RD-2 Block-4 Odia
46
Mâûcû*k aòKûg bûeZùe MâûcúY aòKûg aäKþ 4 _â[c GKK : ic^ßòZ MâûcúY aòKûg Kû~ðýKâc (IRDP), @ûZà^ò~êqò _ûAñ MâûcúY ~êaKu _âgòlY (TRYSEM), cjûZàû Mû§ú RûZúd MâûcúY ^ò½òZ Kcð^ò~êqò @ûA^ (MGNREGA), A¦òeû @ûaûi ù~ûR^û (IAY), Rúa^RúaòKû còg^, ÊûiÚý còg^, Êdõ ijûdK ùMûÂú @ûù¦ûk^, _â]û^cªú Mâûcý iWÿK ù~ûR^û (PMGSY) \ßòZúd GKK : RkQûdû _eòPûk^û Kû~ðýKâc Gaõ iÚûdú©ßZû _ûVýKâc -4 bûeZùe MâûcúY aòKûg Kû~ðýKâc
Transcript of RD-2 Block-4 Odia
Microsoft Word - RD-2 Block-4 _Odia_aäKþ
4 _â[c GKK : ic^ßòZ MâûcúY aòKûg Kû~ðýKâc (IRDP), @ûZà^ò~êqò _ûAñ MâûcúY ~êaKu _âgòlY (TRYSEM), cjûZàû Mû§ú RûZúd MâûcúY ^ò½òZ Kcð^ò~êqò @ûA^ (MGNREGA), A¦òeû @ûaûi ù~ûR^û (IAY), Rúa^RúaòKû còg^, ÊûiÚý còg^, Êdõ ijûdK ùMûÂú @ûù¦ûk^, _â]û^cªú Mâûcý iWÿK ù~ûR^û (PMGSY)
\ßòZúd GKK : RkQûdû _eòPûk^û Kû~ðýKâc Gaõ iÚûdú©ßZû
_ûVýKâc -4
IWògû eûRý cêq aògßaò\ýûkd 2
- , ....,
^òaðûjú, Êûbòcû^,
bìaù^gße
, ,
,
- ,
,
6. , ,
,
^òcªòZ ibý
7. Wü Giþ.Uò. ùejcû^
, ,
: :
Dr. Jayanta Kar Sharma Registrar Odisha State Open University, Sambalpur
© OSOU, 2019. bûeZùe MâûcúY aòKûg is made available under a Creative Commons Attribution ShareAlike4.0http://creativecommons.org/licences/by-sa/4.0 Printed by: Shri Mandir Publication, Sahid Nagar, Bhubaneswar
iõ_û\K :
Wü Giþ.Uò. ùejcû^ gòlY _eûcgð\ûZû I.eû.cê.aò
gâú ù\aaâZ ù_ûX ijiµû\K, IUòbò
Mâûcû*k aòKûg
IWògû eûRý cêq aògßaò\ýûkd 3
_â[c GKK : ic^ßòZ MâûcúY aòKûg Kû~ðýKâc (IRDP), @ûZà^ò~êqò _ûAñ MâûcúY ~êaKu _âgòlY (TRYSEM), cjûZàû Mû§ú RûZúd MâûcúY ^ò½òZ Kcð^ò~êqò @ûA^ (MGNREGA), A¦òeû @ûaûi ù~ûR^û (IAY), Rúa^RúaòKû còg^, ÊûiÚý còg^, Êdõ ijûdK ùMûÂú @ûù¦ûk^, _â]û^cªú Mâûcý iWÿK ù~ûR^û (PMGSY)
_V^e CùŸgý MâûcúY bûeZùe Pûfò[òaû _âùZýK aòKûgcìkK ù~ûR^ûe CùŸgý aêSòaû
aòKûge iìPKûu @^êiûùe Kû~ðýKâce _âKûe ùb\ Keòaû
aòbò^Ü ù~ûR^û Gaõ Kû~ðýKâce Gaõ _eòa©ð^Kê _âcûYòZ Keòaû
Xû*û 1.1 bìcòKû
1.3 @ûZà^ò~êqò _ûAñ MâûcúY ~êaKu _âgòlY (TRYSEM)
1.4 cjûZàû Mû§ú RûZúd MâûcúY ^ò½òZ Kcð^ò~êqò @ûA^ (MGNREGA)
1.5 ʉðRd«ú Mâûc ÊùeûRMûe ù~ûR^û (SGSY)
1.6 A¦òeû @ûaûi ù~ûR^û (IAY)
1.7RûZúd MâûcúY Rúa^RúaòKû còg^ (NRLM)/@ûRúaòKû
1.8 ÊûiÚý còg^-(NRHM)
1.9 Êdõ ijûdK ùMûÂú-(SHGs)
1.10 _â]û^cªú Mâûc iWÿK ù~ûR^û (PMGSY)
1.11 C_iõjûe
1.1 bìcòKû
bûeZ Êû]ú^Zû ùjaûe ~ù[Á _ìaðeê @[ðûZþ 1858ùe aâòUòg ieKûe lcZû @qò@ûe
Keòaû _eVûeê ù\gùe MâûcúY aòKûg Kû~ðýKâc @ûe¸ ùjûAiûeò[òfû û G_eòKò _êeûY ~êMùe
c¤ ùfûKu iûcûRòK-@[ðù^÷ZòK iÚòZòe aòKûgKê MêeêZß \ò@û~ûC[òfû û _êeûZ^ bûeZúd Mâ^Úeê
cû^a iµ\ Gaõ @[ðù^÷ZòK aòKûge iµKð [òaû RYû_ùWÿ û @[ða ùa\, EKþ ùa\ùe [òaû
ù\÷^¦ò^ _âû[ð^ûùe GKûVò aõPòaû, GKûVò Kûc Keòaû, GKûVò mû^ @ûjeY Keòaû , @ûce gòlû
@]òK gqògûkú ùjaû @û\ò aûZðû \ò@û~ûAQò û LâúÁû± PZê[ð gZû±ú _âûe¸ùe ùKøUòfý bûeZùe
cû^a _eòPûk^û ù^A GK _âYûkúMZ aýaiÚû Keò[òùf û ^òR _êÉK @[ðgûÈùe ùKøUòfý
^ò~êqò, ù~ûMýZû, Pd^ _âKâòdû, aòKûg Kû~ðýKûeòZû, _âYûkú Gaõ cìfýûd^ C_ùe aòÉéZ
bûùa a‰ð^û KeòQ«ò û
aâòUòg gûi^ icdùe MâûcúY aòKûg Kû~ðýKâc :
1860eê 1870 ciòjû Gaõ 1890eê 1900 _~ðý« bûeZùe ajê \êbòðl I Lû\ýûbûa
ù\LòaûKê còkê[òfû û Gjò icdùe ieKûeú @]òKûeúcûù^ Lû\ý giýKê òR @qò@ûeKê ù^A
Gjû ù~bkò CPòZ ùfûKu ^òKUKê _j*ò_ûeòa ùi aýaiÚû Keò[òùf û MâûcúY I ù\gúd
ùfûKu _ûAñ Gbkò cû^aòKZû @ûbòcêLýKê bûeZùe MâûcúY aòKûge @ûe¸ ùaûfò
Kêjû~ûA_ûeòa û 1901eê 1905 ciòjû _~ðý« bûeZe bûAiþþeûd [òaû fWð KRð^þ aòjûee
_êiûùe GK MùahYû iõiÚû^ _âZòÂû Keò[òùf û Gjû a©ðcû^ bûeZúd Kéhò MùahY iõiÚû^
bûùa _eòPòZ û @ûC Gjû ^ì@û\òfäúùe ejòQò û ùijò_eò 1906ùe @ûe¸ ùjûA[òfû bûeZúd
Kéhò ùiaû û
1920 ciòjû ùi_ùU´eùe KfòKZûùe ùjûA[òaû KõùMâi @]òùag^ùe aâòUòg ieKûeKê
@ijù~ûM Keòaû fûMò GK _âÉûa MéôjúZ ùjûA[òfû û _âùZýK Nùe jûZ PeLû, jûZ aêYûKê
ù_âû›ûjòZ Keòaû fûMò G[òùe ÆÁ ^òùŸðg [òfû û Gjû Cq aêYûKûeu _ûAñ CŸòÁ [òfû
ù~Cñcûù^ KõPûcûfþ Gaõ @^ý @ûagýK iûcMâú @bûaùe ^òRe ù_gû QûWÿò ù\C[òùf û
Gjû_ùe cjûZàû Mû§ú aòKûg _ûAñ GK aòÉéZ Kû~ðýKâce aòKûg Keò[òùf ù~Cñ[òùe L\ú I
Mûñe KêUúe gòÌ, ùcøkòK I ù_âøX gòlû Gaõ \ûeò\âý @iûc^Zû ^òcðìk, cjòkûu aòKûg Gaõ
RûZúd HKýKê ù_âû›ûj^ \ò@û~òaû iûcòf [òfû û iûeû ù\ge MâûcúY @õPkùe G iaê
Kû~ðýKûeú Keòaû fûMò ùiaûMâûc Gaõ Ißû¡ðû _âcêL ùK¦â _ûfUò[òfû û
1921ùe IßûAGcþþiòGe ùÆ^ieþþ ùjPþ \lòY Uâûbû^ùKûeùe ceûVû Wýûc GKè_òeòùc<
@ûe¸ Keò[òùf û MâûcúY aòKûg, ]ûcðòK, cû^iòK, gûeòeúK, iûcûRòK Gaõ @[ðù^÷ZòK _Qê@û
ùgâYúe ùfûKu Êzk Rúa^ ~û_^ fûMò ùi Gjò Kû~ðýKâce @ûe¸ Keò[òùf û ceûVû Wýûc
MâûcúY _ê^ðMV^ ùK¦â, Êõd ijûdK ^úZòùe Kûc Keò[òfû û @ûC Gjò ^úZò @û]ûeùe
Mâûcû*k aòKûg
IWògû eûRý cêq aògßaò\ýûkd 5
a©ðcû^e Êdõ ijûdK ùMûÂú MV^ ùjûA ]ûe ù\aû _âYûkú @ûe¸ ùjûAQò û ùiùZùak
MêeêMûIñ Ròfäûe ùW_êUò Kcòg^e [òaû G`.Gfþ. aâûdù^þ 1920ùe MûñMêWÿòKe aòKûg _ûAñ GK
@ûù¦ûk^ @ûe¸ Keò[òùf û GjûKê MêeMûIñ ù~ûR^û ùaûfò KêjûMfû û Gjûe CùŸgý [òfû Meòa
