 31 maj 2017. Lart = reforma e
implementuar dhe validuar pas 1 qershori 2017.
Qeveria e Kosovës Udhëzues Analitik “Sigurimi i Energjisë Elektrike” 30
3. Tabela e Reformave #3: Inventari i Organeve Plotësuese të Përfshira në Proces
Nr. Organ qeveritar apo jo-qeveritar
Numër
1
2
3
4
5
6
7
8
9
10
Qeveria e Kosovës Udhëzues Analitik “Sigurimi i Energjisë Elektrike” 31
I. SHTOJCA I: BANKA BOTËRORE REFORMAT E RËNDËSISHME 2008 - 2016
Të bërit biznes ka regjistruar 22 reforma që lehtësojnë qasjen tek
energjia elektrike në 2014/15.
Zvogëlimi i vonesave kohore për të realizuar një hapë të caktuar në
procesin e një lidhje të re ishte një veçori e zakonshme në shumicën
e reformave. Për shembull Togo ndërmori disa iniciativa për të
përshpejtuar lidhje të reje elektrike (foto 1). Kompania elektrike në
Togo, CEET krijoi një Dritare të Vetme që specializon procedimin e
aplikacioneve për klientë komercial. Ky sistem i ri përshpejtoi
procedimin e dokumenteve dhe në masë të dukshme zvogëloi
numrin e ditëve të nevojshme për të qasur tek energjia elektrike.
Për të zvogëluar akoma më tej kohën e nevojshme për lidhje të re
elektrike, Togo caktoi afate ligjore të cilat furnizuesi duhet të
përmbush gjatë procedimit të aplikacioneve të reja dhe ofrimit të
vlerësimeve për lidhje. Për të përmbushur qëllimet kohore.
Furnizuesi ka angazhuar më shumë inxhinier në 2014/15 dhe ka
përmirësuar komunikimin me konsumatorë. Specifikisht, filloi të
publikojë informatat në internet dhe të shpërndajë fletushka që
theksojnë kërkesat e duhura dhe dokumentet që duhet ofruar kur
të aplikohet për një lidhje të re. Si rezultat i reformave të fundit,
është zvogëluar numri i aplikacioneve jo komplete dhe të pa proceduara. Masat rregulluese në Togo kanë zvogëluar numrin e bashkëveprimeve ndërmjet
CEET dhe konsumatorëve të vet gjatë aplikimit për një lidhje të re elektrike. Tani konsumatorët në një vend paguajnë tarifat për lidhje, depozita të sigurimit
dhe tarifat për kontrata për parapagim. Tani punët e jashtme dhe instalimi i orës bëhen përmes një bashkëveprimi me furnizues.
Ngjashëm, në Indi, Federatën Ruse dhe Senegal, furnizuesit elektrik kanë zvogëluar kohën e lidhjes duke eliminuar inspektime të tepërta dhe procese të
brendshme. Duke angazhuar më shumë punëtorë, furnizuesi në Senegal ka shkurtuar kohën e duhur për të shqyrtuar aplikacionet dhe për analiza teknike.
Ai gjithashtu ka kufizuar numrin e paraqitjeve personale në zyrat e furnizuesit pas inspektimeve të punëve të jashtme. Gjithashtu, në bashkëpunim me
ministrinë e transportit, furnizuesi ka shkurtuar kohën e duhur për leje për gërmim.
Foto 1- Togo ka zvogëluar kohën e nevojshme për një lidhje elektrike për një të tretën
Qeveria e Kosovës Udhëzues Analitik “Sigurimi i Energjisë Elektrike” 32
Në dhjetor 2014, furnizuesi në Botsvana ka filluar me zbatimin e afateve të ofrimit të shërbimit brenda ekipit për shërbime për konsumator që shkurtoi
kohën për t’u lidhur në energji elektrike prej 121 në 77 ditë. Gjithashtu, furnizuesi filloi të ruaj të gatshëm transformator që shkurtoi akoma më shumë
kohën për të importuar transformator.
Ekonomitë tjera kanë lehtësuar procesin e lidhjes duke eliminuar kërkesa të shumta për aprovim. Për shembull, qeveria e Mjanmarit ka shkurtuar dukshëm
kohën për të ofruar lidhje të ri të energjisë elektrike në Jangon duke eliminuar nevojën që ministria e energjisë elektrike të lëshojë aprovimin në nivel
nacional për secilën kërkesë për lidhje. Paraprakisht, aplikacionet për lidhje është dashur të aprovohen në nivel të qarkut, nivel të qytetit, dhe nivel të
shtetit. Në nivel të shtetit, Komisioni Ekzekutiv është takuar një herë në javë për të vendosur për kërkesa të reja për lidhje në mënyrë që të shpërndajë
kapacitetin sipas prioritete dhe disponueshmërisë. Aprovimi i ministrisë së energjisë elektrike është dashur të merret për të kontrolluar kapacitetin e rrjetit
elektrik që krijonte vonesa të konsiderueshme për lidhje.
