Re Vista 2011
-
Upload
semi-myrto -
Category
Documents
-
view
696 -
download
6
Transcript of Re Vista 2011
REPUBLIKA E SHQIPËRISËMINISTRIA E SHENDETESISE INSTITUTI I SHENDETIT PUBLIK
RM28 VJET REVISTA MJEKESORE
Nr. 1 - 2011
Botimi i parë viti 1983
9 770255 679009
ISSN 0255-6790
REVISTAMJEKËSOREREVISTAMJEKËSORE
2 REVISTA MJEKESORE 1-2011 - INSTITUTI I SHENDETIT PUBLIK
REVISTA MJEKESORE
nr. 1 -2011
REVISTA
MJEKESORE
Zef SIMAHektor ÇOÇOLI
EDUARD KAKARRIQIGentian VYSHKA
Redaktorë:Besa BUDO, Kleopatra SAVA;
Përgatitja për botim:Genc MUSA.
(anëtarë kolegjiumi);
kryeredaktor Gjergji MINGA
3REVISTA MJEKESORE 1-2011 - INSTITUTI I SHENDETIT PUBLIK
REVISTA MJEKESORE
HIGJIENË -EPIDEMIOLOGJI
Liljana RAMASAÇO e bp:
Organizimi i shërbimit të vaksinimit dhe mbulesa vaksinale në rrethin e Tiranëspër vitet 2005-2009 .......................................................................................................... ........... 7
ARTIKUJ STUDIMOR
Fatmir ISMAILI e bp: Të dhëna epidemiologjike për faktorët rrezikuesnë kancerin e mushkërive. ..................................................................................................... .......... 19
Alma BARBULLUSHI e bp: Vlerësimi laboratorik i anemisë së sëmundjevekronike ....................................................................................................................... .................. 33
Kujtime DURAKU e bp: Erizipela dhe karakteri recidivues i saj................................................. 43
PEDIATRI
Marina NDRIO e bp:
Prindërit e fëmijëve me aftësi të kufizuara dhe eksperiencat me të cilat ata përballen gjatëprocesit të rritjes dhe socializimit të fëmijëve të tyre. ..................................................................... .....51
FARMACI
Laerta Kakariqi e bp.
Përdorimi i barnave antidepresivë në Shërbimin Shëndetësor Parësor në Shqipëri, 2006-2008 .............. 63
Josif RISTO:
Antioksidantët ............................................................................................................... ............... 71
STOMATOLOGJI
Emin KUZUMI e bp:
Mosha dhe dimensioned e 13/23, femra, si tregues për thellësinë e preparimit në protetikën fikse. ........ 77
KAZUISTIKË
Edmond PUCA e bp:
Ethja hemorragjike me sindromë renale nga Dobrova virus e ndërlikuar me likidabdominal orkitis. ............................................................................................................ .............. 91
Besim BOÇI:
Tumore të rralla të hapësirës parafaringeale (SCHWANOMAT) ...................................................... 99
PERMBAJTJA
1-2011
4 REVISTA MJEKESORE 1-2011 - INSTITUTI I SHENDETIT PUBLIK
REVISTA MJEKESORE
TRAJTESË
Vuksan KOLA:
Të dhëna të përgjithshme mbi vetëvrasjet. ..................................................................................... ..................107
5REVISTA MJEKESORE 1-2011 - INSTITUTI I SHENDETIT PUBLIK
REVISTA MJEKESORE
H I G J I E N E -
E P I D E M I O L O G J I
H I G J I E N E -
E P I D E M I O L O G J I
6 REVISTA MJEKESORE 1-2011 - INSTITUTI I SHENDETIT PUBLIK
REVISTA MJEKESORE
7REVISTA MJEKESORE 1-2011 - INSTITUTI I SHENDETIT PUBLIK
REVISTA MJEKESORE
ORGANIZIMI I SHËRBIMIT TË VAKSINIMIT DHE MBULESAVAKSINALE NË RRETHIN E TIRANËS PËR VITET 2005-2009
Dr. Liljana RAMASAÇO, Dr. Luiza KOLASI, Dr. Aurora XHIXHA. A.SH.R. Tiranë , D.SH.P Tiranë
THE ORGANIZATION OF THE SERVICE OF IMMU-
NIZATION AND VACCINATION COVERAGE IN
TIRANA FOR THE YEARS 2005-2009
Tirana country has 700000 inhabitants. Age group 0-14 years undergoing to the national
vaccination programme is 139809 children. That age group in urban zones is 83469 chil-
dren and in rural zones 56340 children. Health care workers involved in vaccination pro-
gramme are well qualified, knowing very well the vaccination guideline and technical details
implementation. Statistical analysis of the data of vaccination proccess for the years 2008-
2009 concludes that the level of vaccination coverage for all types of Ag, in Tirana coun-
try, is over 95%.Vaccination coverage over 98% was in rural zones. For urbane zones
health care workers must be aware to achieve 100% coverage. That needs more collabora-
tion between ob-gyn hospitals, family physicians, municipality institutions, mass media. Not
only vaccination coverage must go under estimation. It is important to estimate the technical
conditions of vaccine application regarding to the cold chain, the technical conditions of vaccine
application regarding to the cold chain.
SUMMARY
8 REVISTA MJEKESORE 1-2011 - INSTITUTI I SHENDETIT PUBLIK
REVISTA MJEKESORE
ORGANISATION DE SERVICE VACCINATION ET
LA COUVERTURE VACCINALE POUR TIRANA EN
ANNEES 2005-2009
Pays Tirana a 700000 habitants. Groupe d’âge 0-14 ans en cours au programme na-
tional de vaccination est 139809 enfants. Ce groupe d’âge dans les zones urbaines est
83469 enfants et dans les zones rurales 56340 enfants. Les agents de santé impliqués
dans le programme de vaccination sont bien qualifiés, sachant très bien la ligne directrice
de vaccination et de mise en œuvre technique de détails. L’analyse statistique des données
de processus de vaccination pour les années 2008-2009 conclut que le niveau de couverture
vaccinale pour tous les types de Ag, dans le pays Tirana, est plus de 95%. La couverture
vaccinale de plus de 98% a été dans les zones rurales. Pour les zones urbaine travailleurs
de la santé doivent être conscients pour atteindre une couverture de 100%. Ce besoin de
plus de collaboration entre les hôpitaux gynécologie-obstétrique, les médecins de famille,
les institutions municipalité, les médias de masse. Non seulement la couverture vaccinale
doit aller de sous-estimation. Il est important d’évaluer les conditions techniques
d’application en ce qui concerne le vaccin de la chaîne du froid, les conditions techniques
d’application en ce qui concerne le vaccin de la chaîne du froid.
RÉSUMÉ
9REVISTA MJEKESORE 1-2011 - INSTITUTI I SHENDETIT PUBLIK
REVISTA MJEKESORE
HYRJE
Në zbatim të ligjit 7761 datë 19.10.1993 “ Për
parandalimin dhe luftimin e sëmundjeve ngjitëse”
dhe “ Udhëzuesit mbi vaksinimin” të vitit 1997,
Shërbimet e Epidemiologjisë në rrethe, organi-
zojnë, planifikojnë dhe kontrollojnë vaksinimin e
detyrueshëm të popullatës (1,2).
Aplikimi i vaksinave kryhet rregullisht në
Qendrat Shëndetësore të rrethit (konsultoret e
fëmijës dhe ambulancat ) si dhe në shërbimin
shëndetësor privat të licensuar nga Ministria e
Shëndetësisë.
Në rrethin e Tiranës kryejnë vaksinimin e
popullatës 178 njësi vaksinimi, nga të cilat në
qytet 19 njësi dhe në fshat 159.
Në strukturën organizative të Qendrave
Shëndetësore, kryejnë funksionin e mirëfilltë të
konsultoreve të fëmijës (mjek konsultori +
personel i mesëm) 23 njësi vaksinimi, nga të
cilat në qytet 18 dhe ne fshat 5 (3,4).
Punonjësit shëndetësorë që merren me
aplikimin e vaksinave janë punonjës të kualifikuar
dhe që njohin udhëzuesit për vaksinimin si dhe
përvetësimin e zbatimit të tij në praktikë.Ata
sigurojnë ruajtjen dhe trasportimin e vaksinave,
në kushtet e funksionimit normal të aparaturave
të zinxhirit të ftohtë, nga qendra deri te personi
që do të vaksinohet si dhe zbatojnë me
përpikmëri të gjitha rregullat për aplikimin e
vaksinave (5,6).
Punonjës shëndetësorë me arsim të lartë që
punojnë në konsultoret e femijës janë 49,
ndërsa punonjës shëndetësorë me arsim të mesëm
që punojnë në konsultore dhe ambulancat e
fshatrave, ku administrohet dhe aplikohet vaksina,
janë 106. Personeli kryevaksinator që menaxhon
vaksinimin për gjithe rrethin ështe 34.
Dokumentacioni bazë që duhet të mbahet në
konsultoret e fëmijëve apo në njësitë vaksi-
nale : Ligji Nr. 7761 dt. 19. 10. 1993 “ Për
parandalimin dhe luftimin e sëmundjeve ngjitëse”
dhe “Udhëzues mbi vaksinimin”viti 1987. Urdhëra
dhe udhëzues të tjerë të Ministrisë së Shëndetësisë
(7,8).
Regjistër tip për vaksinimin. Regjistri i lindje-
ve.Regjistri i fëmijëve të ardhur dhe të lar-
guar.Regjistër për hyrje - daljet e vaksinave.Regjistër
për k/indikacionet vaksinore dhe refuzimet.
Regjistër për reaksionet vaksinore .Regjistër për
shpimet aksidentale.
Kartelë personale për vaksinat .Fletë - përcjellëse
për vaksinimet e fëmijëve që lëvizin nga një rreth
në tjetrin apo brenda përbrenda rrethit.Raportimi
mujor, 3 - mujor, 6 - mujor, vjetor, progresiv
(statistikat), skedat e reaksioneve postvaksinale,
skeda termometrimi.
Informacione, proces - verbale.Analiza pune.
Popullata 0 -14 vjeç që i nënshtrohet vaksinimit të detyrueshëm është paraqitur në Pasqyrën 1.
Viti Shërbimi rural Shërbimi urban Total1995 4070 5790 98641996 4013 6004 100171997 4000 6135 101351998 4012 5746 97581999 4021 5549 95702000 4158 5872 100302001 4006 5842 98482002 3511 4568 80792003 3841 5366 92072004 3691 5100 87912005 3483 5117 86002006 3418 5539 89572007 3388 5575 89632008 3363 5573 89362009 3361 5693 9054Total 56340 83469 139809
10 REVISTA MJEKESORE 1-2011 - INSTITUTI I SHENDETIT PUBLIK
REVISTA MJEKESORE
Siç shihet nga pasqyra 1, në total janë 139 809
fëmijë që i nënshtrohen skemës ose kalendarit
të detyrueshëm të vaksinimit. Për të penguar
përhapjen e sëmundjeve ngjitëse, me urdhër të
Ministrisë së Shëndetësisë, aplikohen vaksinime
edhe për qëllime të udhëtimit ndërkombetar si
dhe në situata të veçanta epidemiologjike,
kryhen fushata vaksinimi edhe në grup - mosha
të tjera të caktuara të popullatës (siç ishte për
vitin 2009 dhe në vazhdim vaksinimi i
adoleshenteve të vitlindjeve 1992, 1993, 1994
deri në maj me vaksinën e hepatitit b ).
Qendra Shëndetësore / konsultore fëmijësh,
me numur të lartë të fëmijëve, për qytetin janë
: konsultori i fëmijes i Qendrës Shëndetësore
nr. 10,6,1, dhe 7, proporcionalisht me 10234,-
9004,8585, dhe 8206 fëmijë (9,10).
Në fshat janë Qendra Shëndetësore / konsul-
toret e Kamzës, Paskuqanit, Bathores dhe
Kasharit, proporcionalisht me 11406,9109,6955
dhe 5380 fëmijë.
D.R.S.K.SH ; ASHR; si dhe drejtoritë e
Qendrave Shëndetësore duhet të kenë parasysh
edhe një shpërndarje më të mirë të personelit
shëndetësor që punon në këto konsultore, për
një patronazhim të mirë të kontigjentit të
fëmijëve.
Në mjaft qendra shëndetësore, ambulanca me
numur të konsiderueshëm fëmijeësh, (Sauk,
Dajt, Shkoze, Kamez, Selite etj) personeli mjek
i konsultorit ose mungon ose është mjaft i
reduktuar, gjithashtu edhe personeli i mesëm
( infermierët e patronazhit).
Mbulesa vaksinale në vite për rrethin e Tiranës
është në shifra mjaft të larta . Kjo duket në
Pasqyrën 2.
Nr Lloji i vaksin Ë s
Mbulesavaksinalene % 2005
Mbulesavaksinalene % 2006
Mbulesavaksinalene % 2007
Mbulesavaksinalene % 2008
Mbulesavaksinalene % 2009
1 DTP doza l 98 98 96 99 97
DTP doza ll 98 98 99 99 99
DTP doza lll 98 98 99 99 99
DTP rivaksinim l 98 98 99 99 99
DT rivaksinim ll 98 98 99 99 97
Dt rivaksinim lll 97 97 98 99 96
2 Poliomielit doza l 98 98 98 99 99
Poliomielit doza ll 98 98 99 99 99
Poliomielit doza lll 99 98 99 99 99
Poliomielit Riv 1 98 98 99 99 99
Poliomielit Riv 1l 98 98 99 99 97
3 Hepatit B doza l 97 97 100 95 99
Hepatit B doza ll 98 98 98 98 97
Hepatit B doza lll 98 98 99 99 99
4 BCG 97 97 99 95 99
5 Fruth R.P.bazale 97 93 98 99 98
Fruth R.P.rivaksin. 97 93 99 98 99
6 An Tetanike doza l 96 97 76 76 77
An Tetanike doza ll 96 97 77 76 76
11REVISTA MJEKESORE 1-2011 - INSTITUTI I SHENDETIT PUBLIK
REVISTA MJEKESORE
Mbulesa vaksinale e QendraveShëndetësore.
Për arritjen e një gjendjeje imunitare të lartë,
personeli shëndetësor i konsultoreve ka bërë
një punë me përgjegjësi, të organizuar e korrekte
të gjithë stafit, por në veçanti të personelit të
patronazhit, i cili ka vënë në dukje fëmijët dhe
në veçanti popullatat e vështira si romet dhe
popullatën e lëvizshme të rrethit. Kjo situatë ka
bërë që për vite me rradhë, sëmundjet që
mbulohen nga vaksinat të jenë në shifra 0.
Megjithatë duhet:
- Bashkëpunim me konsultorin e gruas. Nënat
e reja duhet të njihen me personelin qe nesër
do t’u ndjekë fëmijët, një lidhje që është shumë
pak e dukshme, për të mos thënë qe nuk
ekziston.
- Bashkëpunim me mjekun e familjes për
raportimin e familjeve të reja.
- Bashkëpunim me dy Spitalet Obstetriko-
Gjinekologjike për lindjet, ecuritë e saj,
vaksinimin dhe indekse të tjera të fëmijës. Ky
bashkëpunim do të bëjë që në muajin e pare
fëmijët t’u nënshtrohen kontrolleve 10- ditore
të mjekut të konsultorit .Më poshtë po japim
grafikët e mbulesës vaksinale :
Grafiku I
Mbulesa vaksinale bazale, urban - 2008
80
82
84
86
88
90
92
94
96
98
100
Q.S
h.
Nr.
1
Q.S
h.
Nr.
2
Q.S
h.N
r.3
Q.S
h.
Nr.
4
Q.S
h.
Nr.
5
Q.S
h.N
r.6
Q.S
h.
Nr.
7
Q.S
h.
Nr.
8
Q.S
h.
Nr.
9
Q.S
h.N
r.1
0
Sh
ko
ze
Ko
de
r-K
am
ez
Bre
g-L
um
i
Sa
uk
Se
lite
Hep B
DTP 3
OPV 3
FRP 1
Mbulesa vaksinale bazale, rural - 2008
80
82
84
86
88
90
92
94
96
98
100
Ka
mez
Vo
re
Ka
sha
r
Pre
ze
Ber
xull
Pa
skuq
an
Ba
thor
e
Za
ll-H
err
Za
ll-B
ast
ar
Sh
eng
jerg
j
Da
jt
Fa
rke
Pet
rele
Be
rzhi
te
Krr
ab
e
Vaq
arr
Pez
e
Nd
roq
Bal
dus
hk
Hep B
DTP 3
OPV 3
FRP 1
Grafiku II
12 REVISTA MJEKESORE 1-2011 - INSTITUTI I SHENDETIT PUBLIK
REVISTA MJEKESORE
Grafiku III
Grafiku III
13REVISTA MJEKESORE 1-2011 - INSTITUTI I SHENDETIT PUBLIK
REVISTA MJEKESORE
14 REVISTA MJEKESORE 1-2011 - INSTITUTI I SHENDETIT PUBLIK
REVISTA MJEKESORE
Në pasqyrën 3 kemi paraqitur një gjurmim në lidhje me këtë bashkëpunim.
Nr Institucioni Lindjen ë t ë dy
mater.
Të evidkonsul.muajiparë.
Të paevident.
Të rap. muajin edyte.
1 Q. SH Nr 1 55 29 26 402 “ “ 2 30 18 12 273 “ “ 3 23 12 11 284 “ “ 4 32 28 3 405 “ “ 5 36 22 14 406 “ “ 6 10 5 5 97 “ “ 7 46 24 22 478 “ “ 8 30 19 11 219 “ “ 9 43 31 12 4110 “ “ 10 23 12 11 29
Totali 328 200 128 322
Siç shihet, vetëm 61 % e fëmijëve kanë ardhur
pranë konsultoreve që në muajin e parë të
lindjes. Kjo shkon në 98 % në fund të muajit
të dyte, por po ta shikojmë ka një lëvizje të
fëmijëve nëpër konsultore, sepse shumë nëna
nuk japin adresat e sakta (atë të prindërve, të
shtepive me qira etj).
Lidhja me institucione të tjera shëndetësore
brenda dhe jashtë vendit, me gjithë përmirë-
simet, përsëri ka mangësi. ISHP po imple-
menton një mënyrë të re dokumentimi onlain,
me të cilin çdo punonjës vaksinimi do të ketë
mundësi të marrë çdo informacion për çdo
fëmijë.
Bashkëpunim me institucione shëndetësore
private të licensuara për aplikimin e vaksinave,
të cilët duhet të deklarojnë kontigjentin e
fëmijëve të vaksinuar pranë qendrës së banimit
dhe Shërbimit të Epidemiologjisë
- Bashkëpunim me Njësitë Bashkiake/sektorin
e gjendjes civile për regjistrimin e lindjeve dhe
fëmijëve të ardhur nga rrethe të tjera.
REKOMANDIME
Konsultori i fëmijës duhet:
Të vlerësojë mbulesën vaksinale për të gjitha
vaksinat e përdorura dhe për çdo indeks të tyre.
Të identifikojë arsyet e mosvaksinimit të
fëmijëve të vaksinuar pjesërisht, apo të
pavaksinuar.
Të vlerësojë regjistrimin e vaksinave në
rregjistër/ kompjuter si dhe në kartelën
personale të fëmijës.
Të vlerësojë kushtet teknike të aplikimit të
vaksinave.
Të vlerësojë sistemin e xinxhirit të ftohtë,
sistem potent që shërben për të çuar vaksinën
nga prodhuesi tek individi që do ta aplikojë, në
kushte të tilla që të japë mbrojtjen e nevojshme.
Tirane prill 2010
15REVISTA MJEKESORE 1-2011 - INSTITUTI I SHENDETIT PUBLIK
REVISTA MJEKESORE
BIBLIOGRAFIA
1. KADARE. I, NELAJ E, UDHËZUES MBI FORMAT E RAPORTIMIT DHE MENAXHIMIT TË VAKSINAVE,
2007.
2. M.KANN AND W .H.GERLICH. – HEPATITIS B – IN: MIKROBIOLOGY AND MIKROBIAL INFEKSIONS,
NINTH EDITION, VOL. 1, VIROLOGY: 745 -79.
3. UDHËZUES MBI VAKSINIMIN1997.
4. MEASLES RUBELLA MASS IMMUNIZATION CAMPAIGN IN ALBANIA , NOVEMBER 2000,
SILVIA BINO, EDUARD KAKARRIQI, MIRIAM XIBINAKU, NICOLAE ION-NEDELCU, MARIANA BUKLI,
NEDRET EMIROGLU, AND AMRA UZICANIN THE JOURNAL OF INFECTIOUS DISEASES . VOLUME
187, ISSUE S1: S223–S29.
5. LEMESHOW S, ROBINSON D (1985): SURVEYS TO MEASURE PROGRAMME COVERAGE AND
IMPACT : A REVIEW OF THE METHODOLOGY USED BY THE EXPANDED PROGRAMME ON
IMMUNIZATION. WORLD HEALTH STATISTICS QUARTERLY 38(1):65–75.
6. EXPANDED PROGRAMME ON IMMUNIZATION (1991): THE EPI COVERAGE SURVEY:
TRAINING FOR M ID LEVEL MANAGERS. DOCUMENT WHO/EPI/MLM/91.10. GENEVA:
WORLD HEALTH ORGANIZATION .
7. HENDERSON RH, SUNDARESAN T (1982): CLUSTER SAMPLING TO ASSESS IMMUNIZATION
COVERAGE: A REVIEW OF EXPERIENCE WITH A SIMPLIFIED SAMPLING METHOD. BULLETIN OF THE
WORLD HEALTH ORGANIZATION 60(2):253–60.
8. MILLER MA, MCCANN L (2000): POLICY ANALYSIS OF THE USE OF HEPATITIS B,
HAEMOPHILUS INFLUENZAE TYPE B-, STREPTOCOCCUS PNEUMONIAE-CONJUGATE, AND ROTAVIRUS
VACCINES, IN NATIONAL IMMUNIZATION SCHEDULES . HEALTH ECONOMICS 9:19–35.
9. HUTIN YJF, CHEN RT. INJECTION SAFETY: A GLOBAL CHALLENGE. BULLETIN OF THE WORLD
HEALTH ORGANIZATION, 1999, 77: 787-88.
10. CENTERS FOR DISEASE CONTROL AND PREVENTION. GENERAL RECOMMENDATIONS
ON IMMUNIZATION: RECOMMENDATIONS OF THE ADVISORY COMMITTEE ON
IMMUNIZATION PRACTICES (ACIP). MORBIDITY AND MORTALITY WEEKLY REPORT ,1994,
43(NO. RR-1): 14-5.
16 REVISTA MJEKESORE 1-2011 - INSTITUTI I SHENDETIT PUBLIK
REVISTA MJEKESORE
17REVISTA MJEKESORE 1-2011 - INSTITUTI I SHENDETIT PUBLIK
REVISTA MJEKESORE
A R T I K U J
S T U D I M O R E
A R T I K U J
S T U D I M O R E
18 REVISTA MJEKESORE 1-2011 - INSTITUTI I SHENDETIT PUBLIK
REVISTA MJEKESORE
19REVISTA MJEKESORE 1-2011 - INSTITUTI I SHENDETIT PUBLIK
REVISTA MJEKESORE
TË DHËNA EPIDEMIOLOGJIKE PËR FAKTORËT RREZIKUESNË KANCERIN E MUSHKËRIVE
Fatmir ISMAILI* Tome STEFANOSKI*, Hasan HAFIZI**
*Klinika Universitare, Tetovë. ** Spitali Universitar i Sëmundjeve të Mushkërive, Tiranë.
EPIDEMIOLOGICAL DATA ABOUT THE RISK FACTORS OF
LUNG CANCER
Introduction: Lung cancer is the most common cause of cancer mortality worldwide for both men
and women. A number of environmental and life-style factors have been associated with the subsequent
development of lung cancer, of which cigarette smoking is the most important.
Aim: To assess the association of lung cancer with sex, age, profession, life-style, family history, resi-
dence and histological type.
Method: we conducted a case control study in 167 patients with histological confirmed lung cancer
and control group with 167 other patients. The study was carried out in respiratory department and
reumatological department at Clinical Centre in Skopje.
Results: male sex is significantly more affected by lung cancer than female; their proportion is 5, 4:1.
The most affected age group for male is 55-69 years old, whereas female has a large distribution from
45 to 74 years old. Residence, profession and family history constitute other risk factors for lung cancer
but the primary risk factor for developing lung cancer is cigarette smoking, which is estimated to ac-
count for approximately 90% percent of all lung cancers. The risk of developing lung cancer for a
current smoker of one pack per day for 40 years is approximately 20 times that of someone who has
never smoked. 67 percent of lung cancer is current smoker and if we add the former smoker and
passive smoking we have 90 percent of patients associated with smoking. Squamous cell carcinoma
remained the predominant histological type in men and female, its incidence is respectively 53, 2 and 41
percent.
Conclusion: smoking remain the first risk factor for developing lung cancer but the incidence in-
creased when is associated with other risk factor like age, sex, residence, profession and family history.
Key word: lung cancer, risk factor, smoking, epidemiology.
SUMMARY
20 REVISTA MJEKESORE 1-2011 - INSTITUTI I SHENDETIT PUBLIK
REVISTA MJEKESORE
LES DONNÉES ÉPIDÉMIOLOGIQUES SUR LES FACTEURS DE
RISQUE DE CANCER DU POUMON
Introduction: Le cancer du poumon est la cause la plus fréquente de mortalité par can-
cer dans le monde entier pour les hommes et les femmes. Un certain nombre de facteurs
environnementaux et le style de vie ont été associés avec le développement de cancer du
poumon, dont le tabagisme est le plus important.
Objectif: évaluer l’association de cancer du poumon avec le sexe, âge, profession, style de
vie, les antécédents familiaux, la résidence et le type histologique.
Méthode: Nous avons mené une étude case control chez 167 patients avec un cancer du
poumon histologiquement confirmé et le groupe témoin de 167 autres patients. L’étude a
été réalisée dans le département de la maladie respiratoire et le département de rhumatologie
au Centre clinique de Skopje.
Résultats: le sexe masculin est plus touchées par le cancer du poumon que les femmes,
leur proportion est de 5, 4:1. Le groupe d’âge le plus touchés pour les hommes est de 55 à
69 ans, alors que les femelles ont une large distribution de 45 à 74 ans. Résidence, pro-
fession et les antécédents familiaux constituent des facteurs de risque de cancer du poumon,
mais le principal facteur de risque de développer un cancer du poumon est le tabagisme, qui
est évalué à environ 90 pour cent de tous les cancers du poumon. Le risque de développer
un cancer du poumon pour un fumeur d’un paquet par jour pendant 40 ans est d’environ
20 fois celle de quelqu’un qui n’a jamais fumé. 67 pour cent des cancers du poumon sont
fumeurs actuels et si l’on ajoute l’ex-fumeur et le tabagisme passif, nous avons 90 pour
cent des patients associés au tabagisme. Le carcinome épidermoïde est resté le type prédominant
histologique chez les hommes et les femmes, son incidence est respectivement de 53, 2 et 41
pour cent.
Conclusion: le tabac reste le premier facteur de risque de développer un cancer du poumon,
mais l’incidence accrue quand est associée à d’autres facteurs de risque comme l’âge, le sexe,
résidence, profession et les antécédents familiaux.
Mots clés: cancer du poumon, facteur de risque, le tabagisme, l’épidémiologie.
RÉSUMÉ
21REVISTA MJEKESORE 1-2011 - INSTITUTI I SHENDETIT PUBLIK
REVISTA MJEKESORE
HYRJE
Me paraqitjen e saj të shpeshtë dhe vdeksh-
mërinë e lartë, si dhe nga disa panjohuri
etiologjike, sëmundjet malinje janë një sfidë për
epidemiologjinë bashkëkohore. Çdo vit në
botë, nga kjo sëmundje diagnostikohen rreth
10,9 milion raste të reja dhe nëse trendi i
tanishëm vazhdon, deri në vitin 2050, për-
llogaritet që ky numër të arrije 24 milion raste
të reja në vit (1). Ndërmjet këtyre formave,
kanceri i mushkërive (KM) është forma më e
shpeshtë që shkakton rreth 1.2 milion vdekje
në vit (2). Shpeshtësia e kësaj sëmundjeje është
rritur në mënyrë dramatike, si në vlerë absolute
dhe relative, gjatë dekadave të fundit. Kështu, në
Shtetet e Bashkuara të Amerikës, kanceri i
mushkërive u bë shkaku kryesor i vdekjeve nga
sëmundjet malinje, si te burrat ashtu edhe te
gratë, respektivisht që në vitet 1953 dhe 1985 (3).
Hulumtime të realizuara në kafshë eksperi-
mentale si dhe numri i madh i studimeve
epidemiologjike të realizuara, akoma nuk kanë
mundur t’i japin përgjigje pyetjes se cili është
shkaku i drejtpërdrejtë për zhvillimin e kancerit.
Një numër faktorësh rrezikues, që përfshijnë
faktorë ambiental dhe të mënyrës së jetesës,
janë parë të jenë të shoqëruara me zhvillimin e
kancerit të mushkërive, ku ndërmjet tyre pirja
duhanit është më e rëndësishmja. Kjo e fundit
supozohet të shkaktojë rreth 90 përqind të
kancerit të mushkërive te burrat dhe 83 përqind
te gratë (4). Rreziku i zhvillimit të kancerit varet
nga sasia, kohëzgjatja dhe mosha e fillimit të
pirjes së duhanit (5). Studime të shumta kanë
treguar se edhe ekspozimi ndaj pirjes së duhanit
apo pirja pasive rrit rrezikun për të zhvilluar
kancer të mushkërive (6).
Radoni konsiderohet si shkaku i dytë më i
rëndësishëm për zhvillimin e kancerit të
mushkërive. (7) Gjithashtu ekspozimi ndaj disa
substancave industriale shton rrezikun për
zhvillimin e kancerit të mushkërive si p.sh.
ekspozimi ndaj arsenikut, hidrokarbureve
policiklike, metaleve joferoze, bojatisjes (8,9)
siliciumit apo asbestit (10,11).
Ndotja e ajrit është tjetër faktor rrezikues për
zhvillimin e kancerit të mushkërive, ku
kancerogjenet kryesore mendohet të jenë oksidi
i nitrogjenit, veçanërisht tymrat në trafik, (12)
po kështu edhe përdorimi i produkteve të
naftës për ngrohje apo gatim (13).
Trashëgimia mund të luaj rol në zhvillimin e
kancerit të mushkërive. Një anamnezë për
kancer të mushkërive në familje shoqërohet me
një rrezik dyfish më të madh edhe te jo
duhanpirësit (14). Gjithashtu, mënyra e
ushqyerjes dhe pirja e alkoolit mund të luajnë
rol në zhvillimin e kancerit të mushkërive. Një
dietë e pasur me zarzavate dhe fruta mund të
ulë rrezikun për zhvillimin e kancerit, (15)
sikurse edhe aktiviteti fizik (16). Bashkë-
shoqërimi i fortë i duhanpirjes me marrjen e
alkoolit është një faktor konfondues në studimet
për faktorët rrezikues të kancerit, por një lidhje
e fortë nuk është gjetur akoma (17).
Faktorë të tjerë, për rrezik të shtuar për
zhvillimin e kancerit të mushkërive, janë
raportuar te njerëzit me HIV dhe AIDS (18).
Sëmundjet të tjera të mushkërive, veçanërisht
fibrozat pulmonare dhe fibrozat post-tuber-
kulare janë parë të kenë frekuencë më të madhe
të kancerit të mushkërive, por ky rrezik duket
se është i pavarur nga pirja e duhanit (19). Në
përfundim, por jo e fundit, terapia rrezatuese
mund të rrisë rrezikun për kancer të mushkë-
rive, te pacientet që janë trajtuar për sëmundje
të tjera malinje (20).
Rrëfimi për shfaqjen e shpeshtë të kancerit të
mushkërive në Maqedoni
Sëmundjet malinje në Republikën e Maqedonisë
zënë vendin e dytë si shkak i vdekjeve,
menjëherë pas sëmundjeve kardiovaskulare. Të
dhënat, e paraqitura në regjistrin për kancerin,
tregojnë se në periudhën 1998-2005, numri
mesatar i rasteve të reja, kapte shifrën 5668
raste në vit (21). Kjo vë në dukje rritjen
22 REVISTA MJEKESORE 1-2011 - INSTITUTI I SHENDETIT PUBLIK
REVISTA MJEKESORE
alarmante të sëmundjeve të lartpërmendura në
vendin tonë. Të dhënat janë marrë nga enti për
mbrojtje të shëndetësisë së Republikës së
Maqedonisë, regjistri për kancerin (22). Për
hulumtimin tonë është interesi i madh për
kancerin e mushkërive. Te burrat, gjendja me
kancerin e mushkërive (shifra C34sipas
MKB10), është si edhe në shumicën e vendeve
evropiane. Ai gjendet në vendin e parë midis
dhjetë kancereve parësore.
Kanceri i mushkërive te gratë gjendet në vendin
e pestë me një mesatare prej 126 rastesh të reja
në vit. Numri më i madh i të sëmurëve gjatë
periudhës së hulumtuar është shënuar në vitin
2005 dhe incidenca ka qenë 16,5/100 000
banorë (22).
Qëllimet e hulumtimit1) Të bëhet ndarja e të sëmurëve me kancer
të mushkërive sipas: gjinisë, moshës, profesionit,
vendbanimit si dhe sipas lokalizimit dhe tipit
histologjik të kancerit.
2) Të përcaktohet përqindja e pirjes se duhanit,
alkoolit, ekspozimit profesional e ambiental si
dhe trashëgimisë, në paraqitjen e kancerit të
mushkërive.
3) Të kontrollohet lidhja ndërmjet faktorëve
rrezikues të përbashkët dhe paraqitjes së
kancerit të mushkërive.
Materiali dhe metoda
Hulumtimi paraqet studim analitik të tipit case
control study. Në të janë të inkuadruara dy
grupe të testuesve: të sëmurë nga kanceri i
mushkërive (Grupi i testuar-GT = 167), dhe
Grupi i kontrollit GK=167, të realizuara në
Klinikën për pulmologji dhe alergologji, në
kliniken e reumatologjisë dhe në Institutin e
radioterapisë dhe onkologjisë pranë Qendrës
Klinike në Shkup. Në studim janë përfshirë
vetëm pacientët të verifikuar me kancer të
mushkërive. Tipizimi i pacienteve është bërë
sipas lokalizimit dhe histologjisë. Përfaqësuesit
e dy grupeve të përfshira në kërkim, janë
anketuar në periudhën 01.08.2006 deri më
01.11.2008. Të gjithë janë banorë të Republikës
së Maqedonisë.
Që të mund të vlerësohet rreziku epide-
miologjik që përmbajnë faktorët e rrezikut, të
cilët ishin qëllim i studimit tonë, është përcaktuar
edhe grupi i kontrollit të individëve, të cilët nuk
janë të sëmurë me kancer të mushkërive.
Grupin e kontrollit e përbëjnë të sëmurë që janë
të hospitalizuar në klinikën për reumatologji.
Zgjedhja e anëtarëve te grupit të kontrollit është
bërë me metodën e bashkërendimit (matching).
Të gjitha grupet janë identike ose maksimalisht
të ngjashme, përsa i përket disa shenjave të
caktuara si gjinia dhe mosha (±5 vjet).
Të dhënat nga studimi janë marrë me ndihmën
e një pyetësori anketues të përgatitur për këtë
qëllim.
Kriteret për përcaktimin e historisë së duhan-
pirësve dhe konsumimit të alkoolit, janë bazuar
në pyetësorin e modifikuar për përdorim të
cigareve, i rekomanduar nga Tobacco or Healh
Programme, Organizata Botërore e Shënde-
tësisë (23).
Analiza statistikoreAnaliza statistikore është e punuar me prog-
ramet statistikore STATISTIKA 7.1, SPSS
13.0, Epi Info 6. Në përmbledhjen e të
dhënave janë përdorur metodat statistikore që
vijojnë: analiza me karaktere serike atributive
dhe e kryer nëpërmjet koeficienteve të
marrëdhënieve, proporcioneve dhe normave.
Seritë numerike janë analizuar me masat e
tendencës qëndrore (mesatare, medijana dhe
modus) si dhe masat e disperzionit (devijimit
standard dhe gabimeve standarte).
Verifikimi i rëndësisë së dallimit, i analizuar në
mes serive statistikore, është testuar me :
Pearson x2 testin, Fisherov ekzakt test dhe
Kolgomorow-Smirnov test për një dhe dy
ekzemplarë. Për seritë atributive statistikore: me
koeficientin e Pearsonit, koeficienti i korre
23REVISTA MJEKESORE 1-2011 - INSTITUTI I SHENDETIT PUBLIK
REVISTA MJEKESORE
lacionit është i hetuar me raportin mes serive
statistike numerike.
Nëpërmjet llogaritjes së rreziqeve me shkallë
përparësie (Odds ratio OR) janë cilësuar
faktorët e rrezikut, të cilët luajnë rol në
paraqitjen e sëmundjes, me intervalet e besimit
është definuar rëndësia statistike për nivel të
gabimit më të vogël se 0,05 (p)
Analiza shumëvariantësh logjistik regresion është
e përdorur për përcaktimin e ndikimit të
pavarur, në parametrat e caktuara të paraqitjes
së kancerit të mushkërive të bardha.
RezultatetShpërndarja e të sëmurëve nga kanceri i
mushkërive dhe anëtarët e grupit të kontrollit
sipas variabëlve përkatës.
Gjinia. Studimi i realizuar (case-control) ka
gjetur mbizotërimin e gjinisë mashkullore në të
sëmurët me KM. Kështu, nga 167 të sëmurë,
156 ose 84.3% janë meshkuj, ndërsa 26 ose
15.7% janë femra. Raporti meshkuj/ femra,
të regjistruara në studim është 5,4:1.
Mosha.Në lidhje me moshën kemi konstatuar se
përqindja më e madhe e meshkujve me KM
janë në dekadën e gjashtë dhe të shtatë të jetës
(55-59 vjeç - 22.4%; 65-69 vjeç – 24,4%),
ndërsa te femrat sëmundja është njëllo je
pranishme në katër kategori nga 17,2% (45-49
vjeë; 55-59 vjeç; 60-64 vjeç;70-74 vjeç), që do
të thotë se tek ato nuk ekziston mbizotërim në
grupmosha të caktuara.