I Zûe _eòaûeKê \d^úd iÚòZòeê C¡ûe Keò GK iêiÚ I Êz¦ Rúa^e aýaiÚû Keòaû û
1932ùe aùeû\ûùe GK MâûcúY [A[û^ Kû~ðýKâc @ûe¸ ùjûA[òfû û @[ðù^÷ZòK, ùg÷lòK
Z[û ù^÷ZòK Kû~ðýKâc _ûAñ MâûcúY [A[û^ ùK¦â _âZòÂû Keû~ûA[òfû û 1946ùe 34
`òKâûùe cûWâûie `òKâû aòKûg Kû~ðýKâc @ûe¸ ùjûA[òfû û iÚû^úd ù^Zéaé¦uê ù_âû›ûjòZ Keòaû
Gaõ ùicû^u c¤ùe ÊdõijûdK bûaKê @û_YûAaû fûMò Gjû @ûe¸ ùjûA[òfû û
ù~ûR^û Kûkùe aòKûg Kû~ðýKâc :
Êû]ú^Zû _ùe aòbò^Ü _û*ahðò@û ù~ûR^û Kûkùe \ûeò\âý \ìeúKeY Gaõ ùaKûeò cêLý
C\þùaM ùjûA ejò[òfû û 1952 ciòjû @ùKÖûae 2 ZûeòLùe bûeZe _â[c eûÁâ_Zò WKÖe
eûùR¦â _âiû\u \ßûeû Kcêý^òUò ùWbf_þùc<þ ù_âûMûcþþ-iòWò_ò @ûe¸ Keò[òùf û @ûC Gjû
bûeZúd AZòjûiùe MêeêZß_ì‰ð PòjÜ ùjûA ejò~ûAQò û aòKûgùe ùfûKu bûMò\ûeú Keòaûùe
Gjû _âcêL ù~ûR^û _ûfUò[òfû û Gjò Kû~ðýKâc @ûe¸ ùjaû _ìaðeê ^òùfûùLeò Gaõ
`eò\ûaûù\e aòbò^Ü ù~ûR^û Rûeò ejò[òfû û 1948eê AUûIßû _ûAfUþ ù_âûùRKÖ Pûfò[òfû û
KéhòKê iaêVûeê @]òK MêeêZß \ò@û~ûC[òfû û ù~ûMûù~ûM,ÊûiÚý,_eòck, Méj^òcðûY,^ò~êqò,gògê
KfýûY Gaõ lê\â I c¤c gòÌKê c¤ iûcòf Keû~ûA[òfû û
1.2 ic^ßòZ MâûcúY aòKûg Kû~ðýKâc-@ûA@ûeWò_ò (IRDP)
ù~ûR^ûa¡ aòKûge cêLý CùŸgý ùjCQò \ûeò\âý ^òcðìk û PZê[ð _*aûhðòK
ù~ûR^ûKûkùe Meòa ùfûKu ^òKUùe iò]û _j*ôòaûe eY^úZò I ^úZò @ûe¸ ùjûA[òfû û
Meòa ùfûKu i´k @û]ûeKê C^ÜZ Keòaû Gaõ ùicû^uê C_ôû\^ I @ûd iéÁòKûeú
@[ð^úZòùe iûcòf Keòaû Gjûe cêLý CùŸgý [òfû û GjûKê \éÁòùe eLò ic^ßòZ MâûcúY aòKûg
Kû~ðýKâc (IRDP) @ûe¸ Keû~ûA[òfû û @ûe¸ùe ù\ge 2300 aäKùe @ûe¸ ùjûA[òfû
IRDP û Kò«ê 1980 ciòjû @ùKÖûae 2 ZûeòLùe GjûKê iûeû ù\ge iaê aäKKê iµâiûeòZ
Keû~ûA[òfû û
ù~ûR^û Kû~ðýKûeúZû :
IRDPe cêLý flý [òfû MâûcúY ùfûKu _ûAñ @ûd iéÁòKûeú i´k ù~ûMûAaû I @ûZà^ò~êqò
iù~ûM iéÁò Keòaû û \ûeò\âý iúcûùeLû Zùk [òaû Meòa _eòaûeuê IRDP @]ú^ùe
ijûdZû ù~ûMûA \ò@û~ûA[ûGû ieKûeú iaiòWÿò Gaõ @û[ðòK iõiÚûeê EY @ûKûeùe Gjò
ijûdZû _â\û^ Keû~ûA[ûG û
Mâûcû*k aòKûg
eûRýMêWÿòKê @ûa<òZ ùjC[òaû _ûY×ò _ûAñ cû^\Š :
ù~ûR^û Kcòg^u aò]òa¡ @ûKk^ @û]ûeùe _âùZýK eûRýe \ûeò\âý ÉeKê ù\Lò ùK¦â
ieKûe eûRýMêWÿòKê _ûY×ò @ûa<^ Keò[û«ò û _âZò 5 ahðùe ùjC[òaû RûZúd ^cê^û iùaðlY
iõMV^ Gaõ LûCUò Lyð iùaðlY @û]ûeùe ù~ûR^û Kcòg^ \ûeò\âý iÚòZòe @ûKk^ Keò[û«ò û
aòbò^Ü RòfäûMêWÿòKê \ò@û~ûC[òaû _ûY×ò, iµéq eûRý ieKûeu \ßûeû _âÉêZ GK `cðêfû @û]ûeùe
_ûY×ò a<û~ûA[ûG û _ùe Gjû iµéq eûRýe aòbò^Ü Wò@ûeWòG \ßûeû aòbò^Ü aäKKê ~ûA[ûG û
ùKCñcû^uê Gjò ù~ûR^ûùe iûcòf Keû~ûA[ûG :
Gjò ù~ûR^ûùe lê\â I c¤c Pûhú, Kéhò gâcòK Gaõ Mûñ KûeòMeuê iûcòf Keû~ûA_ûùeû
ù~ûR^û @^êiûùe Gcû^uê UûùMðU Mî_þ ùaûfò Kêjû~ûA[ûG û ù~ûR^ûùe iûcòf Keû~ûC[òaû
Gjò _eòaûe aû aýqòu cêŠ _òQû @ûd \ûeò\âý iúcû ùeLû (~ûjûKò aòbò Ü eûRý _ûAñ
216.65 Uuûeê 327.48 Uuû c¤ùe ejò[ûG)eê @]òK ùjaû K[û ^êùjñ û ùZùa Gjò
\ûeò\âý iúcûùeLû ^ò¡ðûeY Keò[û«ò ù~ûR^û Kcòg^ û iaê eûRýùe \ûeò\âý iúcûùeLûe MY^û
Keû~ûA[ûG û @ûC iõùgû]òZ \ûeò\âý iúcûùeLû aòbò^Ü aò_òGfþ _eòaûeKê aMðúKeY Keòaûùe
aýajéZ ùjûA[ûG û
UûùMðUþ Mî_ bòZùe ÊZª iõelY aýaiÚû c¤ ejòQò û ùiMêWÿòK ùjfû -
- Z`iòfbêq RûZò/R^RûZòu _ûAñ 50 _âZògZ `ûA\û
- cjòkûu _ûAñ 40 _âZògZ Gaõ
- gûeúeòK bò^Ülc aû \òaýûwu _ûAñ 3 _âZògZ
- cjòkû cêLý [òaû _eòaûe, jÉû«e \ßûeû _ûA[òaû Rcò, cêq ùMûZò gâcòK Gaõ lê\â _eòaûee
]ûeûKê MâjY Keò[òaû ùfûKuê _âû]û^ý \ò@û~ûA[ûG û ùZùa Z`iòfbêq RûZò/R^RûZò, cjòkû
Gaõ \òaýûwKê Êû[ð ù~bkò _âbûaòZ ^ ùja ùi[ò_âZò ¤û^ \ò@û~òaû Reêeú û
ùKùZ iaþþiòWò \ò@û~ûA[ûG
KûjûKê ùKùZ iaiòWÿò \ò@û~ûA[ûG
- lê\â Pûhúuê _ûAñ 25 _âZògZ
- c¤c Pûhú, Kéhò gâcòK Gaõ MâûcúY KûeòMeu _ûAñ 33eê 1 _âZògZ Gaõ
- Z`iòfbêq RûZò R^RûZò jòZû]òKûeú Gaõ \òaýûwu _ûAñ 50 _âZògZ aýqòMZ ùlZâùe
iaþþiòWò C_ùe fûMê[òaû ùifòõ
- iû]ûeY @õPk _ûAñ 4 jRûe Uuû
- Wò_òG_ò/WòWò_ò @õPk _ûAñ 5 jRûe Uuû
- Giþþiò/GiþþUò _eòaûe Gaõ \òaýûwu _ûAñ 6 jRûe Uuû
- ùaKûe gòlòZ ~êaKu _ûAñ 7 jRûe 500 Uuû aû _âKÌ Lyðe 50 _âZògZ, ~ûjû Kcþ
ùjûA[òa
IWògû eûRý cêq aògßaò\ýûkd 7
- @Zò Kcþþùe 5 RYuê ù^A Pûfò[òaû Kû~ðýKâc _ûAñ ùifòõ 1.25 fl aû _âKÌ Lyðe 50
_âZògZ, ~ûjû Kcþ ùjûA[òa
Kû~ðýKûeú GùR^èò :
Ròfäû Mâûcý C^Üd^ GùR^èò/Ròfäû _eòh\ Kû~ðýKûeú GùR^èò bûùa Gjò ù~ûR^û Kû~ðýKûeú
Keò[ûG û RòfäûÉeùe [òaû Mb‰òðõ aWò Wò@ûeWòGKê ^òùŸðgûakú Gaõ \òM ù~ûMûA[ûG û G[òùe
iÚû^úd iûõi\, aò]ûdKMY, Ròfäû _eòh\e @¤l, Ròfäû C^Üd^ aòbûMMêWÿòKe cêLý Gaõ
Giþþiò/GiþþUò, cjòkû Gaõ ùÊzûùiaú iõMV^e _âZò ò]ò i\iý [û@û«ò û ZéYcìkÉeùe Gjò
Kû~ðýKâcKê ùMûÂú C^Üd^ @]òKûeú-aòWòI aäKe @^ý KcðPûeúu \ßûeû MâûcýÉeúd KcðKþ©ðûu
iûjû~ýùe Kû~ðýKûeú Keò[û«ò û
Kòbkò @ûùi _ûY×ò : ùK¦â I eûRý 50-50 _âZògZ @ ê_ûZ @û]ûeùe IRDPKê @^ê\û^ ù\A[û«ò û Gjò @^ê\û^
aòbò^Ü Wò@ûeWòG MêWÿòKê \ò@û~ûA[ûG û
aò_òGfþ MY^û Gaõ jòZû]òKûeúu Pd^ :
Meòa _eòaûeKê ijûdZû ù~ûMûA ù\aû fûMò _âZò 5 ahðò@û ù~ûR^ûe @ûe¸eê Mâûcû*k Gaõ
^ò~êqò cªYûkd Ze`eê eûRýMêWÿòK aò_òGf MY^û Keê[òùf û IRDPe @ûe¸eê Mâûcibû
jòZû]òKûeúu PòjÜU I Pd^ _âKâòdûùe iûcòf ùjûA[ûG û iùaðlY ieòaû _ùe GjûKê
Mâûcibûùe ~û* Keû~ûG û @ûC Gjû [ùe @^êùcû\^ fûb Keòaû _ùe GK ZûfòKû _âÉêZ