Dy nga ekonomitë reformuese kanë shkuar përtej duke synuar efikasitetin e distributorit duke ofruar më shumë furnizim të besueshëm të energjisë.
Furnizuesi në Oman ka
filluar me regjistrim të
kohëzgjatjes dhe
shpeshtësisë së
ndërprerjeve për të
llogaritur IMKNS dhe
IMShNS në janar 2014.
Kjo ka mundësuar që
furnizuesi të analizojë
shënimet mbi
ndërprerjen, të
identifikojë ngarkesat,
t’i synoj ato dhe të bëjë
vlerësim më të saktë të
ndikimit të iniciativave
në rrjetin e
distributorit.
Qeveria e Kosovës Udhëzues Analitik “Sigurimi i Energjisë Elektrike” 33
1. Bashkësia Evropiane (6): Realizimi i reformave në energji elektrike përmes ekonomisë
TBB2008-TBB2016
Qipro
= Të bërit biznes reformat për furnizim të energjisë elektrike. = Ndryshimi vështirëson furnizimin me energji elektrike.
TBB 2016: Furnizuesi në Qipro ka lehtësuar furnizimin me energji elektrike
duke shkurtuar kohën e duhur për një lidhje të re
Italia = Të bërit biznes reformat për furnizim të energjisë elektrike. = Ndryshimi vështirëson furnizimin me energji elektrike.
TBB 2013: Italia ka lehtësuar furnizimin me energji elektrike dhe e ka bërë
më pak të kushtueshme duke përmirësuar efikasitetin e furnizuesit Acea
Distribuzione dhe duke zvogëluar tarifat e lidhjes.
Letonia = Të bërit biznes reformat për furnizim të energjisë elektrike. = Ndryshimi vështirëson furnizimin me energji elektrike.
TBB 2012: Letonia ka përshpejtuar furnizimin duke krijuar procese të
thjeshtësuara për aprovim të dizajnëve të lidhjes së jashtme
Lituania = Të bërit biznes reformat për furnizim të energjisë elektrike. = Ndryshimi vështirëson furnizimin me energji elektrike.
TBB 2016: Furnizuesi në Lituani ka shkurtuar kohëzgjatjen e punimeve në lidhje duke zbatuar afatin ligjor për të kryer punët e jashtme në lidhje.
TBB 2012: Lituania ka vështirësuar furnizimin me energji elektrike
duke anuluar procesin me një ndalesë për kushte teknike për shërbime
të furnizimit.
Malta = Të bërit biznes reformat për furnizim të energjisë elektrike. = Ndryshimi vështirëson furnizimin me energji elektrike
TBB 2016:Furnizuesi në Malta ka shkurtuar kohën e duhur për lidhje të
energjisë elektrike duke përmirësuar mbikëqyrjen e punimeve në kanale.
Qeveria e Kosovës Udhëzues Analitik “Sigurimi i Energjisë Elektrike” 34
Polonia = Të bërit biznes reformat për furnizim të energjisë elektrike. = Ndryshimi vështirëson furnizimin me energji elektrike.
TBB 2016: Furnizuesi në Poloni ka shkurtuar vonesat në procedim të
aplikacioneve për lidhje të ri të energjisë elektrike duke ngritur resurset
njerëzore dhe kapitale dhe duke zbatuar afatet e ofrimit të shërbimit
TBB 2015: Polonia ka bërë furnizimin më pak të kushtueshëm duke
rishikuar strukturën e tarifave për lidhje të reja.
2. Vendet fqinje dhe të ndërlidhura (4): Realizimi i reformave në energji elektrike përmes
ekonomisë TBB2008-TBB2016
Gjeorgjia = Të bërit biznes reformat për furnizim të energjisë elektrike. = Ndryshimi vështirëson furnizimin me energji elektrike.
TBB 2013: Gjeorgjia ka lehtësuar furnizimin me energji elektrike duke
thjeshtësuar procesin e lidhjes së konsumatorëve të ri në rrjetin e distributorit
dhe duke zvogëluar tarifat e lidhjes.
Maqedonia = Të bërit biznes reformat për furnizim të energjisë elektrike. = Ndryshimi vështirëson furnizimin me energji elektrike.