Rasti më i ri i regjistruar, në mes të 141 meshkujve
të sëmurë, është në moshë 34 vjeçare, ndërsa më
i moshuari ka 80 vjet. Te femrat intervali i
moshës është në kufi prej 44-81 vjet.
Mosha mesatare e meshkujve përfaqësues të
KM është 60,09 ± 9,76 vjet, ndërsa te femrat
vlera e saj është 58,96 ± 11 vjet.
Vendbanimi.Sipas studimit tonë, qyteti mbizotëron si
vendbanim te përfaqësuesit e të dy grupeve, i
përfaqësuar me 72,0% (GT-1), gjegjësisht
67,0% (GK). Rezultatet e bëra nga studimi
treguan se të jetuarit në qytet përmban rrezik
më të madh për paraqitjen e KM.
VendbanimiGrupi testues Grupi i kontrollit
Numri % Numri %
Qytet 117 72.0 112 67.0
Fshat 50 28.0 55 33.0
Gjithsej 167 100 167 100
Vendbanimi Grupi testues Grupi i kontrollitOR –
Odds ratio
Qytet 120 112 1.26
Fshat 47 55 1.00
Pasqyra 2. Përcaktimi i rrezikut nga sëmundja e KM sipas vendit ku jetojmë
X2=0,82 p>0,05
95% Confidence interval (0,81<OR<1,96)
Pasqyra 1. Struktura e të testuarve sipas vendit ku jetojnë
24 REVISTA MJEKESORE 1-2011 - INSTITUTI I SHENDETIT PUBLIK
REVISTA MJEKESORE
janë me stazh pune mbi 20 vjet (GK potencial
72,4%; të dyshimtë 69%) (GT potencial 73,1%;
të dyshimtë 80,6%).
Të ndryshme janë profesionet te personat me
KM. Ekziston një shpeshtim i regjistruar për
punëtorët e ndërtimit (me 18,9% nga gjithë të
ekspozuarit profesional), bujq (17,3%),
punëtorët transportues (shoferë, traktoristë)
(15%), mekanik (8,7%). Tek ata është regjistruar
rreziku më i madh në paraqitjen e KM në
krahasim me ata të cilët janë më pak të
ekspozuar ndaj agjentëve profesionalë. Në rolin
e kancerogjeneve potencial numërohen: azbesti,
pesticidet, gazrat që çlirojnë automjetet etj..
Në lidhje me kohëzgjatjen e ekspozimit, në
katër grupet më të rrezikuara të profesioneve
të përfshira në studimin tonë, janë bujqit ndër
më të ekspozuarit, te të cilët kohëzgjatja e
ekspozimit është 36,33±9,04 vjet. Studimi i
realizuar tregon se te punëtorët e transportit bie
15% e të ekspozuarve. Gjatësia mesatare e
stazhit të punës tek ata arrin 28,74±8,70 vjet.
Ekspozimi në azbest ekziston edhe tek personat
të cilët punojnë në prodhimin dhe riparimin e
frenave të trenit. Studimi i realizuar tregoi se tek
automekanikët ka rënie 8,7 % nga të sëmurët,
pjesa më e madhe e tyre janë me stazh pune
prej rreth 30 vjet.
Faktori Trashëgues.Rezultatet e studimit tregojnë se pothuajse i
njëjtë është edhe numri i të testuarve te dy
grupet të cilët japin informacione për ekzis-
tencën e sëmundjeve malinje në familje (GT-
28,1 % ;GK -28,6 % ). Familjarë të afërm me
KM kanë patur 10 (5,9%) prej të sëmurëve dhe
7 (4,3%), nga anëtarët e GK. Bartës të
sëmundjes malinje në grupin e kontrollit më së
shpeshti është i ati, në 45.4% të rasteve. Në
mes anëtarëve të dy grupeve (GT dhe GK )
nuk ka dallim statistikor sinjifikativ përsa i përket
faktorit trashëgues.
Profesioni.Sipas klasifikimit të bërë më parë, për llojin e
profesionit dhe ekspozimit ndaj kancerogjeneve
të ndryshëm, anëtarët e të dy grupeve GT dhe
GK janë të ndarë në tri kategori. Në grupin e
KM, ekspozimi profesional është i pranishëm
tek 114 persona ose 68,6 % të pacientëve. Pjesa
më e madhe e tyre janë të ekspozuar ndaj
kancerogjeneve potencialë (98 ose 77,25),
ndërsa 26 të tjerë me kancerogjen të dyshimtë.
Përsa i përket ekspozimit ndaj kancerogjenit në
mjedisin e punës, me rëndësi të veçantë është
kohëzgjatja e saj, pra gjatësia e stazhit të punës.
Sipas të dhënave të marra nga anëtarët e të dy
grupeve, pjesa më e madhe e të ekspozuarve
Pasqyraa 3. Përcaktimi i rrezikut të sëmundjes nga kanceri i mushkërive në bazë të ekspozimitnë punë.
Var ijabli GT GK2 OR3 95% CI4
Ekspozimi profesionalTë paeksponuar 52 55 1.00Të eksponuarPunëtor ndërtimor 22 20 1,15 0,58-2,27Bujq 20 18 1,16 0,57-2,34PunëtorëtTransportues 17 7 2,50 1,01-6,15Mekanik 10 5 2,31 0,76-7,07
GT1-Grupi testues, GK2-Grupi i kontrollit të ndara sipas moshës me të sëmurët në raport 1:1OR3- Odds ratio CI4- Confidence Interval
25REVISTA MJEKESORE 1-2011 - INSTITUTI I SHENDETIT PUBLIK
REVISTA MJEKESORE
Sëmundje të menjëhershmetë mushkërive.Studimi tregoi se një pjesë e vogël e të
sëmurëve kanë vuajtur nga tuberkulozi (3 ose
1,6%). Te tri pacientë, tuberkulozi ishte
diagnostikuar para më shumë se 20 vitesh. Në
kërkimin tonë, bronkit kronik obstruktiv kanë
pasur 38,9% e anëtarëve nga grupi testues dhe
pjesa më e madhe e tyre (41,7%) vuanin nga
kjo sëmundje prej 20 vitesh.
Shprehia e pirjes së duhanit.Sipas rezultateve të studimit, duhanpirësit aktual
dhe ish-duhanpirësit së bashku, në raport me
ata që nuk pijnë duhan, kanë 20 herë më shumë
rrezik (95% CI 2,44-7,93) për t’u sëmurur nga
KM.
Kur bëhet fjalë për shpërndarjen e të testuarve
për nga gjinia, ajo tregon se te meshkujt me
KM, 71,2% janë duhanpirës aktual dhe vetëm
tri persona i takojnë grupit që nuk pinë duhan.
Te meshkujt që s’janë të sëmurë, përqindja është
dukshëm më e vogël 42,3%, ndërsa te femrat
e të dy grupeve, numri më i madh është i atyre
që nuk pinë duhan (GT- 48,3% : GK -51,8%).
Sipas hulumtimeve të bëra, përqindja më e
madhe e të sëmurëve kanë filluar të pinë
duhan nga mosha 15 vjeçare, ndërsa në GK,
pjesa më e madhe e të testuarve kanë filluar me
këtë shprehi diçka më vonë (10-20 vjeç –
38,7%). Mosha mesatare, në të cilën kane filluar
të pinë duhan të sëmurët është 16,77±5,41 vjeç,
ndërsa te anëtarët e GK mosha është 19,95
±6,57 vjeç.
Të testuarit, të cilët kanë filluar të pinë duhan
para moshës 20 vjeçare, kanë tri herë më shumë
rrezik të sëmuren nga KM (p<0,05) në
krahasim me ata të cilët kanë filluar më vonë
me këtë shprehi.
Gjysma e të sëmurëve, pinë nga një deri dy
kuti cigare në ditë, ndërsa numri më i madh i
atyre pa KM, pinë nga 11-20 cigare në ditë.
Kur flitet për kohëzgjatjen e duhanpirjes, është
interesante të përmendim se numri i të
sëmurëve është më i madh tek ata, të cilët
kohëzgjatjen e duhanpirjes e kanë më tepër se
45 vjet, me 26,6 %. Në GK ajo përqindje është
14,6%.
Sipas rezultateve të studimit duhanpirësit aktual,
stazhi i të cilëve është më tepër se 40 vjet, kanë
rrezik 4 herë më të madh për t’u sëmurë nga
KM në raport me ato të cilët pinë me pak se
40 vjet (95% CI, 1,23 12,64).
Kur merret parasysh numri i cigareve të pira
në ditë dhe kohëzgjatja e stazhit të duhanpirjes
së bashku, rreziku nga sëmundja është më i
madh te personat të cilët pinë duhan më gjatë
se 20 vjet, me më shume se një pako cigare në
ditë, në krahasim me ata të cilët në të njëjtën
periudhë kohore pinë më pak se 20 cigare në
dite. (OR=3,78,95% CI,2,04-7,01)
Është testuar edhe roli i moshës së të testuarve
dhe shprehia e pirjes së duhanit në paraqitjen e
KM. Analiza logjistiko regresive tregoi se me
plakjen, rritet rreziku nga paraqitja e KM, kështu
që te personat më të vjetër se 70 vjeç, ai është
dyfish më i madh se te kategoria referente, e
përfaqësuar nga persona më të rinj se 39 vjeç.
Me plakjen zmadhohet mundësia e paraqitjes
së KM, dhe ajo te duhanpirësit e mëparshëm
është 2,83, ndërsa tek ata aktual 6,44 herë, në
mënyrë të konsiderueshme më e madhe në
krahasim me joduhanpirësit, të cilët paraqesin
kategori referente.
Kohëzgjatja e pirjes së duhanit, si parametër i
rëndësishëm në paraqitjen e KM, tregon se më
shumë se gjysma e të sëmurëve nga duhanpirësit
e mëparshëm (54,5%) e kanë praktikuar këtë
shprehi 31-45 vjeç. Në grupin e kontrollit më
e madhe ishte përqindja e atyre që kishin pirë
16-30 vjeç dhe është 37,7. Prandaj është e
kuptueshme pse kohëzgjatja mesatare e stazhit
të duhanpirësve është më e madhe në mesin e
të sëmurëve.
Duhanpirja pasive.Ekspozimi në pirje pasive të duhanit është
regjistruar tek 82.4 % prej anëtarëve të grupit
26 REVISTA MJEKESORE 1-2011 - INSTITUTI I SHENDETIT PUBLIK
REVISTA MJEKESORE
të testuar dhe 63.2% te grupi i kontrollit, ndërsa
42.8% nga të sëmurit kanë thithur tym nga
cigaret në vendin e punës dhe në shtëpi. Në
grupin e kontrollit, përqindja është më e madhe
tek ata që janë të ekspozuar në kushte shtëpiake
(52.8%). Ekspozimi në pirje pasive të duhanit
ka zgjatur më shumë se 16 vjet te pothuajse të
gjithë të sëmurit (92.9%) dhe te pjesa më e
madhe e jo të sëmurëve. Koha mesatare e
ekspozimit në tym të cigareve është më e gjatë
te të sëmurit e grupit testues në krahasim me
anëtarët e grupit të kontrolit (GT-25,50±5.71 vjet GK
20.25 ±9.39 vjet )
Rreziku nga paraqitja e KM është pothuajse tri herë
më i madh te të ekspozuarit në duhanpirje pasive, në
raport me të paekspozuarit. Duhanpirësit pasiv të
espozuar në tym duhani në vendin e punës dhe shtëpi
kanë 14 (95% CI 2.22-88.12 ) herë rrezik më të madh
të sëmuren në krahasim me ata që nuk janë të
ekspozuar.
Pasqyra 4. Përcaktimi i rrezikut nga sëmundja e
kancerit sipas të dhënës për ekspozim në pirje pasive
të duhanit.
Ekspozimi nëduhanpirje pasive
Grupi testues 1Grupi ikontrollit
OROdds ratio
Të ekspozuar 14 36 2.72
Të paekspozuar 3 21 1.00
X2 =1.41 p>0.05
95% Confidence interval (0.7<OR<10.59)
Diagnoza histopatologjike ekancerit-lloji
Meshkuj Femra Të gjithëNumri % Numri % Numri %
Jomikrocelular Ca planocellulare 75 53.2 11 41.4 86 51.4Adenokarcinomë 23 16.7 8 31.0 32 18.9Ca në qelizat emëdha(Large cell)
5 3.8 1 3.5 6 3.7
Mikrocelular Ca
anaplasticum(“Oat
- cell”)
35 25.0 6 24.1 41 24.9
Jo i klasifikuar 2 2 / / 2 2
Tek anëtarët e gjinisë mashkullore formë më e
shpeshtë histologjike është kanceri planocelular,
i pranishëm tek 75 njerëz, ose 53,2%. Mandej
vijon kanceri ose oat cell mikrocelular, i
pranishëm me 25%. Shprehia për pirjen e
cigareve është e pranishme tek 52,3% testues
me kancer planocelular, ose 28% të atyre me
oat cell. Dy llojet histologjike lidhen me
duhanpirjen, ç’ka vërteton gjerësinë e kësaj
shprehie të dëmshme te ne.
Në vendin e tretë është adenokarcinoma, në të
cilin përjashtohen 16,7%.
Te femrat, adenokarcinoma, e cila deri tani
mbizotëronte në një numër të madh të vendeve
Lokalizimi dhe histologjia e kancerit të
mushkrive të bardha. Rezultatet prej
hulumtimit tregojnë se gjinia mashkullore dhe
duhanpirja janë të shoqëruar me kancerin
planocelular, ndërsa gjinia femërore është e
shoqëruar me adenokarcinomë.
Pasqyra 5. Shpërndarësit e testuesve sipas diagnozës histopatologjike
27REVISTA MJEKESORE 1-2011 - INSTITUTI I SHENDETIT PUBLIK
REVISTA MJEKESORE
të Evropës, në këtë hulumtim, te ne gjendet në
vend të dytë për lajmërimin e shpeshtë, me
31%. Në vend të parë është forma plano-
celulare, e pranishme tek 41,4% testues. Me këtë
vërtetohet supozimi se te ne, si dhe në
shumicën e vendeve të Evropës lindore, në
epërsi është numri i femrave, të cilat pinë cigare.
Sipas të dhënave histologjike dhe shprehisë së
pirjes së cigareve, 38,4 prej femrave me kancer
planocelular janë duhanpirëse. Të njëjtit janë
njëlloj të pranishëm në mes të sëmurëve me
mikrocelular (oat cell) dhe adenokarcinomë
(me 30,8%).
Në vend të tretë gjendet kanceri anaplazik (oat
cell), i pranishëm tek 24,1% paciente të gjinisë
femërore.
DiskutimSiç tregon studimi ynë në Republikën e
Maqedonisë, KM prek më shumë meshkujt.
Kështu, nga gjithsej 167 të sëmurë, 156 ose
84.3% janë meshkuj, ndërsa 26 ose 15.7% janë
femra ose e thënë ndryshe raporti i meshkujve
dhe femrave të regjistruara në studim tonë
është 5,4:1.
Te meshkujt, prevalenca e shtuar lidhet me
pirjen më të madhe të duhanit si edhe
ekspozimit më të madh ndaj faktorëve
koncerogjenë. Shifra të ngjashme janë për-
shkruar dhe në studime të tjera. Kështu
Szczuka dhe Roszkowski-Sliz vlerësojnë
rezultatet për incidencën dhe vdekshmërinë nga
KM sipas gjinisë dhe moshës në Poloni, në
periudhën 1970-2004, dhe kanë gjetur një
raport meshkuj/femra 3,4:1 si edhe në vende
të tjera të ngjashme me vendin tonë, ku prija e
duhanit te meshkujt është në përqindje të
përafërt (24, 25).
Te gjinia femërore në Maqedoni është interesant
fakti se rreziku më i madh ekziston te disa
profesione të caktuara si te mjekët, stoma-
tologët, veterinerët(OR=2,54; 1,01-6,31). Ky
studim identifikon fusha të reja për analiza të
mëtejshme dhe sugjeron burime të reja të
ekspozimit, si dhe faktorë rrezikues për
paraqitjen e këtij lloj kanceri te femrat.
Raporti në mes gjinisë dhe KM ndryshon
shumë në vende të ndryshme të botës. Dallimet
kryesore, të cilat ekzistojnë në vende të
ndryshme, reflektojnë dallimet në pirjen e
duhanit (26).
Supozohet se gratë janë më të ndjeshme ndaj
efekteve të dëmshme të pirjes së duhanit në
krahasim me meshkujt. Shkaqe për këtë janë
dallimi biologjik mes dy gjinive, i cili mani-
festohet me ekspresion të zmadhuar CYP1A1
si dhe mundësia e zvogëluar e riparimit të
kapacitetit të DNK. Supozohet se edhe
estrogjenet luajnë rol në gjenezën e tumorit dhe
siç duket gratë janë shumë më të ndjeshme në
efektet e dëmshme nga pirja e duhanit në
krahasim me meshkujt (27).
Në lidhje me moshën, ajo më e prekura në
studimin tonë është mosha në dekadën e gjashtë
dhe të shtatë të jetës, ndërsa te femrat sëmundja
është njëlloj e pranishme në katër dekadat nga
40 deri 80. Pra, ndërsa te meshkujt ekzistonte
një grupmoshe më e prekur, ky nuk ishte rasti
te gratë. Është vërtetuar se rreziku nga paraqitja
e KM rritet me moshën, kështu që incidenca e
të sëmurëve ka vlerë më të madhe te grup-
mosha mbi 65 vjeç. Grupmoshat korres-
pondojnë me trendin e përhapjes së shprehisë
së duhanpirjes. Mosha mesatare e pacienteve të
gjinisë mashkullore është 60,4 vjeç, ndërsa te
femrat 53,7 vjeç. Tç dhënat e gjetura në lidhje
me grupmoshat përputhën me të dhënat e
literaturës për vende me strukturë moshe të
ngjashme, por është më e ulët se sa në vendet
e zhvilluara ku grup moshat më të prekura janë
grupmoshat 70-79 vjeç (28). Në studimin tonë,
të moshuar me KM mbi moshën 70 vjeç janë
31 pacientë (16.8%).
Vendbanimi paraqet një rol të rëndësishëm në zhvillimin
e KM në vendin tonë. Sipas studimit, qyteti mbizotëron
me 72,0% të rasteve. Ndikimi i ndotjes së ajrit në
paraqitjen e KM nuk është krejtësisht i qartë, por një
numër i madh studimesh tregojnë se ndotja e ambientit
28 REVISTA MJEKESORE 1-2011 - INSTITUTI I SHENDETIT PUBLIK
REVISTA MJEKESORE
në qytete është një faktor rrezikues.
Nuk ka ndonjë ndryshim të rëndësishëm
statistikor në mes të GT dhe GK në drejtim
të profesioneve ndaj karcinogjeneve specifike.
Në grupin e të sëmurëve, ka gjithsej 112
duhanpirës aktual. Prej tyre, profesionalisht të
eksponuar janë 89 ose 71,8%. Pothuajse
përqindja është identike edhe tek GK, ku nga
68 duhanpirësve aktual profesionalisht të
eksponuar janë 50 ose 74,7%.
Rezultatet nga analiza e vetme mbi ekspozimin
ndaj kancerogjeneve të caktuara profesionale (si
rrezik-faktorë), dhe roli i tyre në paraqitjen e
KM, tregon se të ekspozuarit në koncerogjenë
potenciale kanë 1,12 (95% CI; 0,70<OR <1,75)
herë rrezik më të madh të sëmuren nga KM,
në raport me ata të cilët nuk janë të ekspozuar.
Pothuajse identik është dhe rreziku në raport me
kancerogjenët e dyshimtë (OR =1 1,13 95%
CI0,63<OR<2,01).
Studimi tregoi se numri më i madh i të
sëmurëve, sipas llojit të profesionit, janë
punëtorët e ndërtimit. (18,9%) Kohëzgjatja e
stazhit të punës tek ata është 27,88±8,89 vjet.
Rezultatet e fituara tregojnë incidencë më të
madhe të sëmundjes, lidhur me ekspozimin në
azbest (duke i përfshirë edhe KM) te persona
të cilët kanë punuar në prodhimin e çimentos.
Faktori trashëgues së bashku me shprehinë e
duhanpirjes, janë faktorë të rëndësishëm për
paraqitjen e KM në studimin tonë. Kështu që
duhanpirësit me faktor trashëgues, kanë
pothuajse katër herë gjasa më shumë të
sëmuren, në krahasim me duhanpirësit që nuk
kanë faktor trashëgues (OR=3,95 ;95% CI
1,78<OR<8.77). Rreziku është më i madh dhe
më i rëndësishëm atëherë kur të vijnë në raport
joduhanpirës me faktor trashëgues familjar të
pranishëm (OR = 8,76 ;95% CI, 1,80 <OR
<42,68)
Në lidhje me sëmundjet që karakterizohen nga
lezione fibrotike të mushkërive, studimi tregoi
se një pjesë e vogël e të sëmurëve kanë vuajtur
nga tuberkulozi (3 ose 1,6%) dhe nuk u pa
ndonjë lidhje statistike sinjifikative.
Hulumtimi tregoi se duhanpirësit aktual, të cilët
konsumojnë deri më 20 cigare në ditë, kanë 3
herë më shumë gjasa për të zhvilluar kancer
(95% CI ,1,54-5,93), ndërsa ata të cilët
konsumojnë më tepër se 20 cigare në ditë, kanë
gjasa deri 10,6 herë më shumë (95% CI ,5,24-
21,42), në krahasim me jo duhanpirësit. Po
kështu edhe duhanpirja pasive është një ndër
faktorët rrezikues të rëndësishëm për zhvillimit
e kancerit të mushkërive. Rreziku nga paraqitja
e KM është pothuajse tri herë më e madhe te
të ekspozuarit në duhanpirje pasive, në raport
me të paekspozuarit. Duhanpirësit pasiv, të
ekspozuar në tym të cigares në vendin e punës
dhe shtëpi kanë 14 (95% CI 2.22-88.12 ) herë
rrezik më të madh nga sëmundja, në krahasim
me ata që nuk janë të ekspozuar.
PËRFUNDIMESipas rezultateve të hulumtimit, burrat sëmuren
pesë herë më shpesh nga KM, në krahasim me
gratë dhe kjo lidhet me shprehinë e pirjes së
duhanit. Te meshkujt, sëmundja më shpesh
shfaqet në dekadën e gjashtë dhe të shtatë të
jetës, ndërsa te gratë, nuk ekziston mbizotërim
i një moshe të caktuar grupore. Sëmundja më
tepër paraqitet te popullata qytetare, në krahasim
me atë fshatare.
· Ekspozimi profesional luan rol
të rëndësishëm. Profesionet më të rrezikuara
janë: punonjësit e ndërtimit, bujqit, punëtorët
transportues, mekanikët dhe montuesit. Rreziku
për sëmundjen është më i madh tek ata, të cilët
njëkohësisht janë edhe duhanpirës.
· Çdo i sëmurë nga kanceri i mushkërive të
bardha ka anamnezë pozitive për faktor të
trashëguar. Bartësi i sëmundjes malinje në
grupin e hulumtuar më shpesh ka qenë babai.
· Mosha, në të cilën fillohet pirja e duhanit,
është shumë e rëndësishme për shfaqjen e kësaj
sëmundje, meqë sa më herët të fillohet me këtë
shprehi , aq më i madh është rreziku. Po kështu
është mjaft e rëndësishme edhe sasia e pirjes se
29REVISTA MJEKESORE 1-2011 - INSTITUTI I SHENDETIT PUBLIK
REVISTA MJEKESORE
duhanit. Ekspozimi i pirjes pasive është
regjistruar tek 82,4% anëtarë të grupit të
hulumtuar. Rreziku për shfaqjen e KB është gati
tri herë më i madh te të ekspozuarit e pirjes
pasive, në krahasim me ata të paekspozuar.
Pirësit pasiv, të ekspozuar në tymin e cigareve
në vendin e punës dhe në shtëpi, kanë 14 herë
rrezik më të madh nga sëmundja, krahasuar me
ata të paekspozuar.
Forma më e përfaqësuar histologjike tek anëtarët
e të dy gjinive është kanceri planocelular dhe lidhet
me pirjen e duhanit.
Në përfundim mund të themi se kanceri
mushkërive është një sëmundje multifaktoriale, ku
ndërmjet tyre duhanpirja është rreziku kryesor.
30 REVISTA MJEKESORE 1-2011 - INSTITUTI I SHENDETIT PUBLIK
REVISTA MJEKESORE
BIBLIOGRAFIA.
1. JEMAL, A, SIEGEL, R, WARD, E, ET AL. CANCER STATISTICS, 2009. CA CANCER J CLIN 2009;
59:225.
2. PARKIN, DM, BRAY, F, FERLAY, J, PISANI, P. GLOBAL CANCER STATISTICS, 2002. CA CANCER
J CLIN 2005; 55:74.
3. JEMAL, A, THUN, MJ, RIES, LA, ET AL. ANNUAL REPORT TO THE NATION ON THE STATUS OF
CANCER, 1975-2005, FEATURING TRENDS IN LUNG CANCER, TOBACCO USE, AND TOBACCO CON-
TROL. J NATL CANCER INST 2008; 100:1672.
4. DOLL, R, PETO, R, BOREHAM, J, SUTHERLAND, I. MORTALITY IN RELATION TO SMOKING: 50 YEARS’
OBSERVATIONS ON MALE BRITISH DOCTORS. BMJ 2004; 328:1519.
5. PETO, R ET AL. MORTALITY FROM SMOKING IN DEVELOPED COUNTRIES 1950-2000, 2004.
6. TAYLOR , R., F. NAJAFI , AND A. DOBSON , META -ANALYSIS OF STUDIES OF PASSIVE SMOKING
AND LUNG CANCER: EFFECTS OF STUDY TYPE AND CONTINENT. INT J EPIDEMIOL , 2007.
7. FRUMKIN, H. AND J.M. SAMET, RADON . CA CANCER J CLIN, 2001. 51(6): 337-44, 322; QUIZ
345-48.
8. PURDUE, M.P., ET AL., OCCUPATIONAL EXPOSURE TO ORGANOCHLORINE INSECTICIDES AND CANCER
INCIDENCE IN THE AGRICULTURAL HEALTH STUDY. INT J CANCER, 2007. 120(3): 642-9.
9. ALAVANJA, M.C., ET AL., PESTICIDES AND LUNG CANCER RISK IN THE AGRICULTURAL HEALTH
STUDY COHORT . AM J EPIDEMIOL, 2004. 160(9): 876-85.
10. PELUCCHI, C., ET AL., OCCUPATIONAL SILICA EXPOSURE AND LUNG CANCER RISK: A REVIEW OF
EPIDEMIOLOGICAL STUDIES 1996-2005. ANN ONCOL, 2006. 17(7): 1039-50.
11. LEE, P.N.RELATION BETËEEN EXPOSURE TO ASBESTOS AND SMOKING JOINTLY AND THE RISK OF
LUNG CANCER . OCCUP ENVIRON MED , 2001. 58(3)145-53.
12. VINEIS , P., ET AL . , A IR POLLUTION AND RISK OF LUNG CANCER IN A PROSPECTIVE STUDY IN
EUROPE. INT J CANCER, 2006. 119(1): 169-74.
13. RAMANAKUMAR, A.V., M.E. PARENT, AND J. SIEMIATYCKI, RISK OF LUNG CANCER FROM RESI-
DENTIAL HEATING AND COOKING FUELS IN MONTREAL, CANADA. AM J EPIDEMIOL, 2007. 165(6):
634-42.
14. NITADORI , J., ET AL ., ASSOCIATION BETWEEN LUNG CANCER INCIDENCE AND FAMILY HISTORY
OF LUNG CANCER : DATA FROM A LARGE-SCALE POPULATION-BASED COHORT STUDY , THE JPHC
STUDY. CHEST, 2006. 130(4): 968-75.
15. GALEONE , C., ET AL ., DIETARY INTAKE OF FRUIT AND VEGETABLE AND LUNG CANCER RISK: A
CASE-CONTROL STUDY IN HARBIN, NORTHEAST CHINA. ANN ONCOL , 2007. 18(2): 388-92.
16. STEINDORF , K., ET AL . , PHYSICAL ACTIVITY AND LUNG CANCER RISK IN THE EUROPEAN PRO-
SPECTIVE INVESTIGATION INTO CANCER AND NUTRITION COHORT. INT J CANCER, 2006. 119(10):
2389-97.
17. FREUDENHEIM , J.L., ET AL . , ALCOHOL CONSUMPTION AND RISK OF LUNG CANCER : A POOLED
ANALYSIS OF COHORT STUDIES. AM J CLIN NUTR , 2005. 82(3): 657-67.
18. ENGELS, E.A., ET AL., ELEVATED INCIDENCE OF LUNG CANCER AMONG HIV-INFECTED INDI-
VIDUALS. J CLIN ONCOL, 2006. 24(9): 1383-88.
19. HUBBARD , R, VENN , A, LEËIS , S , BRITTON , J. LUNG CANCER AND CRYPTOGENIC FIBROSING
ALVEOLITIS. A POPULATION-BASED COHORT STUDY. AM J RESPIR CRIT CARE MED 2000; 161:5.
20. KAUFMAN, EL, JACOBSON, JS, HERSHMAN, DL, ET AL. EFFECT OF BREAST CANCER RADIOTHERAPY
AND CIGARETTE SMOKING ON RISK OF SECOND PRIMARY LUNG CANCER. J CLIN ONCOL 2008; 26:392.
21. REGISTER ZA RAK VO REPUBLIKA MAKEDONIJA 1994-2005. SKOPJE : REPUBLICKI ZAVOO ZA
ZDRAVSTVENA ZASTITA; 2005; 9-18.
22. REGISTER ZA RAK VO REPUBLIKA MAKEDONIJA 2006. SKOPJE: REPUBLICKI ZAVOD ZA ZDRAVSTVENA
ZASTITA; 2006; 12-20.
31REVISTA MJEKESORE 1-2011 - INSTITUTI I SHENDETIT PUBLIK
REVISTA MJEKESORE
23. WORLD HEALTH ORGANIZATION 2008. THE GLOBAL BURDEN OF DISEASE 2004 UPDATE. WORLD
HEALTH ORGANIZATION. ISBN 978-92-4-156371-0.
24. BUNAREVIC A. PATOLOGIJA. ZAGREB: JUGOSLAVENSKA MEDICINSKA NAKLADA 1989; 297-99.
25. PESUT D, BASARA HZ. C IGARETTE SMOKING AND LUNG CANCER TRENDS IN SERBIA - A YEAR
ANALYSIS . MED PREGL 2006 MAY-JUN;59(5-6):225-29.
26. THOMAS, L, DOYLE, LA, EDELMAN, MJ. LUNG CANCER IN WOMEN: EMERGING DIFFERENCES IN
EPIDEMIOLOGY, BIOLOGY, AND THERAPY . CHEST 2005; 128:370.
27. PAUK , N, KUBIK , A, ZATLOUKAL , P, KREPELA , E. LUNG CANCER IN WOMEN . LUNG CANCER
2005; 48:1.
28. YANCIK R. POPULATION AGING AND CANCER : A CROSS-NATIONAL CONCERN . CANCER J. 2005
NOV-DEC;
32 REVISTA MJEKESORE 1-2011 - INSTITUTI I SHENDETIT PUBLIK
REVISTA MJEKESORE
33REVISTA MJEKESORE 1-2011 - INSTITUTI I SHENDETIT PUBLIK
REVISTA MJEKESORE
VLERËSIMI LABORATORIK I ANEMISË SË SËMUNDJEVEKRONIKE (ACD).
ALMA BARBULLUSHI1, ETLEVA REFATLLARI1, ANYLA BULO1,ANILA GODO2, GENTJANA QIRJAKO3, DORINA TOCI. 3
1 Departamenti i Laboratorëve Biokomik-Klinik, 2Departamenti i Pediatrisë, 3Instituti i
Shëndetit Publik, Qendra Spitalore Universitare “Nënë Tereza”, Tiranë.
LABORATORY EVALUATION OF ANEMIA OF CHRONIC DISEASE
(ACD). OUR EXPERIENCE
Objectives: Anemia of chronic disease (ACD) is a cytokinemediated anemia, most frequent anemiaamong hospitalized patients and characterized by hypoferremia with adequate reticuloendotelial ironstores, normal to elevated ferritin concentrations and it is a frequent complication of chronic inflamma-tory conditions.Methods: In our study were included 118 patients, 72 males and 46 females . Anemia was definedas hemoglobin below 12 g/dl in females and 13 g/dl in males . Anemic patients were further evaluatedfor the type of anemia with iron profile, peripheral blood smear, retikulocit count, prohepcidin and citokins(IL6, TNFá) levels. The laboratory measurements were performed in ABX, Olympus AU 640, andImmulite 1000. DRG ELISA kits were used for sTfR and prohepcidine determinations. Independ-ent Sample Test, Anova test, Chi-Square Tests was used for statistical analysis.Results: Anemia was observed in 57.6% anemic patients, 31.4% have ACD, 14.4.% IDA, 9.3%ACD+IDA, 2.5% talassemia minor and. Sideremia, ferritinemia, Tf, Tfs are significantly lower inIDA vs ACD vs IDA+ACD vs no anemic patients,(p=0,000, p=0,000, p=0.024,p=0.000), sTfR, sTfR/log ferritin, sTfR-F index is significantly higher in IDA vs IDA + ACD vs ACD vs noanemic patients, p=0,000. Hepcidin, IL6, TNFá are significantly higher in ACD vs IDA + ACDvsIDA vs no anemic patients(p=0,000, p=0.000, p=0.012)Conclusions: ACD is the most frequent anemia among hospitalized patients. Panel iron (especiallyferritina) together with hepcidin and cytokins are the best indicator to find ACD. sTfR,sTfR/logferritinand TfR-F index are good indicators to distinguishes from IDA especially in mixed type ACD+IDA.
SUMMARY
34 REVISTA MJEKESORE 1-2011 - INSTITUTI I SHENDETIT PUBLIK
REVISTA MJEKESORE
ÉVALUATION EN LABORATOIRE DE L’ANEMIE DES MALADIES
CHRONIQUES (ACD). NOTRE EXPERIENCE
Objectifs: Anémie des maladies chroniques (ACD) est une anémie cytokine-médiate, l’anémie la plusfréquente chez les patients hospitalisés chez nous et se caractérise par hypo-ferromie avec les réserves defer suffisantes en réticulo-endothélial, d’un niveau normal à des concentrations élevés de ferritine élevée etil est une complication fréquente des maladies inflammatoires chroniques
Méthodologies: Dans notre étude ont été inclus 118 patients, 72 hommes et 46 femmes. L’anémiea été définie comme d’hémoglobine a des niveaux inférieurs à 12 g / dl chez les femmes et de 13 g /dl chez les hommes. Les patients anémiques ont été également évalués pour le type d’anémie au profil defer, signes de sang périphérique, comptés le réticulocyte, vu le niveau de prohepcidine et cytokines (IL6,TNFa). Les modérations du laboratoire ont été effectuées en ABX, Olympus AU 640 et Immulite1000. Matériaux DRG ELISA ont été utilisés pour sTfR et déterminations de prohepcidine.Indépendants Échantillons de Test, test Anova, Chi-Square Tests a été utilisé pour l’analyse statistique.Résultats: L’anémie a été observée chez 57,6% des patients anémiques, 31,4% ont ACD, 14,4.%IDA, 9,3% ACD + IDA, 2,5% thalassémie mineur et Sideremia, ferritinémie, Tf, TSF sontsignificativement plus faibles chez IDA vs ACD vs IDA+ACD vs non-anémiques patients, (p=0,000,p=0,000, p=0,024, p=0,000), sTfR, la ferritine sTfR, log, sTfR-Indice de est significativement plusélevée dans ACD vs IDA+ACD vs IDA vs patients non-anémiques, p = 0.000. L’hepcidine, IL6,TNFa sont significativement plus élevées dans ACD vs IDA+ACD vs IDA vs patients non-anémiques(p = 0,000, p = 0,000, p = 0,012)Conclusions: ACD est l’anémie la plus fréquente chez les patients hospitalisés. Le groupe du fer (enparticulier ferritina) en collaboration avec l’hepcidine et cytokines sont les meilleurs indicateurs pour trouverACD. sTfR, sTfR / logferritin et l’indice de TfR-F sont de bons indicateurs pour distinguer de l’IDAen particulier dans les type mixte ACD + IDA.
RÉSUMÉ
35REVISTA MJEKESORE 1-2011 - INSTITUTI I SHENDETIT PUBLIK
REVISTA MJEKESORE
Anemia e inflamacionit (1,2,3,4,5), sot e quajtur
anemia e sëmundjeve kronike (ACD), është
forma më e shpeshtë e anemisë pas anemisë
ferrodeficitare (IDA), në pacientët me çrre-
gullime inflamatore akute (1,2,3,4,5).
Patologjitë që shoqërohen me ACD (6,7,8,9,-
10,11).
Inflamacioni joinfeksioz; Artriti Reumatoid,
Lupusi Eritematoz Sistemik, Koliti Ulçerozë,
Morbus Croh
Formacionet malinje; Carcinoma, Sarcoma,
Lymphoma (Hodgkin)
Insuficenca kongjestive kardiake .
Infeksionet inflamatore; Abseset pulmonare,
Tuberkulozi ,Osteomieliti.
Patogjeneza;ACD është një lojë imune, ku citokinat dhe
qelizat e sistemit retikuloendothelial shkaktojnë
ndryshime në :
· Homeostazën e hekurit
· Proliferimin e prekursoreve eritroide
· Prodhimin e eritropoetinës
· Jetëgjatësinë e qelizave të kuqe.
E gjithë kjo kontribuon në patogjenezën e
ACD. Në këtë ndërthurje të disa faktorëve
patogjenetike të ACD, është e qartë dhe e
pranuar se çrregullimet në homeostazën e Fe
përbëjne alterimin bazë e me më peshë . Në
këtë kinetike të çrregulluar të homeostazës së
Fe, dy janë elementet bazë :
Rritja e kapjes së hekuritnga makrofaget e aktivizuar.