ùjûA[ûG û @ûC Gjò ZûfòKûKê _*ûdZ icòZò/ aäK @`òi Gaõ Wò@ûeþWòGKê _Vû~ûA[ûG û _âcêL @õPke PòjÜU Gaõ jòZû]òKûeúu fûMò _âKÌe Pd^
jòZû]òKûeúu ù_âûùRKÖ ù_âû`ûAfþ _âÉêZ Keòaû ùaùk jòZû]òKûeúu @ûagýKZû Gaõ G[òùe
iÚû^úd i´ke C_ù~ûMòZûKê iûcòf Keû~ûG û _âKÌ ù_âû`ûAf Keòaû icdùe ù~Cñ ahð _ûAñ
Keû~ûC[òaû ^òùag, aò_òGfþ _eòaûee Kû~ðýKkû_, fòùuRþþ @ûMê@û Gaõ _Qê@û Gaõ bò©òbìcò
ijûdZû aòPûeKê ^ò@û~ûA_ûùe û
ùKâWòUþ UûùMðUþ :
ahð @ûe¸eê RDI _ûAñ iaðbûeZúd ij eûRýÉeùe EYKê ^ò¡ðûeòòZ Keû~ûA[ûG û eòRbð
aýûu @`þ AŠò@û, ^ûaûWð Gaõ @õgMâjYKûeú aýûu ij _eûcgðùe G iaê Keû~ûA[ûGû
iaþþiòWÿò _ûAñ iû]ûeYZü 2:1 @^ê_ûZùe EY @ûiò[ûG û ùZùa EY-iaiòWò ù~bkò 2:1
@^ê_ûZeê aXÿòa ùi[ò_âZò C\ýc ùjûA[ûG û icû«eûk cûMYû EY _ûAñ ùifòõ fòcòUþþ 50
jRûe UuûKê ]û~ðý Keû~ûAQò û
@]òKûe Gaõ @[ð a<^ ù~ûR^û :
Mâûcû*k aòKûg
IWògû eûRý cêq aògßaò\ýûkd 8
jòZû]òKûeúu _ûAñ ù~Cñ iµZò aû iûcMâú KòYû~òa Zûjû @û[ðòK cìfý \éÁòeê Cy cû^e Gaõ
jòZû]òKûeúu i«êÁò @^êiûùe ùjaû \eKûe û
iû]ûeYZü IRDP @]ò^ùe jòZû]òKûeúcû^uê Uuû a\kùe aòbò^Ü iûcMâú \ò@û~ûA[ûGû Kò«ê
ùaùk ùaùk C^ÜZ cû^e iûcMâú aû iµ©ò KòYòaû ùaùk jòZû]òKûeú Gjûe cû^ aû cìfýKê
ù^A i«êÁ ùjûA ^ [ûG û @bòmZûeê RYû_WÿòQò ù~, iµ©ò aû @ûagýK iûcMâú KòYòaû
icdùe jòZû]òKûeúu @^êbaKê MêeêZß \ò@û~ûA[ûG û jòZû]òKûeúuê Uuû a<^ Keòaû \ßûeû
jòZû]òKûeúe cìkPûf Keòaû lcZû aXò[ûG Gaõ Gjû\ßûeû @~[û aòk´Kê GWÿûA \ò@û~ûA_ûeòa
û ùZùa 1991-92 _ùe ^ò¿Zò ^ò@ûMfû ù~, Uuû a<^ ù~ûR^ûùe jòZû]òKûeúKê jó Uuû
\ò@û~òa û Gjû\ßûeû iûcMâú KòYòaû ùaùk jòZû]òKûeúe òKUùe _i¦ Keòaû lcZû ejòa û
@ûe¸ùe Gjû 50 _âZògZ aäKùe Kû~ðýKûeú Keû~ûA[òfû û ùZùa 1996-97 ahð _ùe
GjûKê iûeû ù\ge aäKùe Kû~ðýKûeú KeûMfû û
iaþþiòòWò _â\û^ (_Qê@û-iaþþiòWÿò) :
@ûe¸ùe aýûu EY @[ð _â\û^ Keòaû _ùe iaþiòWÿò @[ð Wò@ûeWòG @ûKûC<eê KUò~ûA
jòZû]òKûeúu @ûKûC<þùe Rcû ùjûA~ûC[òfû û @ûe¸eê iaþþiòWÿò @ûWRÁ Keû~òaûKê `â<þ GŠ
iaþþþiòWò KêjûMfû û ùZùa RYû_Wòfû ù~, iaþþiòWÿò _ûAaû fûMò jòZû]òKûeúcûù^ EYKê Zêe«
_eòùgû] Keòù\CQ«ò û ùZYê Gjû iaþþiòWÿò @[ðe @_aýajûe ùaûfò RYûMfû û jòZû]òKûeú
ù~bkò iÚûdú @ûd iéÁò Keòùa ùi[òfûMò `â<þ GŠ iaþþiòWÿò aýaiÚûKê a¦ Keò \ò@ûMfû û ùgh
KòQò KòÉò _eòùgû] ùaùk iaþþiòWÿò @[ðKê @«bðêq KeûMfûû ùijò icdùe iaþiòWÿò _ûAñ fKþþ-
A^þþ _òeòdWþ Kê jâûi KeûMfû Gaõ iaþþòWÿòKê ùgh KòQò KòÉòùe @ûWRÁ KeûMfû û G[òij fKþþ-
A^þþ-_òeòdW _ìaðeê EY _eòùgû]Kê @^êcZò \ò@ûMfû ^ûjó û iµì‰ð _âKÌ Lyð fûMò EûY
KûMR_ZâKê aýûu eLòfû û @ûC Gjò i©ð eLûMfû ù~, EY @_aýajûe Kùf icÉ iaþiòWÿò
@[ðKê aýûRýû¯ò Keò\ò@û~òa û
KûjóKò EY ù~ûR^û :
1994-95 ciòjûùe _eòaûe EY ù~ûR^û aû ù`còfò ùKâWÿòUþþ _äû^þ -FCP^ûñùe GK ^ì@û
ù~ûR^û @ûe¸ ùjûA[òfû û Gjû Pd^ ùjûA[òaû 317 Ròfäûùe _eòPûk^û KeûMfû û Gjò
ù~ûR^û @]ú^ùe ùMûUòG _eòaûee RùYeê @]òK i\iýuê ijûdZû ù~ûMûA \ò@û~ûA[ûG û
_eòaûe _ûAñ [òaû ÊûbûaòK iaþiòWÿò @[ð iúcòZ @û]ûeùe Gjû Keû~ûC[òfû û Gjò ù~ûR^ûùe
cù^û^úZ ùjûA[òaû _eòaûeKê aýûuMêWòK @]òK @[ð ù\C[òùf û a©ðcû^ G`þþiò_ò @]ò^ùe
iûeû bûeZùe ^òùag 26 jRûe 110 ùKûUò UuûKê @ZòKâc KeòiûeòQò û
Mâûcû*k aòKûg
Z\ûeL I ^úeòlY :
IRDPKê ZkÉeeê @ûe¸ Keò ùK¦â ieKûeÉe _~ðý« Z\ûeL Keû~ûA[ûG û eûRýÉeùe
eûRýÉeúd ic^ßd icòZò-GiþþGfþþiòiò ù~ûR^ûe Z\ûeL I icúlû Keòaû ij ^úZò ^òùŸðgûakú
_âÉêZ Keò[ûG û IRDPKê ijûdZû Keê[òaû EY iµKðòZ GK CyÉeúd ic^ßd icòZò c¤ ùK¦â
Éeùe Gjò ù~ûR^û ijòZ icÉ EY _â\û^e Z\ûeL ij icúlû Keò[ûG û Wò@ûeþþWòG I
eûRýMêWÿòKe eòù_ûUð @û]ûeùe _âZò cûi, 15 \ò^, 6 cûi Gaõ aûhðòK IRDP @]ò^ùe
Pûfò[òaû @MâMZòe Z\ûeL Keû~ûG û IRDP ù~ûR^ûùe ùKøYiò ZîUò ù\Lûù\ùf Gjûe
icû]^û fûMò iµéq eûRý I ùK¦â gûiòZ @*kMêWÿòKe \éÁò @ûKhðY Keû~ûA[ûG û ùZùa
_âZòahð _âKÌ ^òùŸðgKu aûhðòK Kcðgûkû Gaõ eûRý iPòau 15 \ò^ò@û ùa÷VKùe G
aòhdùe @ûùfûP^û ùjûA[ûG û aäK/Wò@ûeWòG Éeùe ùlZâ _eò\gð^ Keò Gaõ KòYû~ûA[òaû
iûcMâúe @^ê¤û^ Keò Z\ûeL Keû~ûG û
1.3 TRYSEM (@ûZà ^ò~êqò _ûAñ MâûcúY ~êaKu _âgòlY)
ù\ge C_ôû\^ gqòùe cjòkû I ~êaKu MêeêZß_ì‰ð ù~ûM\û^ ejòQòö IRDP ùjCQò
GK @ûZà ò~êqò ùK¦âòK ù~ûR^û û G[òùe iû]ûeYZü 13eê 35 ahðe Cbd ~êaK I ~êaZúu
C_ùe ¤û^ ùK¦âúbìZ Keò[ûG Gaõ ùicû^uê \lZû I Cù\ýûMú lcZûe _âgòlY \ò@û~ûA[ûG
GjûKê \éÁòùe eLò IRDP ijòZ TRYSEM Kê 1979 ciòjûùe @ûe¸ Keû~ûA[òfû û
ùZùa cjòkûu ùlZâùe 40 _âZògZ jòZû]òKûeúuê IRDP \ßûeû iûcòf Keû~ûA[òfû û Gjû
@^êba KeûMfû ù~, ~\ò cjòkûcû^uê ùMûÂú bûùa GKûVò Keû~òa ùZùa @ûZà ò~êqò
Cù\ýûM iéÁò Keòaûùe ùicûù^ @]òK _âbûagûkú ùjùa û Gjò @û]ûeùe 1983 ciòjûùe
@ûe¸ Keû~ûA[òfû DWCRA û
ùZùa @ûi«ê TRYSEMe CùŸgý, Gjûe eY^úZò, iûõMVû^òK LiWÿû Gaõ aòbò^Ü aòbûM
ij iµKð C_ùe ^Re _KûAaû û
TRYSEMe cìk Gaõ CùŸgý :
MâûcúY ùaKûe ~êaKuê @ûùc 4 bûMùe aòbq Keòaû û (1) gòlòZ Gaõ Kêgkú, (2) gòlòZ I
@YKêgkú, (3) @gòlòZ Kò«ê Kêgkú Gaõ (4) @gòlòZ Gaõ @YKêgkú û ùZùa PZê[ð aMðe
~êaKcûù^ iµì‰ð bûùa cìk fMê[òaû ùaùk @^ý 3 aMðe ~êaKcû^uê \lZû _â\û^ Kùf
ùicûù^ ùKak ù~ ^òRe @Yê Cù\ýûM @ûe¸ Keò_ûeòa Zûjû ^êjñ ùicûù^ @^ýcû^u fûMò