TBB 2014: IRJ e Maqedonisë ka lehtësuar furnizimin me energji elektrike
duke shkurtuar kohën e duhur për lidhje të re dhe duke caktuar tarifa fikse të
lidhjes për kilovat (kW) për lidhje që kërkojnë kapacitet nën 400 kW.
Turqia = Të bërit biznes reformat për furnizim të energjisë elektrike. = Ndryshimi vështirëson furnizimin me energji elektrike.
TBB 2014: Turqia ka lehtësuar furnizimin me energji elektrike duke
eliminuar inspektimet e jashtme dhe duke zvogëluar shpenzimet
administrative.
Qeveria e Kosovës Udhëzues Analitik “Sigurimi i Energjisë Elektrike” 35
Ukraina = Të bërit biznes reformat për furnizim të energjisë elektrike. = Ndryshimi vështirëson furnizimin me energji elektrike.
TBB 2014: Ukraina ka lehtësuar furnizimin me energji elektrike duke ngritur
efikasitetin e procesit për lidhje të re.
3. Vende tjera (56): Realizimi i reformave në energji elektrike përmes ekonomisë TBB2008-
TBB2016
Afganistani = Të bërit biznes reformat për furnizim të energjisë elektrike. = Ndryshimi vështirëson furnizimin me energji elektrike.
TBB 2012: Afganistani ka lehtësuar furnizimin me energji elektrike duke
përmirësuar efikasitetin e departamentit të energjisë elektrike në Kabul
dhe duke krijuar program të ri të tarifave për lidhje.
Angola = Të bërit biznes reformat për furnizim të energjisë elektrike. = Ndryshimi vështirëson furnizimin me energji elektrike.
TBB 2013: Angola ka lehtësuar furnizimin me energji elektrike duke
eliminuar nevojën që konsumatorët që aplikojnë për lidhje në energji
elektrike të kenë autorizimin e 2 furnizuesve.
Armenia = Të bërit biznes reformat për furnizim të energjisë elektrike. = Ndryshimi vështirëson furnizimin me energji elektrike.
TBB 2013: Armenia ka lehtësuar furnizimin me energji elektrike duke
ngritur efikasitetin e procedurave dhe duke zvogëluar tarifat e lidhjes.
Bangladeshi = Të bërit biznes reformat për furnizim të energjisë elektrike. = Ndryshimi vështirëson furnizimin me energji elektrike.
TBB 2013: Bangladeshi ka vështirësuar furnizimin duke kërkuar që të
gjithë konsumatorët të përmbushin 7% të nevojës për energji elektrike
përmes energjisë solare duke bërë të domosdoshme instalimin e paneleve
Qeveria e Kosovës Udhëzues Analitik “Sigurimi i Energjisë Elektrike” 36
solar.
TBB 2012: Bangladeshi ka vështirësuar furnizimin duke caktuar
moratorium në lidhje të reja prej prillit 2010 deri mars 2011 për shkak të
mungesës së furnizimit. Ky moratorium ka krijuar vonesa të mëdha për
konsumatorë dhe ka ngritur kohën për lidhje elektrike.
Bjellorusia = Të bërit biznes reformat për furnizim të energjisë elektrike. = Ndryshimi vështirëson furnizimin me energji elektrike.
TBB 2014: Bjellorusia ka lehtësuar furnizimin me energji elektrike duke
përshpejtuar procesin e lëshimit të specifikacioneve teknike dhe lejeve për
gërmim dhe duke shkurtuar kohën për lidhje në rrjet elektrik.
Butani = Të bërit biznes reformat për furnizim të energjisë elektrike. = Ndryshimi vështirëson furnizimin me energji elektrike.
TBB 2016: Butani ka lehtësuar furnizimin me energji elektrike duke
përshpejtuar procesin e lidhjes të re.
Botsvana = Të bërit biznes reformat për furnizim të energjisë elektrike. = Ndryshimi vështirëson furnizimin me energji elektrike.
TBB 2016: Furnizuesi në Botsvana ka lehtësuar furnizimin me energji
elektrike duke zbatuar afate për ofrim të shërbimit për lidhje të re dhe
duke përmirësuar rezervat e materialit për punë në lidhje.
Brunei Darusalam = Të bërit biznes reformat për furnizim të energjisë elektrike. = Ndryshimi vështirëson furnizimin me energji elektrike.
TBB 2012: Brunei Darusalam ka lehtësuar furnizimin me energji elektrike
duke krijuar procesin me një ndalesë dhe duke shkurtuar kohën e duhur
për leje për gërmim.