Mbajtja ose burgosja e hekurit në brendësi të
qelizave të sistemit retikuloendotelial.
Kjo çon në një çorientim të tillë të kinetikës
së Fe, me devijim të Fe nga qarkullimi drejt
akumulimit të tij në sistemin retikuloendotelial,
pasuar kjo natyrshëm me uljen e vlefshmërisë
se hekurit për qelizat paraardhëse erytroide, dhe
për rrjedhojë erytropoese të kufizuar në
kushtet e një mungese të Fe. (10,11)
Mënyra e saktë me anë të së cilës qelizat kriptike
kuptojnë rezervat e hekurit të trupit, ka qenë
një mister, por rëndësia e këtij komunikimi është
nxjerrë në pah nga anemia e sëmundjes kronike
dhe situata reciproke e saj HH. Një çelës për
zgjidhjen e këtij misteri mund të gjendet në
proteinën e identifikuar së fundmi, hepcidina,
një proteinë e plazmës e prodhuar nga
hepatocytet si reagim ndaj inflamacionit.
Kërkimet në këto vitet e fundit kanë rritur
njohuritë rreth hepcidinës dhe rolit të saj në
absorbimin e hekurit si dhe lëvizjen e saj në
organizëm, një zbulim ky i cili ka siguruar një
tabllo të plotë e fuksionale të metabolizmit të
hekurit.
Këto kërkime kanë bërë një revolucion në të
kuptuarit e metabolizmit të hekurit dhe
kontrollit të tij.( Dr. Joshua Zaritsky ). Ndërsa
më parë në dinim vetëm se sa hekur kishte në
qarkullim, tani në njohim proceset më të
komplikuara që janë të përfshira në meta-
bolizmin e tij.
Zbulimi i hepcidinës në 2001 ndihmoi klinicistët
për të bërë një vlerësim më të mirë e funksional
të stausit të hekurit të pacientit, duke ndihmuar
kështu në një trajtim më efektiv dhe më eficient
të ACD. (12)
Hepcidina është hormoni kryesor i cili
rregullon hemostazën e hekurit (1).Ajo
bllokon aktivitetin fuksional të ferroportinës
duke e frenuar drejtpërdrejtë atë. Identifikimi i
hepcidines si një proteinë e fazës akute, ndihmoi
të hidhej dritë mbi marrëdhënien që ekziston
ndërmjet përgjigjes imune dhe homeostazës së
hekurit në ACD (13).
36 REVISTA MJEKESORE 1-2011 - INSTITUTI I SHENDETIT PUBLIK
REVISTA MJEKESORE
Nëpërmjet këtyre efekteve “ Hepcidina
lejon trupin të kontrollojë në mënyrë të saktë
nivelin e hekurit në trup ashtu si termostati
kontrollon në mënyrë të saktë temperaturën e
shtëpisë” ( Dr. Zaritsky). Hepcidina është një
polipeptid i përbërë nga 25 aminoacide. Në
fillim ajo u identifikua në urinë dhe pastaj në
plazëm gjatë një kërkimi për peptidet
antimikrobiale. Analiza strukturore, me anë të
spektroskopit NMR të hepcidinës sintetike
humane, vlerësoi se hepcidina është një
molekulë kationike e cila përmban 8 cysteina
në 25 amino acide (12,13).Studimet e kryera te
këto peptide sintetike , raportojnë që të gjitha
mbetjet e cysteinave janë të angazhuara në katër
ura (struktura) disulfide (7). Aktorët e tjerë po
kaq të rëndësishëm sa hepcidina në meta-
bolizmin e hekurit janë citokinat.
Citokinat ,Interferon g, lipopolisaharidet dhe
TNFáShkaktojnë një rritje të aktivitetit të DMT1, i cili
shprehet nga një kapje e shtuar e hekurit nga
makrofaget e aktivizuar.
Po këto stimuj pro-inflamator shkaktojnë
mbajtjen e hekurit në brendësi të makrofageve,
të sistemit retikuloendotelial ,duke bllokuar
aktivitetin e ferroportinës dhe duke mos lejuar
kështu daljen e hekurit në qarkullim.
Frenimi i proliferimit të prekursoreve eritroide.
Frenimi i përgjigjes së erythropoietinës.
Fig. 1 Hepcidina dhe metabolizmi i hekurit
37REVISTA MJEKESORE 1-2011 - INSTITUTI I SHENDETIT PUBLIK
REVISTA MJEKESORE
Në këtë studim janë përfshirë 118 pacientë, të
shtruar dhe trajtuar në Qendrën Spitalore
Universitare «Nënë Tereza», Tiranë. Të gjithë
pacientët janë seleksionuar, sipas një protokolli
të aprovuar nga Departamenti i laboratorëve
Biokimik –Klinik në bashkëpunim me klinikat
përkatëse. Për secilin pacient është plotësuar
pranë klinikave një kartelë tip .
U klasifikuan me anemi pacientët me Hb <12
g/dl për gratë dhe Hb < 13g/dl për burrat.
Pacientët e përfshirë në studim në përputhje me
të dhënat e gjakut komplet, statusit të hekurit
dhe biomarkuesve të inflamacionit u klasikuan
në 3 grupe:
Grupi i parë me sideremi të ulët, ferritine më
të vogël 30 ng/ml u klasifikuan si IDA.
Grupi i dytë me sideremi të ulët, me ferritinë
>100 ng/ml , me raportin sTfR/log ferritin <1
u klasifikuan si ACD.
Grupi i tretë me sideremi të ulët, me ferritinë
nga 30 ng/ml – 100 ng/ml, me raportin sTfR/
log ferritinë >2 u klasifikuan si ACD me anemi
IDA shoqëruese .
Në studim nuk janë përfshirë pacientët të cilët
kanë patologji malinje hematologjike, anemi
hemolitike, referojnë praninë e hemorragjive
akute, hemoglobinopati.
Përpunimi i mostrave të gjakut .Gjaku
venoz është mbledhur në mëngjes, në gjendje
esëll ,në tuba 5ml me litium heparinë për
dozimet biokimike , në tuba me K3 EDTA
për vlerësimin e hemogramës dhe në tuba pa
antikoagulantë për dozimin e parametrave
specifikë të punimit. Përftimi i serumit është
realizuar pas centrifugimit të gjakut ,brenda një
periudhe më pak se dy orë nga grumbullimi,
për 15 min me 3000 rrotullime/minutë.
Menjëherë është realizuar ndarja e serumit nga
masa eritrocitare. Matja e gjakut komplet u bë
cellcounter ABX 80. Eksplorimi i sideremisë,
trasferrinës,dhe parametrave biokimik rutin
është realizuar në analizatorin automatik
OLYMPUS 640. Eksplorimi i interleukina 6,
TNFá , ferritinës është realizuar në sistemin e
automatizuar IMMULITE 1000. Dozimi i
sTfR dhe i prohepcidinës u me kitet e DRG .
Independent Sample Test, Anova test, Chi-
Square Testsu përdoren për analizën statistikore.
Qëllimi i studimit.
Të vlerësojë prevalencën e ACD dhe llojeve të
tjera të anemisë në pacientët e marrë në studim.
Të vlerësojë rolin e testeve laboratorike (MCV,
Ret,sid, ferr, Tf, Tfs, sTfR, sTfR/log ferr,
prohep, IL6, TNfá ) në diagnozën e ACD.
Të vlerësojë rolin e sTfR ne diagnozën
diferenciale midis ACD dhe IDA.
Rezultatet dhe diskutimi.Pacientët e marrë në studimin tonë, 72 males
dhe 46 females. Anemia u gjet në 57.6% të
pacientëve, nga të cilët 31.4% kanë ACD,
14.4.% kanë IDA, 9.3% kanë ACD+IDAdhe
2.5% talasemi minore.
Graf.I Shpërndarja e mostrave sipas llojit të anemisë
Materiali dhe metoda.
38 REVISTA MJEKESORE 1-2011 - INSTITUTI I SHENDETIT PUBLIK
REVISTA MJEKESORE
Pasqyra 1: Shpërndarja e vlerave të mesatares ,devijacionit standart,
dhe P- së për sid, ferr ,Tf, Tfs, MCV sipas llojit të anemisë.
Sideremia, ferritinemia dhe Tfs kanë përqëndrime në serum më të ulët në IDA vs ACD vs
IDA+ACD vs të pacientevë joanemikë, (p=0,000, p=0,000, p=0.000).
Grafiku II-III : Shpërndarja e vleravë të Tfs dhe Tf sipas llojit të anemisë.
Në të dyja anemitë, si në aneminë e sëmundjeve
kronike ashtu dhe në atë ferrodeficitare, vihet
re një ulje e përqëndrimit të hekurit dhe
transferrinës së saturuar në serum , duke
reflektuar kështu mungesën absolute të hekurit
tek anemia e mungesës së hekurit dhe hypo-
sidereminë për shkak të përvetësimit të hekurit
nga sistemi reticuloendotelial tek anemia e
39REVISTA MJEKESORE 1-2011 - INSTITUTI I SHENDETIT PUBLIK
REVISTA MJEKESORE
sëmundjes kronike (2,3,4,5).Vlera e ferritinës 50-
60 ng shërben si kufiri ndarës ndërmjet ACD
e IDA. Për pacientët me anemi të sëmundjes
kronike, nivelet e ferritinës janë normale apo
të rritura, duke reflektuar akumulim të rritur
dhe ruajtje të hekurit në brendësi të sistemit
reticuloendotelial, më tej me nivele të rritura të
ferritinës për shkak te aktivizimit imun.
Statusi i hekurit ndihmon të vendosësh diagno-
zën e anemisë së sëmundjes kronike por
përqëndrimi në serum i prohepcidinës është
parametric i zgjedhur për të vendosur diag-
nozën e ACD dhe për të bërë diagnozën
diferenciale të saj me IDA.
Ne kalkuluam mesataren dhe devijacinin
standart të sTfR, sTfR/log ferritin, në IDA
(4.49±9.55 µg/mL),(3.92±0.82 µg/mL),-
(0.364±0.109 µg/mL)vs.ACD(1.2±0.75 µg/
mL),(0.59±0.64 µg/mL),(0.012±0.086 µg/
mL)vs.normal(0.66±0.55 µg/mL),(0.34±0.47
Graf. IV: Shpërndarja e vlerave
të prohepcidinës sipas llojit të anemisë
µg/mL),(0.009±0.63 µg/mL) vs ACD+IDA-
(4,12±1.5 µg/mL),(2.24±1.29 µg/mL),-
(0.06±0.172 µg/mL).
Kështu sTfR , sTfR/log ferritin, janë
sinjifikativisht më të larta në IDA vs IDA
+ ACD vs ACD vs të pacientëve joane-
mikë, p=0,000. Gjithashtu, meqenëse ferritina
reflekton nivelin e depove të hekurit ndërsa
sTfR nivelin e hekurit funksional ,indeksi i
llogaritur sTfR/ logferr është zgjedhur si
treguesi më i mirë për të vlerësuar depot e
hekurit.
Përqëndrimi në serum i pro-hepcidinës paraqet
një korrelacion të fuqishëm (pearson corre-
lacion) me përqëndrimin në serum të ferritinës
dhe IL6 (r= 0.226, p=0.041 r= 0.309 p=0.006
respectively) (14,15) dhe përqëndrimi në se-
rum i IL6 ka nje korrelacion të fortë me
përqëndrimin në serum të ferritis dhe TNFá
(r=0.215 p=0.031, r= 0.507 p=0.000 respek-
tivisht) (pasqyra 2).
Pasqyra 2: Korrelacioni Pearson ndërmjet
Sid. Ferr, IL6, TNF á dhe prohepcidin
Përfundime:
ACD është forma më e shpeshtë e anemive
ndërmjet pacientëve të (31.4%).
Statusi i hekurit (veçanërisht ferritina) së bashku
me nivelin e prohepcidin dhe cytokinës janë
indikatorët më të mirë në diagnostikimin e
ACD.
40 REVISTA MJEKESORE 1-2011 - INSTITUTI I SHENDETIT PUBLIK
REVISTA MJEKESORE
sTfR, sTfR/logferritin janë parametrat e
zgjedhur për të bërë diagnozën diferenciale midis
ACD dhe IDA, veçanërisht në format mikse
ACD+IDA.
Të dhënat tona raportojnë se hepcidina, hormon
rregullator kryesor i metabolizmit të hekurit
ACD, dhe prodhimi i tij stimulohet nga citokina IL6.
Përqëndrimi në serum i prohepcidinës është
treguesi më i mirë në diagnozën e ACD.
41REVISTA MJEKESORE 1-2011 - INSTITUTI I SHENDETIT PUBLIK
REVISTA MJEKESORE
BIBLOGRAFI:
1.WEISS G, GOODNOUGH LT. ANEMIA OF CHRONIC DISEASE. N ENGL J MED 2005;352:1011-12
2.CARTWRIGHT GE. THE ANEMIA OF CHRONIC DISORDERS . SEMIN HEMATOL 1966;3:35, 75.
3. MATZNER Y, LEVY S , GROSSOWICZ N, IZAK G, HERSHKO C. PREVALENCE AND CAUSES OF
ANEMIA IN ELDERLY HOSPITALIZED PATIENTS. GERONTOLOGY 1979;25:113-19.
4.WEISS G. PATHOGENESIS AND TREATMENT OF ANAEMIA OF CHRONIC DISEASE . BLOO REV
2002;16:87-96.
5. MEANS RT JR. RECENT DEVELOPMENTS IN THE ANEMIA OF CHRONIC DISEASE. CURR HEMATOLREP
2003;2:116-21.
6. MAURY CP, L ILJESTROM M, LAIHO K, T I ITINEN S , KAARELA K, HURME M. TUMO NECROSIS
FACTOR ALPHA, ITS SOLUBLE RECEPTOR I, AND -308 GENE PROMOTE POLYMORPHISM IN PATIENTS
WITH RHEUMATOID ARTHRITIS WITH OR WITHOUT AMYLOIDOSIS: IMPLICATIONS FOR THE PATHOGENESIS
OF NEPHROPATHY AND ANEMIA OF CHRONIC DISEASE IN REACTIVE AMYLOIDOSIS. ARTHRITIS RHEUM
2003;48:3068-76.
7. DENZ H, HUBER P, LANDMANN R, ORTH B, WACHTER H, FUCHS D. ASSOCIATION BETWEEN
THE ACTIVATION OF MACROPHAGES, CHANGES OF IRON METABOLISM AND THE DEGREE OF ANAE-
MIA IN PATIENTS WITH MALIGNANT DISORDERS . EUR J HAEMATOL 1992;48:244-48.
8. GURALNIK JM, EISENSTAEDT RS, FERRUCCI L, KLEIN HG, WOODMAN RC. THE PREVALENCE
OF ANEMIA IN PERSONS AGE 65 AND OLDER IN THE UNITED STATES : EVIDENCE FOR A HIGH
RATE OF UNEXPLAINED ANEMIA. BLOOD 2004;104:2263-268.
9. SULLIVAN PS, HANSON DL, CHU SY, JONES JL, WARD JW. EPIDEMIOLOGY OF ANEMIA IN
HUMAN IMMUNODEFICIENCY VIRUS (HIV)-INFECTED PERSONS: RESULTS FROM THE MULTISTATE ADULT
AND ADOLESCENT SPECTRUM OF HIV DISEASE SURVEILLANCE PROJECT. BLOOD 1998;91:301-8.
10. YOUNG B, ZARITSKY J. HEPCIDIN FOR CLINICIANS. CLIN J AM SOC NEPHROL .
2009 JUN 25. LINK . .
11. NANCY C. ANDREWS , M.D., PH .D.. 12 UNDERSTANDING HEME TRANSPORT
N ENGL J MED 353;23 WWW .NEJM.ORG DECEMBER 8, 2005.
12. LOCKE , A, MAIN , ER, ROSBACH, DO. THE COPPER AND NON-HEMOGLOBINOUS IRON CONTENTS
OF THE BLOOD SERUM IN DISEASE . J. CLIN. INVEST. 1932. 11:527-42.
13. CARTWRIGHT, GE, WINTROBE, MM. THE ANEMIA OF INFECTION. XVII. A REVIEW . ADV. IN-
TERN. MED. 1952. 5:165-226.
42 REVISTA MJEKESORE 1-2011 - INSTITUTI I SHENDETIT PUBLIK
REVISTA MJEKESORE
43REVISTA MJEKESORE 1-2011 - INSTITUTI I SHENDETIT PUBLIK
REVISTA MJEKESORE
ERIZIPELA DHE KARAKTERI RECIDIVUES I SAJ
*Kujtime DURAKU,** Dhimitër KRAJA.
*Klinika e Sëmundjeve Infektive, Spitali Ushtarak Qëndror Universitar, Tiranë
**Shërbimi Infektiv, Spitali Qëndror “Nënë Tereza” Tiranë
Erysipelas is a dermohypodermatitis caused by streptococci associated with deep toxicosis,
that can give serious complications and has recidivant caracter. Our purpose is to recognize
the clinical factors and the recidivity of the disease among the adults. We have followed
110 patients of the age 16-78 years old, recovered at the Infectious Diseases Clinic, dur-
ing the period 1991-2005.
We have analysed the two clinical syndromes of the disease: localized erysipelas and sindrome
of sistemic streptococci toxicosis. We have also evidented that the recidivity in our cases was
very high, 33 %. Erysipelas remains a problematical disease at the adults for its recidivity
, severity and complications.
Key words: erysipelas, clinical factors, complications, recidivity.
SUMMARY
44 REVISTA MJEKESORE 1-2011 - INSTITUTI I SHENDETIT PUBLIK
REVISTA MJEKESORE
HyrjeErizipela është një patologji infektive sa e vjetër
aq edhe bashkëkohore. Ajo është një nga
sëmundjet e shkaktuara nga streptokoku beta-
hemolitik i grupit A. Në periudhën para
antibakterore ajo ishte më e shpeshtë dhe herë
herë paraqitej me shpërthime në repartet
kirurgjike apo shtëpitë e lindjes, duke shkaktuar
ndërlikime edhe vdekjeprurëse. Aktualisht ajo
vazhdon të jetë e pranishme duke u hasu r në
të gjithë vendet e botës , qofshin shumë të
zhvilluara apo jo. Nëse nga njera anë sot
erizipela nuk takohet në ato përmasa përhapjeje
, nga ana tjetër ajo po shtrin kthetrat e saj në
subjekte të rinj si për shembull tek ata që i
nënshtrohen ndërhyrjeve të thella diagnostike
apo kirurgjike, operacioneve plastike, vazale etj;
të kateterizuarit, personat nën radioterapi apo
mjekime imunosupresive etj. Erizipela është një
streptokoksi jo nekrotike e dermo-hipo-
dermës, e cila karakterizohet nga një toksikozë
e përgjithshme e rëndë dhe pllaka erizipeloze ,
me ecuri akute-recidivuese, që mund të
shkaktojë ndërlikime të rënda dhe vdekje-
prurëse, por e trajtueshme. Incidenca e
erizipelës luhatet nga 10 deri në 100 90 raste
për 100 000 banorë në vit (1,2,3). Erizipela
është një antroponozë dhe njeriu është i vetmi
rezervuar i infeksionit. Ai e bart streptokokun
zakonisht në nazofarinks.
Qëllimi i studimitStudimi ynë synon marrjen e një informacioni
sa më real në lidhje me erizipelën, që është një
bakteriozë serioze me karakterin recidivues te
saj.
MaterialiNë studim përfshihen 110 raste me erizipelë të
shtruar në Repartin Infektiv të SQU Tiranë dhe
Shërbimin e Sëmundjeve të QSU , Tiranë.
ERYSIPELE ET SON CARACTERE RECIDIVANTE.
Erysipele est un dermohypodermatitis cause‘ par le streptocoques, accompagne‘ par une con-
tamination profonde, laquelle peut donner des complications serieuses et elle a un caractere
recidivante. Notre intention est de connaitre les cotes‘ cliniques et recidivantes de la maladie
chez les adultes. Nous avons suirei de pres 110 cas de l’age 16-78 ans qui etaient a‘
l’hopital pendant les annees 1991-2005.
Nous avons analyse‘ les deux syndromes cliniques : la forme localisee‘ et la syndrome de la
contamination systemique du streptocoques. Nous avons mis en evidence aussi que la rechute
dans nos cas etait assez haute, 33 %.
Erysipele reste toujours une maladie problematique pour les adultes, en se qui conserne a‘
la rechute, gravite‘ et les complications.
Les mots cles : facteur clinique, les complications, rechute.
RÉSUMÉ
45REVISTA MJEKESORE 1-2011 - INSTITUTI I SHENDETIT PUBLIK
REVISTA MJEKESORE
Periudha e studimit përfshin kohën mars 1991
deri nëntor 2005.
Metodika Karakteri i studimit tonë është i dyfishtë:
- Retrospektiv
- Rast- seri
Për realizimin e studimit ne morrëm në shqyrtim
të gjitha kartelat e të sëmurëve të diagnostikuar
me diagnozën Erizipelë, të trajtuar dhe të
ndjekur në të dy spitalet qëndrore të për-
menduara të Tiranës.
KlinikaKlinika e erizipelës është në vartësi të disa
faktorëve , ndër të cilët ne mendojmë se dy janë
më përcaktuesit:
- vendi i lokalizimit të streptokoksisë
- reaktiviteti i të sëmurit
Erizipela është një sëmundje sistemike e
organizmit, që përbëhet nga dy sindroma:
1- Sindroma e përgjithshme, apo
toksikoza si cilësohet sot statusi infektiv
2- Sindroma lokale, pllaka erizipeloze.
Në shumicën e rasteve, sëmundja fillon me
sindromën e përgjithshme në të cilën përfshihen
një sërë simptomash dhe shenjash si:
- Temperaturë e lartë 39-40 gradë C , e
shoqëruar shpesh me të dridhura.
- Dhimbje të forta të kokës
- Këputje e theksuar
- Diskonfort i përgjithshëm
- Anoreksi
- Marramendje
- Të përziera dhe të vjella
- Përgjumje që mund të rëndohet me sopor dhe
halucinacione
Si rregull, pas një kohe që mund të jetë më pak
ose më shumë orë e gjatë, fillon të shfaqet
sindroma lokale. Zakonisht kjo sindromë nis
pranë portës së hyrjes së streptokokut me një
njollë në ngjyrë të kuqe të ndezur, të nxehtë, të
shkëlqyeshme, të dhimbshme e të thatë, e cila
është e kufizuar mirë me lëkurën e shëndoshë
dhe për më tepër është më e ngritur se ajo.
Format klinike të erizipelës sipas topografisë së
shfaqjes:
1- Kokë (ballë, qepallë, hundë, veshë, mjekër)
2- Qafë
3- Thoraks (sidomos glandula mame)
4- Gjymtyrët e sipërme (krah, parakrah, dorë ,
gishta)
5- Gjymtyrët e poshtme (kruris, këmbë, gishta)
6- Grykë
7- Vulve, vaginë
8- Anus
9- Umbilikus (te të porsalindurit)
Erizipela mund të jetë e lëvizshme, dmth të fillojë
në një zonë të dhënë dhe pastaj të prekë zona të
tjera të lëkurës.
Format klinike të erizipelës sipas semiotikës
klinike
Sipas aspektit të sindromës lokale
Erizipela eritematoze
Erizipela fliktenore
Forma buloze
Erizipela hemoragjike
Forma flegmonoze
Forma gangrenoze
Erizipela migruese (gjarpëruese)
Diagnoza e Erizipelës
Diagnoza bazohet praktikisht në të dhënat klinike.
Për vërtetim të mëtejshëm të diagnozës bëhet
analiza e antisteptolizinave në erizipelë.
Ndërlikimet e Erizipelës
Erizipela mund te nderlikohet me (2,3,4,5,-
6,7,8,9) :
1- Limfangit
2- Limfore
3- Celulit
4- Fascit nekrotik
46 REVISTA MJEKESORE 1-2011 - INSTITUTI I SHENDETIT PUBLIK
REVISTA MJEKESORE
5- Tromboflebit
6- Flebotromboze
7- Sepsis stafilokoksik
8- Encefalopati toksike
9- Prekje pulnomare
10- Elefantiazë
11- Mbi-infeksion të eritemës
12- IAM-tromboembolik
13- Hypotension
14- Streptokoksi respiratore
15- Infeksione streptokoksike osteoartikulare
16- Dekompensime në organe dhe sisteme
të ndryshme, të njohura apo të panjohura para
eventit streptokoksik
17- Vdekje
Recidiviteti i erizipelësNë studimin tonë, shihet qartë se një pjesë e
madhe e pacientëve paraqisnin formë
recidivuese të erizipelës. Në kontigjentin tonë
format recidivuese të kësaj streptokoksie
përbënin 33% të rasteve të studiuara. Kjo shifër
është mjaft e lartë dhe dëshmon se erizipela
është një sëmundje me mundësi shumë të larta
recidiviteti. Autorë të ndryshëm, kur flasin për
këtë aspekt të sëmundjes, raportojnë gjithashtu
shifra të konsiderueshme që luhaten nga 21-
67.3 % të rasteve (3,6).
Grafiku I. Prevalenca e recidivavenë subjektet e marra në studim.
Burimi i
infeksionit Jo Po Total
Dora 3 0 3
2.7% 0% 2.7%
Fyti 3 3 6
2.7% 2.7% 5.4%
Gishtat 6 2 8
5.4% 1.8% 7.2%
Gryk ë t 3 1 4
2.7% 9% 3.6%
Hunda 8 0 8
7.2% 0% 7.2%
Këmba 38 26 63
34.2% 23.4% 56.8%
1 0 1
Përfundime
1- Vumë në dukje 2 sindroma të sëmundjes: lokale dhe toksikozën e gjeneralizuar.
2- Dalluam 8 forma klinike të erizipelës.
3- Erizipela recidivuese u takua në 33% të rasteve.
4- Konstatuam 14 lloj ndërlikimesh të ndryshme.
5- Letaliteti rezultoi 0.9%.
Pasqyra 1. Lidhja midis burimit të infeksionit
dhe recidivave.
47REVISTA MJEKESORE 1-2011 - INSTITUTI I SHENDETIT PUBLIK
REVISTA MJEKESORE
BIBLIOGRAFI
1. BISNO AL, STEVENS DL. STREPTOCOCCAL INFECTIONS OF SKIN AND SOFT TISSUES.
N ENG J MED 1996;334: 240-45.
2. BRATTON RL, NESSE RE. ST ANTHYNY’S FIRE: DIAGNOSIS AND MAMAGEMENT OF ERYSIPELAS.
AM . FAM . PHYS . 1995;51: 401-4.
3. CARO FA, GOMES-FARPON A. CELULITIS Y ERISIPELA EN LA INFANZIA.
BOL PEDRIATR 2007; 47:125-32.
4. CONFRENCE DE CONSENSUS. ERYSIPELE ET FASCITE NECROSANTE: PRISE EN CHARGE.
MED MAL INFECT 2000; 30 SUPPL 4: 252-725
5. ESPOSITO R, ANTINORI S . ERISIPELA . IN MORONI . M, ESPOSITO R, DE LALLA F. MALATTIE
INFETTIVE, SIXTH ED MASSON ED, M ILANO 2003; 306.
6. F ICA CA. CELULITIS Y ERISIPELA: MANEJO EN ATENCION PRIMARIA
REV CHIL INFECT 2003;20 (2): 104-10.
7. GORBACH SH . L. ERYSIPELAS , IN GORBACH SH . L, BARTLETT J.G, BLACLOW N.R (EDS) IN-
FECTIOUS DISEASE,THIRD EDITION. LIPPINCOTT WILLIAMS AND WILKING, PHILADELPHIA 2004;
837.
8. HENRY F, SALOMON –NEIRA MD. COMMENT JE PREVIENS UNE ERYSIPELE, SES COMPLICATIONS
ET SES RECIDIVES REV MED L IEGE 2004; 59 (7-8): 423-25.
9. JORUP-RONSTROM C EPIDEMIOLOGICAL, CACTEROLOGICAL AND COMPLICATING FEATURES OF ERY-
SIPELAS SCAN J INFECT DIS 1986;18:519.
48 REVISTA MJEKESORE 1-2011 - INSTITUTI I SHENDETIT PUBLIK
REVISTA MJEKESORE
49REVISTA MJEKESORE 1-2011 - INSTITUTI I SHENDETIT PUBLIK
REVISTA MJEKESORE
P E D I AT R I
50 REVISTA MJEKESORE 1-2011 - INSTITUTI I SHENDETIT PUBLIK
REVISTA MJEKESORE
51REVISTA MJEKESORE 1-2011 - INSTITUTI I SHENDETIT PUBLIK
REVISTA MJEKESORE
PRINDËRIT E FËMIJËVE ME AFTËSI TË KUFIZUARA DHEEKSPERIENCAT ME TË CILAT ATA PËRBALLEN GJATË
PROCESIT TË RRITJES DHE SOCIALIZIMIT TË FËMIJËVE TËTYRE.
MA. Marina NDRIO, MA. Rudina RAMAQendra psiko-sociale “Ndihmoni jetën” Tiranë
SUMMARY
THE EXPERIENCES OF PARENTS WHO HAVE CHILDREN WITH
DISABILITIES DURING BIRTH , GROWTH, AND SOCIALIZATION
OF THEIR CHILDREN WILL BE DEALT WITH .
In this article experiences, dilemmas, and challenges of parents who have children with
disabilities during birth, growth, and socialization of their children will be dealt with.
The purpose of this study is to explore and analyze the dilemmas and experiences of parents
and other members of their families who care for a child with disabilities. The study in-
volved thirty parents and their families who have children with disabilities. They have fol-
lowed up and were treated at the center of psycho/ social “Help the Life” in the city of
Tirana.
The results of this study show that the birth and growth of a child with disabilities for
parents can be described as a process of loss and sorrow too great. Their families often
suffer from severe economic crisis, social, and emotional problems. Having a child with dis-
abilities often increases the stress on parents. The side effects after birth are many health
problems that are both physical and mental. In these circumstances, parents find it difficult
to pay attention to their other children, family members and relatives. These families, in
most cases, have highlighted the economic problems due to the financial cost of health serv-
ices for their children with disabilities. Despite all the obstacles, dilemmas and doubtful
feelings that these parents have, they remain committed and faithful to the process of rais-
ing and caring for their children with disabilities.
52 REVISTA MJEKESORE 1-2011 - INSTITUTI I SHENDETIT PUBLIK
REVISTA MJEKESORE
RÉSUMÉ
LES EXPÉRIENCES DES PARENTS QUI ONT DES ENFANTS
HANDICAPÉS À LA NAISSANCE, LA CROISSANCE ET LA SOCIALISATION
DE LEURS ENFANTS
Dans cet article seront traités les expériences, les dilemmes et les défis des parents qui ont
des enfants handicapés à la naissance, la croissance et la socialisation de leurs enfants.
Le but de cette étude est d’explorer et d’analyser les dilemmes et les expériences des parents
et autres membres de leur famille qui prennent soin d’un enfant handicapé. Dans cette étude
se sont traité une trentaine de parents et de membres de la famille qui ont des enfants
handicapés, lesquels sont suivi et traité au centre psycho-social « Ndihmoni Jeten » (Aider
la Vie) à Tirana.
Les résultats de cette étude montrent que la naissance et la croissance d’un enfant handicapé
pour les parents peut être décrite comme un processus de perte et de grande tristesse. Leurs
familles souffrent souvent de grave crise économique, sociale et des problèmes affectifs. Avoir
un enfant handicapé augmente souvent le stress chez les parents et aussi se présentent des
problèmes à la fois physiques et mentales. Dans ces circonstances, les parents trouvent difficile
de prêter attention aux autres enfants. Ces familles, dans la plupart des cas, ont des problèmes
économiques en raison du coût financier des services de santé pour leurs enfants handicapés.
Malgré tous les obstacles, les dilemmes et les sentiments douteux que ces parents ont, ils
restent attachés et fidèles au processus de croissance et de bien-être de leurs enfants handicap
53REVISTA MJEKESORE 1-2011 - INSTITUTI I SHENDETIT PUBLIK
REVISTA MJEKESORE
HyrjaTë jesh prind i një fëmije me aftësi të kufizuara,
do të thotë të përballesh me
vështirësi, të cilat fillojnë nga rritja, edukimi,
arsimimi e deri te problemet e
adoleshencës apo të përkujdesjes për fëmijën
edhe në moshën e vonë.
Të jetosh me një fëmijë me aftësi të kufizuara
për prindërit dhe anëtarët e tjerë të familjes do
të thotë që jeta e tyrë të tronditet shpesh nga
kriza të forta (1), të cilat mund të kenë efekte
të thella në të gjithë kompleksitein e jetës
familjare për prindërit, vëllezërit e motrat si dhe
anëtarët e tjerë të familjes së zgjeruar. Kjo është
një eksperiencë unike, gati e përbashkët për të
gjitha familjet dhe pa dyshim që mund të
ndikojë në të gjitha aspektet e funksionimit të
dinamikave familjare (2). Procesi i rritjes së një
fëmije me aftësi të kufizuara është një proces i
gjatë dhe i vështirë për të gjithë familjen.
Lindja dhe rritja e një fëmije me aftësi të
kufizuara për familjen dhe prindërit, shpesh
shikohet nga dy këndvështrime. Nga njëra anë:
familjet që përkujdesen për një fëmijë me aftësi
të kufizuara janë më të ndërgjegjësuara e të
sensibilizuara rreth nevojave, karakteristikave e
zhvillimeve në këtë fushë. Ato kanë një nivel
më të lartë kohezioni, dallohen për forcën e
brendshme emocionale në përballimin
vështirësive të jetës, janë më të inkurajuara për
të vendosur lidhje e marrëdhënie me komuni-
tetin, grupet dhe institucionet fetare, por nga
ana tjetër: koha dhe përkushtimi që anëtarët e
familjes duhet të vënë në dispozicion të
nevojave fizike, shëndetësore, sociale e
emocionale për mirërritjen e një fëmije me
aftësi të kufizuara, rrisin kostot financiare,
konsumimin e të gjithë anëtarëve të familjes,
veçanërisht të nënave të këtyre fëmijëve
(2,3,4).Pesha e këtyre pasojave varet shumë nga
shkalla dhe niveli i aftësisë së kufizuar që fëmija
paraqet, si dhe nga mundësitë financiare dhe
kushtet psiko- sociale të familjes, pa harruar
dhe burimet e mundshme që familja ka në
dispozicion (4).
Të pasurit e një fëmije me aftësi të kufizuara
shpesh ndikon në rritjen e nivelit të stresit te
prindërit, kryesisht te nënat si dhe në lindjen e
shumë problemeve në shëndetin fizik e mendor
të tyre (4). Në këto kushte, prindërit e kanë të
vështirë t’u kushtojnë fëmijëve të tjerë të
familjes kujdesin dhe vëmëndjen e duhur.Ata
hasin shumë pengesa në marrjen e vendimeve
të duhura për çështje të rëndësishme që kanë
të bëjnë me arsimimin, punësimin e trajnimin
e anëtarëve të tjerë të familjes (5). Shpesh këta
prindër provojnë ndjenja të theksuara faji apo
shfaqin një vetërespekt të ulët.Kjo mund të çojë
në largimin e vëmendjes nga aspekte të tjera
të funksionimit të familjes (6,7). Kostoja e
shërbimeve shëndetësore dhe e shumë shërbi-
meve të tjera që kërkon fëmija me aftësi të
kufizuara ndikon në mundësitë e prindërve
për të pasur një jetë aktive, në cilësinë e
marrëdhënies mes tyre si dhe në jetën e
ardhshme të familjes dhe në gjithë strukturën
e saj (6). Të pasurit e një fëmije me aftësi të
kufizuara në familje mund të ndikojë edhe në
kufizimin e kohës dhe të burimeve finaciare të
nevojshme për fëmijët e tjerë të familjes, mund
të sjellë praktika jo të mira prindërimi ndaj tyre,
kufizimin e shërbimeve përkundrejt gjyshërve
të familjes, si dhe të ngushtojë marrëdhëniet e
prindërve me familjet e tyre të origjinës (4,5).
Pa dyshim që të gjitha këto efekte ndjehen
edhe në mirëqënien dhe shëndetin e fëmijëve
me aftësi të kufizuara.
Fëmijët e tjerë të familjes, shpesh ndjehen jashtë
kujdesit dhe vëmendjes prindërore për shkak
se rritja dhe përkujdesja ndaj fëmijëve me aftësi
të kufizuara kërkon gjithë kohën dhe për-
kushtimin e prindërve (3).
Pavarësisht të gjitha këtyre, këta fëmijë zhvillojnë
shumë cilësi të vyera njerëzore. Ata vlerësojnë
familjet dhe janë besnik ndaj tyre, janë të
ndjeshëm, humanë dhe me kalimin e viteve
bëhen njerëz pozitiv, të veçantë, shumë të pjekur
dhe pa ndihmën e askujt në jetë (5,6.7).
54 REVISTA MJEKESORE 1-2011 - INSTITUTI I SHENDETIT PUBLIK
REVISTA MJEKESORE
Studimet e kryera në vende të tjera kanë treguar
se kur një fëmijë paraqet probleme serioze në
zhvillimin e tij, familja ka shumë pasoja. Mund
të ndodhë që prindërit të shkojnë dhe drejt
divorcit, nënat të mos punojnë kurrë jashtë
shtëpisë dhe baballarët të reduktojnë orët e tyre
të punës. Përfshirja sociale e prindërve mund
të jetë në nivele tepër të ulta, krahasuar me
prindërit e tjerë që nuk kanë fëmijë me aftësi
të kufizuara. Gjithashtu ata privohen nga
mundësia për të pasur një familje të madhe, me
shumë fëmijë (5,6).
Studime të karakterit psikologjik kanë treguar
se kushtet specifike që diktojnë shëndetin e
fëmijës me aftësi të kufizuara, lidhen edhe me
shfaqjen e shumë probleme të shëndetit mendor
te prindërit e këtyre fëmijëve, gjyshërit, vëllezërit
e motrat e tyre.
Një nga studimet më të fundit tregon se
rezultatet e vëllezërve dhe motrave të fëmijëve
që kanë sëmundje të rënda kronike, në fushën
shkollore apo dhe atë konjitive, si dhe në
aktivitetet e tjera, janë më të dobëta krahasuar
me fëmijët e tjerë (5).