^ò~êqò iêù~ûM c¤ iéÁò Keò_ûeòùa û @ûC Gjû\ßûeû ù\ge ~êaKKu c¤ùe aé¡ò _ûC[òaû
ùaKûeò iciýûe icû]û^ Keû~ûA_ûeòa û GjûKê \éôÁòùe eLò 1979ùe IRDP e
@õgaòùgh Êeì_ TRYSEM @ûe¸ Keû~ûA[òfû û
Mâûcû*k aòKûg
IWògû eûRý cêq aògßaò\ýûkd 10
Gjò ù~ûR^û @]ú^ùe _âZò aäKùe _âZò ahð 40eê @]òK ~êaK, ~êaZúuê cù^û^úZ
Keû~ûA[ûG û ùicûù^ ù~bkò @ûZà^òbðegúk ùjûA_ûeòùa ùi[òfûMò ùicû^uê \lZû Gaõ
Cù\ýûMú Zûfòc \ò@û~ûA[ûG û @ûZà ^ò~êqò iêù~ûM ù\aû aýZúZ TRYSEM @ûC GK flý
_ìeY Keò[ûG û MâûcúY @*ke ùfûKuê @ûZà^òbðegúk Keòaû \ßûeû Mâûcû*keê ijeKê ùfûKu
_kûd^Kê a¦ Keò \ò@û~òa û iaêVûeê aWÿ K[û ùjfû, iÚû^úd aû MûñMêWÿòKùe C_f² i´kKê
aò^òù~ûM Keò iÚû^úd @ûagýKZû ùc<ûA ùjûA[ûGû Gjû\ßûeû MâûcúY aòKûgKê @ûjêeò ù_âû›ûj^
còkò[ûG û
TRYSEMe cêLý CùŸgý ùjfû \ûeò\âý iúcû ùeLû Zùk [òaû _eòaûee 18eê 35 ahðe
~êaK ~êaZúuê _âgòlY I ùa÷÷hdòK \lZû Zûfòc ù\A ùicû^uê Kéhò, gòÌ, ùiaû Gaõ
aýaiûd ùlZâùe @ûZà^òbðegúk Keòaû û ùZùa G[ò_ûAñ ùKak gûeúeòK \lZû ^êjñ
@ûbòcêLýùe @ûagýK _eòa©ð^, ùfûK iµKðùe @^ýuê ù_âû›ûjòZ Keòaûe \lZû C_ùe c¤
_âgòlY \ò@û~ûC[òfû û TRYSEM Gbkò GK ù~ûR^û ù~Cñ[òùe RùY _ì‰ðKûkú^ @û]ûeùe
^ò~êqò _ûA[ûG û @ûC Gjû\ßûeû ùi ^òR _eòaûeKê _ûk^ ù_ûhY Keòaû fûMò @ûagýK @[ð
@ûd Keò_ûeò[ûG û
1979ùe ù~ùZùaùk TRYSEM @ûe¸ ùjûA[òfû, ùiùZùaùk iûeû ù\gùe 2 jRûe
300 aäKùe Pûfê[òfû IRDP ù~ûR^û û ùZùa MâûcúY ~êaKu iciýûKê Pû_ò \ò@û~ûC[òaû
@ êba Keò iûeû ù\gùe 5000 aäKùe @ûe¸ KeûMfû TRYSEM û G[ò_ûAñ ù~Cñ
aäKùe IRDP ù~ûR^û Pûfê[òfû ùiVûùe IRDPeê @[ð @ûa<^ Keû~ûA[òfû û @Y IRDP
aäKMêWÿòKê ÊZª bûùa [òaû _ûY×òeê @[ð \ò@û~ûC[òfû û 1980 ciòjûùe ù\ge icÉ aäKKê
iµâiûeòZ ùjûA[òfû IRDP ù~ûR^û û ùiùZùaùk TRYSEM _ûfUò[òfû IRDP e ~êaKu
@ûZà^ò~êqò e GK _âcêL @w û 1981-82 @û[ðòK ahðeê TRYSEM _ûAñ ÊZª _ûY×òe aýaiÚû
Keû~ûA[òfû û
TRYSEMe eY^úZò :
Gjò ù~ûR^ûùe PòjÜU ùjûA[òaû ~êaKcû^uê ^ò¡ðòÁ icd ]eò _âgòlY \ò@û~ûA[ûG û ùicû^uê
ùKøYiò _âgòlY iõiÚûùe ^ùPZ Kêgkú KûeòMeu @]ú^ùe _âgòlY \ò@û~ûA[ûG û _ûVýKâcKê
ù\Lò _âgòlYe icd ^ò¡ðûeY Keû~ûA[ûG û iû]ûeYZü Gjû 6 cûieê @]òK ùjûA ^ [ûG û
TRYSEM _âgòlû[ðúuê GK Uêfþþ KòUþ ij ÁûAù_Š \ò@û~ûA[ûG û i`kZû ij _âgòlY iûeòaû
_ùe ùicû^uê IRDP @]ò^ùe @ûd iéÁò Keê[òaû GK i´k iaþþiòWò/EY @ûKûeùe _ûAaûKê
ù~ûMý aòùaPòZ ùjûA[û«ò û _âgòlYe Lyð IRDP @]ú^ùe bò©òbìcò _ûAñ CŸòÁ _ûY×òeê
Keû~ûA[ûG û ùZYê _âùZýK TRYSEM _âgòlû[ðú ùjCQ«ò IRDPe ù~ûMý jòZû]òKûeú û
TRYSEM _âgòlû[ðúu c¤ùe Cù\ýûMú cù^ûbûa iéÁò Keòaû fûMò ÊZª bûùa GK Kû~ðýKâc
Keû~ûA[ûG û
IWògû eûRý cêq aògßaò\ýûkd 11
TRYSEM e cêLý CùŸgý [òfû aòbò^Ü _âKÌ ùlZâùe cRêeúKê iûcòf Keòaû û Gbkò
_âKÌMêWÿòKê cù^û^úZ Keò[û«ò eûRýÉeúd ic^ßd icòZò û G[ò_ûAñ K’Y i©ð ejòQò @ûi«ê
RûYòaû
- IRDP UûùMðU Mî_eê jòZû]òKûeúuê Pd^ Keû~òaû Reêeú
- @ZòKcþþùe 50 _âZògZ ~êaKuê @ûZà^ò~êqò _ûAñ _âgòlY \ò@û~òa û
- icÉ jòZû]òKûeúu _âgòlY Lyð TRYSEM _ûY×òeê aj^ Keû~òa
- \ßòZúd Gaõ @û*kòK ùlZâùe cRêeú _âgòlY \ò@û~òa û
iûõMVû^òK Kû~ðýLiWÿû :
MâûcýÉeúd Kcðú aû VLWu ijûdZûùe UûùMðU Mî_ _ûAñ ù~ûMý aòùaPòZ ~êaKuê Pd^
Keòaû \ûdòZß aòWòIue û aòWòI G[ò_ûAñ ~êaKcû^uVûeê @ûùa\^ @ûjßû^ Keò ZûjûKê ~û*
Keò[û«ò û aòbò^Ü ù~ûR^ûKê \éÁòùe eLò Gaõ RòfäûÉeúd @]òKûeúu ij @ûùfûP^û Keò Ròfäû
Mâûcý C^Üd^ iõiÚû aû Wò@ûeWòG ]¦ûe PòjÜU Keò[ûG û ùijò_eò C_ôû\Ke Kû~ðýKkû_ Gaõ
C_ôû\e aRûe aýaiÚûKê c¤ \éÁòùe eLû~ûA[ûG û ù_gû aû aé©òKê PòjÜU Keòaû _ùe
Wò@ûeWòG _fòùUK^òK, L\ò Gaõ Mâûcý gòÍ, Kéhò aòmû^ ùK¦â, ù^jeê ~êa ùK¦â bkò _âgòlY
iõiÚûe ZûfòKû _âÉêZ Keò[û@û«ò û Gjûaû\ Kêgkú KûeòMeu ijûdZû ^ò@û~ûA_ûùe û ùZùa
_âZò _âgòlK _òQû 3 RYeê @]òK _âgòlû[ðú ejòùa ^ûjó û
[ùe i¸ûaý jòZû]òKûeúu ZûfòKû ùjaû _ùe aòWòIu @¤lZûùe MVòZ GK KcòUò GjûKê
PìWÿû« Keò[û«òû KcòUòùe iµéq @*ke _âgòlY iõiÚû, aýûu K©éð_l, L\ò Gaõ Mâûcý gòÌ
_âgòlY iõiÚû, _*ûdZòeûR iõiÚû Gaõ @ûC KòQò aýqò ù~Cñcû^uê KcòUòùe iûcòf KeòaûKê
Pûjóùa, ùicûù^ i\iý ùjùa û Gjò KcòUò jòZû]òKûeú ZûfòKû PìWû« Keòaû ùaùk ^òcÜfòLòZ
aòhdKê \éÁò ù\ùa
1) iaêVûeê Meòa _eòaûee i\iýuê cù^û^úZ _ûAñ C\ýc Keòùa
2) Z`iòfbêq RûZò, R^RûZò i\iýuê c¤ @Mâû]òKûe \ò@û~òa
3) _âgòlû[ðúu c¤ùe GK ZéZúdûõg cjòkû ùjaû \eKûe
4) RûZúd ù_âøXÿgòlû Kû~ðýKâcùe 12 cûiò@û _ûVýKâc iûeò[òaû aýqòu iµKðùe c¤ Pò«û
Keòaû \eKûe û
_âgòlY _ûAñ ùKøYiò gòlûMZ ù~ûMýZû ^ûjó û ùZùa Wò@ûeWòG \ßûeû c¬êeú_âû¯ _ûVýKâcùe
Kû~ðýMZ Gaõ _eòPûk^ûMZ \lZû ejòaû @ûagýK û
TRYSEM Kû~ðýKûeú Keòaûùe _âcêL bìcòKû ù^A[ûG Wò@ûeWòG û ijKûeú _âKÌ @]òKûeú
(gòÌ) Gaõ iµâiûeY @]òKûeú (gòÌ) ^òR ù\÷^¦ò^ Kû~ðýbûe ij TRYSEM Kû~ðýKûeú
Mâûcû*k aòKûg
IWògû eûRý cêq aògßaò\ýûkd 12
_ûAñ \ûdòZß ù^A[û«ò û eûRýÉeùe eûRýÉeúd ic^ßd icòZò SLCC e GK iaþþ-KcòUò
ùKak TRYSEM _ûAñ Kûc Keò[ûGû IRDP c^òUeòõ ùifþ Ze`eê eûRý cêLý Kû~ðýûkdùe
Wò@ûeWòGe RùY ù_âûùRKÖ WòùeKÖe eýûuÉeúd @]òKûeú Kû~ðý Keòùa û iùaûðyÉeùe
@[ðûZþþ ùK¦âÉeùe IRDP Gaõ G iµKðòZ Kû~ðýKâc _ûAñ [òaû ùK¦âúd KcòUò ^úZò