Qeveria e Kosovës Udhëzues Analitik “Sigurimi i Energjisë Elektrike” 37
Burundi = Të bërit biznes reformat për furnizim të energjisë elektrike. = Ndryshimi vështirëson furnizimin me energji elektrike.
TBB 2014: Burundi ka lehtësuar furnizimin me energji elektrike duke
eliminuar monopolin e furnizuesin në shitjen e materialit të duhur për
lidhje të re dhe duke zvogëluar tarifën e procedimit për lidhje të re.
Kamboxhia = Të bërit biznes reformat për furnizim të energjisë elektrike. = Ndryshimi vështirëson furnizimin me energji elektrike.
TBB 2016: Kamboxhia ka zvogëluar mesataren e shpeshtësisë dhe
kohëzgjatjen e ndërprerjeve ndaj konsumatorit brenda vitit në Pnom Pen
duke ngritur kapacitetin e prodhimit të energjisë.
Kanada = Të bërit biznes reformat për furnizim të energjisë elektrike. = Ndryshimi vështirëson furnizimin me energji elektrike.
TBB 2013: Kanada ka lehtësuar lidhjen duke shkurtuar kohën e duhur për
punë të jashtme në lidhje.
Kolumbia = Të bërit biznes reformat për furnizim të energjisë elektrike. = Ndryshimi vështirëson furnizimin me energji elektrike.
TBB 2014: Kolumbia ka lehtësuar furnizimin me energji elektrike duke
krijuar procesin me një ndalesë për lidhjen elektrike dhe duke përmirësuar
efikasitetin e proceseve të brendshme të furnizuesit.
Rep. Dem. e Kongos = Të bërit biznes reformat për furnizim të energjisë elektrike. = Ndryshimi vështirëson furnizimin me energji elektrike.
TBB 2015: Në Republikën Demokratikë të Kongos, furnizuesi në Kinshasa
ka lehtësuar furnizimin me energji elektrike duke shkurtuar numrin e
aprovimeve të duhura për një lidhje të re dhe duke zvogëluar barrën e
depozitës së sigurimit.
Qeveria e Kosovës Udhëzues Analitik “Sigurimi i Energjisë Elektrike” 38
Kosta Rika = Të bërit biznes reformat për furnizim të energjisë elektrike. = Ndryshimi vështirëson furnizimin me energji elektrike.
TBB 2016: Furnizuesi në Kosta Rika ka lehtësuar furnizimin me energji
elektrike duke shkurtuar kohën e duhur për përgatitjen e dizajnit të punëve
të jashtme dhe për instalim të orës dhe inicim të furnizimit me energji
elektrike.
TBB 2015: Kosta Rika ka shkurtuar kohën e duhur për furnizim me
energji elektrike duke përmirësuar koordinimin ndërmjet departamenteve
të ndryshme të furnizuesit.
Ekuadori = Të bërit biznes reformat për furnizim të energjisë elektrike. = Ndryshimi vështirëson furnizimin me energji elektrike.
TBB 2014: Ekuadori ka lehtësuar furnizimin me energji elektrike duke
ndarë qytetin e Kuito në zona për qëllim të trajtimit të aplikacioneve për
lidhje të reja – një ndryshim që ka përmirësuar shërbimin e furnizuesit për
konsumatorë – dhe duke zvogëluar tarifat për lidhje.
Etiopia = Të bërit biznes reformat për furnizim të energjisë elektrike. = Ndryshimi vështirëson furnizimin me energji elektrike.
TBB 2012: Në Etiopi vonesat në ofrim të një lidhje të re kanë
vështirësuar furnizimin me energji elektrike.
Gambia = Të bërit biznes reformat për furnizim të energjisë elektrike. = Ndryshimi vështirëson furnizimin me energji elektrike.
TBB 2012: Gambia ka përshpejtuar furnizimin me energji elektrike duke
lejuar që konsumatorët të zgjedhin kontraktor privat për realizim të punëve
të jashtme në lidhje.
Qeveria e Kosovës Udhëzues Analitik “Sigurimi i Energjisë Elektrike” 39
Guinea = Të bërit biznes reformat për furnizim të energjisë elektrike. = Ndryshimi vështirëson furnizimin me energji elektrike.
TBB 2013: Guinea ka lehtësuar furnizimin me energji elektrike duke
thjeshtësuar procesin e lidhjes së konsumatorëve të ri në rrjetin e
distributorit.
Guajana = Të bërit biznes reformat për furnizim të energjisë elektrike. = Ndryshimi vështirëson furnizimin me energji elektrike.