Në Shqipëri, nuk është kryer ndonjë studim
i mirëfilltë në këtë fushë, për të parë në thellësi
efektet që ka lindja dhe rritja e një fëmije me
aftësi të kufizuara në jetën e të gjithë anëtarëve
të familjes..Në këtë kuadër, ky studim ka rëndësi
për të paraqitur disa nga efektet ekonomike
dhe psiko- sociale që ka mbi familjen lindja dhe
rritja e një fëmije me aftësi të kufizuara në
vendin tonë.
Studimi synon të japë një tablo të qartë të
dilemave, përjetimeve, eksperiencave dhe
sfidave me të cilat përballen prindërit e
fëmijëve me aftësi të kufizuara, gjatë procesit
të rritjes dhe socializimit të fëmijëve të tyre
MetodologjiaQëllimi i këtij studimi është të eksplorojë dhe
analizojë eksperiencat dhe përjetimet e prindë-
rve dhe anëtarëve të tjerë të familijes, të cilët
përkujdesen për një fëmijë me aftësi të
kufizuara. Në studim janë përfshirë 30 prindër
të fëmijëve me aftësi të kufizuara, të cilët ndiqen
dhe trajtohen në qëndrën psiko – sociale “
Ndihmoni Jetën” në qytetin e Tiranës. Intervistat
janë realizuar në ambientet e kësaj qëndre,
përgjatë një periudhe tri mujore. Janë realizuar
gjithsej 30 intervista me prindër dhe vëllezër e
motra të fëmijëve me aftësi të kufizuara. Këta
prindër/vëllezër e motra të fëmijëve me aftësi
të kufizuara janë vëzhguar edhe në marrë-
dhëniet me njëri – tjetrin, me fëmijët dhe
anëtarët e tjerë të familjes si dhe me stafin e
qëndrës, gjatë kohës që fëmijët zhvillonin seanca
terapie apo merrnin shërbime të tjera të
nevojshme për ta.
Instrumenti i studimit ishte intervista gjysëm e
strukturuar. Nëpëmjet një pyetësori është marrë
informacioni i nevojshëm për situatat e
përjetuara nga prindërit në momentet e para
kur janë përballur me lindjen dhe ekzistencën
e një fëmije me aftësi të kufizuara, për reagimet
dhe mënyrat e përballimit të këtij problemi ndër
vite, marrëdhënien dhe funksionimin e jetës
së tyre në çift, raportet dhe lidhjen e tyre me
fëmijët dhe anëtarët e tjerë të familjes, situatën
social – ekonomike të familjes, statusin arsimor
dhe atë të punësimit të prindërve si dhe
qëndrimet e anëtarëve të familjes përballe
fëmijës me aftësi të kufizuara.
Reagimet dhe përjetimet e prindërve kur
ballafaqohen me lindjen dhe ekzistencën e një
fëmije me aftësi të kufizuara.
Kur një fëmijë vjen në jetë, prindërit dhe familja
përfshihen në role të reja. Ata përgatiten të
presin fëmijën, angazhohen të kryejnë më së
miri detyrat dhe përgjegjësitë familjare..
Prindërit përballen njëherazi me gëzimin për
ardhjen në jetë të fëmijës, por edhe me
shqetësimin se sa dhe si do të përbushin rolet
e reja dhe përgjegjësitë që do të marrin.Prindërit
e përfshirë në studim janë shprehur se përpara
se fëmija i tyre të vinte në jetë dhe ata sikurse
të gjithë prindërit e tjerë, i kanë drejtuar vetes
55REVISTA MJEKESORE 1-2011 - INSTITUTI I SHENDETIT PUBLIK
REVISTA MJEKESORE
shumë pyetje lidhur me fëmijën e tyre:
Si do të jetë fëmija ynë, do të jetë djalë apo vajzë, a do
të jetë një fëmijë i bukur, i zgjuar, ashtu sikurse ne e
kemi ëndërruar, a do t’i përmbushë shpresat dhe
pritshmëritë tona, do jetë dikushi neser? etj pyetje si
këto.
Dhe kur e gjithë kjo periudhe ankthi, shpresash
e përjetimesh ka përfunduar me lindjen e një
fëmijë me probleme zhvillimi, prindërit janë
zhgënjyer, janë zemëruar me fatin, kanë rënë
në pesimizëm. Reagimet e prindërve kur kanë
konstatuar se fëmija i tyre është një fëmijë me
aftësi të kufizuara kanë qënë të tmerrshme dhe
të paimagjinueshme. Veçanërisht nënat e këtyre
fëmijëve kanë shfaqur probleme me shëndetin
e tyre dhe e kanë pasur të vështirë të besojne
dhe pranojnë realitetin ...
Një nënë e cila ka lindur një fëmijë trizomik
tregon:
„Sapo e linda fëmijën tim të dëshiruar prej shumë
kohësh, kërkova të ma jepnin ndër duar ta shikoja,
ta prekja, ta puthja...
Por, reagimet e mjekëve dhe stafit tjetër
shëndetësor, më bënë që të shqetësohesha, më
dukej sikur ata diçka pëshpërisnin me njëri –
tjetrin, ua kërkova me forcë të më jepnin
fëmijën tim dhe sapo e pashë, i kuptova të
gjitha. Kisha lindur një djalë, i cili ndryshonte
nga bebet e tjera, kishte një kokë më të vogël,
fytyra e tij dukej shumë karakteristike, kishte një
hundë të sheshtë, paksa të shtypur, sytë si të
tërhequr, goja më dukej sikur ishte më e vogël
se e fëmijëve të tjerë, qafa më e shkurtër, duart
më të vogla, me gishta më të shkurtër se
gishtrinjtë e fëmijëve të tjerë.
I kërkova mjekut të më shpjegonte se ç’farë
kishte fëmija im. Ai më tha se kisha lindur një
fëmijë trizomik, kjo ishte diagnoza, ose ndryshe:
Fëmijë me Sindrom Daun, kisha lindur një
fëmijë me aftësi të kufizuara”.
Shumë nëna të tjera kanë treguar se bashkë-
shortët e tyre kanë filluar të jepen pas pijeve
alkoolike apo t’u drejtohen lojërave të fatit
menjëherë pas lindjes së fëmijëve të tyre me
aftësi të kufizuara, duke mos u përballur dot
me realitetin. Shumë prej pritshmërive të këtyre
prindërve nuk janë realizuar dhe ata janë
ballafaquar me një realitet për të cilin nuk kanë
qënë të përgatitur. Humbja që kanë përjetuar
prindërit shpesh përshkruhet prej tyre si një
proces helmimi dhe pikëllimi shumë i madh.-
Prindërit vazhdimisht kanë ëndërruar dhe
fantazuar sesi do ta rrisin fëmijën e tyre, sesi do
t’ia shprehin dashurinë atij dhe sa shumë
kënaqësi do t’u dhuronte ai fëmijë, që ata kishin
ëndërruar ta shihnin teksa rritej si një fëmijë i
bukur, i shëndetshëm, i zgjuar etj si këto.Por
zhgënjimi i tyre ka qënë i madh kur kanë
konstatuar se fëmija i tyre “ nuk do të ishte si
fëmijët e tjerë”.Prindërit dhe familja kanë
humbur ekulibrin familjar. Ata kanë qenë të
shqetësuar lidhur me mundësitë e tyre për të
përballuar rritjen e përkujdesjen e fëmijës së tyre.
Prindërit janë shqetësuar gjithashtu edhe për
faktin se shoqëria dhe komuniteti i ka
paragjykuar dhe stigmatizuar fëmijët e tyre.Ata
kanë humbur rehatinë dhe qetësinë e
mëparshme si dhe stabilitetin emocional në
jetën e tyre. Marrëdhëniet e tyre bashkëshortore
janë tronditur shpesh nga kriza të forta
familjare. Pesimizmi dhe demoralizimi janë
bërë bashkëudhëtarë të jetës së tyre
të përditshme..
Nëna e një fëmije autik shprehet se:
“Jam ndjerë shumë keq kur konstatova se diçka nukshkonte si duhet në zhvillimin e fëmijës tim, por jamndjerë edhe më keq, kur bashkëshorti im nuk e pranontekëtë fakt, por më fajësonte mua se nuk kisha punuaraq sa duhej me djalin. Përpiqesha ta kuptoja dhejustifikoja reagimin e tij. Ai e kishte ëndërruar mëshumë se çdo gjë tjetër këtë fëmijë, që i ngjante shumëatij dhe kjo gjë e bënte të lumtur. Por unë vuaja sepseai nuk e besonte të vërteten e hidhur, djali ynë nuk pofliste , ai sillej në mënyrë të çuditshme dhe bashkëshortinuk pranonte që ta ekzaminonim te mjeku apo ndonjë
specialistë tjetër”.
56 REVISTA MJEKESORE 1-2011 - INSTITUTI I SHENDETIT PUBLIK
REVISTA MJEKESORE
Prindërit e fëmijëve me aftësi të kufizuara
shprehen se shpesh provojnë ndjenja të
shumta e komplekse:
· Shqetësim për të ardhmen.
· Ndjenjë faji se janë ata shkaktarë për
gjëndjen e fëmijës së tyre.
· Probleme të theksuara ekonomike.
· Kanë kujdes të shtuar për fëmijen me aftësi
të kufizuar.
· Përjetojnë mosmarrëveshje midis tyre për
rritjen e fëmijës.
· Kanë mungesë interesi dhe nivel me të ulet
kujdesi për fëmijët e tjerë të familjes, pasi gjithë
vëmendja përqëndrohet te fëmija me aftësi të
kufizuara.
· Humbasin interesin për gjërat e bukura dhe
interesante të jetës.
· Shkëputen nga rrethi social i miqve dhe
shokëve.
· Ndjehen të paragjykuar e të stigmatizuar nga
komuniteti ku jetojnë.
· Humbasin besimin dhe bëhen pesimistë për
të ardhmen e tyre dhe të fëmijëve.
Pavarësisht gjithë këtyre përjetimeve, dilemave
e ndjenjave ambivalente që prindërit provojnë,
ata përkushtohen dhe angazhohen maksimalisht
në procesin e rritjes dhe përkujdesjes së fëmijëve
të tyre me aftësi të kufizuara.Ata bëjnë gjithçka
munden që këta fëmijë të rriten dhe edukohen
si të gjithë fëmijët e tjerë.Të gjithë prindërit që
shoqërojnë fëmijët në seancat e terapive në
ambientet e qëndrës, tregojnë se: pavarësisht
kushteve shëndetësore dhe nivelit të zhvillimit
që fëmijët e tyre paraqesin, ata përpiqen që çdo
ditë të jenë pranë tyre për t’u ofruar shërbimet
për të cilat ata kanë nevojë, duke shpresuar se
përmirësimi dhe rehabilitimi i tyre do të jetë i
afërt.
Përballja me realitetin dhe sfidat me të cilat
ndeshen prindërit
Shumica e prindërve ndihen të lodhur dhe të
pashpresë gjatë procesit të vështirë të rritjes së
fëmijëve së tyre me aftësi të kufizuara.
Ndryshimet, përmirësimet dhe progreset ne
zhvillimin e këtyre fëmijëve, kanë ndodhur
ngadale dhe shpesh kanë qenë të pakonsi-
derueshme. Prindërve iu është dashur të presin
gjatë për të marrë nje kënaqësi minimale, apo
një rezultat të vogël të punës së tyre disa mujore
dhe ndonjëherë disa vjeçare me fëmijët.e tyre.
Një nënë shprehet se:
“Provova për muaj me rradhë t’i mësoja djalit tim
sesi duhet të përdorte lugën, si të ushqehej vetë, të
përdorte gotën, por nuk ia dola. Ai e mësoi këtë shprehi
vetëshërbimi, vetëm pas dy vjetësh pune dhe përpjekjesh
të mëdha.”
Një tjetër nënë pohon se: “Iu deshën disa vite
dhe një punë shumë e madhe që vajza e saj të ecte pa
mbështetje dhe pa ndihmën e askujt, që të mund të
ngjiste e zbriste shkallët, në mënyrë të pavarur”.
Të tjera nëna apo të tjerë baballarë, shprehen
se kanë pritur gjatë dhe kanë punuar shumë me
fëmijët e tyre për t’i mësuar qoftë edhe një fjalë
të vetme, apo për t’i mësuar përdorimin e
lapsit, njohjen e një numri, apo mësimin e një
vjershe të shkurtër.
“Nëna e një fëmije shprehet se:
ndërsa përpiqej shumë për t’i mësuar djali të
saj 5 vjeçar me aftësi të kufizuara, një vjershë
të shkurtër, për festën e fundvitit në kopësht,
u habit kur vuri re se vajza tjetër e saj, e cila
ishte vetëm dy vjeç e recitoi vjershën shumë
bukur edhe pse ajo asnjëherë nuk kishte
provuar t’ia mësonte asaj.”
Disa nga prindërit u shprehën se kishte qenë
shumë e vështirë të përballeshin me zhgënjimet
e fëmijëve të tyre, të shikonin arritje shumë të
vogla e jashtëzakonisht të ngadalta, veçanërisht
të atyre fëmijëve që kishin aftësi të kufizuara
serioze.
Babai i një djali me aftësi të kufizuara shprehet
57REVISTA MJEKESORE 1-2011 - INSTITUTI I SHENDETIT PUBLIK
REVISTA MJEKESORE
se për shumë vite ai e kishte mohuar faktin se
djali i tij kishte probleme zhvillimi, por tashmë
nuk kishte zgjidhje tjetër. Fëmija i tij nuk mund
të shkontë në kopësht si të gjithë shokët, kjo
qëndër ishte kopshti dhe shkolla e tij.
Prindërit dhe fëmijët e tjerë në familje.
Shpesh prindërit e fëmijëvë me aftësi të
kufizuara, duke e përqëndruar të gjithë
vëmendjen te problemet e fëmijës që i ka ato,
“lënë disi në harresë kërkesat, nevojat dhe
dëshirat e fëmijëve të tjerë të familjes”. Në këtë
mënyrë padashur krijohet një lloj diferencimi
ndërmjet fëmijëve ne familje e që më pas në
vitet që vijnë, kur fëmijët e tjerë rriten, prindërit
ndjejnë dhe provojnë ndjenja faji, brerje
ndërgjegje, që nuk iu kushtuan sa duhet këtyre
fëmijëve, që nuk e lanë veten të lirë të merrnin
kënaqësitë që mund t’iu falnin ata.
Përjetimet e vëllezërve dhe motrave të fëmijëve
me aftësi të kufizuara
· Ata shpesh e perceptojnë veten ndyshe nga
bashkëmoshatarët e tyre.
· Ndjehen të pafuqishëm, për të ndryshuar
situatën e vëllait apo motrës së tyre me aftësi
të kufizuara.
· Marrin përgjegjësira të mëdha, në varësi të
moshës.
· Ndjehen përgjegjës dhe shpesh të turpëruar.
· Ndonjëherë, ata janë preh e frikës për faktin
se edhe ata mund të jenë me aftësi të kufizuara,
apo mund të bëhen në të ardhmen.
· Ndjehen të neglizhuar apo jashtë vëmendjes
së prindërve të tyre.
· Ndonjëherë, ata ndjehen të papërgatitur për
të bashkëvepruar dhe ndihmuar vëllezërit apo
motrat e tyre me aftësi të kufizuara.
· Shpesh, provojnë ndjenja ambivalente në
lidhje me motrat apo vëllezërit e tyre.
Motrat dhe vëllezërit e fëmijëve me aftësi të
kufizuara, shpesh nuk marrin informacionin e
duhur për ta. Ndonjëherë ata ndihen të izoluar,
fajtorë dhe u vjen keq për motrën apo vëllain
e tyre, por këto ndjenja janë të përkohshme.
Ata vihen nën presionin e vetëshkaktuar, si edhe
nën presionin e prindërve të tyre për t’u
kujdesur për motrën apo vëllain dhe shqetë-
sohen për të ardhmen e tyre.
Ja si shprehet motra e një vajze me aftësi të
kufizuara që frekuenton qendrën:
“Çdo mëngjes mami më kujton se nuk duhet
ta mërzis apo shqetësojë motrën e vogël, duhet
t’ia jap ato që ajo më kërkon, t’i plotësojë
dëshirat, të luajë me të gjithmonë, ta marrë me
vete sa herë dal, t’i tregoj shumë përralla dhe
lexoj shumë libra, si dhe të bëjë shumë gjëra si
këto.
Këto fjalë janë bërë refreni i jetës sime, pyes
veten a do të jetoj ndonjë ditë pa i dëgjuar të
gjitha këto. Dua të thërras me zë të fortë e t’u
them prindërve të mi se edhe unë kam dëshira
e ëndrra që dua t’i dëgjojnë e plotësojnë
prindërit e mi. Unë i dua shumë prindërit dhe
motrën time, por kam nevojë që të më
konsiderojnë edhe mua se kam shumë nevojë
për ta.
PËRFUNDIMEPrindërit duhet të marrin përgjegjësite e tyre
lidhur me rritjen, socializimin, arsimimin dhe
integrimin e fëmijës së tyre me aftësi të
kufizuara, duke mënjanuar stresin dhe ngarkesat
emocionale.
Ata duhet të përpiqen dhe të ndihmojnë në
procesin e edukimit, sensibilizimit dhe ndërgje-
gjësimit të fqinjëve, të afërmëve, motrave dhe
vëllezërve, si dhe komunitetit ku jetojnë per
zgjidhjen e problemeve të fëmijës së tyre
Ata duhet të kërkojnë mbështetje dhe
përkrahje nga strukturat përkatëse, nga të
afërmit dhe nga shoqëria.
Prindërit që rrisin një fëmijë me aftësi të
kufizuara, duhet të respektojne dhe konside-
rojnë njëlloj edhe fëmijët e tjerë të familjes. Ata
58 REVISTA MJEKESORE 1-2011 - INSTITUTI I SHENDETIT PUBLIK
REVISTA MJEKESORE
duhet të përpiqen të kuptojnë çdo dëshirë të
tyre, të jenë të kujdesshëm për t’ju krijuar atyre
një ambient të ngrohtë dhe të këndshëm
familjar. Ambienti i familjes, duhet të përgatitet
për rritjen e fëmijës me aftësi të kufizuara.
Fëmijët e tjerë duhet të jenë të qartë se vëllai
apo motra e tyre kanë nevoja specifike, të cilat
kërkojnë më shumë përkushtim dhe vëmendje
nga prindërit dhe anëtarët e tjerë të familjes.
Prindërit duhet të përgatisin integrimin e fëmijës
së tyre pikësëpari brenda ambientit familjar, duke
ndërgjegjësuar fëmijët e tjerë për nevojat dhe
trajtimin e fëmijës me aftësi të kuifizuara, por edhe
duke respektuar privatësinë, dëshirat dhe jetën e
fëmijëve të tjerë.
Shoqëria duhet të mbështesë dhe inkurajojë
prindërit e fëmijëve me aftësi të kufizuara, duke
qenë më pranuese, më e hapur dhe më tolerante
59REVISTA MJEKESORE 1-2011 - INSTITUTI I SHENDETIT PUBLIK
REVISTA MJEKESORE
BIBLIOGRAFIA
1. STEIN , R. (2005) TRENDS IN DISABILITY IN EARLY LIFE . IN M. J. F IELDS , A. M. JERRE , & L.
MARIN (EDS .) , ËORKSHOP ON DISABILITY IN AMERICA : A NEË LOOK . ËASHINGTON, DC: THE
NATIONAL ACADEMIES PRESS .
2. CORMAN, H., & KAESTNER, R. THE EFFECTS OF CHILD HEALTH ON MARITAL STATUS AND FAMILY
STRUCTURE. DEMOGRAPHY, 1992; 29: 389–408.
3. MAULDON , J. CHILDREN’S RISKS OF EXPERIENCING DIVORCE AND REMARRIAGE : DO DISABLED
CHILDREN DESTABILIZE MARRIAGES? POPULATION STUDIES , 1992; 46: 349–62.
4. SËAMINATHAN, S ., ALEXANDER, G., BOULET, S. DELIVERING A VERY LOË BIRTH ËEIGHT INFANT
AND THE SUBSEQUENT RISK OF DIVORCE OR SEPARATION. MATERNAL AND CHILD HEALTH JOUR-
NAL , 2006;10: 473–79.
5. REICHMAN , N. E., CORMAN , H., & NOONAN , K. EFFECTS OF CHILD HEALTH ON PARENTS ’
RELATIONSHIP STATUS. DEMOGRAPHY, 2004; 41 569–84.
6. POËERS , E. T. CHILDREN ’S HEALTH AND MATERNAL ËORK ACTIVITY : STATIC AND DYNAMIC
ESTIMATES UNDER ALTERNATIVE DISABILITY DEFINITIONS. JOURNAL OF HUMAN RESOURCES, 2001;
38 522–56.
7. CORMAN , H., NOONAN , K., & REICHMAN , N. E. MOTHERS ’ LABOR SUPPLY IN FRAGILE FAMI -
LIES : THE ROLE OF CHILD HEALTH. EASTERN ECONOMIC JOURNAL, 2005; 31 601–16.
60 REVISTA MJEKESORE 1-2011 - INSTITUTI I SHENDETIT PUBLIK
REVISTA MJEKESORE
61REVISTA MJEKESORE 1-2011 - INSTITUTI I SHENDETIT PUBLIK
REVISTA MJEKESORE
FA R M A K O L O G J I
62 REVISTA MJEKESORE 1-2011 - INSTITUTI I SHENDETIT PUBLIK
REVISTA MJEKESORE
63REVISTA MJEKESORE 1-2011 - INSTITUTI I SHENDETIT PUBLIK
REVISTA MJEKESORE
SUMMARY
TRENDS IN UTILIZATION OF ANTIDEPRESSANT DRUGS
IN PRIMARY HEALTH CARE IN ALBANIA 2006-2008
Laerta Kakariqi*, Leonard Deda*, Edi Grabocka*, Gëzim Boçari*
*Department of Biomedical and Experimental Sciences, Section of Pharmacology, Faculty of Medicine, University of
Tirana
Depression constitutes a common and treatable condition. If not appropriately treated, depression andother psychiatric disorders can have significant consequences. Antidepressant medications benefit manypatients, but it is important that doctors and patients are aware of the benefits and risks.The aim of this study was to describe trends in out-of-hospital utilization and prescribing of antide-pressant drugs in Albania using the ATC/DDD methodology.The study was retrospective and we analyzed the prescription and consumption of these drug classes inprimary health care in Albania during 2006-2008.The data were obtained from the Institute of Health Care Insurance and the results are expressed inDDDs/1000habitants/day. The consumption of antidepressant were 7.43, 7.25, 8.09 DDD/1000inhabitants/day (respectively2006-2008).The most prescribed antidepressant drug was Amitriptilina 4.13-4.05 DDD/1000 inhabitants/day(2006-2008) showing a great difference to the other antidepressant drugs.The second drug of the list is Clomipramina 1.37, 1.26, 1.35 DDD/1000 inhabitants/day (2006-2008).The next comes Fluoksetina with values of 1.09, 1.37, 1.92 DDD/1000 inhabitants/day (2006-2008), which is the only drug with a slight consumption increase, but the values are marginal in com-parison with other countries.The last two drugs are Imipramina and Maprotilina with very low prescription values. Imipramina:0.35, 0.30, 0.29 DDD/1000 habitants/jour, 2006, 2007, 2008. Maprotilina: 0.49-0.48 DDD/1000 inhabitants/day, 2006-2008.Key words: Drug utilization, DDD, antidepressant drug
*Departamenti i Lëndëve Biomjekësore dhe Eksperimentale, Seksioni i Farmakologjisë,
Fakulteti i Mjekësisë, Universiteti i Tiranës
PËRDORIMI I BARNAVE ANTIDEPRESIVË NË SHËRBIMINSHËNDETËSOR PARËSOR NË SHQIPËRI, 2006-2008
Laerta KAKARIQI*, Leonard DEDA*, Edi GRABOCKA*, Gëzim BOÇARI*
64 REVISTA MJEKESORE 1-2011 - INSTITUTI I SHENDETIT PUBLIK
REVISTA MJEKESORE
TENDANCES DANS L ’UTILISATION DES DROGUES
ANTIDÉPRESSEURS DANS LA SANTÉ PRIMAIRE EN ALBANIE
2006-2008
Laerta Kakariqi*, Leonard Deda*, Edi Grabocka*, Gëzim Boçari*
* Département des Sciences Biomédicales et Expérimentales, Section de la Pharmacologie, Faculté de Médecine, Université
de Tirana
La dépression constitue un état commun et traitable. Si pas convenablement traité, la dépression etd’autres désordres psychiatriques peuvent avoir des conséquences significatives. Les médicamentsantidépresseurs bénéficient beaucoup de patients, mais il est important que les médecins et les patients serendent compte des avantages et des risques. Le but de cette étude était de décrire des tendances dansl’utilisation au dehors-de-l’hôpital et la prescription des drogues antidépresseurs en Albanie en utilisantla méthodologie ATC/DDD. L’étude était rétrospective et nous avons analysé la prescription et laconsommation de ces classes de drogues dans la santé primaire en Albanie pendant le période 2006-2008.Les données ont été obtenues à partir de l’Institut de l’Assurance de Santé et les résultats sont exprimésen DDDs/1000habitants/jour La consommation de l’antidépresseur était 7,43, 7,25, 8,09 DDD/1000 habitants/jour (period 2006-2008). Le médicament le plus prescrit antidépresseur étaitAmitriptilina 4,13-4,05 DDD/1000 habitants/jour (2006-2008) montrant une grande différenceaux autres drogues antidépresseur. La deuxième drogue de la liste est DDD/1000 habitants/jour(2006-2008) de Clomipramina 1,37, 1,26,1,35.Le prochain etait Fluoksetina avec des valeurs de 1,09, 1,37, 1,92 DDD/1000 habitants/jour(2006-2008), qui est la seule drogue avec une légère augmentation de consommation, mais les valeurssont marginales en comparaison avec des autres pays. Les deux dernières drogues sont Imipramina etMaprotilina, avec des valeurs très basses de prescription. Imipramina: 0,35, 0,30, 0,29 DDD/1000habitants/jour, 2006, 2007, 2008. Maprotilina: 0,49-0,48 DDD/1000 habitants/jour, 2006-2008.
Mot-clés: utilisation des médicaments, DDD, médicaments antidépresseurs
RÉSUMÉ
65REVISTA MJEKESORE 1-2011 - INSTITUTI I SHENDETIT PUBLIK
REVISTA MJEKESORE
ABSTRAKT
Depresioni përbën një sëmundje të shpeshtë dhe të trajtueshme. Në rast se nuk bëhet trajtimi
duhur medikamentoz, depresioni dhe çrregullime t e tjera të natyrës psikiatrike mund të
kenë pasoja të rënda mbi shëndetin e popullatës në tërësi. Përdorimi i barnave antidepresivë
sjell përmirësim të dukshëm klinik në shumë pacientë, por është e rëndësishme që mjekët
dhe pacientët të jenë të ndërgjegjshëm rreth përfitimeve dhe rreziqeve terapeutike nga përdorimi
i tyre.
Qëllimi i studimit është të përshkruajë trendet e përdorimit jo-spitalor dhe përshkrimit të
barnave antidepresivë në Shqipëri duke përdorur metodologjinë e sistemit ATC/DDD.
Studimi është retrospektiv: u analizuan përshkrimet dhe konsumi i këtyre grupeve të barnave
në Shërbimin Shëndetësor Parësor në Shqipëri gjatë periudhës 2006-2008. Të dhënat u
përftuan nga Instituti i Sigurimeve dhe Kujdesit Shëndetësor dhe rezultatet janë shprehur
në numër të DDD/1000 capita/ditë.
Konsumi i antidepresivëve ishte 7.43, 7.25, 8.09 DDD/1000 capita/ditë (përkatësisht
2006-2008).
Bari antidepresiv më shumë i përshkruar ishte amitriptilina 4.13-4.05 DDD/1000
capita/ditë(2006-2008) me diferencë të dukshme në krahasim me antidepresivët e tjerë.
Bar i dytë i përfshirë në listë
është Clomipramina me vlera 1.37-1.35 DDD/1000 capita/ditë(2006-2008).
Rritje e konsumit ndonëse në vlera shumë të ulta në krahasim me vendet e tjera vërehet për
Fluoksetinën 1.09, 1.37, 1.92 DDD/1000 capita/ditë përkatësisht në vitet 2006, 2007,
2008.
Në vijim bari i tretë i përshkruar është Maprotilina por në vlera më të ulta në krahasim
me barnat e mësipërm: 0.49-0.48 DDD/1000 capita/ditë (2006-2008).
Bari antidepresiv me vlerat më të vogla të konsumit rezulton Imipramina: 0.35-0.29
DDD/1000 capita/ditë ne prtiudhën 2006-2008.
Fjalët kyç: Përdorimi i barnave, DDD, barna
antidepresivë.
66 REVISTA MJEKESORE 1-2011 - INSTITUTI I SHENDETIT PUBLIK
REVISTA MJEKESORE
HyrjeRaportimet e Organizatës Botërore të Shëndetësisë
mbi sëmundshmëritë
e ndyshme dhe pasojat e tyre mbi shëndetin
global e vendosin Sëmundjen Depresive
Madhore në vendin e katërt ndërmjet diagno-
zave kryesore në vitin 1990, duke parashikuar
që do të kalojë në vend të dytë në vitin 2020(1). Njëkohësisht me rritjen e ndërgjegjësimit
mbi rëndësinë dhe impaktin që ushtron
depresioni mbi shëndetin në përgjithësi, në
dekadën e fundit është vërejtur një rritje në
mundësitë farmakoterapeutike për trajtimin e
depresionit me futjen në treg të barnave të rinj
antidepresivë.
Në rast se nuk bëhet trajtimi duhur medi-
kamentoz depresioni dhe çrregullimet e tjera të
natyrës psikiatrike mund të kenë pasoja të
rënda mbi shëndetin e popullatës në tërësi.
Përdorimi i barnave antidepresivë sjell për-
mirësim të dukshëm klinik në shumë pacientë,
por është e rëndësishme që mjekët dhe pacientët
të jenë të ndërgjegjshëm rrreth përfitimeve dhe
rreziqeve terapeutike nga përdorimi i tyre.
Përmirësimi i përdorimit të barnave anti-
depresivë mendohet se përbën një ndërhyrje të
rëndësishme në parandalimin e vetëvrasjeve
dhe përmirësimin e shëndetit mendor. Promo-
vimi i përdorimit efektiv dhe efikas të barnave
të duhura përbën një çështje me interes të
veçantë për politikat shëndetësore shtetërore,
sektorin shëndetësor, konsumatorët dhe
kompanitë farmaceutike(2).
Objektivi i studimit:Të vlerësohet përdorimi jo-spitalor (në
Shërbimin Shëndetësor Parësor) i barnave
antidepresivë në Shqipëri në periudhën 2006-
2008.
Materialet dhe Metodat
Të dhënat janë përftuar nga Instituti i Sigurimit
dhe Kujdesit Shëndetësor (ISKSH). Të dhënat
janë mbledhur dhe analizuar për periudhën
2006-2008.
Analiza përfshin numrin e përgjithshëm të
përshkrimeve dhe sasitë totale të çdo bari të
përshkruar.
Të dhënat mbi popullatën janë marrë nga
Instituti i Statistikave (INSTAT).
Të dhënat mbi konsumin e barnave janë
shprehur si numri i dozave mesatare ditore të
konsumuara (DDD)/1000 capita/ditë. DDD
është doza mesatare mbajtëse ditore e barit e
përdorur për indikimin kryesor të tij tek të
rriturit. Të dhënat mbi përshkrimin, të
shprehura si DDD/1000 capita/ditë sigurojnë
një vlerësim të përafërt mbi përqindjen e
popullatës në studim, që është trajtuar me barna
të caktuara si terapi mbajtëse.
Të gjithë barnat janë klasifikuar në grupe sipas
Klasifikimit Anatomik, Terapeutik, Kimik
(ATC). Në klasifikimin ATC barnat ndahen në
grupe të ndryshme në bazë të sistemeve dhe
organeve në të cilat përdoren dhe në bazë të
veçorive kimike, farmakologjike dhe tera-
peutike të tyre.
RezultatetTë dhënat janë shprehur si numri total i dozave
mesatare ditore të konsumuara për 1000 banorë
në ditë dhe si numri i përshkrimeve në total të
klasës së antidepresivëve në raport me të dhënat
e sëmundshmërisë depresive. Sëmundshmëria
depresive është shprehur si numër pacientësh
për 1000 banorë gjatë periudhës 2006-2008.
Ka vetëm katër barna antidepresivë të përfshirë
në listën e rimbursimit gjatë këtyre tre viteve
(2006, 2007, 2008). Konsumi i përgjithshëm
vjetor i barnave antidepresivë është 7.43, 7.25,
8.09 DDD/1000 capita/ditë, përkatësisht më
2006, 2007, 2008, konsum ky, që karakterizohet
nga një rritje e lehtë.
Bari më shumë i përshkruar rezulton
Amitriptilina 4.13, 3.83, 4.05 DDD/1000
capita/ditë, përkatësisht më 2006, 2007, 2008,
me një diferencë të dukshme në krahasim me
konsumet e antidepresivëve të tjerë.
Bari i dytë në listë është Clomipramina 1.37,
67REVISTA MJEKESORE 1-2011 - INSTITUTI I SHENDETIT PUBLIK
REVISTA MJEKESORE
1.26, 1.35 DDD/1000 banorë/ditë (2006-
2008).
Më pas vjen Fluoksetina me vlera 1.09, 1.37,
1.92 DDD/1000 capita/ditë (2006-2008), i cili
përbën barin e vetëm me rritje në konsum gjatë
këtyre viteve, por konsumi ne total është
megjithatë shumë i ulët në krahasim me vendet
e tjera.
Barnat e fundit të listës janë Imipramina dhe
Maprotilina me vlera shumë të ulta të për-
shkrimeve. Imipramina: 0.35, 0.30, 0.29 DDD/
1000 banorë/ditë (2006, 2007, 2008),
Maprotilina: 0.49-0.48 DDD/1000 banorë/
ditë (2006-2008).
Grafikët e mëposhtëme përfaqësojnë konsumin
e secilit bar antidepresiv i shprehur në (DDD/
1000capita/ditë. Çdo pikë përfaqëson vlerën
mesatare mujore për çdo gjashtë muaj për
periudhën 2006-2008.
Grafiku 1 Konsumi i antidepresivëve (DDD/1000capita/ditë)
Grafiku 2 Konsumi vjetor i përgjithshëm i barnave antiderpesivë (DDD/1000capita/ditë)
0.00
0.05
0.10
0.15
0.20
0.25
0.30
0.35
0.40
2006-I
2006-II
2007-I
2007-II
2008-I
2008-II
DD
D/1
000
cap
ita/d
ite
Amitriptyline Clomipramine Fluoxetine Hydrochloride Imipramine
0.00
0.50
1.00
1.50
2.00
2.50
3.00
3.50
4.00
4.50
2006 2007 2008
DD
D/1
000cap
ita/d
ite
Amitriptyline Clomipramine Fluoxetine Hydrochloride Imipramine Maprotiline
68 REVISTA MJEKESORE 1-2011 - INSTITUTI I SHENDETIT PUBLIK
REVISTA MJEKESORE
Grafiku 3 Sëmundshmëria depresive /1000 banorë dhe konsumi i barnave antidepresivë
(DDD/ 1000banorë/ditë)
DiskutimQëllimi kryesor i analizës së përdorimit të
barnave është për të lehtësur përdorimin
racional të terapisë farmakologjike në praktikën
klinike. Këto analiza mundësojnë gjithashtu të
vlerësohet efikasiteti i përdorimit të barnave,
mundësojnë vlerësimin e masave dhe ndëryrjeve
të kryera në sistemin shëndetësor për për-
mirësimin e përdorimit të barnave.
Sipas OBSH, depresioni përbën shkakun
kryesor të Viteve të Humbura nga Paaftësia
(Years Lost due to Disability) në Europë (3).
Në të gjitha vendet europiane rritja e konsumit
të barnave antidepresivë dhe veçanërisht i
barnave frenues selektivë të rikapjes së
serotoninës (SSRI) ngre si probleme të sferës
ekonomike ashtu dhe probleme të shëndetit
publik (4). Fakti se SSRI karakterizohen nga një
shkallë më e mirë e tolerancës klinike prej
pacientëve, ka inkurajuar shumë mjekë t’i
përshkruajnë gjerësisht ato.
Studimi aktual tregon se përdorimi i barnave
antidepresivë në Shqipëri ka pësuar rritje të lehtë
gjatë periudhës 2006-2008. Bari i cili zë vendin
kryesor në konsum është Amitriptilina me
diferencë të dukshme në krahasim me tre të
tjerët, por karakterizohet nga një tendencë e
lehtë rënie (4.13-4.05 DDD/1000 capita/ditë
përkatësisht 2006-2008). Bari i vetëm që ka
pësur rritje të dukshme konsumi është
Fluoksetina, por përsëri konsumi mbetet i ulët
(1.09-1.92 DDD/1000 capita/ditë përkatësisht
2006-2008).
Raportimet mbi sëmundshmërinë depresive
tregojnë se vlerat e kësaj sëmundshmërie në këta
tre vjet nuk kanë pësur ndryshime të rëndë-
sishme: 1.77-1.81 sëmundshmëri/1000 banorë.
Megjithatë në krahasim me raportimet nga
vendet e tjera, konsumi i antidepresivëve në
Shqipëri është ende i ulët. Në Estoni konsumi
total i barnave antidepresivë në vitin 2006 ishte
13.17 DDD/1000 capita/ditë (12), nga të cilët
konsumi i amitriptilinës ishte vetëm 1.81
DDD/1000 capita/ditë, ndërsa konsumi i
barnave frenues të rikapjes së serotoninës 9.16
DDD/1000 capita/ditë (12).