^òùŸðgûakú ù~ûMûAaû ij c¬êeú _âû¯ Kû~ðýKkû_e Z\ûeL Keòa û Gjò KcòUòe @¤lZû
Keòùa MâûcúY aòKûg aòbûM û
aýûKIßûWð I `eIßûWð fòùuR :
_âgòlY iûeòfû _ùe ~êaK~êaZúuê ùcøkòK ijûdZû Gaõ bò©òbìcò ijûdZû bkò @ûZà^ò~êqò
iêaò]û ù~ûMûA \ò@û~ûA[ûG û GVûùe aýûKþIßûWð I `eIßûWð fòùuRþ MêeêZß_ì‰ð bìcòKû MâjY
Keò[ûG û iû]ûeYZü aýûKþIßûWð fòùuRþþùe A^þþ_êUþ Gaõ _âgòlû[ðúuê bò©òbìcò ijdûZû
ù~ûMûA[ûG û @^ý_lùe `eþIßûWð fòùuRþ _âgòlû[ðúu \ßûeû C_ôû\òZ iûcMâúe _âPûe C_ùe
C\ýc Keû~òa û _âgòlû[ðúu _ûAñ G iaê fòùuRþ ù~ûMûAaû fûMò ic^ßd Keòaû \ûdòZß
Wò@ûeWòGe û ùZYê Gbkò fòùuRþ ù~ûMûC[òaû iõiÚûMêWòK ijòZ iµKðùe ejòaû @ûagýK û
Xû*ûMZ ijûdZû ù~ûMûAaû _ûAñ ieKûeú Cù\ýûMMêWÿòKê aò Pd^ Keòaû \eKûe û Gbkò
iõiÚûe aòKûg _ûAñ IRDP @]ú^ùe [òaû @[ðKê aýaûjûe Keû~ûA_ûùe û ùZùa Ròfäû
icaûd aò_Y^ icòZò aû WòiòGcþþGiþþ c¤ IRDP iûcMâú _ûAñ aRûe aòKâò aýaiÚû ù~ûMûAaû
\eKûe û Gjû aû\ iÚû^úd aRûe Gaõ ^òdªòZ Kéhò aRûe c¤ _âgòlû[ðúu C_ôû\e aòKâò C_ùe
MêeêZß_ì‰ð bìcòKû ^òbûA[û«ò û
TRYSEMe _â\gð^ :
MâûcúY @*kùe ùaKûeò iciýûKê cêKûaòfû \òMùe KòQò i`k ùjûAQò TRYSEM û Gjûe
_âgòlY Kû~ðýKâc Gbkò ù~ G[òùe Cbd ùa÷hdòK \lZû Gaõ _eòPûk^ûMZ Gaõ Cù\ýûMú
\lZû ù~ûMûA[ûG û Gjû c¤ ajê cûZâûùe Kêgkú KûeòMûe Gaõ @^ý _âgòlKuê Zò@ûeò Keò[ûG
û Gjûe ]¦ûcìkK _âgòlY ù~ûMêñ KòQò MâûcúY gòlûùe TRYSEM \ßûeû \ò@û~ûC[òaû _âgòlY
iûcòf Keû~ûA_ûùe û
- iû]ûeYZü Kû~ðýKûeòZûùe icû^Zû ^ [ûG
- ~\òI Kû~ðýKûeòZûùe _âgòlY @ûagýK, Kò«ê Gjû ^êjñ, KòQò ùlZâùe Gjû @ûZà^òbðegúk
ùjaûKê @ûagýKúd \éXÿaògßûi \eKûe ùjûA[ûG û
- _âgòlY ùaùk \ò@û~ûC[òaû _ýûùKRùe C_~êq ùa÷hdòK ^ [ûG
- aòbò^Ü _âgòlY iõiÚû^ \ßûeû _ûVýKâcùe Gaõ _âgòlY aýaiÚûùe @bûa ejòQò û
- @ûe¸eê jòZû]òKûeúu ùUâWÿþþ Pd^, @ûZà^òbðegúk i¸ûa^û Gaõ ùicû^u @û[ðòK lcZû
aòPûe Keû~ûA ^ [ûG û
Mâûcû*k aòKûg
IWògû eûRý cêq aògßaò\ýûkd 13
- K*û cûf ù~ûMûAaû Gaõ cûùKðUòõùe ijûdZû @ûgû^êeì_K ^êùjñ
- TRYSEM _ûAñ _âùZýK Ròfäûùe _âgòlY ùK¦â ^ûjó
- ajê cûcfûùe IRDP _âKÌùe TRYSEM _âgòlû[ðúuê ù~ûMûA \ò@û~ûC[òaû ijûdZû ij
ùicûù^ _ûC[òaû _âgòlYe ùKøYiò iµKð ^ [ûG û
1.4 cjûZàû Mû§ú RûZúd MâûcúY ^ò½òZ Kcð ^ò~êqò @ûA^ (MGNREGA)
RûZúd MâûcúY ^ò½òZ Kcð ^ò~êqò @ûA^ (^òKUùe GjûKê cjûZàû Mû§ú RûZúd MâûcúY
^ò½òZ Kcð ^ò~êqò @ûA^(MGNREGA)ùe ^ûcòZ Keû~ûAQò)e cêLý CùŸgý ùjCQò
Mâûcû*kùe ejê[òaû ùfûKuê cRêeú @û]ûeòZ ùeûRMûe ù~ûMûA ùicûù^ ^òRe Rúa^RúaòKûKê
iêelòZ eLòaû û ùicû^uê Gbkò Kûc \ò@û~òaû \eKûe ~\ßûeû ùicû^u iÚû^úd @*ke
_âûKéZòK iµ\e aòKûg ùjaû ij Gjû ùfûKu aò^òù~ûMùe ù~bkò fûMòa û 2005ùe fûMê
ùjûA[òfû Gjò @ûA^ û ùZùa 2006 ciòjû ù`aédûeú 2 ZûeòLùe 27 eûRýe 200
Ròfäûùe _â[c _~ðýûdùe G ù^A aòm¯ò _âKûg _ûA[òfû û @ûC 2007-08ùe Gjû @ûC
130Uò RòfäûKê iµâiûeòZ Keû~ûA[òaû ùaùk 2008 ciòjû G_âòf 1 ZûeòLùe ù\ge aûKò
Mâûcû*kùe fûMê ùjûA[òfû cjûZàû Mû§ú RûZúd MâûcúY ^ò½òZ Kcð ^ò~êqò @ûA^ û
NREGA e aòùghZß :
NREGAe aòùghZß ùjfû Gjû aòbò^Ü Éeùe Kû~ðý Keò[ûG û ù~ùZùak ùeûRMûee
iêù~ûM iéÁò jêG ^ûjó Kò´û Kcò~ûG ùiùZùaùk NREGA ^ò½òZ ùeûRMûe ùiâûZ ù~ûMûA
GK iûcûRòK iêelû Rûf iéÁò Keò[ûG û @bòaé¡ò _âKâòdûùe c¤ Gjû icû^Zû @ûYò[ûG û Gjû
gâcòKuê ùeûRMûe cûMòaûe @ûA^MZ @]òKûe ù~ûMûA[ûG û ùijò_eò ùfûKuê ^òŸðòÁ icd
c¤ùe ùeûRMûe ù~ûMûAaû fûMò ieKûeu C©e\ûdòZß ^ò¡ðûeòZ Keò[ûG û _âûKéZòK i´k
_eòPûk^ûKê MêeêZß ù\A Gjû Kéhò bò©òK @[ð^úZòe aòKûg fûMò @bòaé¡ò A¬ò^ _ûfUò[ûG û
@ûA^e KòQò cêLý aòùghZß iVòK @û]ûeòZ Xû*û - Mûñùe ejê[òaû _eòaûee adÄ aýqò ù~Cñcûù^ @YKêgkú gûeòeúK gâc KeòaûKê _âÉêZ,
ùicûù^ _¬úKeY _ûAñ iÚû^úd Mâûc_*ûdZùe fòLòZ aû ùcøLòK bûùa @ûùa\^ Keòùa û
- @ûùa\^MêWÿòKe C_~êq ~û* _ùe _*ûdZ _leê _âZò _eòaûe _òQû GK Ra KûWð Rûeò
Keû~òa û Gjò Ra KûWðùe _eòaûee icÉ adÄ i\iýu `ùUû ejòa û @ûC Gjò Raþþ
KûWÿð iµì‰ð cûMYûùe \ò@û~òa û
Mâûcû*k aòKûg
IWògû eûRý cêq aògßaò\ýûkd 14
- ù~Cñ _eòaûe _ûLùe Raþ KûWÿð [òaû ùicûù^ Kûc _ûAñ \ûaò Keò _*ûdZùe fòLòZ
@ûaù\^ Keòùa û G[òùe ùKùZùaùk Gaõ ùKCñ Kûc Keòùa Zûjû CùfäL Keòùa û
icdiúcû c¤ùe Mýûùe<ò :
- @ûùa\^ còkòaû _ùe _*ûdZ GK ZûeòL~êq fòLòZ eiò\ ù\ùa ù~Cñ[òùe 15 \ò^
c¤ùe @ûaù\^Kûeúuê ^ò½òZ ùeûRMûe ù~ûMûAaû ù^A CùfäL Keû~ûA[òa û ~\ò 15
\ò^ c¤ùe ùeûRMûe ù~ûMûA ^ _ûeòùa ùZùa @ûùa\^Kûeúuê ^M\ @ûKûeùe ù\÷^òK
cRêeú \ò@û~òa û ùaKûeò b©û Lyð aj^ Keòaû \ûdòZß iµéq eûRý ieKûeue û
- iû]ûeYZü Mûñe 5 KòùfûcòUe aýûiû¡ð c¤ùe Kûc ù~ûMûA \ò@û~ûA[ûG û ~\ò Gjû
^ùjùf 10 _âZògZ @Zòeòq cRêeú \ò@û~òa û
- ^òcÜZc cRêeú @û]ûeùe Kûc Keê[òaû ùfûKuê cRêeú \ò@û~òa û ùZùa iû¯ûjòK @û]ûeùe
cRêeú _â\û^ Keû~òa û ùKøYiò Kûc _ûAñ @Zò ùagúùe 15 \ò^ c¤ùe cRêeú ù_÷V
Keû~òa û
cjòkû igqúKeY : - ù~Cñcû^uê Kûc \ò@û~òa ùicû^u c¤ùe @Zò Kcùe GK ZéZúdûõg cjòkû ejòùa Kû~ðýùlZâùe aýaiÚû - Kû~ðýùlZâùe ùQûU _òfûu ù\LûgêYû Ne, _òAaû _ûYò Gaõ @ûgâdiÚkúe aýaiÚû ejòaû
@^òaû~ðý
Wòùi<âûfûARþþW ù~ûR^û :
- Mâûcibû \ßûeû _âKÌ ZûfòKû _âÉêZ Keû~òa û @Zò Kcþùe 50 _âZògZ Kûce Kâòdû^ßd^ _ûAñ
_*ûdZKê @ûa<òZ Keû~òa û