TBB 2012: Guajana ka shtrenjtuar furnizimin me energji elektrike duke
trefishuar depozitën e sigurimit për lidhje të re.
RSA Hong Kong SAR, Kinë = Të bërit biznes reformat për furnizim të energjisë elektrike. = Ndryshimi vështirëson furnizimin me energji elektrike.
TBB 2016: Furnizuesi në RSA Hong Kong, Kinë ka lehtësuar furnizimin me energji elektrike duke ngritur efikasitetin e procesit për shqyrtim të aplikacioneve për lidhje dhe për realizim të punëve dhe instalim të orës. Gjithashtu, ka shkurtuar kohën e duhur për lëshim të lejes për gërmim.
TBB 2012: RSA Hong Kong, (Kinë) ka lehtësuar furnizimin me energji
elektrike duke ngritur efikasitetin e agjencive publike dhe bashkërenditjen
e procedurave të furnizuesit me agjenci tjera qeveritare.
India = Të bërit biznes reformat për furnizim të energjisë elektrike. = Ndryshimi vështirëson furnizimin me energji elektrike.
TBB 2016: Furnizuesi në Delhi ka thjeshtësuar dhe përshpejtuar procesin
e furnizimit me energji elektrike duke eliminuar inspektimin e brendshëm
për instalime elektrike nga Inspektorati Elektrik. Furnizuesi në Mumbai ka
zvogëluar procedurat dhe kohën për lidhje në rrjet duke përmirësuar
proceset e brendshme dhe koordinimin.
TBB 2015: Në Indi, furnizuesi në Mumbai ka bërë energjinë elektrike më
pak të kushtueshme duke zvogëluar depozitën e sigurimit për lidhje të re.
Qeveria e Kosovës Udhëzues Analitik “Sigurimi i Energjisë Elektrike” 40
Indonezi = Të bërit biznes reformat për furnizim të energjisë elektrike. = Ndryshimi vështirëson furnizimin me energji elektrike.
TBB 2015: Në Indonezi, kompania elektrike në Xhakarta ka lehtësuar
furnizimin me energji elektrike duke eliminuar nevojën për kontraktori
elektrikë të kenë certifikata të shumta që garantojnë sigurinë e instalimeve
të brendshme. Furnizuesi në Xhakarta dhe Surabaja gjithashtu ka ngritur
koston duke caktuar depozitë të sigurimit për lidhje të reja.
TBB 2013: Indonezia ka lehtësuar furnizimin me energji elektrike duke
eliminuar nevojën që konsumatorët e ri që aplikojnë për lidhje të paraqesin
faturën e rrymës të fqinjit për të ndihmuar në përcaktimin e adresës.
TBB 2012: Indonezia ka vështirësuar furnizimin me energji elektrike
duke ngritur tarifat e lidhjes.
Rep. Islame e Iranit = Të bërit biznes reformat për furnizim të energjisë elektrike. = Ndryshimi vështirëson furnizimin me energji elektrike.
TBB 2015: Republika Islame e Iranit ka lehtësuar furnizimin me energji
elektrike duke eliminuar nevojën që konsumatori të ketë lejen për gërmim
për punë në lidhje elektrik.
Xhamajka = Të bërit biznes reformat për furnizim të energjisë elektrike. = Ndryshimi vështirëson furnizimin me energji elektrike.
TBB 2015: Xhamajka ka bërë furnizimin me energji elektrike më pak të
kushtueshëm duke zvogëluar koston e punëve të jashtme në lidhje.
Kenia = Të bërit biznes reformat për furnizim të energjisë elektrike. = Ndryshimi vështirëson furnizimin me energji elektrike.
TBB 2016: Furnizuesi në Keni ka shkurtuar vonesat për lidhje të reja duke
zbatuar afate të ofrimit të shërbimit dhe duke angazhuar kontraktor për
instalim të orës.
Qeveria e Kosovës Udhëzues Analitik “Sigurimi i Energjisë Elektrike” 41
Rep. e Koresë = Të bërit biznes reformat për furnizim të energjisë elektrike. = Ndryshimi vështirëson furnizimin me energji elektrike.
TBB 2013: Koreja ka bërë furnizimin me energji elektrike më pak të
kushtueshëm duke krijuar program të ri të tarifave për lidhje dhe duke
instaluar sistem të pagesave.
Libani = Të bërit biznes reformat për furnizim të energjisë elektrike. = Ndryshimi vështirëson furnizimin me energji elektrike.
TBB 2012: Libani ka bërë furnizimin me energji elektrike më pak të
kushtueshëm duke zvogëluar tarifat e aplikimit dhe depozitën e sigurimit
për lidhje të re.