Në Norvegji konsumi i barnave antidepresivë
ishte 52.74, 54.84, 55.15 DDD/1000 capita/
ditë përkatësisht në vitet 2006, 2007, 2008, nga
0.00
1.00
2.00
3.00
4.00
5.00
6.00
7.00
8.00
9.00
2006 2007 2008
semundshmeria 1000 banore antidepresivet DDD/1000capita/dite
69REVISTA MJEKESORE 1-2011 - INSTITUTI I SHENDETIT PUBLIK
REVISTA MJEKESORE
të cilët konsumi i antidepresivëve triciklikë ishte
3.71-3.63 DDD/1000 capita/ditë (2006-2008),
ndërsa konsumi i frenuesve selektivë të rikapjes
së serotoninës 35.17-36.97 DDD/1000 capita/
ditë (2006-2008) (13).
Vlerat e ulta të konsumit të barnave anti-
depresive mund të shpjegohen me faktin se
antidepresivët janë përshkruar vetëm për
format e rënda të sëmundjes depresive
madhore. Kështu, mund të pohohet tendenca
se shumë çrregullime depresive janë nën-
diagnostikuar dhe për pasojë nëntrajtuar.
Në praktikën e përgjithshme klinike vetëm një
përqindje e vogël e pacientëve depresivë
diagnostikohet qartë, ndërkohë që shumë raste
të tjera humbasin pa vënie të diagnozës për
arsye të ndryshme (5).
Momenti më i rëndësishëm për njohjen dhe
trajtimin adekuat të depresionit është që shenjat
dhe simptomat të mbahen nën kontroll në
mënyrë efikase. Pavarësisht kësaj, shumë
pacientë shpesh nuk njihen, nuk diagnostikohen
si të tillë dhe nuk trajtohen në mënyrën e duhur.
Nëndiagnostikimi dhe nëntrajtimi i sëmundjes
depresive mund të shpjegohet me faktorë që
lidhen me pacientët, mjekët e tyre, apo me
sistemin shëndetësor që siguron kujdesin ndaj
shëndetit (6).
Hedhja aktive në treg i SSRI-ve dhe barnave
të rinj antidepresivë përbën një faktor të
rëndësishëm që ndikon konsumin e tyre në
rritje. Arsye tjetër mund të jetë dhe profili i tyre
më i lartë i sigurisë apo numri më i ulët e
efekteve të padëshiruara të shkaktuara prej tyre.
Nga ana tjetër Amitriptilina përbën akoma
barin e zgjedhur në rastet kur nevojitet efikasitet
maksimal (7). Duke vlerësuar trajtimin e
depresionit, antidepresivët tricklikë mund të
kenë përparësi në krahasim me SSRI në rastet
e trajtimit të formave të rënda të depresionit(8),
ndërsa nga evidenca të tjera, antidepresivët
triciklikë mund të kenë superioritet ndaj SSRI
për trajtimin e melankolisë (9).
Nga ana tjetër SSRI dhe antidepresivët e rinj
kanë përparësi në krahasim me triciklikët lidhur
me profilin e efekteve të padëshiruara si dhe
lidhur me shkallën më të lartë të tolerancës ndaj
tyre nga pacientët depresivë (10, 11).
Megjithatë zgjedhja e barit antidepresiv duhet
të bëhet në mënyrë individuale, bazuar në
karakteristikat e pacientit, siç janë shkalla e tij e
e tolerancës, shkalla e rrezikut për të kryer
vetëvrasje si dhe përgjigjet e mëparëshme ndaj
trajtimit antidepresiv.
Lidhur me studimin tonë duhet të themi se të
dhënat mbi të cilat është kryer analiza janë nga
baza e të dhënave të ISKSH ç’ka do të thotë
se ato nuk reflektojnë të gjitha shitjet dhe
konsumin e barnave antidepresivë.
Jashtë analizës kanë mbetur gjithsesi pjesa e
barnave antidepresivë që qarkullojnë në treg
jashtë sistemit të rimbursimit.
Përfundime1. Konsumi i përgjithshëm i barnave anti-
depresivë ka pësuar rrritje në vlerën
8.91% në një periudhë tre-vjeçare (2006–2008),
duke arritur vlerën prej 8.09 DDDs/1000
capita/ditë.
2. Gjetjet tona sugjerojnë se pjesën më të
madhe të konsumit të barnave antidepresivë e
përbëjnë antidepresivët triciklikë, ndërsa
konsumi i frenuesve selektivë të rikapjes së
serotoninës dhe konsumi i antidepresivëve të
rinj është shumë më i ulët.
I vetmi bar që pëson rritje në konsum është
fluoksetina me rritje të konsumit në vlerën
76.15% në këta tre vjet.
3. Në krahasim me të dhënat nga studime të
ngjashme të këtij lloji në vende të tjera rezulton
se konsumi i barnave antidepresivë në Shqipëri
është shumë i ulët.
70 REVISTA MJEKESORE 1-2011 - INSTITUTI I SHENDETIT PUBLIK
REVISTA MJEKESORE
BIBLIOGRAFIA
1. MURRAY CJ, LOPEZ AD. THE GLOBAL BURDEN OF DISEASE : SUMMARY . CAMBRIDGE , MASS :
HARVARD SCHOOL OF PUBLIC HEALTH, HARVARD UNIVERSITY PRESS (ON BEHALF OF THE WORLD
HEALTH ORGANIZATION AND THE WORLD BANK), 1996.
2. PATTERNS OF ANTIDEPRESSANT DRUG PRESCRIBING AND INTENTIONAL SELF-HARM OUTCOMES
IN NEW ZEALAND: AN ECOLOGICAL STUDY. WELLINGTON: MINISTRY OF HEALTH., 2007. ISBN
978-0-478-19117-2 (ONLINE).
3. MATHERS CD, STEIN C, MA FAT D ET AL . GLOBAL BURDEN OF DISEASE 2000: VERSION 2
METHODS AND RESULTS. WORLD HEALTH ORGANIZATION. GLOBAL PROGRAMME ON EVIDENCE
FOR HEALTH POLICY D ISCUSSION PAPER N°50, 2007.
4. GRANDFILS N, SERMET C. EVOLUTION 1998-2002 OF THE ANTIDEPRESSANT CONSUMPTION IN
FRANCE, GERMANY AND THE UNITED K INGDOM. IRDES, FEBRUARY 2009. ISSN:2102-6386.
5. MCMANUS P, MANT A, MITCHELL PB, MONTGOMERY WS, MARLEY J, AULAND ME. RECENT
TRENDS IN THE USE OF ANTIDEPRESSANT DRUGS IN AUSTRALIA, 1990–1998. MED J AUST 2000;
173(9):458-61.
6. DAVIDSON JR, MELTZER -BRODY SE. THE UNDERRECOGNITION ANDUNDERTREATMENT OF
DEPRESSION : WHAT IS THE BREADTH AND DEPTH OF THE PROBLEM? J CLIN PSYCHIATRY 1999;
60 SUPPL 7:4-9.
7. ANDERSON IM. SSRIS VERSUS TRICYCLIC ANTIDEPRESSANTS IN DEPRESSED INPATIENTS: A META-
ANALYSIS OF EFFICACY AND TOLERABILITY. DEPRESS ANXIETY 1998; 7 SUPPL 1:11-7.
8. ANDERSON IM, TOMENSON BM. THE EFFICACY OF SELECTIVE SEROTONIN RE-UPTAKE INHIBITORS
IN DEPRESSION : A META-ANALYSIS OF STUDIES AGAINST TRICYCLIC ANTIDEPRESSANTS .
J PSYCHOPHARMACOL 1994; 8:238-49.
9. NOBLER MS, ROOSE SP. DIFFERENTIAL RESPONSE TO ANTIDEPRESSANTS IN MELANCHOLIC AND
SEVERE DEPRESSION. PSYCHIATRIC ANNALS 1998; 28:84-8.
10. MARTIN RM, HILTON SR, KERRY SM, R ICHARDS NM. GENERAL PRACTITIONERS’ PERCEPTIONS
OF THE TOLERABILITY OF ANTIDEPRESSANT DRUGS : A COMPARISON OF SELECTIVE SEROTONIN
REUPTAKE INHIBITORS AND TRICYCLIC ANTIDEPRESSANTS . BMJ 1997; 314(7081):646-51.
11. FERGUSON JM. SSRI ANTIDEPRESSANT MEDICATIONS: ADVERSEEFFECTS AND TOLERABILITY. PRIM
CARE COMPANION J CLIN PSYCHIATRY 2001; 3(1):22-7.
12. ANONYM. ESTONIAN STATISTICS ON MEDICINES 2002-2006. RAVIMIAMET STATE AGENCY OF
MEDICINES COPYRIGHT: RAVIMIAMET 2007. ISSN 1406-0957.
13.WWW.WHOCC.NO: WHO COLLABORATING CENTRE FOR DRUG STATISTICS METHODOLOGY
NORWEGIAN INSTITUTE OF PUBLIC HEALTH; DRUG CONSUMPTION IN NORWAY.
71REVISTA MJEKESORE 1-2011 - INSTITUTI I SHENDETIT PUBLIK
REVISTA MJEKESORE
ANTIOKSIDANTËT
Josif RISTOFarmacist
Our body constantly faces (and circulating blood cells) with some very harmful sub-
stances called “free radicals”, which are inevitable, as in most, they are final products of
metabolism of nutrients , protein, fat or carbohydrates, etc. .. Currently is adding one other
risks even greater for our body, which deals with environmental pollution (water, air and
food), and this has been due to rapid industrial development and urban and our country.
In this article we want to you sensitize however-less, to protect against these dangers that
threaten us daily in our lives.
Notre corps fait face en permanence (des cellules et du sang circulant) avec des substances
très dangereuses appelées «radicaux libres», qui sont inévitables, comme dans la plupart,
ils sont les produits finaux du métabolisme des nutriments, protéines, matières grasses
ou hydrates de carbone, etc .. En train d’ajouter est un autre risques encore plus grands
pour notre corps, qui traite de pollution de l’environnement (eau, air et la nourriture), et
ce a été due au développement industriel rapide et urbaines et notre pays. Dans cet article,
nous voulons vous sensibiliser. toutefois, moins, pour se protéger contre ces dangers que nous
menacent tous les jours dans nos vies.
ANTIOXYDANTS
ANTIOXYDANTS
SUMMARY
RÉSUMÉ
72 REVISTA MJEKESORE 1-2011 - INSTITUTI I SHENDETIT PUBLIK
REVISTA MJEKESORE
Organizmi ynë përballet vazhdimisht ( në
gjakun qarkullues dhe në qeliza ) me disa lëndë
mjaft të dëmshme, të ashtuquajturat “radikale
të lira”, të cilat janë të pashmangshme pasi në
pjesën më të madhe ato janë produkte
përfundimtare të metabolizmit të lëndëve
ushqyese, proteinave, yndyrnave, karbo-
hidrateve etj.. Aktualisht është shtuar edhe një
rrezik tjetër edhe më i madh për organizmin
tonë, i cili ka të bëjë me ndotjen e mjedisit (
ujit, ajrit dhe ushqimit ), kjo si pasojë e zhvillimit
të vrullshëm industrial e urban edhe në vëndin
tonë. Në këtë shkrim duam t`ju sensibilizojmë
sado pak, për t’u mbrojtur nga këto rreziqe që
kërcënojnë çdo ditë jetën tonë.
Dihet se për kryerjen normalisht të aktivitetit
të përditshëm, organizmit të njeriut i nevojiten
lëndë të shumta natyrore, kryesisht karbo-
hidratet, proteinat, yndyrnat etj., të cilat i
shërbejnë atij për ripërtritjen e qelizave si edhe
për të siguruar energjinë e nevojshme për jetën.
Këto lëndë shpërbëhen në organizmin tonë
nëpërmjet reaksioneve biokimike, në lëndë më
të thjeshta që përthithen nga organizmi dhe janë
mëse të nevojshme përsa thamë edhe më lart.
Por jo të gjitha lëndët që përftohen nga
shpërbërja e tyre janë të nevojshme për qelizat
e organizmit tonë. Pjesët e panevojshme të
strukturës kimike të lëndëve ushqyese, janë
radikalet e lira. Ato janë produkte për-
fundimtare që dalin nga metabolizmi i lëndëve
ushqyese. Radikalet e lira janë mjaft të
dëmshme, e megjithatë përderisa ato janë në
qarkullimin e gjakut së bashku me lëndët e
nevojshme (glikogjenin, aminoacidet etj.)
shpërndahen në të gjithë organet, nga ku nuk
përjashtohet mundësia që të depërtojnë edhe në
brendësi të qelizave, duke shkaktuar dëmtime
serioze të tyre.
Pra, si produkte dytësore të metabolizmit
qelizor, në organizmin tonë krijohen radikalet
e lira. Këto lëndë dëmtojnë membranat
qelizore, shkatërrojnë molekulat e AND-së dhe
në këtë mënyrë ato janë shkaktaret kryesorë të
plakjes fiziologjike të qelizave e për pasojë edhe
të organizmit në tërësi [ 1].
Radikalet e lira, duke u përqëndruar në disa
organe jetësore, luajnë një rol të madh edhe në
shfaqjen e disa sëmundjeve serioze si në zemër,
mushkëri e mëlci.Gjithashtu ato janë edhe
shkaktaret kryesorë të kancerit [1,2].
Mbrojtja e organizmit nga radikalet e lira arrihet
nëpërmjet disa lëndëve që prodhohen nga vetë
organizmi, që njihen si antioksidantë. Gjithashtu
ato mund të merren edhe më anën e ushqimit
të përditshëm ose nëpërmjet suplementeve.
Antioksidantet kryesorë janë vitamina C,
vitamina E, beta-karoteni dhe seleni. Aftësi të
tilla kanë edhe disa lëndë të tjera si koenzima
Q10, zinku, acidi gama-linoleik, l-cistina dhe l-
glutina [1,3].
Në bazë të analizave shkencore që janë bërë,
antioksidantët kanë si funksion t’u kundërvihen
radikaleve të lira duke i neutralizuar ato [2].
Përballë këtyre agjentëve të rrezikshëm dhe të
pashmangëshëm, organizmi ynë ka luftuar e
lufton vetë, por kjo jo gjithmonë është e
mjaftueshme. Organizmi i shëndoshë prodhon
sasi të mjaftueshme antioksidantësh për
neutralizimin e veprimit shkatërrues të radi-
kaleve të lira, që çlirohen çdo ditë në organi-
zmin tonë. Por aftësia e qelizave për krijimin e
antioksidantëve varet nga: faktorët gjenetikë,
nga mosha dhe nga ushqimi. Organizmi i
njerëzve më të dobët dhe të moshuar, apo i
atyre që hanë ushqim të njëjtë dhe jo të
shëndetshëm, prodhon shumë pak antio-
ksidantë, kjo bën që t’u lihet hapësirë radikaleve
të lira për veprimin e tyre të dëmshëm, pra
shfaqjen e sëmundjeve.
73REVISTA MJEKESORE 1-2011 - INSTITUTI I SHENDETIT PUBLIK
REVISTA MJEKESORE
Një rrezik potencial prej radikaleve të lira
paraqesin moshat e vjetra, te të cilat mundësia
e prodhimit nga vetë organizmi i antio-
ksidantëve siç e thamë ulet ndjeshëm. Gjendja
është edhe më e rënde te të sëmurët kronikë,
të cilëve ju shtohen edhe radikalet e lira që
çlirohen nga shpërbërja e medikamenteve që
marrin për mjekim.
Faktorët e jashtëm, që lidhen me jetën
bashkëkohore, si ndotja e mjedisit ( tymi i
cigares, gazrat industriale dhe të makinave,
lëndët toksike që çlirohen prej tyre në ambient
e që hyjnë në organizëm nëpërmjet rrugëve të
frymëmarjes dhe lëkurës ), ushqimi dhe uji i
papastër nga ndotjet kimike, stresi, rrezatimi nga
kompjuteri dhe televizori etj., janë gjithashtu një
rrezik tjetër i madh, për shëndetin tonë.
Për shkak të të gjitha këtyre rreziqeve të
theksuara më sipër, lufta që bën vetë organizmi
nuk është e mjaftueshme, prandaj përdorimi i
antioksidantëve shtesë, do të jetë një ndihmesë
e madhe për organizmin tonë, në luften kundër
radikaleve të lire [4].
Antioksidantët që përmendëm më lart,
ndikojnë në përmirësimin e shëndetit tonë,
madje edhe nëse përdoren vetëm. Megjithatë
në bazë të hulumtimeve bashkëkohore, veprimi
i tyre zmadhohet mjaft, kur merren të gjitha
menjëherë ( sinergjizëm ) [2,4,5,6].
Vitamina C, veç të tjerash, e përforcon sistemin
imunitar dhe rrit rezistencën ndaj sëmundjeve
ngjitëse, shton prodhimin e interferonit dhe
përmirëson mbrojtjen kundër lëndëve
kancerogjene [3]. Kjo vitaminë mundëson
mbrojtjen kundër stresit dhe ndihmon në
absorbimin e hekurit, zvogëlon dhimbjen dhe
kontrollon gjakrrjedhjen si dhe simptomat e
shkaktuara nga niveli i ulët i kalciumit.
Për herë të parë vitamina C është zbuluar nga
shkencëtari Hungarez, Albert Sent Gjergji i cili
e ka ekstraktuar nga speci. Vitamina C haset
edhe në mjaft bimë të tjera si frutat e tharta.
Burimi më i madh i saj është kacja, meqënëse
acidi askorbinik në të gjëndet bashkë me
flavonoidet, kjo e shton edhe më shumë
ndikimin pozitiv të kësaj vitamine.
Vitamina E, rregullon oksidimin e vitaminës A,
të vitaminës C dhe të selenit, kështu që këto
veprojnë në organizëm për një kohë më të
gjatë. Hulumtimet e bëra në Kanada flasin se
shfaqja e kataraktit është 50% më e vogël te
personat që kanë marrë doza të konsi-
derueshme të vitaminës C dhe E [4].
Në bazë të hulumtimeve të bëra, vitamina E
ndikon në shtimin e aftësisë seksuale, përforcon
sistemin imunologjik dhe mbron membranat
qelizore nga dëmtimet e ndryshme. Vitamina
E është vazodilatator dhe antikoagulant i
mrekullueshëm si dhe mjet i mirë për uljen e
tensionit të lartë. Te pacientët që vuajnë nga
Parkinsoni ajo pakëson çfaqjen e dridhjeve,
lehtëson paralizën dhe humbjen e drejtpeshimit.
Nevojat ditore për vitaminë E arrijnë 10 – 30
mg në ditë, me qëllim që niveli plazmatik të
mbahet në kufijtë normalë [1,2].
Beta-karoteni është provitaminë e vitaminës A,
që do të thotë se nëpërmjet saj organizmi e
prodhon vitaminën A, sipas nevojave të tij në
mëlçi dhe në traktin gastrointestinal.
Në disa hulumtime të bëra në Amerikë, që
zgjaten mbi dhjetë vjet, ka rezultuar se në
grupet e kontrollit që vazhdimisht kanë marrë
beta-karoten, numri i meshkujve me sëmundje
të zemrës apo të prostatës, ka qënë shumë herë
më i vogël në krahasim me ata të grupit që nuk
kanë përdorur beta-karoten. Japonezët dhe
Norvegjezët, të cilët konsumojnë shumë
ushqime të pasura me beta-karoten, sëmuren
shumë rrallë nga kanceri në mushkëri, gji,
74 REVISTA MJEKESORE 1-2011 - INSTITUTI I SHENDETIT PUBLIK
REVISTA MJEKESORE
BIBLIOGRAFIA1. MICHAEL T. MURRAY, N.D.: ENCYCLOPEDIA OF NURITIONAL SUPLEMENTS,
PRIMA PUBLISHING, ROCKLIN, 1996.
2. LOUISE TENNEY: ENCICLOPEDIA OF NATURAL REMEDIES , ËODLAND PUBLISHING INC . ,
PLEASANT GROVE, UTAH , 1995.
3. EARL MINDELL: V ITAMIN B IBLIA ËESTINVEST LTD, 1991.
4. ROBERT H. GARISON , JR ., M.A.., R.PH ., ELIZABETH SOMER , M.A.,R.D. THE NUTRITION
DESK REFERENCE, NEË CANAAN, CONNECTICUT , 1990.
5. DR . JAMES F. BALCH : PRESKRIPTION FOR NUTRITIONAL HEALING. AVERY PUBLISHING , GAR-
DEN CITY PARK , NEË YORK, 1990
6. DR . MICHAEL COLGAN: OPTIMUM SPORTS NUTRITION, ADVANCED RESEARCH PRESS,
NEË YORK , 1993.
prostatë, apo në zorren e trashë [5]. Vitamina
A ndikon në mjekimin e shumë sëmundjeve të
syrit dhe në infeksionet e rrugëve të frymë-
marrjes. Ajo është një mjet i mirë për një lëkurë,
flokë dhe dhëmbë të shëndetshëm.
Edhe seleni pengon apo ngadalëson plakjen e
qelizave. Në mënyrë të ngjashme me vitaminat
e mësipërme, edhe ai neutralizon radikalet e
lira. Të përdorura bashkë, ato kanë një efekt
shumë më të madh, ndaj edhe quhen kompo-
nentë sinergjikë. Seleni qetëson valët e ngrohta
dhe ndjenjën e rëndë te gratë, që shfaqen në
periudhën e menopauzës. Meshkujt kanë edhe
më shumë nevojë për selenium, sepse tek ata
ai koncentrohet kryesisht në teste, kështu që një
sasi e madhe e selenit del nga organizmi
nëpërmjet spermës.
Shumë sëmundje të zemrës që u konstatuan në
rajonin Kashen të Kinës, ishin të shkaktuara nga
mungesa e selenit. Prandaj kjo sëmundje u quajt
sëmundja Kashen. Toka e Zelandës së Re është
e varfër me selen, prandaj atje bagëtia e trashë
vuan nga dobësia e muskulit të zemrës. Kjo
mungesë, plotësohet duke importuar drithëra
nga Australia. Burimet natyrore të selenit janë,
bisqet e grurit, krundet, brokola, mishi i tonit
etj. Organizmi ynë ka nevojë për 20 – 200
mikrogram selen në ditë [1,2].
Nuk ka asnjë dyshim se përdorimi i antio-
ksidantëve, për njerëzit e moshuar dhe sidomos
për personat që përdorin mjekime mbajtëse
për sëmundje kronike dhe sidomos diabetikët,
është shumë i nevojshëm, sikurse është i
nevojshëm edhe për ata që jetojnë në qytet, si
edhe për sportistët, pasi ato ofrojnë mbrojtje
të shëndetit nga veprimet e dëmshme të
radikaleve të lira.
75REVISTA MJEKESORE 1-2011 - INSTITUTI I SHENDETIT PUBLIK
REVISTA MJEKESORE
S T O M AT O L O G J I
76 REVISTA MJEKESORE 1-2011 - INSTITUTI I SHENDETIT PUBLIK
REVISTA MJEKESORE
77REVISTA MJEKESORE 1-2011 - INSTITUTI I SHENDETIT PUBLIK
REVISTA MJEKESORE
MOSHA DHE PËRMASAT E 13/23, FEMRA, SI TREGUES PËRTHELLËSINE E PREPARIMIT NË PROTETIKËN FIKSE
Msc. EMIN KUZUMI, RUDINA BERANI , Prof.Dr. ENVER ROSHI
KLINIKA STOMATOLOGJIKE UNIVERSITARE,
REPARTI I PROTETIKËS STOMATOLOGJIKE
QSU “Nënë Tereza”, Tiranë
SUMMARY
PATIENTS AGE AND TOOTH DIMENSIONS AS PREPARATIONS
DEPTH INDICATION FOR FIXED PROSTHODONTIC, IN TOOTH 13/
23, FEMALE POPULATION
The purpose of this study is to find possible correlations between
· Dentin deposition in enamel cement junction level and age
· Dentin deposition in mesial, distal, facial, lingual dentin walls in enamel-cement junc-
tion level
If any correlation would be present, than we would be able to predict dentin wall thick-
ness in enamel-cement junction level, in tooth 13/23 prior to crown preparation.
From a small sample of 22 upper canines, females we found
· Two medium significant correlations (p<0.05) between age and dentin deposition
· One strong significant correlation between dentin deposition in mesial-distal and facial-
lingual dentin walls. Regression analyze reveals an equation that covers 89% of the popu-
lation
We can exploit dentin deposition to determine dentin wall thickness in enamel-cement junc-
tion level prior to preparation for fixed prosthetic restorations.
78 REVISTA MJEKESORE 1-2011 - INSTITUTI I SHENDETIT PUBLIK
REVISTA MJEKESORE
COMME UN INDICATEUR DE LA PROFONDEUR DE LA
PREPARATION EN PROTHESE AGE ET DIMENSIONS DES
DENTS 13/23, CHEZ LES FEMMES, FIXE
Le but de cette étude était d’analyser le processus du dépôt de la dentine secondaires sur les
murs pulpaires au niveau de la jonction émail-cément pour trouver l’épaisseur des murs
dentinaires autour de la pulpe avant de préparer les dents pour des prothèses fixes. On a
analyse 22 dents extraites, 13/23 par des femmes et on a eu ces résultats :
- deux corrélations significatives entre l’âge et le taux de dépôt de dentine secondaire
- une forte corrélation significative entre les taux de dépôt de dentine secondaire aux murs
proximales, vestibulaires et orales. L’analyse de régression sur les données nous donne une
équation qui explique 89% de la variation.
On peut utiliser les taux des dépôts de dentine secondaire sur les murs pulpaires, pour
déduire l’épaisseur des murs dentinaires avant la préparation des dents.
Mots-clés: diamètre bicervicale, mur médial dentinaire, mur vestibulaire dentinaire, mur
palatine dentinaire, dépôt de la dentine secondaire.
RÉSUMÉ
79REVISTA MJEKESORE 1-2011 - INSTITUTI I SHENDETIT PUBLIK
REVISTA MJEKESORE
HYRJEPër të parandaluar dëmtimet e pulpës së
dhëmbëve gjatë procedurave klinike të
protetikës fikse, sidomos gjatë preparimit,
duhet treguar shumë kujdes (1). Kjo shtron si
kusht njohjen e shtrirjes së dhomës pulpare (1).
Madhësia e dhomës pulpare zvogëlohet me
kalimin e moshës (1), si rezultat i depozitimit të
dentinës (2,3,4). Edhe pse nuk është përcaktuar
ekzaktësisht nëse ritmet e këtij depozitimi varen
kryesisht nga mosha, kariese të pranishme apo
abrazioni, mbetet fakt që të dhëna si trashësia
e indeve të forta dentare në nivelin e lidhjes
zmalt-cement apo raportet midis gjerësisë së
pulpës dhe gjerësisë së rrënjës përkatëse, po
përdoren në arkeologjinë dhe në stomatologjinë
ligjore për përcaktimin e moshës (2,3,4,5).
Gjithashtu ka të dhëna për ndryshime dome-
thënëse midis gjinive në depozitimin e dentinës
(6) dhe përmasat e dhëmbëve (7).
Në protetikën fikse do të ishim të interesuar për
të kundërtën, do të donim të përcaktonim
trashësinë e indeve të forta dentare përpara
preparimit, duke përdorur përmasat e dhëmbit,
moshën dhe gjininë. Do të ishte e dobishme
të dinim përpara preparimit, trashësinë e murit
vestibular dhe palatinal të dentinës, në nivel të
lidhjes zmalt-cement te kaninët përpara
preparimit.
Pyetjet që ngrihen janë:
1. Në nivelin e lidhjes zmalt-cement në
dhëmbin 13/23 a ka ndonjë korrelacion midis:
a. raportit gjerësi e mureve aksiale të dentinës/
gjerësi e rrënjës (ritmi i depozitimit të dentinës)
dhe moshës në gjinitë përkatëse?
b. ritmeve të depozitimit të dentinës në
mure të ndryshme të pulpës në nivelin e lidhjes
zmalt-cement?
2. A janë këto lidhje të një fortësie të atillë sa
të na ofrojnë trashësinë e murit vestibular dhe
lingual të dentinës përpara preparimit?
QËLLIMI I STUDIMITQëllimi i këtij studimi ishte të gjente në
dhëmbët 13/23 femra, në nivelin e lidhjes
zmalt-cement (2,3,8,9,10,11) ndonjë korrelacion
të mundshëm midis:
· Raportit mur mezial i dentinës/diametri bi-
cervikal përkatës dhe Moshës
· Raportit muri distal i dentinës/diametri bi-
cervikal përkatës dhe Moshës
· Raportit muri palatinal i dentinës/ diametri
bi-cervikal përkatës dhe Moshës
· Raportit muri vestibular i dentines/diametri
bi-cervikal përkatës dhe Moshës
· Raportit muri mezial i dentines/ diametri
bi-cervikal përkatës dhe Raportit muri palatinal
i dentinës/ diametri bi-cervikal përkatës
· Raportit muri distal i dentinës/diametri bi-
cervikal përkatës dhe Raportit muri vestibu-
lar i dentinës/diametri bicervikal përkatës
· Raportit muri distal i dentinës/diametri bi-
cervikal përkatës dhe Raportit muri palatinal i
dentinës/diametri bi-cervikal përkatës
· Raportit muri mezial i dentinës/ diametri
bi-cervikal përkatës dhe Raportit muri
vestibular i dentinës/diametri bicervikal
përkatës
MATERIALI DHE METODA
Në nje studim radiologjik (2,3,4,5,6,8,9,-
10,11,12) u mblodhën 22 kaninë të hequr nga
pacientë të gjinisë femërore, me lidhje zmalt-
cement dhe me dhomë pulpare të padëmtuar.
Për secilën paciente u regjistrua mosha.
Dhëmbët nga pozicionet simetrike 13 ose 23
u grumbulluan së bashku dhe u ruajten në
solucion 10% formalinë. Secilit dhëmb iu bënë
dy grafi, një në projeksionin mezio-distal(PMD)
dhe një në projeksionin vestibulo-oral(PVL).
Dhëmbët u fiksuan te filmi i grafisë vetëm në
pjesen apikale duke e lënë të lirë pjesën midis
filmit të grafisë dhe lidhjes zmalt-cement. Në
80 REVISTA MJEKESORE 1-2011 - INSTITUTI I SHENDETIT PUBLIK
REVISTA MJEKESORE
të dyja projeksionet, boshti gjatësor i dhëmbit
u pozicionua paralel me filmin e grafisë. Koni
i rrezeve u vendos në mënyrë të atillë që rrezja
qëndrore të ishte pingul mbi lidhjen zmalt-
cement dhe me filmin e grafisë.
Në secilën grafi të përftuar, më pas ne shënuam
shenjat dhe vijat anatomike të mëposhtme
SHENJAT ANATOMIKENË PROJEKSIONIN EZIODISTAL
(Fig.1)
• a lidhja zmalt-cement vestibular
• b lidhja zmalt-cement palatinal
• a’ pika ku diametri bicervikal
pret murin pulpar vestibular
• b’pika ku diametri bicervikal pret
murin pulpar palatinal
• ab diametri bi-cervikal
SHENJAT ANATOMIKENE PROJEKSIONIN VESTIBULO-ORAL (Fig.2)
• a lidhja zmalt-cement mezial
• b lidhja zmalt-cement distal
• a’ pika ku diametri bi-cervikal pret
murin pulpar mezialisht
• b’pika ku diametri bi-cervikal pret
murin pulpar distalisht
• ab diametri bi-cervikal
Fig.1. Shenja anatomike në grafi, projeksioni mezio-distal
81REVISTA MJEKESORE 1-2011 - INSTITUTI I SHENDETIT PUBLIK
REVISTA MJEKESORE
Më pas në secilin projeksion u kryen matjet dhe
raportet e mëposhtme (Pasqyra 1):
PROJEKSIONI MEZIO-DISTAL� MATJE
� ab -diametri bi-cervikal
� aa’-muri vestibular i dentinës
� bb’- muri palatinal i dentinës
� RAPORTE� FMD=aa’/ab
� GMD=bb’/ab
� PROJEKSIONI VESTIBULO-ORAL
� MATJE� ab-diametri bi-cervikal
� aa’-muri mezial i dentinës
� bb’- muri distal i dentinës
� RAPORTE
� FVL=aa’/ab
� GVL=bb’/ab
Fig.2 Shenja anatomike në grafi, projeksioni vestibulo-oral
82 REVISTA MJEKESORE 1-2011 - INSTITUTI I SHENDETIT PUBLIK
REVISTA MJEKESORE
Pasqyra 1. Të dhënat 13/23, paciente femra
Nr Mosha Dhembi PVL PMD
ab Aa’ bb’ cc’ Cd FBL GBL ab aa’ bb’ cc’ cd FMD GMD
1 15 13/23 5,74 2,4 2,31 9 5,59 0,418118 0,402439 6,85 2,24 2,71 11,1 5,96 0,327007 0,39562
2 15 13/23 5,59 2,09 2,14 9,2 4,98 0,373882 0,382826 7,9 2,57 2,93 10,7 5,13 0,325316 0,370886
3 18 13/23 6,63 2,43 2,64 9,4 5,84 0,366516 0,39819 8,65 3,26 3,34 10,8 4,99 0,376879 0,386127
4 18 13/23 5,7 2,34 2,31 8,5 5,22 0,410526 0,405263 8,17 2,81 3,49 9,94 5,28 0,343941 0,427173
5 25 13/23 5,54 2,24 2,52 9,1 5,84 0,404332 0,454874 8,12 2,75 3,37 11 5,67 0,33867 0,415025
6 25 13/23 4,86 2,14 1,99 9,1 5,14 0,440329 0,409465 6,21 2,26 2,33 10,4 5,37 0,363929 0,375201
7 25 13/23 4,63 2,14 2,12 8,5 5,33 0,462203 0,457883 6,92 2,32 2,45 9,23 5,62 0,33526 0,354046
8 35 13/23 5,74 2,3 2,42 8,8 5,03 0,400697 0,421603 7,82 2,91 3,43 10,2 5,55 0,372123 0,438619
9 55 13/23 5,33 2,22 2,37 6,6 5,53 0,41651 0,444653 7,9 2,73 3,23 8,34 4,92 0,34557 0,408861
10 55 13/23 5,92 2,29 2,63 6,5 3,24 0,386824 0,444257 8,4 2,9 3,28 7,96 2,7 0,345238 0,390476
11 55 13/23 5,17 2,1 2,12 7,8 4,63 0,40619 0,410058 7,73 2,55 3,03 9,32 4,83 0,329884 0,391979
12 55 13/23 5,2 2,19 2,21 7,4 3,78 0,421154 0,425 8,05 2,91 2,98 10,1 5,1 0,361491 0,370186
13 55 13/23 6,24 2,79 2,5 6,8 3,22 0,447115 0,400641 8,57 3,1 3,19 7 2,67 0,361727 0,372229
14 55 13/23 4,45 2,04 2,15 5,1 5,06 0,458427 0,483146 5,69 2,06 2,53 7,96 6,11 0,362039 0,44464
15 55 13/23 5,48 2,31 2,68 6,5 4,95 0,421533 0,489051 8,21 2,75 3 7,73 5,27 0,334957 0,365408
16 55 13/23 5,29 2,51 2,52 9,3 4,15 0,47448 0,476371 7,97 3,09 2,46 10,2 5,01 0,387704 0,308657
17 55 13/23 5,03 1,6 2,33 7,1 4,52 0,318091 0,463221 6,84 3,33 3,36 7,51 3,85 0,486842 0,491228
18 58 13/23 5,97 2,78 3,45 3 3,02 0,465662 0,577889 8,5 2,9 2,48 5,33 3,17 0,341176 0,291765
19 63 13/23 5,31 2,18 2,53 7,4 4,85 0,410546 0,47646 7,85 3,21 3,38 9,74 4,95 0,408917 0,430573
20 65 13/23 5,1 2,08 2,25 5 2,54 0,407843 0,441176 7,8 2,76 2,77 7,03 2,58 0,353846 0,355128
21 70 13/23 5,71 2,55 2,35 2,4 1,63 0,446585 0,411559 7,53 3,16 2,78 3,75 1,81 0,419655 0,36919
22 75 13/23 5,7 2,85 2,85 6,3 10,49 0,5 0,5 7,27 3,635 3,64 7,74 11,22 0,5 0,5
Legjenda e pasqyrës 1
PVL-të dhënat e matura në projeksionin vestibulo-oral
PMD- të dhënat e matura në projeksionin mezio-distal
Si instrument matës u përdor një kalibër dixhital Mitutoyo (7) (Fig.3) me një saktësi prej 0.01mm.
Pacientët u ndanë sipas grup-moshave të mëposhtme me nga dhjetë vjet (2):
� 6-10 vjeç
� 11-20 vjeç
� 21-30 vjeç
� 31-40 vjec
� 41-50 vjeç
� 51-60 vjeç
� 61-70 vjeç
� 71-80 vjeç
83REVISTA MJEKESORE 1-2011 - INSTITUTI I SHENDETIT PUBLIK
REVISTA MJEKESORE
P Ë RMBLEDHJE E KORR ELACIONEVE
MOSHË-VLERËRAPORTESH
MOSHË MESATARE -VLERË MESATARERAPORTESH
1 MOSH Ë - FFL MOSHË-FFL2 MOSHË-FMD MOSHË-FMD3 MOSHË-GFL MOSHSË-GFL4 MOSHË-GMD MOSHË-GMD
MIDIS VLERAVE T ËRAPORTEVE
MIDIS VLERAVE MESATARE T Ë RAPORTEVEPËR GRUP-MOSHA TË NDRYSHME
5 FFL-GMD FFL-GMD6 FFL-FMD FFL-FMD7 GFL-GMD GFL-GMD8 GFL-FMD GFL-FMD
Fig. 3 Instrumenti matës
Analiza statistikore
Të gjitha matjet u regjistruan në kompjuter HP,
llogaritjet statistikore u kryen me paketën
statistikore të Ëindoës 2003, Microsoft Excel.