- ù~ûR^û _âÉêZ Gaõ Kû~ðýKûeú Keòaû fûMò _*ûdZòeûR iõiÚûMêWÿòK _âcêL bìcòKû MâjY
Keò[û«ò û
gâc~êq Kûc :
Kûc ùaùk cRêeú Gaõ iûcMâúe @^ê_ûZ 60:40 eLû~òa û VòKû\ûe Z[û gâc aòiÚû_^
~ª_ûZòe aýaûje Keû~òaû ^òùh] û iû]ûeY C©e\ûdòZßZû
- Mâûcibû \ßûeû iûcûRòK @WòUþ Keû~òa
- iù´\^gúk \ûdòZß_ì‰ð Kû~ðýû^ßd^ _âKòdû ^ò½òZ Keòaû fûMò @bòù~ûM icû]û^ aýaiÚû c¤
eLû~òa û
Mâûcû*k aòKûg
ÊzZû :
~\ò ùKøYiò aýqò ù~ûR^û iµKðòZ ùKøYiò Z[ý RûYòaûKê Pûjóùa ùZùa ^òŸðòÁ @[ð ù_÷V _ùe
Zûuê ù~ûR^û iµKðòZ icÉ jòiûa Gaõ ùeKWð \ò@û~òa û @^êcZò \ò@û~ûC[òaû Kû~ðý
- Rk iõelY
- ceêWÿò ùeûKòaû fûMò _\ùl_ (G[òùe aélùeû_Y I a^úKeY iûcòf)
- RkùiP^ ùK^ûf
- lê\â RkùiP^, C\ýû^ Gaõ Giiò/GiþþUò/aò_òGfþ/A¦òeû @ûaûi Z[û Rcò iõÄûeùe fûbaû^
ùjûA[òaû jòZû]òKûeúu Rcòe aòKûg Kûc
- _ûeµeòK Rk ùiâûZMêWÿòKe ^aúKeY
- MâûcúY ù~ûMûù~ûM
- @^ý ùKøYiò Kûc ~ûjûKê Kò ùK¦â ieKûe, eûRý ieKûeu ij aòPûeaòcgð Keò aòm¯ò
_âKûg Keò[òùa
- @YKêgkú gâcòKu icMâ cRêeú Lyð
- Kêgkú Gaõ @¡ðKêgkú gâcòKu cRêeú Gaõ iûcMâú Lyðe 75 _âZògZ
- _âgûi^òK aýd ~ûjûKò ùK¦â ieKûeu \ßûeû ^ò¡ðûeòZ Keû~ûA[òa, ù~Cñ[òùe Kû~ðýKâc
@]òKûeú Gaõ Zûu ijù~ûMúu \ecû, b©û Z[û Kû~ðýiÚke iêaò]û Lyð ejò[òa
- RûZúd ^ò½òZ ^ò~êqò _eòh\e Lyð
G _~ðý« còkò[òaû `kû`k : NREGA \êA ahð ]eò Kû~ðýKûeú Keû~òaû _ùe Gjû @ûZàflý, Pûjò\û @û]ûeòZ Kû~ðýKâc
ùaûfò RYû_Wÿò[òfû û Gjû @ûjêeò ÆÁ ùjûA[òfû ù~, ùfûKu ùeûRMûe cûMòaû EZê @û]ûeòZ û
iÚû^úd Kéhò Kûc Gaõ ùeûRMûee @^ý aòKÌKê \éÁòùe eLò ùfûKcûù^ Kûc _ûAñ @ûùa\^
Keò[û«ò û ùZùa ajê ùlZâùe ù\Lû~ûA[òfû ù~ Raþ KûWð eLò[òaû _eòaûe iµì‰ð 100 \ò^e
Kûc _ûAñ @ûùa\^ Keò^ûjû«òû
_*ûdZe _âbûagûkú _eòPûk^û, ù~ûR^ûe MêYa©û, iVòKþ cÁe ùeûfþþ _eòPûk^û,Kû~ðýùe
ÊzZû, KWÿûKWÿò Z\ûeL, icÉ iìP^ûKê ijRùe ùfûKu ^òKUùe _j*ûAaû, ^òdcòZ ùlZâ
_eò\gð^, Kcþ _âûgûi^òK jÉùl_, Kcþ _âûgûiò^K Lyð, ^òdcòZ Zûfòc Gaõ mû^e ù^UIßKð
Mâûcû*k aòKûg
IWògû eûRý cêq aògßaò\ýûkd 16
C_ùe NREGAe i`kZû ^òbðe KeêQò û iaêVûeê MêeêZß_ì‰ð ùjfû NREG ù~ûR^ûe
a©ðcû^e eì_ I aòhd Kû~ðýKûeòZûùe eûRù^÷ZòK I _âgûi^òK jÉùl_ ù\LòaûKê còkê^ûjó û
NREGAùe KY ejòQò ZîUò :
KµùUâûfeþ @WòUþ ùRù^eûfþ (iòGRò)u eòù_ûUð @^êiûùe Gjò ù~ûR^ûùe _¬úKéZ ùjûA[òaû
5 ùKûUò _eòaûe c¤eê cûZâ 3.2 _âZògZ 100 \ò^e ùeûRMûe _ûCQ«ò û ùZYê jûeûjûeò
cûZâ 18 \ò^e ùeûRMûe ù~ûMû~ûAQò û ùZùa Gjò ù~ûR^ûe cêLý ZîUò ùjfû aäKþ Gaõ Mâûc
_*ûdZÉeùe Kcþ iõLýK _âgûi^òK Gaõ ùa÷hdòK cû^a i´ke @bûa û cû^ai´ke
@bûa ù~ûMêñ ù~ûR^û _âÉêZ, ~û*,@^êùcû\^,Z\ûeL ij aäK Gaõ Mâûc_*ûdZÉeùe
ù~ûR^ûe _eòPûk^û Gaõ ùeKWÿð elYûùalY _âbûaòZ ùjûAQò û @^ý GK ZîUò ùjfû
ù~ûR^ûùe @^òdcòZZû, ~ûjûKò ^òdc aòùeû]ùe gâcòKuê Kûc ^ ù\A VòKû\ûeuê Kûc ù\aû
û @]òKûõg eûRýùe ù~ûR^û _eòPûk^û fûMò ùa÷hdòK KcðPûeúuê ^ò~êqò Keû~ûA^ûjó û KòQò
cûcfûùe eûRýMêWÿòK ùK¦âVûeê @[ð _ûA ^ûjû«ò û
_âcêL bìcòKû MâjY Keò[û«ò _*ûdZ :
NREGS ùe [òaû aòùghZß GjûKê ieKûeu @^ý ù~ûR^ûeê @fMû Keò[ûG û _â[ùc GjûKê
iõi\ùe GK @ûA^þþ \ ^ýûi^ûfþþ eêeûfþ GµädùcõUþ MýûùeõUò @ûKÖ NREGA 2005 bûùa
@ûMZ Keû~ûA[òfû û ùZYê GjûKê GK @ûA^e cû^ýZû còkò[òfû û iõi\ aýZúZ @^ý ùKCñVò
Gjò @ûA^Kê bwû~ûA_ûeòa ^ûjó û Gjò @ûA^e cêLý @õg ùjfû Gjû @]ú^ùe ùeûRMûe _ûAñ
@ûùa\^ Keò[òaû ùKøYiò _eòaûee adÄ i\iýuê 100 \ò^e @YKêgkú Pûh Kûc GK
^òŸðòÁ cRêeòùe còkò_ûeòa û ùZùa ù~Cñ _eòaûe ùeûRMûe PûjêñQ«ò ùicû^uê ^òR
Mâûc_*ûdZùe _¬úKéZ ùjaûKê _Wÿòa û Gjû_ùe _*ûdZ _leê Cq _eòaûeKê GK RaKûWð
(ù~Cñ[òùe Kò _eòaûee icÉ i\iýu `ùUû fûMò[òa) \ò@û~òa û @ûC _eòaûee i\iýuê
ùKùZ Kûc \ò@ûMfû Gaõ ùicûù^ ùKùZ cRêeú _ûAùf Zûjû Cq RaKûWðùe CùfäL
Keû~òa û Gjû_ùe RaKûWð]ûeú _eòaûe ùeûRMûe _ûAñ @ûùa\^ Keòaû Reêeú û @ûC
@ûùa\^e 15 \ò^ c¤ùe @ûùa\^Kûeúuê @ZòKcþùe 14 \ò^e ùeûRMûe \ò@û~òaû Reêeú
û GjûKê ùK¦â ieKûe ù_÷V Keòùa û ~\ò ùicû^uê ùeûRMûe \ò@û~ûA_ûeòa ^ûjó ùZùa
_âZò\ò^ eûRý ieKûe ùaKûeò b©û _â\û^ Keòùa û ùZYê _*ûdZ ù\Lòaû \eKûe ù~
ùeûRMûe cûMò[òaû _eòaûeKê ùicûù^ @ZòKcùe @]û Kûc ù\A_ûeêQ«ò û Kò«ê
RkùiP^,_ì©ð,Kéhò I Rwf bkò ieKûeú aòbûM ^êjñ û ùZYê Gjò ù~ûR^û _ûAñ ùK¦â ieKûe
@[ð ù\C[òaû ùaùk eûRý Gaõ _*ûdZMWÿòK GjûKê Kû~ðýKûeú Keò[û«ò û
NREGA @]ò ùe ùjC[òaû Kûce ù~ûR^û Gaõ ^ò¿©ò ù^aûùe _âcêL bìcòKû ù^A[û«ò
_*ûdZMêWÿòK û _âùZýK Ròfäû Rk iõelY, ceêWÿò ùeûKòaû, RkùiP^ Kûc Gaõ _ûeµeòK
Rk ùiâûZe _ê^eê¡ûe, Rcò C^Üd^,a^ýû \ûCeê iêelû Gaõ MâûcúY ù~ûMûù~ûM ùlZâùe
Mâûcû*k aòKûg
IWògû eûRý cêq aògßaò\ýûkd 17
@ûagýK _âKÌe ZûfòKû _âÉêZ Keòùa û ùZùa NREGAe MêeêZß_ì‰ð \òM ùjfû ùeûRMûe
ù~ûMûAaû ij Kéhò i´kKê C_ù~ûM Keò C_ôû\^Kê aé¡ò Keòaûö
1.5 ʉðRd«ú Mâûc ÊùeûRMûe ù~ûR^û (SGSY)
IRDP Gaõ G iµKðòZ @ûC KòQò ù~ûR^ûKê cògûA 1999 ciòjû G_âòf 1 ZûeòLùe
@ûe¸ Keû~ûA[òfû ʉðRd«ú Mâûc ÊùeûRMûe ù~ûR^û û MâûcúY ùfûKu _ûAñ Gjû GKcûZâ
@ûZà^ò~êqò ù~ûR^û û
SGSYùe 6Uò MâûcúY aòKûg Kû~ðýKâcKê ic^ßòZ Keû~ûAQò û ùiMêWÿòK ùjfû, IRDP,
TRYSEM, DWCRA, SITRA (Supply of Improved Toolkits to Rural Artisans),
GKY (Ganga Kalyan Yojana ) Gaõ MWS (Million Well Scheme).