Liberia = Të bërit biznes reformat për furnizim të energjisë elektrike. = Ndryshimi vështirëson furnizimin me energji elektrike.
TBB 2013: Në Liberi është lehtësuar lidhjen elektrike duke iu falënderuar
aprovimit të praktikave më të mira të prokurimit nga Korporata Elektrike e
Liberisë.
Malavi = Të bërit biznes reformat për furnizim të energjisë elektrike. = Ndryshimi vështirëson furnizimin me energji elektrike.
TBB 2015: Malavi ka shkurtuar kohën e duhur për furnizim me energji
elektrike duke angazhuar nën-kontraktor për punë të jashtme në lidhje.
Malajzia = Të bërit biznes reformat për furnizim të energjisë elektrike. = Ndryshimi vështirëson furnizimin me energji elektrike.
TBB 2014: Malajzia ka lehtësuar furnizimin me energji elektrike duke
ngritur efikasitetin e proceseve të brendshme të furnizuesit dhe duke
përmirësuar komunikimin dhe dialogun me kontraktori.
Qeveria e Kosovës Udhëzues Analitik “Sigurimi i Energjisë Elektrike” 42
Meksiko = Të bërit biznes reformat për furnizim të energjisë elektrike. = Ndryshimi vështirëson furnizimin me energji elektrike.
TBB 2014: Meksiko ka lehtësuar furnizimin me energji elektrike duke
ngritur efikasitetin e proceseve të brendshme të furnizuesit dhe duke
zbatuar rregullin “pranimi me heshtje” për aprovim të studimit të
fizibilitetit për lidhje të re.
TBB 2013: Në Meksiko, distributori ka lehtësuar furnizimin me energji
elektrike duke bashkërenditur procedurat, duke ofruar trajnime për
kontraktori privat, duke përdorur sistemin e informatave gjeografike (GIS)
për hartëzim të rrjetit të distributorit dhe ngritjen e rezervave të
materialit.
Mongolia = Të bërit biznes reformat për furnizim të energjisë elektrike. = Ndryshimi vështirëson furnizimin me energji elektrike.
TBB 2014: Mongolia ka lehtësuar furnizimin me energji elektrike duke
ngritur efikasitetin e proceseve të brendshme të furnizuesit, duke zbatuar
afate kohore në faza të ndryshme të procesit të lidhjes dhe duke eliminuar
tarifat për testim të instalimit.
Maroku = Të bërit biznes reformat për furnizim të energjisë elektrike. = Ndryshimi vështirëson furnizimin me energji elektrike.
TBB 2016: Furnizuesi në Maroku ka shkurtuar kohën e lidhjes në energji
elektrike duke ofruar më shpejtë vlerësim të tarifës
Mozambik = Të bërit biznes reformat për furnizim të energjisë elektrike. = Ndryshimi vështirëson furnizimin me energji elektrike.
TBB 2012: Mozambiku ka vështirësuar furnizimin me energji elektrike
duke kërkuar autorizim të projektit të lidhjes nga Ministria e Energjisë dhe
duke shtuar inspektimin e punëve të jashtme të përfunduara.
Qeveria e Kosovës Udhëzues Analitik “Sigurimi i Energjisë Elektrike” 43
Mianmar = Të bërit biznes reformat për furnizim të energjisë elektrike. = Ndryshimi vështirëson furnizimin me energji elektrike.
TBB 2016: Ministria e Energjisë Elektrike ka lehtësuar procesin e një
lidhje të re elektrik në Mjanmar duke shkurtuar vonesat përmes më pak
aprovimeve.
Namibia = Të bërit biznes reformat për furnizim të energjisë elektrike. = Ndryshimi vështirëson furnizimin me energji elektrike.
TBB 2013: Namibia ka lehtësuar furnizimin me energji elektrike duke
shkurtuar kohën e duhur për vlerësim dhe punë të jashtme në lidhje dhe
duke zvogëluar koston e lidhjes.
Zelanda e Re = Të bërit biznes reformat për furnizim të energjisë elektrike. = Ndryshimi vështirëson furnizimin me energji elektrike.
TBB 2016: Furnizuesi në Zelandë të Re ka shkurtuar kohën e duhur për
lidhje duke përmirësuar mbikëqyrjen e pagesës dhe procesin e konfirmimit
për punë në lidhje.
Nikaragua = Të bërit biznes reformat për furnizim të energjisë elektrike. = Ndryshimi vështirëson furnizimin me energji elektrike.