U kryen teste korrelacioni (Pasqyra 2) midis:
1. Moshës dhe raporteve
2. Moshës mesatare për secilin grup-moshë
dhe vlerës mesatare të raporteve për grup-
moshat përkatëse
3. Vlerave të raporteve në projeksionin mezio-
distal dhe vlerave të raporteve në projeksionin
vestibulo-oral
4. Vlerave mesatare të raporteve në projek-
sionin vestibulo-oral dhe vlerave mesatare të
raporteve në projeksionin mezio-distal
Pasqyra 2. Përmbledhje e korrelacioneve të kryera
84 REVISTA MJEKESORE 1-2011 - INSTITUTI I SHENDETIT PUBLIK
REVISTA MJEKESORE
Më pas u krye analiza e regresionit vetëm midisvariablave, ku u gjetën korrelacione të mesme
ose të forta (p<0.05) duke përdorur për-katësisht:· Moshën si variabël i pavarur, për analizat e
regresionit midis moshës dhe vlerës së
PËRMBLEDHJE E REZULTATEVEMOSHË-VLERËRAPORTESH
13/23 MOSHË MESATARE -VLERËMESATARE RAPORTESH
1 MOSHË-FFL 0.3252, p>0.1 MOSHË-FFL 0.3786, p>0.12 MOSHË-FMD 0.4981,p<0.05 MOSHË-FMD 0.9412,
0.1>p>0.053 MOSHË-GFL 0.5089,p<0.05 MOSHË-GFL 0.8696, p>0.14 MOSHË-GMD 0.0327, p>0.1 MOSHË-GMD 0.5583, p>0.1MIDIS VLERAVETË RAPORTEVE
MIDIS VLERAVE MESATARE T ËRAPORTEVE PËR GRUP-MOSHA TËNDRYSHME
5 FFL-GMD 0.0262, p>0.1 FFL-GMD 0.2566, p>0.16 FFL-FMD -0.277, p>0.1 FFL-FMD 0.8109, p>0.17 GFL-GMD 0.2339, p>0.1 GFL-GMD 0.8156, p>0.18 GFL-FMD -0.1881, p>0.1 GFL-FMD 0.9998, p<0.01
raporteve
· Vlerat e raporteve të marra në projeksionin
vestibulo-oral si variabla të pavarur, në analizat
e regresionit midis vlerave të raporteve në
projeksione të ndryshme.
REZULTATE
Pasqyra 3. Përmbledhje e rezultateve të gjetura nga testet e korrelacioneve
Grafiku I
MOSHE-FMD, 13/23; 22 DHEMBE, FEMRA y = 0.0012x + 0.3138
R2 = 0.2482
0.0000000
0.1000000
0.2000000
0.3000000
0.4000000
0.5000000
0.6000000
0 10 20 30 40 50 60 70 80
MOSHE
FMD
X-MOSHE Y-FMD Linear (X-MOISHE Y-FMD) Linear (X-MOSHE; Y-FMD)
Legjenda e pasqyrës 3
Numrat të cilët janë të nxirë paraqesin
korrelacione të mesme dhe të forta, të cilat
plotësonin kushtin e sinjifikancës.
Testet e korrelacioneve midis moshës dhe
raporteve përkatese dhanë vetëm dy korre-
lacione të mesme, të cilat plotësonin kushtin e
sinjifikancës (pasqyra 3). Nga analiza e
regresionit, vlera më e lartë (Grafiku I-II) e
gjetur e koeficientit te percaktimit ishte
r2=0.2591.
85REVISTA MJEKESORE 1-2011 - INSTITUTI I SHENDETIT PUBLIK
REVISTA MJEKESORE
Grafiku II
MOSHE-GFL;13/23; 22 DHEMBE, FEMRA y = 0.0012x + 0.3904
R2 = 0.2591
0.000000
0.100000
0.200000
0.300000
0.400000
0.500000
0.600000
0.700000
0 10 20 30 40 50 60 70 80MOSHE
GFL
X-MOSHE; Y-GFL Linear (X-MOSHE; Y-GFL)
Nga testimet statistikore midis raporteve dhe
vlerave mesatare të raporteve për grup-moshat
përkatëse (pasqyra 3) u gjet një korrelacion
DISKUTIMIKa autorë të cilët vërtetojnë se kemi të njëjtën
shkallë depozitimi të dentinës në dhëmbë në
pozicione simetrike (3), prandaj të dhënat e
mbledhura nga dhëmbë në pozicione simetrike
të së njëjtës nofull u grupuan në të njëjtën
kategori.
Meqë ka artikuj të cilët vërtetojnë depozitimin
Grafiku III
shumë i fortë midis GFL-së mesatare dhe
FMD-së mesatare, i cili plotësonte kushtin e
sinjifikancës.
MESATARE GFL-MESATARE FMD; DHEMB 13/23; FEMRA; 22 DHEMBEy = 0.0172x + 0.3192
R2
= 0.8972
0.3300000000
0.3400000000
0.3500000000
0.3600000000
0.3700000000
0.3800000000
0.3900000000
0.4000000000
0.0000
000000
0.5000
000000
1.0000
000000
1.5000
000000
2.0000
000000
2.5000
000000
3.0000
000000
3.5000
000000
4.0000
000000
4.5000
000000
GFL
FM
D
X-GFL;Y-FMD Linear (X-GFL;Y-FMD) Linear (X-GFL;Y-FMD)
e dentinës si një proces i pavarur nga lezione
te ndryshme si kariesi apo abrazioni (13), ritmet
e të cilit jane kryesisht nën ndikimin e moshës,
shkalla e abrazionit nuk u morr parasysh si
faktor studimor.
Midis kufizimeve të këtij studimi mund të
përmendim:
· Kishte vetëm një vëzhgues, i cili vendoste për
86 REVISTA MJEKESORE 1-2011 - INSTITUTI I SHENDETIT PUBLIK
REVISTA MJEKESORE
tiparet morfologjike të dhëmbëve dhe mënyrën
e vendosjes së dhëmbëve në grafi
· Gabime të mundshme të grafisë
PËRFUNDIMENga testimet statistikore midis moshës nga njëra
anë dhe ritmit të depozitimit të dentinës nga
ana tjetër, ose e thënë ndryshe midis moshës
nga njera anë dhe raporteve të përmendura më
sipër nga ana tjetër, edhe në ato raste kur gjetëm
korrelacione të cilat plotësonin kushtin e
sinjifikancës, koeficienti i përcaktimit ishte në
vlera shumë të ulta.
Nga ana tjetër, u gjet një korrelacion i fortë
sinjifikant midis vlerave mesatare të raporteve
për grup-moshat përkatëse, në projeksione të
ndryshme. Analiza e regresionit tregon se
ekuacioni FMD=0.0172GVL+0.3192 për
kaninët e sipërm femra shpjegon 89,72% të
variacionit midis vlerave. Të dhënat statistikore
pohojnë se në 89,72% të rasteve mund të
gjejmë vlerën e raportit FMD, duke u nisur nga
vlera e raportit GFL. Më pas, duke përdorur
ekuacionin përkates; me vlerën e gjetur
tëraportit FMD dhe diametrin bi-cervikal
mezio-distal të matur në gojë të një kanini
çfarëdo në paciente femra, jemi në gjendje të
gjejmë trashësine e murit palatinal të dentinës
në nivelin e lidhjes zmalt-cement, para prepa-
rimit për kurora totale.
87REVISTA MJEKESORE 1-2011 - INSTITUTI I SHENDETIT PUBLIK
REVISTA MJEKESORE
B I B L I O G R A F I A
1. ROSENSTIL,S.F., LAND,M.F. AND FUJIMOTO, J. CONTEMPORARY FIXED PROSTHODONTIC, 4TH EDN.ST
LOUIS: C.V. MOSBY, 2006; 210-11.
2. PHILIPPAS G. INFLUENCE OF OCCLUSSAL ËEAR AND AGE ON FORMATION OF DENTIN AND SIZE
OF PULP CHAMBER, J. DENT. RES. 1961; 40; 1186-197.
3. KVAAL SIGRID I., KOLLTVEIT KRISTIN M., THOMSEN IB O. AND SOLHEIM, T. AGE ESTIMATION
OF ADULTS FROM DENTAL RADIOGRAPHS, FORENSIC SCIENCE INTERNATIONAL,1995; 74: 175-85.
4. STAVRIANOS, CH ., MASTAGAS, D., STAVRIANOU, I. AND KARAISKOU O. DENTAL AGE ESTIMA-
TION OF ADULTS: A REVIEË OF PRINCIPALS, RESEARCH JOURNAL OF MEDICAL SCIENCE, 2008:
2(5):258-68.
5. BRKIC H., M ILICEVIC, M. AND PETROVECKI, M. AGE ESTIMATION METHODS USING ANTHROPO-
LOGICAL PARAMETERS ON HUMAN TEETH , FORENSIC SCIENCE INTERNATIONAL, 2006; 162: 13–
6.
6. Z ILBERMAN U. AND SMITH P. SEX –AND AGE-RELATED D IFFERENCES IN PRIMARY AND SEC -
ONDARY DENTIN FORMATION , ADV. DENT. RES. 2001; 15: 42-5.
7. ASHITH, B., ACHARYA, M. AND SNEEDHA, M. SEX DISCRIMINATION POTENTIAL OF BUCCOLINGUAL
AND MESIODISTAL TOOTH DIMENSIONS , J. FORENSIC SCI ., 2008; 53: 790-92.
8. DEUTSCH, A. S. AND MUSIKANT, B. L. MORPHOLOGICAL MEASUREMENTS OF ANATOMIC LAND-
MARKS IN HUMAN MAXILLARY AND MANDIBULAR MOLAR PULP CHAMBERS , JOURNAL OF EN-
DODONTICS, 2004; 30: 388-90.
9. DEUTSCH, A. S., MUSIKANT, B. L., GU, S. AND ISIDRO , M., MORPHOLOGICAL MEASUREMENTS
OF ANATOMIC LANDMARKS IN PULP CHAMBERS OF HUMAN MAXILLARY FURCATED BICUSPIDS, 2005;35:
570-73.
10. VELMURUNGAN N., VENKATESHBABU N., ABARAJITHAN , M. AND KANDASËAMY, D. EVALUA-
TION OF THE PULP CHAMBER S IZE OF HUMAN MAXILLARY F IRST MOLARS : AN INSTITUTION
BASED IN V ITRO STUDY. INDIAN J DENT RES, 2008; 19: 92-4.
11. MYONG M. LEE , BRIAN J RASIMICK , AURA M. TURNER , ET AL . MORPHOLOGICAL MEASURE -
MENTS OF ANATOMIC LANDMARKS IN PULP CHAMBERS OF HUMAN ANTERIOR TEETH , JOURNAL
OF ENDODONTICS , 2007; 33:129-31.
12. SCOTI, R., VILLA,L. AND CAROSSA, S. A RADIOLOGIC METHOD FOR DETERMINING THE THICKNESS
OF THE HARD CROËN TISSUES, THE JOURNAL OF PROSTHETIC DENTISTRY, 1989; 62: 633-41.
13. BLACK, C. V. OPERATIVE DENTISTRY, 1:319-20. 7TH ED. CHICAGO: MEDICO-DENTAL PUBLISHING
CO., 1936.
88 REVISTA MJEKESORE 1-2011 - INSTITUTI I SHENDETIT PUBLIK
REVISTA MJEKESORE
89REVISTA MJEKESORE 1-2011 - INSTITUTI I SHENDETIT PUBLIK
REVISTA MJEKESORE
K A Z U I S T I K E
90 REVISTA MJEKESORE 1-2011 - INSTITUTI I SHENDETIT PUBLIK
REVISTA MJEKESORE
ETHJA HEMORRAGJIKE ME SINDROMË RENALE NGADOBRAVA VIRUS E NDËRLIKUAR ME LIKID ABDOMINAL DHE
ORKITIS
Edmond PUCA¹, Arben PILACA², Pëllumb PIPERO¹, Tritan KALO¹,Majlinda KOTE², Elton ROGOZi²,Entela PUCA³, Dhimitër KRAJA¹.
¹ Shërbimi i Sëmundjeve Infektive, QSUT “Nënë Tereza” Tiranë.
² Instituti i Shëndetit Publik, Tiranë.
³ Klinika Neo-Style, Tiranë.
HEMORRHAGIC FEVER WITH RENAL SYNDROME BY DOBRAVA
VIRUS INFECTION COMPLICATED WITHORCHITIS: A CASE REPORT
AND SHORT REVIEW.
Hemorrhagic fever with renal syndrome (HFRS) is a disease caused by viruses of the fam-
ily Bunyaviridae, genus Hantavirus. HFRS from Dobrava virus (DOBV) is a seldom
reported disease in Albania. In Albania Apodemus flavicollis serve as reservoir for
Dobrava/Belgrade virus which is a predominant type in Balkan Peninsula. Clinically
HFRS is manifests as mild, moderate, or severe. Therefore, Hantavirus’ infection may be
underestimated, and should be included in the differential diagnosis of many acute infec-
tion, hematologic disease, acute abdominal disease and renal diseases complicated with acute
renal failure. Hantavirus infections are often diagnosed by serology. We report a serologi-
cally documented case of HFRS by Dobrava virus from Macukulli’s village, Burrel, Al-
bania, complicated with orchitis and acute abdomen.
Key worlds: Hemorrhagic fever with renal syndrome (HFRS), Dobrava virus, orchitis.
L’abstract :
SUMMARY
91REVISTA MJEKESORE 1-2011 - INSTITUTI I SHENDETIT PUBLIK
REVISTA MJEKESORE
LA FIÈVRE HÉMORRAGIQUE AVEC SYNDROME RÉNAL CAUSÉ
PAR LE VIRUS DOBRAVA ET COMPLIQUÉ DU LIQUIDE ABDOMINAL
ET ORCHITES.
La fièvre hémorragique avec syndrome rénale (FHSR), c’est une maladie causé aux virus
qui font parties de la famille Bynyaviridae, gens Hantanvirus. La FHSR causé du
Dobrava virus (DOBV), c’est une maladie rarement rapporté en Albanie. L’Apodemus
flavicollis sert en Albanie come le réservoir pour le virus Dobrava/Belgrade, le virus qui
prédomine dans le Balkan péninsule. Cliniquement le FHSR se manifeste avec le forme
douce, modéré ou sévère de c’elle ci. C’est pour ça que l’infection causé par Hantanvirus est
sous-estimé, est c’est pour ça que cette maladie doit être inclus dans le diagnostic différentielle
de beaucoup de maladies infectieuse, maladie hématologiques, maladies abdominal aigue
et le maladies rénale qui sont compliques avec une insuffisance rénale aigue. Les infections
causées du Hantanvirus se sont diagnostiqué fréquemment par la sérologie. Nous rapportons
un cas de FHSR au virus Dobrava bien documenté sérologuiquement, qui vient du village
de Macukull de la région de Burrel, Albanie est qui c’est compliqué d’une orchite et abdo-
men aigue.
Mots clés : Fièvre hémorragique avec syndrome rénale (FHSR), virus de Dobrava, orchite.
RÉSUMÉ
92 REVISTA MJEKESORE 1-2011 - INSTITUTI I SHENDETIT PUBLIK
REVISTA MJEKESORE
HyrjeEthja hemorragjike me sindromë renale
(EHSR) është një zoonozë, e cila ka një fillim
të shpejtë dhe që karakterizohet me: tem-
perature, mialgji, insuficience renale akute dhe
hemorragji. EHSR shkaktohet nga një sërë
virusesh si Hantaan virus (HTNV), Seoul Virus
(SEOV), Puumala virus (PUUV) Dobrava virus
(DOBV), Saaremaa virus (SAAV) dhe Amur
dhe Far East virus, ndërsa Sin Nombre virus
dhe viruse të tjerë të ngjashëm me të janë
agjentë shkaktarë të sindromës pulmonare nga
hantavirus (1, 2, 3).
EHSR më parë njiheshin me emra të tjerë ku
përfshiheshin Ethja Hemorragjike e Koresë apo
Ethet Epidemike Hemorragjike. Termi
“Nefropatia epidemike” është përdorur
kryesisht për format me klinikë të mesme të
EHSR, e cila më shpesh është e shkaktuar nga
Puumala virus ose Saaremaa virus (4).
Sëmundja e cila shkaktohet nga viruse të gjinisë
Hantanvirus, familja Bunyaviridae, vërehet në
dy patologji madhore:
a) Ethja hemorragjike me sindromë renale
(EHSR) e cila më së shumti gjendet në Evropë
e Azi, dhe
b) Ethja hemorragjike me sindromë pulmonare
në Amerikë.
Hantaviruset janë patogjene me origjinë nga
brejtësit, dhe normalisht i transmetohen
organizmave humane me anë të aerosoleve nga
pluhuri i feçeve të këtyre brejtësve, urina si dhe
saliva e brejtësve të infektuar (2).
Në Shqipëri gjashtë rastet e para me EHSR janë
konstatuar në vitin 1985. Që nga ai vit janë
raportuar edhe raste të tjera, por në 10 vjeçarin
e fundit raste të EHSR janë raportuar gjithnjë e
më rrallë (5,6,7). Infeksioni nga Dobrava virus
është endemik në Gadishullin Ballkanik (1,8,9).
Ne raportojmë një rast me EHSR nga
Dobrava virus i ndërlikuar me orkit dhe ab-
domen akut, i cili u paraqit me një fillim akut
të sëmundjes dhe klinikë jopatognomonike.
Dekursi i saj klinik evoluoi në simptomatologji
me: temperaturë, hypotension, oliguri të vijuar
më pas nga poliuria. Infeksioni nga Dobrava
virus u vërtetua serologjikisht në javën e dytë
të fillimit të sëmundjes. Pacient u trajtua me
terapi suportive dhe pati ecuri të mirë klinike.
Raportim rastiPacienti mashkull 25 vjeç me banim në
Macukull të Burrelit, punonte si druvar dhe
strehohej në një stan të asaj zone. Macukulli
karakterizohet nga një terren kodrinoro-malor
në brezin nga 608-1191 m lartësi mbi nivelin e
detit, me një sipërfaqe prej rreth 9 km2. Në
verilindje të Macukullit, rreth 2 km larg ndodhet
mali i Dejës me një lartësi 2245 m. Zona është
e veshur me bimësi tipike të klimës kontinentale
ku sipërfaqe më të madhe zenë lisi, ahu dhe
pisha.
Fillimi i sëmundjes ishte i menjëhershëm me
temperaturë, djersitje, dhimbje koke, të përziera
dhe të vjella, dhimbje abdominale dhe mialgji.
Pamvarësisht nga prania e simptomave të
mësipërme, pacienti paraqitet për ndihmë
mjekësore vetëm në ditën e pestë të fillimit të
sëmundjes, ku përveç ankesave të mësipërme,
vihet në dukje edhe prania e një enjtjeje të lehtë
të fytyrës, temperaturë 38.8-39.2°C, tendencë
per hypotension TA 80/50 mmHg, injektim i
konjuktivave si dhe dhimbje testikulare.
Në ekzaminimin e përgjithshëm pacienti ishte
me fytyrë të toksikuar, palpebrat edematoze si
dhe konjuktivat të injektuara. Ndërgjegja e qartë,
qafa e lirë dhe pa rigiditet. Zemra dhe pulmonet
pa zhurma patologjike, presioni arterial 80/50
mmHg, frekuenca kardiake 105/min, frekuenca
respiratore 24-25/min. Abdomeni i butë por
93REVISTA MJEKESORE 1-2011 - INSTITUTI I SHENDETIT PUBLIK
REVISTA MJEKESORE
sensibël në të gjitha kuadrantet sidomos në ato
inferiore. Lëkura pa fenomene hemorragjike.
Testi i djathte i zmadhuar, pothuajse sa dyfishi
i anës së majtë dhe i dhimbshëm në palpacion.
Gjithashtu u vu në dukje oliguria, por pa edemë
në ekstremitete. Nga të dhënat e hemogramës
vërehej: leukocitet 9200/mm³, eritrocitet
5.94x106/mm3, hemoglobina 16.4mg/dl,
sedimenti eritrocitar 30/h, formula leukocitare:
limfocitet 15.6%, granulocite 79.1%, monocitet
5.3%. Ekzaminimet laboratorike: kreatinemia
2.57 mg/dl (norma), azotemia 85 mg/dl
(norma), AST 163 UI/L (norma), ALT 111
UI/L (norma), bilirubina 1.1 mg/dl, natremia
129 mmol/L, kalemia 4.2 mmol/L, kloremia
93.7 mmol/L, albuminemia 2.8 g/l, dhe
oximetria 97%. Urina pas kateterizimit në
volum prej 250 ml, me prani të albuminurisë
6.6 gr, të leukociteve 2-3 për fushë si dhe të
eritrociteve me shumicë dhe të reja.
Rasti u ndoq në spital me trajtim empirik të tij
me Doxycykline 100 mg dy herë në ditë, për
mundësinë hipotetike, për leptospirozë,
riketcioze apo të patologjive të tjera infektive
me klinikë të ngjashme. Terapia suportive
konsistonte në likide, plazëm dhe elektrolitike.
Në ekzaminimet radiologjike nuk u vunë re
ndryshime të imazhit pulmonar radiologjik, por
u konstatua prania e likidit të lirë abdominal.
U monitorizua diureza e tij dhe pacienti u
konsultua me kirurgët dhe ekipin e radiologjise
për të sqaruar një abdomen akut si pasojë e
likidit abdominal të vërtetuar nga ekzaminimi
ekografik. Dy ditë pas shtrimit në spital pacienti
nuk ka temperaturë, normalizohet presioni ar-
terial, diureza fillon të rritet progresivisht edhe
nën stimulimin fillestar të diuretikëve. Gjatë
qëndrimit në spital pacienti u ndoq rregullisht
me hemogramë, ekzaminimet laboratorike dhe
diurezën Fig1, dhe Fig 2.
Fig. 1 Ecuria e diurezës dhe nivelit të kreatininës.
Fig 2. Ecuria e trombociteve
Ekzaminimet serologjike të pacientit u realizuan
në laboratorin e virologjisë pranë Institutit të
Shëndetit Publik, Tiranë. Mostrat u dërguan
duke respektuar rregullat e transportit të
substancave infektuese, ku iu nënshtruan
testimit serologjik me kitin Hanta Profile 1
(EUROLINE), për zbulimin e antitrupave të
klasës IgM dhe IgG kundrejt tri serotipeve të
ndryshme Hanta virus: Puumala (PUUV),
Dobrava (BOBV) dhe Hantaan (HTNV).
Mostra e parë e cila u morr në fazën akute të
sëmundjes rezultoi pozitive për Hanta virus
IgM, IgG serotipi Dobrava virus. Pacienti u
testua serologjikisht për leptospirozë dhe
brucelozë të cilat rezultuan negative. Gjithashtu
edhe mostra e dytë e cila u morr një javë pas
marrjes së të parës, përsëri rezultoi pozitive për
IgM dhe IgG, për Hanta virus serotipi
Dobrava. Pacienti rezultoi pozitiv edhe për
94 REVISTA MJEKESORE 1-2011 - INSTITUTI I SHENDETIT PUBLIK
REVISTA MJEKESORE
Transmetimi i virusit ndikohet nga sezonaliteti,
ambienti rrethues, profesioni dhe nga rezervuari
i tij (18,19). Infeksioni i njeriut më së shumti
ndodh nëpërmjet inhalacionit të aerozoleve të
pështymës ose jashtëqitjeve të brejtësve në
terren, marrja e ushqimeve dhe ujit të ndotur,
si dhe nga kontakti i drejtëpërdrejtë me brejtësit
(2,3,11,12,14,18). Raste të transmetimit të
sëmundjes nga njeriu te njeriu nuk janë
përshkruar deri më tani (3).
Fig 4. Apodemus flavicollis
antigjenin HBs. Ai u testua edhe për patologji
të tjera infektive si: ethe hemorragjike e Kongo-
Krimes, leptospirozë, brucelozë dhe sëmundje
seksualisht të transmetueshme që mund të
spiegonin orkitin. Të gjitha këto ekzaminime
serologjike rezultuan negative. Pacienti nuk
kishte të dhëna klinike të një parotiti epidemik
dhe doli i stabilizuar nga spitali pa ndonjë terapi
simptomatike mbajtëse si dhe u ndoq
ambulatorisht evolucioni i parametrave kliniko-
biologjike të tij, edhe për 2.5 muaj pas daljes
nga spitali.
Diskutimi
Rasti i përshkruajtur më sipër në aspektin klinik
mundet të jetë i rrallë, por është një shembull i
mirë për të ilustruar domosdoshmërinë e bërjes
së diagnozës diferenciale me mjaft patologji të
ngjashme, sidomos në ato zona ku EHSR nuk
janë endemike dhe rastet janë sporadike. Raste
të infeksionit nga Dobrava virus janë raportuar
jo vetëm në rajonin e Ballkanit por edhe në
mjaft rajone te tjera të Evropës (1,2,4,7,8,9,10,-
11,12,13,14,15,16). Afërsisht 150000 deri
200000 raste me HFRS shtrohen në spital çdo
vit në bote, ku shumica e tyre ndodh në vendet
në zhvillim (17).
Historiku i EHSR në Shqipëri flet se rasti i parë
është diagnostikuar më 1985 në Veri të
Shqipërisë. Midis viteve 1985 -1987, janë
diagnostikuar 31 raste në të gjithë vendin. Njëzet
përqind e rasteve të vrojtuara kryesisht në Veri,
paraqisnin sindromë klinike me praninë e një
insufiçience të rënde renale me ndryshim të
funksioneve hepatike, përveç shenjave të rënda
hemorragjike. Rastet janë diagnostikuar në
periudhën Mars–Gusht në 6 rajone të vendit
në një lartësi mbi 700 m nga niveli i detit, në
Veri (Tropojë), në Jug dhe Jug-Lindje
(Librazhd, Gramsh, Kolonjë, Gjirokastër, Berat
dhe Gramsh). Në periudhen kohore 2003 -
2006 (Maj-Gusht) janë diagnostikuar tri raste të
tjera në lartësi të medha mbi nivelin e detit në
Veri të vendit (Tropojë dhe Mat) si dhe një
tjetër rast në lartësi të ulët në Jug-Lindje
(Lushnjë). Në vitet 2008 dhe 2009, janë
diagnostikuar edhe dy raste të tjera në Dhjetor,
respektivisht në zonat Kukës dhe Mat. Të gjitha
mostrat janë testuar serologjikisht (IFA dhe
ELISA) si dhe me metodat molekulare për
infeksion nga Hantavirus. Shfaqja e rasteve të
fundit në periudhën e dimrit ndoshta lidhet edhe
me ngrohjen globale.
Br ej te si t m e in fek sio n
kr o n ik
V ir u si e sh te p re ze n t n e
j as h te qi tj en e br e jt esv e
s ido m o s n e u r in e
Tr an sm e tim i h or i zon t al i
in f ek sio n it n ep e rm jet ko n ta kt it
te k sp ec jet e n j ejt a
Ko n ta kt i m e m e m b ra n at
m u ko z e, d em tim e t e
le k u re s g jit h as h tu d u h e t t e
ki h e n n e k on s id e ra te
95REVISTA MJEKESORE 1-2011 - INSTITUTI I SHENDETIT PUBLIK
REVISTA MJEKESORE
LEGEND
Scale 1 : 400.000Kilometre10 0 10 20 30 40 Hydrography
District BorderState BorderHuman Habitat
2600 m2000 m
50 m
1200 m800 m200 m
Harta. Numri i individeve pozitivë për Dobrava/Belgrade për vitin 2006
Individët e Apodemus flavicollis që kanë
rezultuar pozitivë për praninë e virusit Hantaan
(shtami Dobrava/Belgrade) janë kapur në
rrethin e Dibrës, Librazhdit, Vlorës
dhe Korçës (21).
Periudha e inkubacionit të sëmundjes pas
ekspozimeve të mësipërme, shkon nga 2 ditë
deri në 6 javë (11,14,16,18,22). Burim infeksioni
për njeriun si në Ballkan ashtu edhe në vendin
tonë është miu Apodemus flavicolis pjesëtar i
gjinisë Apodemus, rendi Rodentia.
HFRS ka klinikë të lehtë, të moderuar apo dhe
të rëndë në varësi të agjentit shkaktar. Vdek-
shmëria e HFRS varion nga 3-12%, ndërsa nga
infeksionet me Dobrava virus rastet fatale
shkojnë deri në 10% të rasteve. Zakonisht, pas
infeksionit me DOBV, është një periudhë 2-3
javore inkubacioni (17) e cila shoqërohet me një
evolucion klinik në 5 stade:
1. stadi febril, i cili zgjat nga 3-7 ditë dhe
shoqërohet me dhimbje koke, dhimbje
96 REVISTA MJEKESORE 1-2011 - INSTITUTI I SHENDETIT PUBLIK
REVISTA MJEKESORE
abdominale dhe shpine si dhe në fund me
shfaqjen e proteinurise;
2. stadi hipotensiv, i cili zgjat nga pak orë në
disa ditë, dhe që mundet të evoluojë në shok
letal;
3. stadi oligurik, i cili zgjat nga 3-7 ditë dhe
shoqërohet me të përziera, të vjella dhe
insuficience renale;
4. stadi i poliurise, i cili zgjat nga disa ditë në
disa javë dhe është tregues i një prognoze të
mirë;
5.konvaleshenca, e cila zgjat deri në 2-3 muaj.
Në aspektin fispatologjik, në EHSR kemi një
disfunksion vaskular të manifestuar nga ulja e
tonusit dhe rritje e permeabilitetit vaskular
(5,12,17,22). Dëmtimi i endotelit dhe i qelizave
tubulare është me natyrë imunologjike, dëmtim
i cili është përgjegjës si për insuficiencen renale
po ashtu edhe për trombocitopeninë. Kom-
plekset imune gjenden të depozituara jo vetëm
në indin renal, por edhe në qelizat dhe indet e
tjera të organizmit si trombocitet, eritrocitet,
endotelin renal, vaskular etj duke shkaktuar
dëmtimin e trombociteve dhe të enëve të gjakut
(5). Vënia në dukje e insuficiencës renale shihet
në ditën e 5-6 të sëmundjes, ku është dhe piku
i saj, dhe me pas fillon rikuperimi, por në rastin
tonë pacienti erdhi me insuficience renale të
instaluar. Enzimat hepatike zakonisht janë të
rritura por nuk arrijnë nivele shumë të larta.
Ekzaminimet serologjike përjashuan mundësinë
e infeksioni nga virusi i hepatiti B, gjë që do të
spjegonte praninë e likidit abdominal. Prania e
orkitit ishte një manifestim tepër i rrallë i
sëmundjes i cili deri më tani nuk është
përshkruar në literaturë. Në rastet klasike,
trombocitopenia rëndohet në ditën e 9 të
fillimit të sëmundjes dhe më pas fillon të
rikuperohet, ndërsa për pacientin tonë ishte dita
e dytë e shtrimit apo dita e shtatë e fillimit të
sëmundjes me vlerat me të ulta të trombo-
citeve. Simptomat gastrointestinale me lemzë,
dhimbje abdominale, të perziera, të vjella, etj
janë gjithashtu të shpeshta. Duke u nisur nga
parametrat biokimike dhe aspektet klinike
mendojmë se kemi të bëjmë me shfaqje klinike
të rënduar përsa i përket aspektit klinik.
Aktualisht nuk ka ndonjë terapi specifike për
trajtimin e infeksionit nga Hanta viruset.
Megjithatë menaxhimi i pacientëve me terapi
suportive është mjaft i rëndësishëm dhe i
nevojshëm (17). Infeksioni nga DOBV duket
të ketë një prognozë jo shpesh të favorshme.
Rastet fatale nga raportimet në literaturë shkojnë
nga 12-20% (2,16,25).
Numri i rasteve të EHSR të raportuara nga
Instituti i Shëndetit Publik gjatë këtyre 10 viteve,
ka qenë relativisht i vogël. Faktorët e mund-
shëm që kontribuojnë në mosdiagnostikomin
e këtij infeksioni, ështe mungesa e rasteve me
klinike të rënduar, paraqitja atipike e sëmundjes,
mungesa ose pamundësia laboratorike për të
vërtetuar diagnosën (mungesa e kiteve
diagnostikuese në vazhdueshmeri), konfuzioni
kliniko-biologjik me sëmundjet e tjera si dhe
mungesa e bashkëpunimit midis mjekëve të
specialiteteve të ndryshme apo edhe të të njëjtit
specialitet. Në zonat joendemike, mjekët nuk
janë të familjarizuar me të dhënat klinike dhe
laboratorike të infeksionit nga hantan viruset,
për arsye se të dhënat klinike të sëmundjes nuk
janë patognomonike. Por nga ana tjeter,
infeksioni nga DOBV në format e lehta ose jo
të saj, mundet të ngatërrohet me patologji të
tjera si tifon, ethen dengue, leptospirozen apo
malarjen. Gjithashtu kjo sëmundje duhet
diferencuar me sëmundjet hematologjike,
sëmundjet renale dhe semundjet akute kirurgjike
(si dhe rasti yne), sepse ka patur raste që i janë
nënshtruar procedurave kirurgjike si abdomen
akut. Tashmë mund të themi se në diagnozën
diferenciale të orkitit duhet të përfshihet dhe
infeksioni nga Dobrava virus.
Diagnoza e infektimit nga Dobrava virus
bazohet në evidentimin serologjik të anti-
korpeve specifike të klasës IgM dhe IgG.
Serologjija mbetet zgjedhja e parë ne diagnosti-
kimin e infeksioneve nga Hantanviruset.
97REVISTA MJEKESORE 1-2011 - INSTITUTI I SHENDETIT PUBLIK
REVISTA MJEKESORE
Përfundime
Ne mendojmë se rasti i përshkruar me sipër është i pari ku HFRS ndërlikohet me likid abdominal
dhe orkit. Infeksioni nga hantan viruset duhet të dyshohet në pacientet të cilët paraqesin ethe, dhimbje
koke, mialgji të shoqëruar me proteinuri, trombocitopeni, alterim të funksionit renal, hepatik, me
tendencë hemorragjish, të cilet i janë ekspozuar mundësisë së infektimit nga hantaviruset në zonat
rurale malore. Gjithashtu mjekët e zonave kodrinoro-malore duhet të trajnohen herë pas here në
lidhje me patologji të tilla infektive.
B I B L I O G R A F I A:
1. ANNA P, KIRIL N, HEIKKI H, JUKKA N ET AL. ISOLATION OF DOBRAVA VIRUS FROM APODEMUS
FLAVICOLLIS IN GREECE. JOURNAL OF CLINICAL MICROBIOLOGY, JUNE 2001; 2291-293.
2. BORIS K, EVGENIY A. T, TAMARA K. D, YULIA V Y ET AL. HEMORAGJIC FEVER WITH RENAL
SYNDROME BY 2 LINEAGES OF DOBRAVA HANTAVIRUS, RUSSIA. EMERGINING INFECTIOUS DISEASES,
APRIL 2008; VOL .14, NO. 4.
3. DOMINC W, WERNER S, PETER A, STEPHAN B, HEINZ F. HEMORRHAGIC FEVER WITH RENAL
SYNDROME: DIAGNOSTIC PROBLEMS WITH A KNOUN DISEASE. JOURNAL OF CLINICAL MICROBIOLOGY,
SEPT. 2001; 3414-416.
4. SCHUTT M, GERKE P, MEISEL H, ULRICH R, KRUGER DH. CLINICAL CHARACTERIZATION OF
DOBRAVA HANTAVIRUS INFECTIONS IN GERMANY . CLIN NEPHROL. 2001; 55: 371–74.
5. ELTARI E, KRAJA DH . ETHET HEMORRAGJIKE VIRALE. SEMUNDJET INFEKTIVE: 2009; 273-2.
6. SILVA B, DHIMTER K, ARBEN N, EDMOND P, EUGENA T. HEMORRHAGIC FEVER WITH RENAL
SYNDROM IN ALBANIA. ABSTRACT BOOK OF VIII INTERNATIONAL CONFERENCE ON HFRS, HPS
& HANTAVIRUSES , 20-22 MAY 2010, ATHENS, GREECE .
7. S IBOLD C, ULRICH R, LABUDA M, LUNDKVIST A, MARTENS H, SCHUTT M, ET AL. DOBRAVA
HANTAVIRUS CAUSES HEMORRHAGIC FEVER WITH RENAL SYNDROME IN CENTRAL EUROPE AND IS
CARRIED BY TWO DIFFERENT APODEMUS MICE SPECIES. J MED V IROL. 2001; 63:158–67.
8. AKRITIDIS N, BOBOYIANNI C, PAPPAS G. REAPPEARANCE OF VIRAL HEMORRHAGIC FEVER WITH
RENAL SYNDROME IN NORTHWESTERN GREECE. J INFECT DIS. JAN 2010;14(1):13-5.
9. GLEDOVIC Z, JEKNIC A, GRGUREVIC A, RAKOCEVIC B, BOZOVIC B, MUGOSA B. HEMORAGJIC
FEVER WITH RENAL SYNDROME IN MONTENEGRO. J INFECT DIS. 2008; 61, 386-87,
10. ANA S, DARJA D, MISA K, TATJANA A. DOBRAVA VIRUS RNA LOAD IN PATIENS WHO HAVE
HEMORRHAGIC FEVER WITH RENAL SYNDROME. THE JOURNAL OF INFECTIOUS DISEASES 2008;
197: 681-85.
11. MATHIAS S, BORIS K, BRITA A, MARGRIT B, JONAS S . DOBRAVA-BELGADE V IRUS SPILLOVER
INFECTIONS, GERMANY. EMERGINING INFECTIOUS D ISEASES, DECEMBRE 2009; VOL . 15, NO.
12,
12. MICHAEL F, D IRK S , PETER K, JERROLD S . RENAL FAILURE AND HANTAVIRUS INFECTION IN
EUROPE. NEPHROLOGY D IALYSIS TRANSPLANTATION . VOL 15. NO 6: 751-53.
13. NEMIROV K, VAPALAHTI O, LUNDKVIST A, VASILENKO V, GOLOVLJOVA I, PLYUSNINA A,
N IEMIMAA J, LAAKKONEN J, HENTTONEN H, VAHERI A, PLYUSNIN A. ISOLATION AND
CHARACTERIZATION OF DOBRAVA HANTAVIRUS CARRIED BY THE STRIPED FIELD MOUSE (APODEMUS
AGRARIUS) IN ESTONIA. JOURNAL OF GENERAL VIROLOGY. 1999; 2: 371-79.
98 REVISTA MJEKESORE 1-2011 - INSTITUTI I SHENDETIT PUBLIK
REVISTA MJEKESORE
14. GOLOVLJOVA I, VASILENKO V, PRUKK T, BRUS S. K, PLYUSNIM A, LUNKVIST A. PUUMALA AND
DOBRAVA HANTAVIRUSES CAUSING HEMORRHAGIC FEVER WITH RENAL SYNDROME IN ESTONIA.