SGSYe cìk flý [òfû ùaKûeòcû^uê aýûu EY I ieKûeú iaþþiòWò Reò@ûùe @ûdiéÁòKûeú
i´k _â\û^ Keò 3 ahðùe @ûZà^òbðegúk Keò \ûeò\âý iúcû ùeLûe C_eKê @ûYòaû û Gjò
ù~ûR^&uc
4 _â[c GKK : ic^ßòZ MâûcúY aòKûg Kû~ðýKâc (IRDP), @ûZà^ò~êqò _ûAñ MâûcúY ~êaKu _âgòlY (TRYSEM), cjûZàû Mû§ú RûZúd MâûcúY ^ò½òZ Kcð^ò~êqò @ûA^ (MGNREGA), A¦òeû @ûaûi ù~ûR^û (IAY), Rúa^RúaòKû còg^, ÊûiÚý còg^, Êdõ ijûdK ùMûÂú @ûù¦ûk^, _â]û^cªú Mâûcý iWÿK ù~ûR^û (PMGSY)
\ßòZúd GKK : RkQûdû _eòPûk^û Kû~ðýKâc Gaõ iÚûdú©ßZû
_ûVýKâc -4
IWògû eûRý cêq aògßaò\ýûkd 2
- , ....,
^òaðûjú, Êûbòcû^,
bìaù^gße
, ,
,
- ,
,
6. , ,
,
^òcªòZ ibý
7. Wü Giþ.Uò. ùejcû^
, ,
: :
Dr. Jayanta Kar Sharma Registrar Odisha State Open University, Sambalpur
© OSOU, 2019. bûeZùe MâûcúY aòKûg is made available under a Creative Commons Attribution ShareAlike4.0http://creativecommons.org/licences/by-sa/4.0 Printed by: Shri Mandir Publication, Sahid Nagar, Bhubaneswar
iõ_û\K :
Wü Giþ.Uò. ùejcû^ gòlY _eûcgð\ûZû I.eû.cê.aò
gâú ù\aaâZ ù_ûX ijiµû\K, IUòbò
Mâûcû*k aòKûg
IWògû eûRý cêq aògßaò\ýûkd 3
_â[c GKK : ic^ßòZ MâûcúY aòKûg Kû~ðýKâc (IRDP), @ûZà^ò~êqò _ûAñ MâûcúY ~êaKu _âgòlY (TRYSEM), cjûZàû Mû§ú RûZúd MâûcúY ^ò½òZ Kcð^ò~êqò @ûA^ (MGNREGA), A¦òeû @ûaûi ù~ûR^û (IAY), Rúa^RúaòKû còg^, ÊûiÚý còg^, Êdõ ijûdK ùMûÂú @ûù¦ûk^, _â]û^cªú Mâûcý iWÿK ù~ûR^û (PMGSY)
_V^e CùŸgý MâûcúY bûeZùe Pûfò[òaû _âùZýK aòKûgcìkK ù~ûR^ûe CùŸgý aêSòaû
aòKûge iìPKûu @^êiûùe Kû~ðýKâce _âKûe ùb\ Keòaû
aòbò^Ü ù~ûR^û Gaõ Kû~ðýKâce Gaõ _eòa©ð^Kê _âcûYòZ Keòaû
Xû*û 1.1 bìcòKû
1.3 @ûZà^ò~êqò _ûAñ MâûcúY ~êaKu _âgòlY (TRYSEM)
1.4 cjûZàû Mû§ú RûZúd MâûcúY ^ò½òZ Kcð^ò~êqò @ûA^ (MGNREGA)
1.5 ʉðRd«ú Mâûc ÊùeûRMûe ù~ûR^û (SGSY)
1.6 A¦òeû @ûaûi ù~ûR^û (IAY)
1.7RûZúd MâûcúY Rúa^RúaòKû còg^ (NRLM)/@ûRúaòKû
1.8 ÊûiÚý còg^-(NRHM)
1.9 Êdõ ijûdK ùMûÂú-(SHGs)
1.10 _â]û^cªú Mâûc iWÿK ù~ûR^û (PMGSY)
1.11 C_iõjûe
1.1 bìcòKû
bûeZ Êû]ú^Zû ùjaûe ~ù[Á _ìaðeê @[ðûZþ 1858ùe aâòUòg ieKûe lcZû @qò@ûe
Keòaû _eVûeê ù\gùe MâûcúY aòKûg Kû~ðýKâc @ûe¸ ùjûAiûeò[òfû û G_eòKò _êeûY ~êMùe
c¤ ùfûKu iûcûRòK-@[ðù^÷ZòK iÚòZòe aòKûgKê MêeêZß \ò@û~ûC[òfû û _êeûZ^ bûeZúd Mâ^Úeê
cû^a iµ\ Gaõ @[ðù^÷ZòK aòKûge iµKð [òaû RYû_ùWÿ û @[ða ùa\, EKþ ùa\ùe [òaû
ù\÷^¦ò^ _âû[ð^ûùe GKûVò aõPòaû, GKûVò Kûc Keòaû, GKûVò mû^ @ûjeY Keòaû , @ûce gòlû
@]òK gqògûkú ùjaû @û\ò aûZðû \ò@û~ûAQò û LâúÁû± PZê[ð gZû±ú _âûe¸ùe ùKøUòfý bûeZùe
cû^a _eòPûk^û ù^A GK _âYûkúMZ aýaiÚû Keò[òùf û ^òR _êÉK @[ðgûÈùe ùKøUòfý
^ò~êqò, ù~ûMýZû, Pd^ _âKâòdû, aòKûg Kû~ðýKûeòZû, _âYûkú Gaõ cìfýûd^ C_ùe aòÉéZ
bûùa a‰ð^û KeòQ«ò û
aâòUòg gûi^ icdùe MâûcúY aòKûg Kû~ðýKâc :
1860eê 1870 ciòjû Gaõ 1890eê 1900 _~ðý« bûeZùe ajê \êbòðl I Lû\ýûbûa
ù\LòaûKê còkê[òfû û Gjò icdùe ieKûeú @]òKûeúcûù^ Lû\ý giýKê òR @qò@ûeKê ù^A
Gjû ù~bkò CPòZ ùfûKu ^òKUKê _j*ò_ûeòa ùi aýaiÚû Keò[òùf û MâûcúY I ù\gúd
ùfûKu _ûAñ Gbkò cû^aòKZû @ûbòcêLýKê bûeZùe MâûcúY aòKûge @ûe¸ ùaûfò
Kêjû~ûA_ûeòa û 1901eê 1905 ciòjû _~ðý« bûeZe bûAiþþeûd [òaû fWð KRð^þ aòjûee
_êiûùe GK MùahYû iõiÚû^ _âZòÂû Keò[òùf û Gjû a©ðcû^ bûeZúd Kéhò MùahY iõiÚû^
bûùa _eòPòZ û @ûC Gjû ^ì@û\òfäúùe ejòQò û ùijò_eò 1906ùe @ûe¸ ùjûA[òfû bûeZúd
Kéhò ùiaû û
1920 ciòjû ùi_ùU´eùe KfòKZûùe ùjûA[òaû KõùMâi @]òùag^ùe aâòUòg ieKûeKê
@ijù~ûM Keòaû fûMò GK _âÉûa MéôjúZ ùjûA[òfû û _âùZýK Nùe jûZ PeLû, jûZ aêYûKê
ù_âû›ûjòZ Keòaû fûMò G[òùe ÆÁ ^òùŸðg [òfû û Gjû Cq aêYûKûeu _ûAñ CŸòÁ [òfû
ù~Cñcûù^ KõPûcûfþ Gaõ @^ý @ûagýK iûcMâú @bûaùe ^òRe ù_gû QûWÿò ù\C[òùf û
Gjû_ùe cjûZàû Mû§ú aòKûg _ûAñ GK aòÉéZ Kû~ðýKâce aòKûg Keò[òùf ù~Cñ[òùe L\ú I
Mûñe KêUúe gòÌ, ùcøkòK I ù_âøX gòlû Gaõ \ûeò\âý @iûc^Zû ^òcðìk, cjòkûu aòKûg Gaõ
RûZúd HKýKê ù_âû›ûj^ \ò@û~òaû iûcòf [òfû û iûeû ù\ge MâûcúY @õPkùe G iaê
Kû~ðýKûeú Keòaû fûMò ùiaûMâûc Gaõ Ißû¡ðû _âcêL ùK¦â _ûfUò[òfû û
1921ùe IßûAGcþþiòGe ùÆ^ieþþ ùjPþ \lòY Uâûbû^ùKûeùe ceûVû Wýûc GKè_òeòùc<
@ûe¸ Keò[òùf û MâûcúY aòKûg, ]ûcðòK, cû^iòK, gûeòeúK, iûcûRòK Gaõ @[ðù^÷ZòK _Qê@û
ùgâYúe ùfûKu Êzk Rúa^ ~û_^ fûMò ùi Gjò Kû~ðýKâce @ûe¸ Keò[òùf û ceûVû Wýûc
MâûcúY _ê^ðMV^ ùK¦â, Êõd ijûdK ^úZòùe Kûc Keò[òfû û @ûC Gjò ^úZò @û]ûeùe
Mâûcû*k aòKûg
IWògû eûRý cêq aògßaò\ýûkd 5
a©ðcû^e Êdõ ijûdK ùMûÂú MV^ ùjûA ]ûe ù\aû _âYûkú @ûe¸ ùjûAQò û ùiùZùak
MêeêMûIñ Ròfäûe ùW_êUò Kcòg^e [òaû G`.Gfþ. aâûdù^þ 1920ùe MûñMêWÿòKe aòKûg _ûAñ GK
@ûù¦ûk^ @ûe¸ Keò[òùf û GjûKê MêeMûIñ ù~ûR^û ùaûfò KêjûMfû û Gjûe CùŸgý [òfû Meòa
I Zûe _eòaûeKê \d^úd iÚòZòeê C¡ûe Keò GK iêiÚ I Êz¦ Rúa^e aýaiÚû Keòaû û
1932ùe aùeû\ûùe GK MâûcúY [A[û^ Kû~ðýKâc @ûe¸ ùjûA[òfû û @[ðù^÷ZòK, ùg÷lòK
Z[û ù^÷ZòK Kû~ðýKâc _ûAñ MâûcúY [A[û^ ùK¦â _âZòÂû Keû~ûA[òfû û 1946ùe 34
`òKâûùe cûWâûie `òKâû aòKûg Kû~ðýKâc @ûe¸ ùjûA[òfû û iÚû^úd ù^Zéaé¦uê ù_âû›ûjòZ Keòaû
Gaõ ùicû^u c¤ùe ÊdõijûdK bûaKê @û_YûAaû fûMò Gjû @ûe¸ ùjûA[òfû û
ù~ûR^û Kûkùe aòKûg Kû~ðýKâc :
Êû]ú^Zû _ùe aòbò^Ü _û*ahðò@û ù~ûR^û Kûkùe \ûeò\âý \ìeúKeY Gaõ ùaKûeò cêLý
C\þùaM ùjûA ejò[òfû û 1952 ciòjû @ùKÖûae 2 ZûeòLùe bûeZe _â[c eûÁâ_Zò WKÖe
eûùR¦â _âiû\u \ßûeû Kcêý^òUò ùWbf_þùc<þ ù_âûMûcþþ-iòWò_ò @ûe¸ Keò[òùf û @ûC Gjû
bûeZúd AZòjûiùe MêeêZß_ì‰ð PòjÜ ùjûA ejò~ûAQò û aòKûgùe ùfûKu bûMò\ûeú Keòaûùe
Gjû _âcêL ù~ûR^û _ûfUò[òfû û Gjò Kû~ðýKâc @ûe¸ ùjaû _ìaðeê ^òùfûùLeò Gaõ
`eò\ûaûù\e aòbò^Ü ù~ûR^û Rûeò ejò[òfû û 1948eê AUûIßû _ûAfUþ ù_âûùRKÖ Pûfò[òfû û