TBB 2014: Nikaragua ka shkurtuar kohën e duhur për furnizim me energji
elektrike duke ngritur efikasitetin e aprovimit për lidhje dhe duke
informuar konsumatorin paraprakisht për shumën e depozitës të sigurimit.
Oman = Të bërit biznes reformat për furnizim të energjisë elektrike. = Ndryshimi vështirëson furnizimin me energji elektrike.
TBB 2016: Omani ka përmirësuar rregullimin e ndërprerjeve duke filluar
regjistrimin e shënimeve për indeks të mesatares të kohëzgjatjes së
ndërprerjeve në sistem (IMKNS) dhe indeks të mesatares së shpeshtësisë
së ndërprerjeve në sistem (IMShNS).
Qeveria e Kosovës Udhëzues Analitik “Sigurimi i Energjisë Elektrike” 44
Polonia = Të bërit biznes reformat për furnizim të energjisë elektrike. = Ndryshimi vështirëson furnizimin me energji elektrike.
TBB 2016: Furnizuesi në Poloni ka shkurtuar vonesat në procedim të
aplikacioneve për lidhje të reja duke ngritur resurset njerëzore dhe kapitale
dhe duke zbatuar afate për ofrim të shërbimit.
TBB 2015: Polonia ka bërë furnizimin me energji elektrike më pak të
kushtueshëm duke rishikuar strukturën e tarifave për lidhje të reja.
Federata Ruse = Të bërit biznes reformat për furnizim të energjisë elektrike. = Ndryshimi vështirëson furnizimin me energji elektrike.
TBB 2016: Rusia ka thjeshtësuar, përshpejtuar dhe liruar procesin e
lidhjes elektrik duke eliminuar inspektimin e orës nga ofruesi elektrik dhe
duke rishikuar tarifat e lidhjes. Kjo reformë është për Moskë dhe Shën
Petersburg.
TBB 2014: Rusia ka thjeshtësuar dhe liruar furnizimin me energji
elektrike duke caktuar tarifa standarde të lidhjes dhe duke eliminuar
shumë procedura të kërkuara më herët.
TBB 2012: Federata Ruse ka bërë furnizimin me energji elektrike më pak
të kushtueshëm duke rishikuar tarifat për lidhje.
Ruanda = Të bërit biznes reformat për furnizim të energjisë elektrike. = Ndryshimi vështirëson furnizimin me energji elektrike.
TBB 2015: Kompania elektrike në Ruanda ka liruar furnizimin me energji
elektrike duke eliminuar disa tarifa.
TBB 2013: Ruanda ka lehtësuar furnizimin me energji elektrike duke
zvogëluar koston e një lidhje të re.
Qeveria e Kosovës Udhëzues Analitik “Sigurimi i Energjisë Elektrike” 45
Arabia Saudite = Të bërit biznes reformat për furnizim të energjisë elektrike. = Ndryshimi vështirëson furnizimin me energji elektrike.
TBB 2013: Arabia Saudite ka shtrenjtuar furnizimin me energji elektrike
duke ngritur tarifat e lidhjes.
Senegal = Të bërit biznes reformat për furnizim të energjisë elektrike. = Ndryshimi vështirëson furnizimin me energji elektrike.
TBB 2016: Furnizuesi në Senegal ka shkurtuar kohën e furnizimit me
energji elektrike duke bashkërenditur shqyrtimin e aplikacioneve dhe
procesin për lidhje finale si dhe duke shkurtuar kohën për lëshim të lejes
për gërmim. Gjithashtu, ka liruar furnizimin me energji elektrike duke
zvogëluar depozitën e sigurimit .
Siera Leone = Të bërit biznes reformat për furnizim të energjisë elektrike. = Ndryshimi vështirëson furnizimin me energji elektrike.
TBB 2015: Siera Leone ka lehtësuar furnizimin me energji elektrike duke
eliminuar nevojën që konsumatorët të dorëzojnë një letër për të kërkuar
lidhje të re para se të dorëzojnë aplikacionin – dhe ka përshpejtuar
procesin duke përmirësuar stafin e furnizuesit.
Ishujt Solomon = Të bërit biznes reformat për furnizim të energjisë elektrike. = Ndryshimi vështirëson furnizimin me energji elektrike.
TBB 2015: Ishujt Solomon kanë lehtësuar furnizimin me energji elektrike
duke përmirësuar praktikat e prokurimit për material të nevojshëm për
lidhje të re.
Sri Lanka = Të bërit biznes reformat për furnizim të energjisë elektrike. = Ndryshimi vështirëson furnizimin me energji elektrike.