EUROPIAN JOURNAL OF INFECTION DISEASES 2000;19: 968-69.
15. JOACHIM J, TANIA M, MARTIN Z, GHOLAMREZA D. HANTAVIRUS INFECTION-HEMORRHAGIC FE-
VER IN BALKANS POTENTIAL NEFROLOGICAL HAZARD IN THE KOSOVO WAR . NEPHROLOGY D I-
ALYSIS TRANSPLANTATION . VOL 14;8:1843-851.
16. HEYMAN P, COCHEZ C, DUCFFRE G, MAILLES A, ZELLER H, S IN A ET AL . HEMORRHAGIC
FEVER WITH RENAL SYNDROME: AN ANALYSIS OF OUTBREAKS IN BELKGIUM, FRANCE, GERMANY,
THE NETHERLANDS AND LUXEMBOURG IN 2005. EUROSURVEILLANCE 2007;12:167-74.
17. ZHENQIANG B, P IERRE B. F, CATHY E. R. HANTAVIRUS INFECTION : A REVIEW AND GLOBAL
UPDATE . J INFECT DEVELOPING COUNTRIES 2008;2:3-20.
18. TAI P, CHEN L, HUANG C. HANTA HEMORRHAGIC FEVER WITH RENAL SYNDROME: A CASE REPORT
AND REVIEW . J MICRO IMMUN INFECT. 2005;38:221-22.19. BI P, TONG S, DONALD K, PARTON
K, NI J. CLIMATIC, RESERVOIR AND OCCUPATIONAL VARIABLES AND TRANSMISSION OF HEMORRHAGIC
FEVER WITH RENAL SYNDROME IN CHINA. INTER JOURN OF EPIDEMIOL 2002:31:189-94.
20. COUROUBLE P, VANPEE D, DELGRANGE E, DONCKIER J, POCHET JM, GILLET JB. HANTAVIRUS
INFECTIONS: CLINICAL PRESENTATION IN THE EMERGENCY ROOM . EUR J EMERG MED.
2001;8:17-24.
21. BEGO F, KRYSTUFEK B, PASPALI G, ROGOZI E. SMALL TERRESTRIAL MAMMALS OF ALBANIA :
ANNOTATED LIST AND DISTRIBUTION. HYSTRIX: ITALIAN JOUR OF MAMMAL 2008;19:83-104.
22. KANERVA M, MUSTONEN J, VEHERI A. PATHOGENESIS OF PUUMALA AND OTHER HANTAVIRUS
INFECTIONS. REV MED VIROL 1998; 8:67-72.
23. FANG L, ZHAO W, VLAS S , ZHANG W, L IANG S ,. LOOMAN C, ET AL. SPATIOTEMPORAL DY-
NAMICS OF HEMORRHAGIC FEVER WITH RENAL SYNDROME , BEIJING , PEOPLE’S REPUBLIC OF
CHINA. EMERG INFECT D IS 2009;12:2043-53.
24. AVSIC-ZUPANC T, PETROVEC M, FURLAN P, KAPS R, ELGH F, LUNDKVIST A. HEMORRHAGIC
FEVER WITH RENAL SYNDROME IN THE DOLENJSKA REGION OF SLOVENIA-A 10-YEAR SURVEY .
CLIN INFECT DIS 1999:28:860-65.
25. ANNA P, ANTINIADIS A. HANTAVIRUS INFECTION IN GREECE-UPDATE. EUR J EPIDEMIOL. 2001;17:
189-95.
99REVISTA MJEKESORE 1-2011 - INSTITUTI I SHENDETIT PUBLIK
REVISTA MJEKESORE
TUMORE TË RRALLA TË HAPËSIRËS PARAFARINGEALE(SCHWANOMAT ).
DR.SH.M. Besim BOÇIShërbimi i Otorinolaringologjisë, QSUT
SCHWANOMAS
Schwanomas are rare tumors that are localized in the parapharingeal space that clinically
manifest in the neck and often are misinterpreted as cervical adenopathy .
Their accurate diagnosis is of great clinical importance because surgical interventions not
based in proper clinical examination and findings can cause vascular accidents, this in spite
of the close anatomical interrelation of the mass with the large vessels of the neck.
The best kind of treatment is the surgical extraction of the mass in healthy boundaries
SUMMARY
RÉSUMÉ
SCHWANOMAS
Schwanomas sont des tumeurs rares qui sont localisés dans l’espace parapharingeal qui se
manifeste cliniquement dans le cou et sont souvent interprétés à tort comme une adénopathie
cervicale.
Leur diagnostic précis est d’une grande importance clinique parce que les interventions
chirurgicales ne se fonde pas dans l’examen clinique appropriée et les résultats peuvent causer
des accidents vasculaires, ce en dépit de l’étroite corrélation anatomique de la masse avec les
gros vaisseaux du cou.
Le meilleur type de traitement est l’extraction chirurgicale de la masse dans des limites saines
100 REVISTA MJEKESORE 1-2011 - INSTITUTI I SHENDETIT PUBLIK
REVISTA MJEKESORE
HYRJENë zonën e kokës dhe të qafës janë të shumta
patologjitë tumorale që shfaqen si masa
parësore ne qafë. Në këtë zonë tumoret më të
shpeshta janë paragangliomat e trupit karotid,
ato jugulo-timpanike dhe paragangliomat vagale
e glosofaringeale. Nëe këtë punim do të
paraqesim tumoret beninje që e marrin
origjinën nga qelizat nervore duke paraqitur
edhe një rast klinik të diagnostikuar dhe trajtuar
në shërbimin tonë.
Tumoret më të shpeshta beninje që e marrin
origjinën nga nervat periferike janë schëannomat
dhe neurofibromat (1,2). Schëannomat, të
quajtura ndryshe dhe neurilemomat, janë
tumore të mirëkapsuluara, që rriten ngadalë dhe
që e marrin origjinën nga qelizat Schëann të
nervave periferike (1,3). Këto tumore mund të
shfaqen në qafë si një masë e vetme ose si masa
multiple. Schëannomat mund ta marrin
origjinën nga nervat kraniale si n. statoakustik,
n. vag, n. glosofaring, zinxhiri simpatik, rrënjët
e nervave cervikale dhe pleksi brakial (4). Nga
ana klinike, schëannomat shfaqen në pjesën
laterale të qafës, si një masë jo e dhembshme
që rritet ngadale. Nga ana radiologjike këto
tumore paraqiten si masa të mirëkufizuara që
përforcojne kontrast. Nga ana histopatologjike
paraqiten në dy forma: një formë qelizore
karakteristike me zona të alternuara që
përmbajne qeliza boshtore kompakte të
quajtura Antoni tip A, dhe forma tjetër me
zona hipoqelizore të quajtura Antoni tip B.
Trajtimi përfshin heqjen kirurgjike.
Transformimi malinj është i rrallë (4,5,6).
RAPORTIMI I RASTITMeqenëse ky tumor është shumë i rrallë,
mendojme se paraqet interes klinik raportimi i
këtij rasti, nisur edhe nga pozicioni në të cilin
ishte vendosur tumori.
E sëmura M.V. 43 vjeç u paraqit në spital në
14.04.2010 me një masë shumë të madhe në
anën e majtë të qafës. Masa ishte e mirëkufizuar,
e lëvizshme dhe me nje madhësi sa një kokërr
protokalle. E sëmura ankohej për vështirësi në
gëlltitje, shqetësim i cili kishte filluar gati një vit
para se ajo të paraqitej në shërbimin tone. Për
shkak se masa rritej në madhësi dhe shtrihej drejt
murit anësor të faringut ( prapa tosilles palatine
të majtë ), vështiresia në gëlltitje sa vinte dhe
theksohej së bashku edhe me vështirësi në të
folur. Disa herë e sëmura ishte trajtuar në rreth
për tonsillit akut me antibiotikë por pa rezultat.
Fig. 1. Pamje e masës tumorale në sallën e operacionit gjatë ndërhyrjes.
101REVISTA MJEKESORE 1-2011 - INSTITUTI I SHENDETIT PUBLIK
REVISTA MJEKESORE
Vihet re arteria karotis majtas ( e kapur me
pincë ) e cila është e ngjitur me masën tumorale
dhe djathtas vihet re muskuli sternoklei-
domastoid.
Në ekzaminimin e qafës vihej re një masë e
lëvizshme, me kufij të rregullt që vendosej në
trikëndëshin lateral të anës së majtë të qafes. Në
orofaringoskopi vihej re masa e cila kishte
bllokuar pothuaj të gjithë hapësirën e isthmus
faucium, sa ndonjeherë të sëmurës i shkaktonte
edhe vështirësi në frymëmarrje.
Në CT-Scan rezultoi: formacion solid hipodens
parafaringeal i majtë që fillon nga vertebra
cervikale e I-VI. Deformim dhe spostim
djathtas i nazofaringut dhe spostim para dhe
lateralisht i arteries karotis.
Ndërkohë të sëmurës iu morr material për
biopsi e cila rezultoi schëannoma e hapësirës
parafaringeale.
Pas kryerjes së ekzaminimeve të domosdoshme,
e sëmura iu nënshtrua ndërhyrjes kirurgjike
nëpërmjet qafës. Gjatë ndërhyrjes u pa që masa
kishte rrethuar a. karotis interna por nuk e
infiltronte atë. Pas ekspozimit të arteries karotis,
u vendosen ligature të cilat u lanë gati për t’u
lidhur, me qëllim mënjanimin e ndonjë
hemoragjie të mundshme, që në këtë rast do
të ishte fatale për të sëmurën ( fig. 1 ). Masa u
disektua plotësisht duke e ndarë me kujdes nga
arteria karotis deri në hapësirën parafaringeale
pa u dëmtuar mukoza e faringut. Njëkohësisht
u ruajtën të gjitha strukturat nervore për rreth
masës dhe mbas ndërhyrjes e sëmura nuk pati
asnjë shenje paralize. Tumori u hoq në kufij të
shëndoshë në bllok pa demtuar asnjë strukture
nervore apo vaskulare. E ëemura është
paraqitur ëer kontroll dhe nuk ka asnjë shenjë
të rikthimit të sëmundjes.
DISKUTIMMasat në qafe përbëjnë një patologji jo shumë
të rrallë për mjekët ORL. Diferencimi i tyre
nëse kemi të bejmë me një formacion benij apo
malinj, shpesh herë është i vështirë, aq më tepër
kur këto tumore vendosen në zona të tilla si
në rastin tonë, kur masa lokalizohej në hapësirën
parafaringeale (1,2,6).. Shpesh këto masa, për
shkak të afërsisë që kanë me tonsillat palatine,
interpretohen si absese peritonsillare apo si
tonsillit akut. Ekzaminimi i kujdesshëm në
tumoret parafaringeale do të mënjanonte
shumë aksidente gjatë ndërhyrjes kirurgjike, siç
mund të jetë dëmtimi i arteries karotis, pasi në
disa raste, veçanërisht kur tentohet heqja
nëpërmjet gojës, kjo vazë e madhe mund të
hapet nëse nuk jemi të vëmendshëm dhe kur
vlerësimi preoperator ka qenë jokorrekt. Masat
në hapësirën parafaringeale kërkojne një
ekzaminim radiologjik me CT-Scan dhe
angioskaner për të parë raportin e këtyre
masave me enët e mëdha të qafës dhe shtrirjen
e masës. Megjithëse schëanomat janë forma-
cione beninje, ato mund të prekin indet fqinje
duke u shtrirë dhe ushtruar presion mbi to (4,5).
Ndërhyrja transcervikale në hapësirën para-
faringeale krijon një fushë kirurgjike të gjerë
duke bërë të mundur ekspozimin e enëve të
gjakut dhe mënjanimin e tyre nga formacioni
tumoral. Përcaktimi i origjinës se schëanomes,
nëse kjo e merr origjinën nga nervi vag. apo
glosofaring, mbështetur vetëm te shenjat klinike
është i vështirë (3,5,7). Mbizotërimi i simp-
tomave vagale si bradikardia, dobësia e
përgjithshme dhe hipotensioni mbështesin
origjinën vagale të schvanomes, ndërsa mungesa
e këtyre shenjave do ta vështirësonte këte fakt.
Pavarësisht këtyre fakteve MRI mund të
ndihmojë në zbulimin e origjinës së këtij tumori.
Kur këto tumore vendosen në trikëndëshin e
pasëm të qafës, prapa muskulit sternklei-
domastoid ka shumë mundësi që masa ta marri
origjinën nga pleksi cervical (8,9). Trajtimi i
zgjedhur për schëanomat ështe heqja kirurgjike
e tyre në kufijë të shëndoshë, dhe nëse realizohet
kjo recidivat ndodhin shumë rrallë. Për shkak
të natyrës së tyre beninje, këto tumore janë
radiorezistente.
102 REVISTA MJEKESORE 1-2011 - INSTITUTI I SHENDETIT PUBLIK
REVISTA MJEKESORE
PËRFUNDIMEPrania e masave tumorale në qafë, pa tumor
primar në organet ORL, kërkon një ekzaminim
të kujdesshëm klinik, radiologjik dhe histo-
patologjik. Masat e rregullta të cilat në
ekzaminimet imazherike nuk përmbajne likid
në brendësi të tyre mund të sugjerojne për
schëanoma. CT-Scan dhe MRI ndihmojnë
shumë në vlerësimin para ndërhyrjes, për të
mënjanuar aksidentet me enët e mëdha të qafes.
Komprimimi i këtyre enëve pa u vënë re gjatë
ndërhyrjes kirurgjike nga kirurgu mund të
jetëme pasoja për të sëmurin.
103REVISTA MJEKESORE 1-2011 - INSTITUTI I SHENDETIT PUBLIK
REVISTA MJEKESORE
BIBLIOGRAFIA
1. EVANS DGR, MORAN A, KING A, SAEED S, RAMSDEN R. INCIDENCE OF NECK
SCHWANNOMA AND NEUROFIBROMATOSIS 2 IN NORTH WEST OF ENGLAND
OVER A 10 YEAR PERIOD. OTOLOGY AND NEUROOTOLOGY, 2005;26:93-7.
2. GARDNER WJ, FRAZIER CH. BILATERAL ACOUSTIC NEUROFIBROMAS: A
CLINICAL STUDY AND FIELD SURVEY OF A FAMILY OF FIVE GENERATIONS
WITH BILATERAL DEAFNESS IN THIRTY EIGHT MEMBERS. ARCHIVES OF
NEUROLOGY AND PSYCHIATRY. 1930; 23:266-302.
3. MC GAUGHRAN JM, HARRIS DI, DONNAI D, TEARE D, MC LEOD R,
WESTERBEEK R. A CLINICAL STUDY OF SCHWANNOMA IN NORTH WEST
ENGLAND. JOURNAL OF MEDICAL GENETICS.1999 ; 36: 197-203.
4. SOBEL RA, WANG Y. VESTIBULAR SCHVANNOMA: HISTOLOGICAL FEATURES
IN NEUROFIBROMATOSIS 2 AND IN UNILATERAL CASES. JOURNAL OF
NEUROPATHLOLOGY AND EXPERIMENTAL NEUROLOGY. 1993; 52:106-13.
5. EVANS DGR, HUSON SM, DONNAI D, NEARY W, BLAIR V. A CLINICAL STUDY
OF TYPE 2 NUROFIBROMATOSIS. QUARTERLY JOURNAL OF MEDICINE. 1992;
84:603-18.
6. SCHULZE KMM, HANEMANN CO, MULLER HW, HANEBERG H. TRANSDUCTION
OF WILD-TYPE MERLIN INTO HUMAN SCHWANNOMA CELLS DECREASES
SCHWANNOMA CELL GROURG AND INDUCES APOPTOSIS . HUMAN
MOLECULAR GENETICS, 2002; 11:69-76.
7. ANTINHEIMO J, SANKILA R, CARPEN O, PUKKALA E, SAINIO M. POPULATION-
BASED ANALYSIS OF SPORADIC NF3-ASSOCIATED MENINGEOMAS AND
SCHWANNOMAS. JOURNAL OF NEUROLOGY. 2000; 54:71-6.
8. KANTER WR, ELDRIGE R, FABRICANT R, ALLEN JC, KOPERBER T. CENTRAL
NEUROFIBROMATOSIS WITH BILATERAL ACOUSTIC NEUROMA. GENETIC,
CLINICAL AND BIOCHEMICAL DISTINCTIONS FROM PERIPHERAL
NEUROFIBROMATOSIS. NEUROLOGY.1980; 30:851-59.
9. WIS HART JH. CASE OF TUMORS IN THE SKULL, DURA MATER AND BRAIN.
EDINBURGH MEDICAL AND SURGICAL JOURNAL. 1822; 18:393-97.
104 REVISTA MJEKESORE 1-2011 - INSTITUTI I SHENDETIT PUBLIK
REVISTA MJEKESORE
105REVISTA MJEKESORE 1-2011 - INSTITUTI I SHENDETIT PUBLIK
REVISTA MJEKESORE
T R A J T E S E
106 REVISTA MJEKESORE 1-2011 - INSTITUTI I SHENDETIT PUBLIK
REVISTA MJEKESORE
107REVISTA MJEKESORE 1-2011 - INSTITUTI I SHENDETIT PUBLIK
REVISTA MJEKESORE
TË DHËNA TË PËRGJITHSHME MBI VETËVRASJET
Prof. Asc. Dr. Vuksan KOLA,
Fakulteti i Mjekësisë, Universiteti
i Tiranës, Shërbimi i Psikiatrisë, QSU “Nënë Tereza”, Tiranë
GENERAL DATA ON THE SUICIDES
Suicide has occurred since the beginning of recorded history. “Suicide” is derived from the
latin word for “eslf-murder”. If successful, it is a fatal act that represents the persons’s
wish to die. There is a range, however, between thinking about suicide and acting it out.
Some persons have ideas of suicide that they will never act upon; some plan for days, weeks,
or even years before acting; and others take their lives seemingly on impulse, without pre-
meditation.
Each year more than 1milion person die by suicide in the world. Internationally, suicide
rates range from highs of more than 25 per 100.000 persons in Scandinavia, Switzer-
land, Germany, Austria, the Eastern Europian countries (the so-called suicide belt), and
Japan, to fewer than 10 per 100.000 in Spain, Italy, Ireland, Egypt and the Nethetlands.
Men commit suicide more than four times as often as women, but they are four times more
likely to attempt suicide than men.
A state-by-state analysis of suicide in the last decade among persons between the ages of
15 and 44 revealed that New Jersey had the nation’s lowest suicide rates for both sexes.
Nevada and New Mexico had the highest rates for men, and Nevada and Wyoming had
the highest rates for women. The prime suicide site of the world is the Golden Gate Bridge
in San Francisco, with more than 800 suicides since bridge is opened in 1937.
In this article widely are described: definition and types of suicides, epidemiology, risk fac-
tors, etiology, prediction etc…
SUMMARY
108 REVISTA MJEKESORE 1-2011 - INSTITUTI I SHENDETIT PUBLIK
REVISTA MJEKESORE
Suicidet janë ndeshur që në fillimet e historisë
së shkruar. Termi “suicid” rrjedh nga fjala latine
“suicidium” dhe ka kuptimin e kryerjes së
vetëvrasjes. Ndërprerja e qëllimshme e jetës nga
vetë personi, që përfundon me vdekjen e tij
quhet suicid ose vetëvrasje. Edwin Shneidman
(1897) e përcakton suicidin si vdekje të
qëllimshme, të vetëshkaktuar, në të cilën një
person bën përpjekje të qëllimshme, të
drejtpërdrejta dhe të vetëdijshme për t’i dhënë
fund jetës. Sipas tij suicidi lidhet me nevoja të
penguara ose të paplotësuara, me ndjenjat e
mungesës së shpresës dhe të ndihmës, me
konfliktet ambivalente midis stresit të të
mbijetuarit dhe të paaftësisë për të përballuar
jetën, me ngushtimin e opsioneve të të
perceptuarit të saj dhe të nevojës për shpëtim.
Ekziston një kufi midis të menduarit për suicid
INFORMATIONS GÉNÉRALES SUR LE SUICIDE
Le suicide est décrit depuis le début de l’histoire humaine. Le mot «suicide» vient du mot
latin «suicide». Si le suicide est réalisé, il est un geste fatal qui représente le désir d’une
personne à mourir. Il y a une limite entre la pensée et la mise en œuvre du suicide. Certaines
personnes ont des idées suicidées, qui ne s’applique jamais, des autres font des plans, des
jours, des semaines ou des années avant le suicide, et des autres font le suicide impulsivement,
sans préméditation.
Chaque année dans le monde meurent de suicide plus d’un million des personnes. Sur la
scène internationale taux de suicide varient de la plus haute avec plus de 25 pour 100.000
habitants en Scandinavie, Suisse, Allemagne, Autriche, pays d’Europe orientale (la zone
soi-disant suicide) et le Japon, moins de 10 pour 100.000 habitants en Espagne, l’Italie,
l’Irlande, l’Egypte et les Pays-Bas. Les hommes se suicident quatre fois plus que les femmes,
mais elles tentent le suicide quatre fois plus que les hommes.
L’analyse de la fréquence du suicide chez les différents Etats, pour la dernière décennie,
parmi les personnes de 15-44 ans, a révélé que New Jersey a taux national de suicide le
plus faible pour les deux sexes. Mais Nevada et Nouveau-Mexique ont le taux le plus
élevé pour les hommes. Nevada et le Wyoming ont le pourcentage le plus élevé de suicide
chez les femmes. C’est Golden Gate Bridge à San Francisco le place avec le plus grand
nombre de suicides au monde: 800 suicides de l’ouverture du pont en 1937.
L’article décrit des données très différentes sur le suicide en tant que: la définition et les
types de suicide, l’épidémiologie, les facteurs de risque, l’étiologie, la prévision etc…
RÉSUMÉ
109REVISTA MJEKESORE 1-2011 - INSTITUTI I SHENDETIT PUBLIK
REVISTA MJEKESORE
rreth 5-10 % e suicideve të arsyetuara,
rezultojnë me të vërtetë të tilla, mbasi jo të gjitha
të raportuarat nuk kanë të dhëna për praninë e
sëmundjeve mendore. Përgjithësisht, madje
edhe në sëmundjet somatike (p.sh., kaceri), në
bazë të vetëvrasjeve racionale mendohet se
qëndron depresioni, i cili ëshë shkaktari i
veprimit suicidal.
4) Suicidet e asistuara kanë të bëjnë me pacientë
që vuajnë nga sëmundje të rënda e të
pakurueshme, të cilët autorizojnë një “person-
kudestar “ për të marrë vendim për jetën e tyre,
kur ata vetë nuk janë në gjendje ta bëjnë një gjë
të tillë.
5) Pakt suicidal konsiderohet rënia dakord e dy
ose më shumë personave për të vdekur në të
njëjtën kohë, duke kryer suicid. Njerëz të tillë
kanë marrëdhënie të ngushta midis tyre ose i
bashkon i njëjti ideal (p.sh. dy të dashur, besimi
fetar i njëjtë).
6) Parasuicidi është një term, i cili përdoret për
të përshkruar pacientët që dëmtojnë veten e tyre,
por që zakonisht nuk dëshirojnë të vdesin. Një
veprim i tillë është quajtur vetëmutilim
(vetëgjymtim ose vetësakatim). Studimet
tregojnë se rreth 4 % e të gjithë pacientëve të
spitaleve psikiatrike dëmtojnë veten dhe raporti
femra-meshkuj është 3:1. Shpeshtësia e
vetëdëmtimit të pacientëve psikiatrikë është 50
herë më e madhe se e popullsisë së përgjith-
shme. Vetëdëmtim është gjetur në rreth 30 %
të të gjithë abuzuesve me substanca orale dhe
në 10 % të përdoruesve të tyre intravenoz të
shtruar në pavionet e abuzimit me substanca.
Shumica e tyre janë me çrregullime personaliteti
(personat e introvertuar, neurotikë dhe
armiqësorë) dhe me abuzim substancash.
Vetëdëmtimi është trajtuar si vetëdestruksion i
lokalizuar nga përdorimi i pakontrolluar i
impulseve agresive subkortikortkale.
dhe veprimit suicidal. Disa persona kanë
mendime për suicid, por kurrë nuk veprojnë;
disa bëjnë plane për suicid me ditë e javë ose
edhe me vite përpara kryerjes së veprimit; të
tjerët i japin fund jetës së tyre pa paramendim
Prandaj mund të dallohen disa kategori të
sjelljes suicidale (2,3,4,5):
1) Tentativat suicidale janë veprime për suicid
që nuk përfundojnë me vdekje. Shumica e tyre
bëhen në mënyrë impulsive, pra janë të
paplanifikuara mirë. Shpesh tentativat suicidale
janë shkarkime emocionale, prandaj mund të
shoqërohen me një ndjenjë lehtësimi. Tentativat
të tilla nganjëherë bëhen për të tërhequr
vëmendjen e të tjerëve, duke ngjallur keqardhje,
ose si formë presioni për përfitime të pameri-
tuara. Por përgjithësisht ato kanë karakter
recidivues dhe përbëjnë gjithnjë rrezik të madh
për jetën, mbasi 1-2 % e personave që bëjnë
tentativa suicidale, pas një viti përfundojnë me
vdekje nga suicidi.
2) Tentativat suicidale të dështuara konsiderohen
rastet kur një individ bën një tentativë për
suicid, por nuk e plotëson aktin e suicidit,
prandaj nuk pëson dëmtime. Në momentin e
fundit ndyshon mendje dhe heq dorë nga
vetëvrasja. P.sh., një person mbështet tyten e
revolverit në kokë me mendimin për të vrarë
veten, por menjëherë ndryshon mendim dhe e
ul armën. Tentativa suicidale e dështuar është
një kategori e re, që zë vend midis ideve
suicidale dhe tentativës suicidale.
3) Suicid i arsyetuar ose racional quhet
vetëvrasja e kryer nga një person i shëndetshëm
nga ana mendore. Pra ai nuk manifeston asnjë
lloj çrregullimi psikik, por vlerëson në mënyrë
reale se vdekja është më e preferuar se jeta,
mbasi ajo është bërë e padurueshme për shkak
të problemeve të papërballueshme ose të disa
sëmundjeve të pashërueshme, që i privojnë
autonominë dhe lirinë e tij. Mendohet se vetëm
110 REVISTA MJEKESORE 1-2011 - INSTITUTI I SHENDETIT PUBLIK
REVISTA MJEKESORE
7) Pacientët suicidalë mund të kyejnë edhe
homocide, duke vrarë për mëshirë fëmijët ose
gruan, që t’i çlirojë nga “vuajtjet e padurue-
shme”, sepse janë të bindur se edhe ata vuajnë
si ata. Më pas vrasin edhe veten (suicidi i
ndërlikuar ose altruist). Më rrallë ndeshen rastet
kur i sëmuri vret një person tjetër, që ta dënojnë
me vdekje, mbasi i mungon guximi për të vrarë
veten (suicidet paradoksale).
Epidemiologjia e suicideveSuicidi është problem shëndetësor madhor në
të gjithë botën. Ai renditet në 10 shkaqet që
çojnë në vdekje. Është e vështirë të nxjerrësh
shifra të sakta mbi shpeshtësinë e suicideve,
sepse shumë “vdekje aksidentale” në të vertetë
janë vetëvrasje të qëllimshme por raportohen
më pak sesa ndodhin për shkak të përçmimit
social (stigmës). Nga ana tjetër vetë familjarët i
fshehin vetëvrasjet sepse kompanitë e siguri-
meve nuk paguajnë në të tilla raste. Në botë
vdesin nga suicidet 1 milion njerëz çdo vit,
mesatarisht 15/100,000 banorë. Shpeshtësia
ndërkombëtare e suicideve është prej më të
lartave, mbi 25/100,000 persona, në Skandi-
navi, Zvicer, Gjermani, Austri, në vendet e
Europës Lindore (të ashtuquajturat zona
suicidesh) dhe Japoni, deri në më pak se 10/
100,000 banorë në Spanjë, Itali, Irlandë, Egjypt
dhe Hollandë. Suicidet përgjithësisht janë më të
shpeshta se sa mesatarja kombëtare në shtetet
e perëndimit dhe më të ulta në shtetet e lindjes.
Mesatarja për Evropën është 27/100,000
banorë. Nga analiza e suicideve të dekadës së
fundit midis personave të moshave 15-44 vjeç
rezulton se Neë Jersey ka përqindjen më të ulët
të suicidve si popull për të dyja sekset, kurse
Nevada e New Mexico ka përqindjen më të
lartë për burrat dhe Nevada e Wyoming për
gratë. Vendi kryesor i suicideve në botë është
Golden Grate Bridge në San Francisco, me më
shumë se 800 suicide, që kur u hap ura në vitin
1937 (1,6,7).
Në SHBA ka më shumë përpjekje për suicid
se sa suicide të realizuara. Atje vdesin çdo vit
më shumë se 31,000 njerëz nga suicidi, ndërsa
numri i tentativave suicidale rezuton 650,000/
vit. Në këtë vend ndodhin 85 suicide në ditë,
pra rreth 1 suicid në çdo 20 minuta. Shpeshtësia
e suicideve në SHBA në shekullin e 20-të ka
qënë mesatarisht 12,5/100,000, por më a larta
është ndeshur gjatë vitit 1930 nga depresioni
madhor (17,4/100,0000). Prej 1983-1998
shpeshtësia e suicideve mbetet relativisht e
pandryshueshme, ndërsa për 15-24 vjeçarët
është rritur 2-3 herë. Suicidet radhiten tani në
shkakun e 8-të të vdekjeve në SHBA, pas
sëmundjeve të zemrës, kancerit, vdekjeve
cerebrovaskulare, sëmundjeve pulmonare
obstruktive kronike, aksidenteve, pneumonive
e gripit dhe dibetit melitus (8,9,10).
Etiologjia e suicideve
Dihet tashmë se 90 % e suicideve shkaktohen
nga çrregullmet mendore, por etiologjia dhe
mekanizmat patogjenetikë, që i çojnë njerëzit në
vetëvrasje, ende nuk janë sqaruar plotësisht.
Studimet e shumta në këtë fushë kanë arritur
të përcaktojnë faktorët e ndryshëm që ndikojnë
në kryerjen e suicideve (10,11,12,13,14,15). Ata
ndahen në: 1) faktorë sociologjikë, 2) faktorë
psikologjikë, 3) faktorë biologjikë dhe 4)
faktorë gjenetikë.
1) Faktorët sociologjikë.
Teoria Durkheim. Në fund të shek. 19 (1897,
në “Le Suicide”) sociologu francez Emile
Durkheim studioi gjërësisht ndikimin e
faktorëve social dhe kulturor mbi suicidin (1).
Në përpjekje për të shpjeguar modelet
statistikore të suicideve, Durkheim i ndau ato
në tri kategori sociale: egoistike, altruiste dhe
anomike. Suicidin egoistik e aplikonte për ata
persona, që nuk janë të integruar në ndonjë grup
social. Kështu me mungesën e integrimit në
familje, Durkheim shpjegonte se përse personat
e pamartuar janë më vulnerabël ndaj suicideve
se sa të martuarit dhe përse çiftet me fëmijë janë
111REVISTA MJEKESORE 1-2011 - INSTITUTI I SHENDETIT PUBLIK
REVISTA MJEKESORE
grupi më i mbrojtur prej tyre. Gjithashtu,
meqënëse personat në komunitetet rurale
(periferike) janë më të integruar në shoqëri se
sa ata në zonat urbane, rezultojnë me më pak
vetëvrasje. Sipas Durkheim, duke qenë se
protestianizmi është një fe me integrim më të
pakët se katolicizmi romak, në popullsinë
protestane ka një përqindje më të lartë suicidesh
se sa te katolikët. Ndërsa suicidin altruist
Durkheim e aplikonte për individët me
integrim të tepruar në një grup social, me të
cilin lidhet edhe prirja e tyre për suicid. Për
shëmbul, një ushtar duke qenë produkt i
integrimit të tepruar sakrifikon jetën e tij në
betejë. Kur integrimi në shoqëri është i
çrregulluar, njerëzit nuk mund të zbatojnë
normat e zakonshme të sjelljes dhe vetëvrasjet
e tyre Durkheim i konsideronte suicide
anomike. Me çrregullimin e integrimit social
spjegohet përse ndryshimet e vrullshme në
gjendjen ekonomike i bëjnë personat më të
ndjeshëm se më parë. Në teorinë Durkheim,
çrregullimi i integrimit gjithashtu shfaqet edhe
gjatë paqëndrueshmërisë sociale dhe rënieve të
përgjithshme të standardeve dhe vlerave të
shoqërisë.
2) Faktorët psikologjikë
Teoria e Frojdit. Zigmund Frojd propozoi
konceptimin e parë të rëndësishëm psikologjik
për suicidin. Ai përshkroi vetëm një pacient që
kishte bërë tentativë suicidale, por vizitoi shumë
pacientë të deprimuar. Në artikullin “Zia dhe
melankolia” Frojdi pohoi bindjen e tij se suicidi
përfaqëson një agresion të drejtuar nga brenda
kundër një objekti të dashur. Ai dyshonte në
ekzistencën e ndonjë suicidi pa një dëshirë të
mëparshme për të vrarë dikë tjetër, të represuar
në subkorteks. Sipas Frojdit njerëzit kanë
instiktin e vdekjes (“thanatos”), i cili funksionon
në kundërshtim me instiktin e jetës dhe ndërsa
shumica e njerëzve mësojnë ta drejtojnë instiktin
e vdekjes te të tjerët, personat suicidalë e
drejtojnë atë te vetja e tyre.
Teoria Meninnger.
Në punimin e tij “Burri kundër vetes” Karl
Meninger u mbështet në idetë e Frojdit. Ai e
konceptonte suicidin si homocid i invertuar, i
kryer për shkak të inatit të pacientit kundër një
personi tjetër. Kjo vrasje e invertuar drejtohet
nga vetëvetja. Meninger gjithashtu përshkroi
instinktin e vdekjes së vetëdrejtuar (koncepti i
vdekjes sipas Frojdit) dhe shtoi tri kompo-
nentët e armiqësisë në suicid: dëshirën për të
vrarë, dëshirën për t’u vrarë dhe dëshirën për
të vdekur.
Teoritë e kohëve të fundit. Sociologët e
sotëm nuk janë të bindur se suicidi lidhet me
strukturën e veçantë psikodinamike ose të
personalitetit. Ata mendojnë se mund të
mësohet shumë mbi psikodinamikën e pacien-
tëve suicidalë, nga fantazitë e tyre rreth asaj që
do të ndodhë dhe pasojave që rrjedhin nëse
kryhet suicidi. Fantazi të tilla shpesh përfshijnë
dëshirat për hakmarrje, fuqi, kontroll ose
ndëshkim; shlyerje faji, sakrificë ose dëm-
shpërblim; shpëtim ose vrasje; çlirim, rilindje,
lidhje me vdekjen ose me një jetë të re. Mundet
që pacientët suicidalë të nxjerrin në pah
fantazitë suicidale, pasi kanë humbur një objekt
të dashur ose të kenë pranuar dëmtim narcistik,
mund të përjetojnë ndjenja dërmuese zemërimi
dhe faji ose mund të identifikohen me viktimat
e suicidit.
Pacientët depresivë mund të bëjnë tentativë
suicidale vetëm se u duket sikur do të shërohen
nga depresioni. Një depresion i gjatë dhe i
maskuar mund të shkaktojë tentativë suicidale,
sidomos në qoftë se plotësohet nevoja e
pacientit për ndëshkim. Në mënyrë të njëjtë,
shumë persona suicidalë e përdorin preo-
kupimin me suicidin si mënyrë lufte kundër
depresionit të patolerueshëm dhe të qenies i
pashpresë. Në një studim të tij, Aaron Beck
tregoi se mungesa e shpresës është një prej
treguesëve më të saktë të rrezikut të gjatë për
suicid.
112 REVISTA MJEKESORE 1-2011 - INSTITUTI I SHENDETIT PUBLIK
REVISTA MJEKESORE
3) Faktorët biologjikë.
Teoria biologjike që përpiqet të shpjegojë
mekanizmin e veprimeve suicidale është
hipoteza e uljes së nivelit të serotoninës në
SNQ. Një grup studiuesish të Institutit
Karolinska të Suedisë ishin të parët që zbuluan
se përqendrimi i ulur i metabolitit të serotoninës
(acidi 5-hidroksi-indolacetik ose 5-HIAA) në
likuorin cerebrospinal (LCS) lidhet me sjelljen
suicidale të njerëzve. Një përfundim i tillë u
arrit mbi bazën e studimeve neurokimike pas
vdekjes, të cilat zbuluan ulje të vogël të vetë
serotoninës në trungujt e trurit ose në korteksin
frontal të viktimave të suicidit. Ata ekzaiminuan
suicidet komplete te 92 pacientë depresivë, që
kishin tentuar për suicid dhe gjetën se 11 prej
tyre bënë suicid brenda 1 viti dhe nga këta 8
pacientë rezultuan me përqendrime nën
mesatare të 5-HIAA-s në LCS. Rreziku për
suicid në këtë nëngrup ishte 17 %, kurse në
nëngrupin me përqendrime mbi mesatrae të 5-
HIAA-s në LCS vetëm 7 %. Gjithashtu koha
e mbijetesës gjatë vitit të parë pas tentativës
suicidale ishte rëndësishëm më e ulur në
nëngrupin me përqendrime të ulura të 5-HIAA.
Grupi Karolinska arriti në përfundimin se
përqendrimet e ulura të 5-HIAA në LCS
parashikojnë rrezik për suicid në grupin e
pacientëve depresivë me rrezik të lartë, të cilët
kanë tentuar më parë për suicid. Përqendrime
të ulura të 5-HIAA në LCS u demonstruan
gjithashtu edhe në adolenshtët që kishin vrarë
veten.
Edhe studimet receptore pas vdekjes raportuan
ndryshime të rëndësishme në lidhjen e sero-
toninës presinaptike dhe postsinaptike te
viktimat e suicidit. Këto fakte të marra së
bashku (studimet e LCS, neurokimike dhe
receptore) mbështesin hipotezën se pakësimi i
serotoninës centrale lidhet me suicidin. Studimet
e kohëve të fundit japin të dhëna gjithashtu edhe
për ndryshime në sistemin noradrenergjik të
viktimave të suicidit.