TBB 2014: Sri Lanka ka lehtësuar furnizimin me energji elektrike duke
përmirësuar ecurinë e brendshme të punës dhe duke shkurtuar kohën e
duhur për procedim të aplikacioneve të reja për lidhje.
Qeveria e Kosovës Udhëzues Analitik “Sigurimi i Energjisë Elektrike” 46
Zvicra = Të bërit biznes reformat për furnizim të energjisë elektrike. = Ndryshimi vështirëson furnizimin me energji elektrike.
TBB 2012: Zvicra ka liruar furnizimin me energji elektrike duke rishikuar
kushtet për lidhje.
Tajvan, Kinë = Të bërit biznes reformat për furnizim të energjisë elektrike. = Ndryshimi vështirëson furnizimin me energji elektrike.
TBB 2016: Furnizuesi në Tajvan, Kinë ka shkurtuar kohën për lidhje
përmes thjeshtësimin të procedurave për leje për gërmim të lëshuar nga
komuna.
TBB 2015: Tajvani, Kinë ka lehtësuar furnizimin me energji elektrike duke
eliminuar inspektimet në vend.
Togo = Të bërit biznes reformat për furnizim të energjisë elektrike. = Ndryshimi vështirëson furnizimin me energji elektrike.
TBB 2016: Furnizuesi në Togo ka shkurtuar kohën dhe procedurat për
lidhje elektrik përmes disa iniciativave duke përfshirë krijimin e dritares të
vetme që mundëson që konsumatorët t’i kryejnë të gjitha pagesat në një
vend.
Tonga = Të bërit biznes reformat për furnizim të energjisë elektrike. = Ndryshimi vështirëson furnizimin me energji elektrike.
TBB 2012: Tonga ka përshpejtuar furnizimin me energji elektrike duke
implementuar afate kohore për inspektim të sigurisë.
Trinidad dhe Tobago = Të bërit biznes reformat për furnizim të energjisë elektrike. = Ndryshimi vështirëson furnizimin me energji elektrike.
TBB 2016: Trinidad dhe Tobago ka shtrenjtuar furnizimin me energji
elektrike duke caktuar kontribut kapital në shpenzime të lidhjes.
Qeveria e Kosovës Udhëzues Analitik “Sigurimi i Energjisë Elektrike” 47
Turqia = Të bërit biznes reformat për furnizim të energjisë elektrike. = Ndryshimi vështirëson furnizimin me energji elektrike.
TBB 2014: Turqia ka lehtësuar furnizimin me energji elektrike duke
eliminuar inspektime të jashtme dhe duke zvogëluar shpenzimet
administrative.
Uganda = Të bërit biznes reformat për furnizim të energjisë elektrike. = Ndryshimi vështirëson furnizimin me energji elektrike.
TBB 2016: Furnizuesi në Uganda ka shkurtuar vonesat për lidhje të re
elektrike duke angazhuar më shumë inxhinier për shërbime me
konsumatorë dhe duke shkurtuar kohën për inspektim dhe instalimi të
orës.
Emiratet e Bashkuara Arabe = Të bërit biznes reformat për furnizim të energjisë elektrike. = Ndryshimi vështirëson furnizimin me energji elektrike.
TBB 2016: Emiratet e Bashkuara Arabe kanë lehtësuar furnizimin me
energji elektrike duke shkurtuar kohën e duhur për vlerësim të kostos së
lidhjes.
TBB 2014: Emiratet e Bashkuara Arabe kanë lehtësuar furnizimin me
energji elektrike duke eliminuar kërkesën për inspektim në vend dhe duke
shkurtuar kohën e duhur për të ofruar lidhje të re.
TBB 2013: Në Emiratet e Bashkuara Arabe, Autoriteti në Dubai për
Energji Elektrike dhe Ujë ka lehtësuar furnizimin me energji elektrike duke
krijuar aplikacionin elektronik “një dritare, një hap” që mundëson që
konsumatorët të parashtrojnë dhe përcjellin aplikacionet në internet dhe
të shkurtojë kohën për procedim të aplikacioneve.
Qeveria e Kosovës Udhëzues Analitik “Sigurimi i Energjisë Elektrike” 48
Vietnami = Të bërit biznes reformat për furnizim të energjisë elektrike. = Ndryshimi vështirëson furnizimin me energji elektrike.
TBB 2016: Furnizuesi në Vietnam ka shkurtuar kohën e duhur për lidhje
elektrik duke shkurtuar vonesat dhe duke ngritur efikasitetin e aprovimit të
aplikacioneve për lidhje dhe dizajn për punë në lidhje.