4) Faktorët gjenetikë.
Kohët e fundit i është dhënë një rëndësi shumë
e madhe studimit të faktorëve gjenetikë që
mund të predispozojnë njerëzit për të manifes-
tuar sjellje suicidale, e cila ashtu si edhe
çrregullimet e tjera psikiatrike, priret të ketë një
shpeshtësi me të madhe brenda familjeve ose
të afërmëve të ndryshëm biologjikë. P.sh.,
suicidi i Margaux Hemingway-it në 1997 ishte
suicidi i pestë brenda katër gjeneratave të
familjes së Ernest Hemingway-it. Në pacientët
psikiatrikë, anamneza me të dhëna për suicid
në të kaluarën rrit rrezikun për tentativë
suicidale, madje suicidi komplet është grupi më
i diagnostikuar. Në mjekësi, të dhëna më
domethënëse për përfshirjen e faktorëve
gjenetikë në sëmundjet e ndryshme japin
studimet e binjakëve, të adoptuarëve dhe
studimet e gjenetikës molekulare.
Studimet e binjakëve. Një studim pilot në
vitin 1991 analizoi 176 çifte binjakësh (62
monozigotë; 114 dizigotë) në të cilët njëri nga
binjakët kishte kryer suicid. Në nëntë prej këtyre
çifteve binjakësh, kishin kryer suicid të dy
binjakët. Shtatë (11.5%) prej këtyre 9 çifteve
(konkordant për suicid) u gjetën midis 62
çifteve monozigotë, ndërsa vetëm dy çifte
(1.8%) (konkordant për suicid) u gjetën midis
114 çifteve binjakësh dizigotë. Kjo diferencë në
grupin e binjakëve për konkordancë për suicid
(11.3 kundër 1.8 %) rezultoi statitikisht e
rëndësishme (P< .01). Pra sucidet rezultojnë
më të shpeshtë në binjakët monozigotë, që kanë
material gjenetik të njëjtë. Gjatë një studimi tjetër
u grumbulluan 35 çifte binjakësh (26 mono-
zigotë, 9 dizigotë), 1/3 e të cilëve kishin kryer
suicid. Më pas u intervistuan binjakët që ishin
gjallë. Dhjetë prej 26 binjakëve monozogotë
gjallë rezultoi se kishin bërë tentativa për suicid,
kurse asnjë prej 9 binjakëve dizigotë gjallë nuk
kishtë bërë tentativë suicidale (P< .01).
Megjithëse binjakët monozigotë dhe dizigotë
113REVISTA MJEKESORE 1-2011 - INSTITUTI I SHENDETIT PUBLIK
REVISTA MJEKESORE
mund të kenë disa diferenca eksperiencash
gjatë zhvillimit, këto rezultate tregojnë se çiftet
e binjakëve monozigotë kanë konkordancë për
suicid dhe tentativë suicidale rëndësishëm më
të lartë, çfarë sugjeron se faktorët gjenetikë
mund të luajnë rol në sjelljen suicidale.
Studimet Amerikano-Daneze të
të adoptuarëve.
Të dhënat më domethënëse, që sugjerojnë
praninë e faktorëve gjenetikë në suicid vijnë prej
studimit të të adoptuarëve në Danimarkë.
Verifikimi i rregjistrave të shkaqeve të vdekjeve
zbuloi se 57 prej 5483 të adoptuarish në
Kopenhagë kryen suicid. Studimi i shkaqeve të
vdekjes zbuloi se 12 prej 269 kushërinjve
biologjikë të 57 të viktimave suicidale të
adoptuarëve kishin kryer vetë suicid, krahasuar
me vetëm me 2 prej 269 kushërinjve biologjikë
të 57 të adoptuarëve të kontrollit. Kjo është një
diferencë rëndësishëm e lartë për suicid midis
farefiseve të dy grupeve, që flet përsëri për rolin
e rëndësishëm të faktorëve gjenetikë në
shkaktimim e vetërasjeve.
Në një studim tjetër të 71 të adoptuarëve me
çrregullime humori, viktimat e suicidit të
adoptuarëve me krizë rrethanore ose me
përpjekje suicidale impulsive ose me të dyja,
patën më shumë të afërm biologjikë që kishin
kryer suicid sesa të grupit të kontrollit. Kjo çoi
te sugjerimi se faktorët gjenetikë, duke ulur
pragun për sjellje suicidale mund të çojnë te
paaftësi për të kontrolluar sjelljen impulsive.
Çrregullimet psikiatrike ose stresi mjedisor
mund të shërbejnë si “mekanizma fuqizimi, të
cilët ushqejnë ose nxitin sjelljen impulsive, duke
e drejtuar atë drejt përfundimit suicidal”.
Studimet gjenetike molekulare. Triptofan
hidroksilaza (TPH) është një enzimë, që
përfshihet në biosintezën e serotoninës. Është
identifikuar një polimorfizëm në gjenin e TPH
humane, i cili ka alelet U dhe L. Meqënëse
përqendrimet e ulura të 5-HIAA-s në LCS
lidhen me sjelljen suicidale, është hedhur
hipoteza se personat me sjellje të tillë mund të
kenë ndryshime në gjenet që kontrollojnë
sintezën dhe metabolizimin e serotoninës. Është
zbuluar se alkoolistët impulsivë, të cilët kanë
përqendrime të ulura të 5-HIAA-s në LCS,
kanë më shumë gjenotipe LL dhe UL.
Gjithashtu, anamneza me të dhëna për tentativa
suicidale lidhet rëndësishëm me gjenotipin e
TPH-së në të gjithë alkoolistët e dhunshëm, ku
34 prej 36 subjekteve të dhunshëm që u
përpoqën për suicid patën gjenotipe LL dhe
UL. Kështu u arrit në përfundimin se prania e
alelit L lidhet me rrezik të rritur për tentativa
suicidale.
Gjithashtu, të dhëna anamnestike për tentativa
të shumta suicidale janë ndeshur më shpesh në
subjektet me gjenotipin LL dhe më rrallë midis
atyre me gjenotip UL. Kjo çoi në sugjerimin
se aleli L lidhet me sjellje suicidale të përsëritura.
Prania e një aleli L te triptofan hidroxalaza
mund të shkaktojë kapacitet të ulur të saj për
të kaluar në 5-hidroksitriptofan gjatë procesit të
sintezës së serotoninës, pra sintetizim të
reduktuar, duke shkaktuar kështu qarkullim të
ulur qendror të serotoninës, për rrjedhim edhe
përqendrime të ulura të saj në LCS. Edhe këto
studime mbështesin hipotezën e uljes së niveleve
të serotoninës në personat suicidalë
Faktorët e rrezikut për suicid
Njohja dhe trajtimi me kompetencë profe-
sionale dhe me seriozitetin e duhur, i faktorëve
që mund të rrisin rrezikun për suicid te
personat e ndryshëm, përbën një nga detyrat
më të rëndësishme në praktikën klinike të
mjekut psikiatër si edhe të pjesës tjetër të stafit
psikiatrik. Rreziqet e kryerjes së një vetëvrasjeje
ose të një homocidi përbëjnë dy nga urgjencat
më madhore në psikiatri, mbasi ashtu si infarkti
akut i miokardit ose hemoragjia cerebrale apo
ndonjë patologji organike tjetër vdekjeprurëse,
marrin jetë njerëzish. Hapi i parë në para-
ndalimin e suicidit është njohja dhe identifikimi
i faktorëve të rrezikut, domethënë i atyre
114 REVISTA MJEKESORE 1-2011 - INSTITUTI I SHENDETIT PUBLIK
REVISTA MJEKESORE
Pasqyra 1: Faktorët që rrisin rrezikun për suicid
Adoleshenca dhe mosha e vonë
Identiteti gjinor biseksual ose homoseksual
Sjellja kriminale
Miratimi kulturor i suicidit
Deluzionet
Gatishmëria për suicid e veçorive personale
Gjendjet martesore: i divorcuar, i ve ose beqar
Humbja ose ndarja e hershme prej prindërve
Anamneza familjare për suicid
Halucinacionet
Homocidi
Mungesa e shpresës
Hipkondria
Impulsiviteti
Axhitimi i rritur
Stresi i theksuar
Pagjumësia
Mungesa e planeve për të ardhmen
Mungesa e gjumit (për arësye të ndryshme jo
patologjike)
Letaliteti i tentativave të mëparshme
Të jetuarit vetëm
Vetëvlerësimi i ulur
Seksi mashkull
Sëmundjet dhe dëmtimi fizik
Statusi fetar protestan ose qenia pa besim fetar
Lindje fëmije kohët e fundit
Humbjet e kohëve të fundit (e të afërmëve, sociale,
profesion. ose financ.)
Fitimi sekondar nga suicidi
Patologjitë familjare të rënda
Sëmundjet psikiatrike të rënda (veçanarisht
depresionet)
Abuzimi seksual
Abuzimi me alkool ose substanca të tjera
Sinjale me qëllimim për të vdekur
Epidemitë lokale të suicideve
Papunësia
Rraca e bardhë
Pengesat për të marrë trajtim për shëndetin
mendor
Lehtësi për të siguruar mjete vdekjeprurëse
Hezitimi për të kërkuar ndihmë për shak të
stigmës
Seksi. Vlerësimi i suicideve në meshkujt dhe
femrat e të të gjitha moshave ka treguar se
burrat kryejnë vetëvrasje 4 herë më shpesh se
gratë, ndërsa gratë bëjnë 4 herë më shumë se
burrat tentativa suicidale. Një nga shpjegimet
për këtë ndryshim, lidhet me qenien më kurajozë
të burrave si edhe me mundësitë më të mëdha
fizike të tyre për të ndërtuar skemën e suicidit.
Mosha. Shpeshtësia e suicideve rritet me
kalimin e moshës. Piku i suicideve për burrat
është pas moshës 45 vjeç, kurse për gratë numri
më i madh i suicideve komplete ndeshet pas
moshës 55 vjeç. Të moshuarit kryejnë më pak
tentativa suicidale se më të rinjtë, por të rinjtë
janë më të suksesshëm në realizimin e suicideve.
Megjithëse të moshuarit përbëjnë vetëm 10%
të popullësisë totale, ata shpjegojnë 25 % të
suicideve. Përqindja e atyre mbi moshën 75
vjeç është 3 herë më e madhe se e të rinjve.
Është konstatuar se shpeshtësia e suicideve midis
të rinjve rritet shumë shpejt, veçanarisht në
meshkujt 15-24 vjeç, ndërsa te femrat e të
njëjtës grup-moshë rritet më ngadalë se sa te
meshkujt. Adoleshentët dhe adultët e rinj shpesh
përjetojnë strese, konfuzion dhe depresion për
shkak të rrethanave që ndeshen në familjet,
shkollat dhe në komunitetet e tyre. Ndjenja të
tilla mund t’i trondisin ata dhe t’i çojnë në
vlerësimin e suicidit si “zgjidhje”. Në dekadën
e fundit shpeshtësia e suicideve te burrat e
moshës 25-34 vjeç është rritur rreth 30 %.
Suicidi renditet në vendin e tretë të shkaqeve
të vdekjeve në grup-moshat 15-24 vjeç (pas
aksidenteve dhe homocideve) dhe numri i
tentativave suicidale në këtë grup-moshë shkon
1-2 milion në vit. Aktualisht më shumë suicide
ndeshen midis moshave 15-44 vjeçare.
Rraca. Një ndikim të veçantë në shpeshtësinë
e vetëvrasjeve ushtron edhe rraca njerëzore. Dy
prej tri suicideve kryhen nga meshkujt e bardhë.
Përqindja e suicideve midis të bardhëve ka qenë
rreth dy herë më e lartë se te të gjitha grupet e
faktorëve që rrisin mundësinë për të bërë
vetëvrasje, megjithëse nuk janë shkaqe të
domosdoshme. Më poshtë paraqitet lista e
faktorëve të rrezikut për suicid dhe një diskutim
mbi pjesën kryesore të tyre (15, 16, 17, 18, 19).
115REVISTA MJEKESORE 1-2011 - INSTITUTI I SHENDETIT PUBLIK
REVISTA MJEKESORE
tjera, por shpeshtësia e suicideve midis rracës
së zesë është në rritje e sipër
Feja. Shpeshtesia e suicideve ndryshon edhe
sipas besimeve fetare të ndryshme. Historikisht
përqindjet e suicideve midis popullsisë katolike
ka qenë më e ulët se midis protestanëve dhe
çifutëve. Bindjet kulturore ose fetare siç është,
p.sh., besimi se “suicidi është një zgjidhje e
mrekullueshme e dilemës personale”, ndikojnë
në rritjen e shpeshtësisë së vetëvrasjeve.
Statusi martesor. Martesat e fuqizuara nga
lindja e fëmijëve duket se pakësojnë rëndë-
sishëm rrezikun për suicid. Shpeshtësia e
suicideve te të martuarit është 11/100,000,
kurse për beqarët kjo shifër gadi dyfishohet, më
e madhe është në personat e ve (24/100,000),
kurse te të divorcuarit është 40/100,000. Burrat
e divorcuar (69/100,000) bëjnë shumë më
tepër suicide në krahasim me gratë e divorcuara
(18/100,000). Një variant i suicideve në familje
janë të ashtuquajtuarit suicidet përvjetor, kur
personat që kryejnë suicid e ralizojnë atë në ditën
kur kanë lindur.
Profesioni. Thuhet se përgjithësisht puna i
mbron njerëzit nga suicidi. Profesionistët,
veçanarisht mjekët, tradicionalisht konsiderohen
në rrezik më të lartë për suicid, por studimet e
fundit nuk zbuluan rrezik të rritur për suicid te
mjekët meshkuj mbi 25 vjeç në SHBA.
Shpeshtësia vjetore e suicideve të tyre rezulton
rreth 36/100.000. Ndërsa të dhëna të fundit
për Mbretërinë e Bashkuar dhe Skandinavinë
tregojnë se përqindja e suicideve për mjekët
meshkuj është 2-3 herë më e madhe se te
meshkujt e popullsisë së përgjithshme të së
njëjtës moshë. Edhe mjeket femra në SHBA
kanë rrezik më të lartë për suicid (41/100.000)
se gratë e tjera mbi 25 vjeç (12/100,000).
Studimet tregojnë se mjekët që kryejnë suicid
vuajnë nga një çrregullim mendor dhe më të
zakonshme janë çrregullimet depresive dhe
varësia nga substancat. Mjekët femra dhe
meshkuj e kryejnë më shpesh vetëvrasjen me
mbidozim substancash dhe më rrallë me armë
zjarri se sa popullsia e përgjithshme. Barnat që
i gjejnë me lehtësi, dhe njohuritë shkencore mbi
toksicitetin e tyre, janë faktorë të rëndësishëm
në realizimin e suicideve. Mjekët psikiatër
konsiderohen me rrezik më të lartë për suicid,
pasuar nga oftalmologët dhe anesteziologët.
Gjithashtu popullsi e veçantë në rrezik janë
muzikantët, dentistët, oficerët e zbatimit të
ligjeve, juristët dhe agjentët e sigurimeve. Në të
vërtetë vihet re prirja drejt një barazimi të
rrezikut për vetëvrasje midis të gjitha specia-
liteteve. Përqindja e suicideve rritet gjatë rënieve
ekonomike, kohëve me papunësi të lartë,
rënieve në nivelin e punësimit dhe gjatë luftrave.
Mënyrat. Shumica e burrave përdorin si
mënyrë vetëvrasjeje armët e zjarrit, varjen në
litar ose hedhjen nga lartësitë, kurse gratë marrin
më shpesh substanca psikoaktive me mbidozim
ose helme, por edhe përdorimi i armëve të
zjarrit është në rritje. Nga 24,672 vdekje nga
suicidi të burrave në vitin 2001, 60% ishin
realizuar me armë zjarri (Anderson and Smith
2003). Në shtetet me ligje të rrepta kontrolli të
armatimeve, përdorimi i armëve të zjarrit si
metodë suicidesh është ulur. Përgjithësisht
metoda më e zakonshme e kryerjes së suicideve
është varja.
Klima. Nuk është zbuluar ndonjë lidhje e
rëndësishme stinore me suicidet.
Sjellja suicidale e mëparshme. Tentativat
suicidale të kryera në të kaluarën janë ndoshta
treguesi më i mirë që pacienti është në rrezik
të rritur për suicid. Rreth 40 % e pacientëve
depresivë, që kryejnë suicid, kanë bërë më parë
tentativa suicidale. Rreziku për një tentativë të
dytë suicidale është më i lartë brenda tri muajve
nga përpjekja e parë. Depresioni është shkak
jo vetëm i suicideve, por edhe i përpjekjeve
serioze për suicid. Studimet tregojnë se sa më
serioze ose të rrezikshme të jenë tentativat për
vetëvrasje të të sëmurëve, aq më i madh është
116 REVISTA MJEKESORE 1-2011 - INSTITUTI I SHENDETIT PUBLIK
REVISTA MJEKESORE
numri dhe rëndesa e simptomave depresive. Si
rrjedhojë rreziku për të kryer suicid është shumë
më i madh.
Mënyrat. Shëndeti fizik. Prania e një
sëmundje fizike te personat suicidalë ndikon
shumë në kryerjen e suicidit. Studimet pas
vdekjes tregojnë se sëmundjet fizike janë të
pranishme në 25-75 % të të gjitha viktimave të
suicidit dhe se janë faktorë kontribues të
rëndësishëm në 11-51 % të suicideve të kryera.
Kanceri i gjirit ose i organeve gjenitale u zbulua
në 70 % të grave që kryejnë suicid. Sëmundjet
e përgjithshme, që rrisin rrezikun për suicid janë
epilepsia, skleroza multiple, traumat e kokës,
sëmundjet kardiovaskulare, sëmundja Hunting-
ton, demenca dhe AIDS-i. Po kështu disa
patologji endokrine, ku futen sëmundja
Cushing, sindroma Klinefelter dhe porfiria,
lidhen me rrezik të rritur për suicid. Të gjitha
këto sëmundje lidhen me çrregullimet e
humorit. Dy sëmundje gastrointestinale, ulçera
peptike dhe ciroza hepatike, kanë rrezik të rritur
për suicid dhe të dyja ndeshen më shpesh midis
personave me varësi nga alkooli. Të njëjtin efekt
në këtë drejtim japin edhe hipertrofia e
prostatës, e trajtuar me prostatektomi dhe
insuficienca renale, e trajtuar me hemodializë.
Edhe te këto dy sëmundje mund të ndeshen
ndryshime humori.
Efektet e drejtpërdrejta të sëmundjeve orga-
nike, që kontribuojnë në shpeshtësinë e
suicideve dhe në tentativat suicidale, janë
mungesa lëvizshmërisë, veçanarisht kur aktiviteti
fizik është i rëndësishëm për profesionin ose
argëtimin; shëmtimi fizik, sidomos i grave, dhe
dhimbjet kronike të rënda. Përveç këtyre,
efektet sekondare, si ndërprerja e marrë-
dhënieve me të tjerët dhe humbja e statusit
profesional, janë faktorë prognostikë. Nga ana
tjetër, disa barna si rezerpina, kortikosteroidet,
antihipertensivët dhe disa antikancerozë që
përdoren për mjekimin e sëmundjeve të
tilla,mund të shkaktojnë depresion, i cili
nganjëherë ka mundësi të çojë deri në suicid.
Shëndeti mendor.
Pothuajse 95 % e personave që kryejnë suicid
ose bëjnë tentativa suicidale kanë një çrregullim
mendor të diagnostikuar. Rreziku për suicid i
pacientëve psikiatrikë është 3-12 herë më i lartë
se i njerëzve normalë. Faktorët psikiatrikë me
rëndësi të madhe për shkaktimin e suicideve
janë çrregullimet depresive, skizofrenia, abuzimi
me substanca dhe çrregullimet e tjera mendore.
Çrregullimet depresive përbëjnë 80 % të tyre,
skizofrenia mbi 10 % dhe demenca me
deliriumin 5 %. Rreth 25 % pacientëve me
çrregullime mendore janë gjithashtu me varësi
alkoolike, pra kanë diagnozë të dyfishtë.
Shkalla e rrezikut për vetëvrasje ndryshon në
varësi të moshës, seksit, diagnozës dhe të qenies
shtruar në spital ose në kushte ambulatore.
Pacientët psikiatrikë, femra dhe meshkuj, që
kanë qenë disa kohë shtruar në spital, kanë 5-
10 herë rrezik më të lartë për suicid se
popullsia e përgjithshme. Kjo reflekton faktin
se pacientët me çrregullime të rënda mendore
kanë prirje të hospitalizohen më shumë. Një
përqindje e vogël, por e rëndësishme e
pacientëve psikiatrikë e kryejnë suicidin ndërsa
janë të shtruar në spital. Midis pacientëve
psikiatrikë ambulatorë, periudha pas daljes është
koha kur rritet rreziku për suicid.
Ekzistojnë diferenca të rëndësishme në
shpeshtësinë e suicideve midis të rinjve dhe të
vjetërve me diagnoza psikiatrike dhe ngjarje
stresante të mëparshme. Një studim i kryer në
San Diego të Kalifornisë tregoi se abuzimit me
substanca dhe çrregullimi antisocial i persona-
litetit janë diagnozat më të shpeshta midis
personave që kryejnë suicid nën moshën 30
vjeç, kurse mbi moshën 30 vjeç janë çrregu-
llimet e humorit dhe çrregullimet kognitive.
Studimet gjithnjë e më shumë raportojnë se
pacientët psikiatrikë që kryejnë suicid priren të
jenë relativisht të rinj. Sipas një studimi mosha
mesatare e suicideve në meshkuj rezultoi 29.5
vjet dhe në gra 38.4 vjet. Kjo rënie relative
shpjegohet pjesërish me shpërthimin në moshë
117REVISTA MJEKESORE 1-2011 - INSTITUTI I SHENDETIT PUBLIK
REVISTA MJEKESORE
të re të skizofrenisë dhe të çrregullimit depresiv
madhor, të cilat shkaktojnë mbi gjysmën e
këtyre suicideve.
Çrregullimet depresive janë diagnozat më të
zakonshme që shoqërohen me suicide,
megjithëse përparimet psikofarmakologjike
gjatë 25 viteve të fundit mund të kenë reduktuar
rrezikun për suicid midis pacientëve depresivë.
Afërsisht 10-15 % e të sëmurëve me
depresione madhore vrasin veten gjatë jetës,
kurse 20-25 % e tyre bëjnë tentativa suicidale.
Shpeshtësia e suicideve e pacientëve me
çrregullime humori është 400/100,000 në
pacientët meshkuj dhe 180/100,000 në femrat.
Mendohet se 60 % e vetëvrasjeve kryhen nga
të sëmurë të tillë. Studimet tregojnë mbi 1/3 e
pacientëve depresivë që kryejnë suicid e
realizojnë atë brenda 6 muajve pas daljes nga
spitali, me sa duket në kushte recidive të
sëmundjes.
Rreziku për suicid është i lartë edhe midis
pacientëve me skizofreni. Mbi 10 % e tyre
vdesin nga suicidi. Në SHBA 4000 pacientë
skizofrenikë në vit kryejnë vetëvrasje. Shumica
e tyre e realizojnë atë gjatë 5 viteve të para të
sëmundjes, pra në moshë të re. Studimet e
bazuara në spitale tregojnë se simptomat
depresive, pasojë e humorit depresiv ose edhe
e depresionit postskizofrenik, janë të pranishme
në të paktën e 2/3 të pacientëve me skizofreni
që kryejnë suicid. Vetëm një përqindje e vogël
e suicideve kryhen për shkak të zërave
halucinatore ose për t’i shpëtuar deluzioneve të
persekutimit. Edhe ndërgjegjësimi i mirë i
sëmundjes, i kombinuar me ndjenat e humbjes
së shpresave e të aftësive të mëparshme dhe të
dhënat për funksionim të mirë premorbid,
rrisin rrezikun për vetëvrasje. Pas daljes nga
spitali skizofrenët mund të përjetojnë ndjenjë
fatkeqësie ose kthimin në vështirësitë e
vazhdueshme. Si rezultat ata bëhen të trishtuar,
kanë mungesën e shpresës për të ardhmen, bien
në gjendje mërzitjeje, prandaj i kryejnë më
shpesh suicidet.
Deri në 15 % e të gjithë personave me varësi
alkoolike kryejnë suicid dhe 40 % bëjnë
tentativa suicidale. Shpeshtësia e suicideve të
tyre mund të shkojë deri në 270/100,000 në
vit. Rreth 80 % e viktimave suicidale të varësisë
alkoolike janë meshkuj. Mendohet se 50-75 %
e këtyre pacientëve vuajnë nga depresioni
madhor, madje mund të ndeshen edhe
çrregullime ankthi, të personalitetit, etj. Grupi
më i madh i personave me varësi alkoolike janë
pacientët me çrregullim antisocial të
personalitetit. Studimet tregonë se pacientë të
tillë mund të kryejnë suicid, të abuzojnë me
substanca të ndryshme dhe të shfaqin sjellje
impulsive, agresive e kriminale.Rrezik i rritur për
suicid është zbuluar edhe midis abuzuesve me
substanca të tjera, sidomos me heroinë dhe
kokainë. Shpeshtësia e suicidit në persona me
varësi nga heroina është rreth 20 herë më e lartë
se e popullsisë së përgjithshme. Mundësia e
sigurimit të substancave, përdorimi intravenoz,
çrregullimi i antisocial i personalitetit shoqërues,
stili kaotik i jetës dhe impulsiviteti janë disa prej
faktorëve që i predispozojnë personat me
varësi nga substancat për sjellje suicidale,
sidomos kur ata janë disforikë, depresivë ose
të intoksikuar.
Afërsisht 3- 9 % e personave me çrregullime
personaliteti kryejnë vetëvrasje, domethënë 7
herë më shpesh se sa popullsia e përgjithshme.
Çrregullimet e personalitetit mund të ndikojnë
në shtimin e sjelljeve suicidale duke shërbyer si
faktor predispozues për çrregullime mendore
të rënda (çrregullime agresive ose varësi nga
alkooli), duke shkaktuar vështirësi
marrëdhëniesh dhe përshtatjeje sociale si dhe
precipituar ngjarje jetësore të padëshirueshme,
duke dëmtuar aftësinë për t’u përballur me
çrregullimet fizike e mendore si dhe krijuar
konflikte me personat që i rrethojnë (anëtarët
e familjes, mjekët, etj). Në vetëvrasje
përfundojnë më shpesh personat me
çrregullime personaliteti të tipit kufitar,
shmangës, antisocoial (5 %) dhe skizoid.
118 REVISTA MJEKESORE 1-2011 - INSTITUTI I SHENDETIT PUBLIK
REVISTA MJEKESORE
Pasqyra 2: Vlerësimi i rrezikut për suicid
Variablet Rrezik i lartë Rrezik i ulur
Profili demografik e social
Mosha Mbi 45 vjeç Nën 45 vjeç
Seksi Mashkull Femër
Statusi martesor I divorcuar ose i ve I martuar
Punësimi I papunë I punësuar
Marrëdh. me njerëzit Konfliktuale Të qëndrueshme
Sfondi familjar Kaotik ose konfliktual I qëndrueshëm
Shendeti
Fizik Sëmundje kronike Shëndet i mirë
Hipokondriak Ndjehet i shëndetshëm
Marrje e tepërt e barnave Marrje e pakët e barnave
Mendor
Depresion i rëndë Depresion i butë
Psikozë Neurozë
Çrreg. i rëndë personal. Personalitet normal
Abuzim me substanca Përdorues i zakonshëm
I pashpresë Optimist
Aktiviteti suicidal
Ideacion suicidal I shpeshtë, intensiv, i zgjatur Jo i shpeshtë, intesitet i ulur,
kalimtar suicidale të shumta
Tentativa suicidale e parë
E planifikuar Impulsive
Shpëtimi i vështirë Shpëtimi i mundur
Tentativa suicidale të pasuksesshme bëhen
afërsisht nga 20 % e pacientëve me çrregullime
paniku ose fobi sociale. Kur pacientët të tillë
vuajnë njëkohësisht edhe nga depresioni rreziku
për të realizuar vetëvrasjen rritet.
Faktorët mbrojtës
Janë identifikuar disa faktorë mbrojtës të
njerëzve nga rreziku për suicid, të cilët janë:
1) kujdesi klinik efektiv për çrregullimet mendo-
re, fizike dhe për abuzimin me substanca.
2) lehtësia për të siguruar një sërë ndërhyrjesh
dhe mbështetjesh klinike të nevojshme.
3) mbështetja familjare dhe komunitare.
4) mbështetje të vazhdueshme nga kujdesi
shëndetësor dhe mendor.
5) aftësitë në zgjidhjen e problemeve, konflikte-
ve dhe reagimi jo i dhunshëm ndaj debateve.
6) bindjet kulturore dhe fetare që dekurajojnë
vetëvrasjet dhe mbështesin instinktin e vetë-
mbrojtjes (20,21).
Parashikimi i suicideve
Parashikimi sa të jetë e mundur i rrezikut për
të kryer vetëvrasje nga njerëz të ndryshëm ka
një rëndësi të veçantë, sepse mundësitë e
parandalimit janë më të mëdha. Në këtë mënyrë
stafi psikiatrik mund të ndodhet një hap
përpara veprimeve të personave suicidalë.
Klinicistët duhet të vlerësojnë rrezikun e
pacientëve për vetëvrasje mbi bazën e
ekzaminimit klinik. Faktorët që ndikojnë në
kryerjen e suicideve ndahen në faktorë me rrezik
të lartë dhe faktorë me rrezik të ulur. Me rrezik
të lartë janë mosha mbi 45 vjeç, seksi mashkull,
varësia alkoolike, sjellja e dhunshme, tentativa
suicidale e mëparshme dhe shtrimet në spitale
psikiatrike. Parashikuesit që lidhen me rrezikun
për suicid (22) paraqiten në pasqyrën e
mëposhtme.
119REVISTA MJEKESORE 1-2011 - INSTITUTI I SHENDETIT PUBLIK
REVISTA MJEKESORE
Sjellja parasuicidaleDisa persona, që janë duke planifikuar kryerjen
e vetëvrasjes, kanë një sjellje të veçantë, e cila
po të analizohet me kujdes mund të çojë në
zbulimin e disa tipareve që të bëjnë të dyshosh
për rrezikun e afërt të veprimeve suicidale. Një
sjellje e tillë konsiderohet presuicidale dhe ka
këto shënja: 1) të përmendurit e shpeshtë të
aktit të vetvrasjes; 2) përpjekjet e mëparëshme
për suicid; 3) ndryshimet e menjëhershme dhe
të theksuara të sjelljes; 4) të braktisurit pa shkak
i shkollës, i punës, i shokëve ose miqve, i
aktiviteteve dhe shpërndarja e pasurisë perso-
nale si dhe 5) lënia me shkrim e amaneteve ose
arësyeve të vetëvrasjes (1,4).
Qëndrimi ndaj vetëvrasjeveQëndrimi ndaj vetëvrasjeve, në varësi nga koha
dhe kulturat, varion nga dënimi deri në
tolerancë, madje deri në ligjërimin e tyre. Ka
rryma të ndryshme në botë që mbrojnë idenë
se suicidi është një “veprim i arsyeshëm”, një e
drejtë e njeriut për të vendosur se kur duhet të
vdesë. Kundërshtarët e të drejtës për të kryer
vetëvrasje, sidomos teologët kristianë e
argumentojnë qëndrimin e tyre me bindjen se
vetëvrasja është në kundërshtim me prirjen e
natyrshme të njerëzve për të jetuar, se një njeri
nuk ka të drejtë ta privojë shoqërinë nga prania
dhe veprimtaria e tij dhe se njeriu i përket Zotit,
prandaj vetëm ai mund të vendosë se kur është
koha për të vdekur. Akoma më e papranue-
shme është vetëvrasja për një pacient, të cilin e
shtyn sëmundja mendore drejt suicidit. Pra ai
nuk ka logjikën normale për të gjykuar mbi
jetën e tij. Me gjithë këto në vitin 1993, në 47
shtete të SHBA-së, u vu në zbatim ligji në
mbrojtje të dëshirës për të vdekur të personave
që vuajnë nga sëmundje të pakurueshme ose
duke autorizuar një person-kujdestar për të
marrë vendim për jetën e tyre, kur ata vetë nuk
janë në gjendje ta bëjnë (suicidet e asistuara).
Kurse në vitin 1998, në Hollandë u aprovua ligji
i eutanazisë (1,9,18).
Dëshirë e qartë për të vdekur Dëshirë kryesore për ndryshim
Komunikimi i brendshëm Komunikim i jashtëm
( vetëfajësim) (zemërim)
Metoda vdekjeprurëse dhe Metoda me letalitet të vogël
e mundshme dhe me mundësi të pakët
Rezervat personale Arritje të pakta Arritje të mira
Autoskopia e dobët Autoskopia e plotë
Afekti i kontrolluar keq Afekti i kontrolluar mirë
Marrëdhënie të varfra Marrëdhënie të mira
I izoluar socialisht Socialisht i integruar
120 REVISTA MJEKESORE 1-2011 - INSTITUTI I SHENDETIT PUBLIK
REVISTA MJEKESORE
BIBLIOGRAFIA
1. KAPLAN & SADOCK ’S: SUICIDE . SYNOPSIS OF PSYCHIATRY: BEHAVIORAL SCIENCES , CLINICAL
PSYCHIATRY. 9-TH EDITION, © 2003, PHILADELPHIA , USA, 913-22.
2. HAWTON K. ET AL . : SUICIDE AND ATTEMPTED SUICIDE IN B IPOLAR D ISOREDR :A SYSTEMATIC
REVIEW OF RISK FACTORS.J. CLIN PSYCHIATRY 2005;66:693-704.
3. O’CARROLL ET AL.SUICIDE CONTAGION AND THE REPORTING OF SUICIDE :RECOMMENDATIONS FROM
A NATIONAL WORKSHOPP-MMWR RECOMM REP.1994;43 (RR-9):9-17.
4. SIMEONN D.: SELF-INJURIOUS BEHAVIOR-IN: CLINICAL MANUAL OF IMPULSE CONTROL DISORDERS
(HOLLANDER E., ET AL EDS ),2006;63-87.
5. SZANTO K. ERT AL.: INDIRECT SELF-DESTRUCTIVE BEHAVIOR AND OVERT SUICIDALITY IN PATIENTS
WITH COMPLICATED GRIEF. J. CLIN. PSYCHIATRY 2006-67:233-34.
6. MANN J.J.: A CURRENT PERSPECTIVE OF SUICIDE AND ATTEMPTED SUICIDE. ANN INTERN. MED.
2002; 136:302-11.
7. TONDO L., ET AL.: SUICIDE RATES IN RELATION TO HEALTH CARE ACCESS IN THE UNITED STATES;
AN ECOLOGICAL STUDY. J. CLIN PSYCHIATRY 2006;67:517-23.
8. BECK A.T. ET AL.: HOPELESSNESS AND EVENTUAL SUICIDE : A 10-YEAR PROSPECTIOVE STUDY OF
PATIENTS HOSPITALIZED WITH SUICIDAL IDEATION. AM. J. PSYCHIATRY 1985;142:559-63.
9. MILLER A. ET AL.: HOUSEHOLD FIREARM OWNERSHIP AND SUICIDE RATES IN THE UNITED STATES.
EPIDEMIOLOGY 2002;13:517-24.
10. BERTOLOTO J.M. ET AL . : SUICIDE AND MENTAL DISORDERS : DO WE KNOW ENOUGH? BR . J.
PSYCHIATRY 2003;183:382-83.
11. CHISTI ET AL . : SUICIDE MORTALITY IN THE EUROPEAN UNION . EUR . J. PUBLIC HEALTH
2003;13:108-114.
12. ROY A ET AL . : THE GENETICS OF SUICIDAL BEHAVIOR . IN : HAWTON K. ET AL . EDS . THE
INTERNATIONAL HANDBOOK OF SUICIDE AND ATTEMPTED SUICIDE . CHICHESTER , UK, WILEY ;
2000:209-21.
13. VALTONEN ET AL.SUICIDAL IDEATION AND ATTEMPTS IN BIPOLAR I AND II DISORDERS. J. CLIN.
PSYCHIATRY 2005;66:1456-462.
14. SLABY AE.: OUTPATIENT MANAGEMENT OF SUICIDAL PATIENTS IN THE ERA OF MANAGED CARE.
PRIM. PSYCHIATRY: 1995: APR . 43, WITH PERMISSION .
15. DALTON E.J. ET AL.: SUICIDE RISK IN BIPOLAR PATIENTS : THE ROLE OF COMORBID SUBSTANCE
USE DISORDERS. B IPOLAR DISORDER 2003;5:58-63.
16. DE HERT ET AL.: RISK FACTORS FOR SUICIDE IN YOUNG PEOPLE SUFFERING FROM SCHIZOPHRENIA:
A LONG-TERM FOLLOW UP STUDY. SCHIZOPHRENIA RES. 2001;47:127-34.
17. ISOMETSA E.T. ET AL.: SUICIDE AMONG SUBJECTS WITH PERSONALITY DISORDERS. AM. J. PSYCHIATRY
1996;153:667-73.
18. JAMISON K.R.: SUICIDE AND BEHAVIOR DISORDER . J. CLIN. PSYCHIATRY 2000; 61 (SUPPL 9):
47-51.
19. LEVERICH G.S. ET AL.: FACTORS ASSOCIATED WITH SUICIDE ATTEMPTS IN 648 PATIENTS WITH
BIPOLAR DISORDER IN THE STANLEY FOUNDATION BIPOLAR NETWORK. J. CLIN. PSYCHIATRY 2003;
64:506-15.
20-GOLDSMITH S .K. ET AL . : REDUCING SUICIDE : A NATIONALE IMPERATIVE. WASHINGTON DC:
NATIONAL ACADEMIES PRESS ; 2002.
21. MANN J.J. ET AL .: SUICIDE PREVENTION STRATEGIES. JAMA, 2005;294.N16.
22. ADAM K: ATEMPTED SUICIDE , PSYCHIATR . CLIN . NORTH . AM., 1985; 8:183.