KéhòKê iaêVûeê @]òK MêeêZß \ò@û~ûC[òfû û ù~ûMûù~ûM,ÊûiÚý,_eòck, Méj^òcðûY,^ò~êqò,gògê
KfýûY Gaõ lê\â I c¤c gòÌKê c¤ iûcòf Keû~ûA[òfû û
1.2 ic^ßòZ MâûcúY aòKûg Kû~ðýKâc-@ûA@ûeWò_ò (IRDP)
ù~ûR^ûa¡ aòKûge cêLý CùŸgý ùjCQò \ûeò\âý ^òcðìk û PZê[ð _*aûhðòK
ù~ûR^ûKûkùe Meòa ùfûKu ^òKUùe iò]û _j*ôòaûe eY^úZò I ^úZò @ûe¸ ùjûA[òfû û
Meòa ùfûKu i´k @û]ûeKê C^ÜZ Keòaû Gaõ ùicû^uê C_ôû\^ I @ûd iéÁòKûeú
@[ð^úZòùe iûcòf Keòaû Gjûe cêLý CùŸgý [òfû û GjûKê \éÁòùe eLò ic^ßòZ MâûcúY aòKûg
Kû~ðýKâc (IRDP) @ûe¸ Keû~ûA[òfû û @ûe¸ùe ù\ge 2300 aäKùe @ûe¸ ùjûA[òfû
IRDP û Kò«ê 1980 ciòjû @ùKÖûae 2 ZûeòLùe GjûKê iûeû ù\ge iaê aäKKê iµâiûeòZ
Keû~ûA[òfû û
ù~ûR^û Kû~ðýKûeúZû :
IRDPe cêLý flý [òfû MâûcúY ùfûKu _ûAñ @ûd iéÁòKûeú i´k ù~ûMûAaû I @ûZà^ò~êqò
iù~ûM iéÁò Keòaû û \ûeò\âý iúcûùeLû Zùk [òaû Meòa _eòaûeuê IRDP @]ú^ùe
ijûdZû ù~ûMûA \ò@û~ûA[ûGû ieKûeú iaiòWÿò Gaõ @û[ðòK iõiÚûeê EY @ûKûeùe Gjò
ijûdZû _â\û^ Keû~ûA[ûG û
Mâûcû*k aòKûg
eûRýMêWÿòKê @ûa<òZ ùjC[òaû _ûY×ò _ûAñ cû^\Š :
ù~ûR^û Kcòg^u aò]òa¡ @ûKk^ @û]ûeùe _âùZýK eûRýe \ûeò\âý ÉeKê ù\Lò ùK¦â
ieKûe eûRýMêWÿòKê _ûY×ò @ûa<^ Keò[û«ò û _âZò 5 ahðùe ùjC[òaû RûZúd ^cê^û iùaðlY
iõMV^ Gaõ LûCUò Lyð iùaðlY @û]ûeùe ù~ûR^û Kcòg^ \ûeò\âý iÚòZòe @ûKk^ Keò[û«ò û
aòbò^Ü RòfäûMêWÿòKê \ò@û~ûC[òaû _ûY×ò, iµéq eûRý ieKûeu \ßûeû _âÉêZ GK `cðêfû @û]ûeùe
_ûY×ò a<û~ûA[ûG û _ùe Gjû iµéq eûRýe aòbò^Ü Wò@ûeWòG \ßûeû aòbò^Ü aäKKê ~ûA[ûG û
ùKCñcû^uê Gjò ù~ûR^ûùe iûcòf Keû~ûA[ûG :
Gjò ù~ûR^ûùe lê\â I c¤c Pûhú, Kéhò gâcòK Gaõ Mûñ KûeòMeuê iûcòf Keû~ûA_ûùeû
ù~ûR^û @^êiûùe Gcû^uê UûùMðU Mî_þ ùaûfò Kêjû~ûA[ûG û ù~ûR^ûùe iûcòf Keû~ûC[òaû
Gjò _eòaûe aû aýqòu cêŠ _òQû @ûd \ûeò\âý iúcû ùeLû (~ûjûKò aòbò Ü eûRý _ûAñ
216.65 Uuûeê 327.48 Uuû c¤ùe ejò[ûG)eê @]òK ùjaû K[û ^êùjñ û ùZùa Gjò
\ûeò\âý iúcûùeLû ^ò¡ðûeY Keò[û«ò ù~ûR^û Kcòg^ û iaê eûRýùe \ûeò\âý iúcûùeLûe MY^û
Keû~ûA[ûG û @ûC iõùgû]òZ \ûeò\âý iúcûùeLû aòbò^Ü aò_òGfþ _eòaûeKê aMðúKeY Keòaûùe
aýajéZ ùjûA[ûG û
UûùMðUþ Mî_ bòZùe ÊZª iõelY aýaiÚû c¤ ejòQò û ùiMêWÿòK ùjfû -
- Z`iòfbêq RûZò/R^RûZòu _ûAñ 50 _âZògZ `ûA\û
- cjòkûu _ûAñ 40 _âZògZ Gaõ
- gûeúeòK bò^Ülc aû \òaýûwu _ûAñ 3 _âZògZ
- cjòkû cêLý [òaû _eòaûe, jÉû«e \ßûeû _ûA[òaû Rcò, cêq ùMûZò gâcòK Gaõ lê\â _eòaûee
]ûeûKê MâjY Keò[òaû ùfûKuê _âû]û^ý \ò@û~ûA[ûG û ùZùa Z`iòfbêq RûZò/R^RûZò, cjòkû
Gaõ \òaýûwKê Êû[ð ù~bkò _âbûaòZ ^ ùja ùi[ò_âZò ¤û^ \ò@û~òaû Reêeú û
ùKùZ iaþþiòWò \ò@û~ûA[ûG
KûjûKê ùKùZ iaiòWÿò \ò@û~ûA[ûG
- lê\â Pûhúuê _ûAñ 25 _âZògZ
- c¤c Pûhú, Kéhò gâcòK Gaõ MâûcúY KûeòMeu _ûAñ 33eê 1 _âZògZ Gaõ
- Z`iòfbêq RûZò R^RûZò jòZû]òKûeú Gaõ \òaýûwu _ûAñ 50 _âZògZ aýqòMZ ùlZâùe
iaþþiòWò C_ùe fûMê[òaû ùifòõ
- iû]ûeY @õPk _ûAñ 4 jRûe Uuû
- Wò_òG_ò/WòWò_ò @õPk _ûAñ 5 jRûe Uuû
- Giþþiò/GiþþUò _eòaûe Gaõ \òaýûwu _ûAñ 6 jRûe Uuû
- ùaKûe gòlòZ ~êaKu _ûAñ 7 jRûe 500 Uuû aû _âKÌ Lyðe 50 _âZògZ, ~ûjû Kcþ
ùjûA[òa
IWògû eûRý cêq aògßaò\ýûkd 7
- @Zò Kcþþùe 5 RYuê ù^A Pûfò[òaû Kû~ðýKâc _ûAñ ùifòõ 1.25 fl aû _âKÌ Lyðe 50
_âZògZ, ~ûjû Kcþ ùjûA[òa
Kû~ðýKûeú GùR^èò :
Ròfäû Mâûcý C^Üd^ GùR^èò/Ròfäû _eòh\ Kû~ðýKûeú GùR^èò bûùa Gjò ù~ûR^û Kû~ðýKûeú
Keò[ûG û RòfäûÉeùe [òaû Mb‰òðõ aWò Wò@ûeWòGKê ^òùŸðgûakú Gaõ \òM ù~ûMûA[ûG û G[òùe
iÚû^úd iûõi\, aò]ûdKMY, Ròfäû _eòh\e @¤l, Ròfäû C^Üd^ aòbûMMêWÿòKe cêLý Gaõ
Giþþiò/GiþþUò, cjòkû Gaõ ùÊzûùiaú iõMV^e _âZò ò]ò i\iý [û@û«ò û ZéYcìkÉeùe Gjò
Kû~ðýKâcKê ùMûÂú C^Üd^ @]òKûeú-aòWòI aäKe @^ý KcðPûeúu \ßûeû MâûcýÉeúd KcðKþ©ðûu
iûjû~ýùe Kû~ðýKûeú Keò[û«ò û
Kòbkò @ûùi _ûY×ò : ùK¦â I eûRý 50-50 _âZògZ @ ê_ûZ @û]ûeùe IRDPKê @^ê\û^ ù\A[û«ò û Gjò @^ê\û^
aòbò^Ü Wò@ûeWòG MêWÿòKê \ò@û~ûA[ûG û
aò_òGfþ MY^û Gaõ jòZû]òKûeúu Pd^ :
Meòa _eòaûeKê ijûdZû ù~ûMûA ù\aû fûMò _âZò 5 ahðò@û ù~ûR^ûe @ûe¸eê Mâûcû*k Gaõ
^ò~êqò cªYûkd Ze`eê eûRýMêWÿòK aò_òGf MY^û Keê[òùf û IRDPe @ûe¸eê Mâûcibû
jòZû]òKûeúu PòjÜU I Pd^ _âKâòdûùe iûcòf ùjûA[ûG û iùaðlY ieòaû _ùe GjûKê
Mâûcibûùe ~û* Keû~ûG û @ûC Gjû [ùe @^êùcû\^ fûb Keòaû _ùe GK ZûfòKû _âÉêZ
ùjûA[ûG û @ûC Gjò ZûfòKûKê _*ûdZ icòZò/ aäK @`òi Gaõ Wò@ûeþWòGKê _Vû~ûA[ûG û _âcêL @õPke PòjÜU Gaõ jòZû]òKûeúu fûMò _âKÌe Pd^
jòZû]òKûeúu ù_âûùRKÖ ù_âû`ûAfþ _âÉêZ Keòaû ùaùk jòZû]òKûeúu @ûagýKZû Gaõ G[òùe
iÚû^úd i´ke C_ù~ûMòZûKê iûcòf Keû~ûG û _âKÌ ù_âû`ûAf Keòaû icdùe ù~Cñ ahð _ûAñ
Keû~ûC[òaû ^òùag, aò_òGfþ _eòaûee Kû~ðýKkû_, fòùuRþþ @ûMê@û Gaõ _Qê@û Gaõ bò©òbìcò
ijûdZû aòPûeKê ^ò@û~ûA_ûùe û
ùKâWòUþ UûùMðUþ :
ahð @ûe¸eê RDI _ûAñ iaðbûeZúd ij eûRýÉeùe EYKê ^ò¡ðûeòòZ Keû~ûA[ûG û eòRbð
aýûu @`þ AŠò@û, ^ûaûWð Gaõ @õgMâjYKûeú aýûu ij _eûcgðùe G iaê Keû~ûA[ûGû
iaþþiòWÿò _ûAñ iû]ûeYZü 2:1 @^ê_ûZùe EY @ûiò[ûG û ùZùa EY-iaiòWò ù~bkò 2:1
@^ê_ûZeê aXÿòa ùi[ò_âZò C\ýc ùjûA[ûG û icû«eûk cûMYû EY _ûAñ ùifòõ fòcòUþþ 50
jRûe UuûKê ]û~ðý Keû~ûAQò û
@]òKûe Gaõ @[ð a<^ ù~ûR^û :
Mâûcû*k aòKûg
IWògû eûRý cêq aògßaò\ýûkd 8
jòZû]òKûeúu _ûAñ ù~Cñ iµZò aû iûcMâú KòYû~òa Zûjû @û[ðòK cìfý \éÁòeê Cy cû^e Gaõ
jòZû]òKûeúu i«êÁò @^êiûùe ùjaû \eKûe û
iû]ûeYZü IRDP @]ò^ùe jòZû]òKûeúcû^uê Uuû a\kùe aòbò^Ü iûcMâú \ò@û~ûA[ûGû Kò«ê
ùaùk ùaùk C^ÜZ cû^e iûcMâú aû iµ©ò KòYòaû ùaùk jòZû]òKûeú Gjûe cû^ aû cìfýKê
ù^A i«êÁ ùjûA ^ [ûG û @bòmZûeê RYû_WÿòQò ù~, iµ©ò aû @ûagýK iûcMâú KòYòaû
icdùe jòZû]òKûeúu @^êbaKê MêeêZß \ò@û~ûA[ûG û jòZû]òKûeúuê Uuû a<^ Keòaû \ßûeû
jòZû]òKûeúe cìkPûf Keòaû lcZû aXò[ûG Gaõ Gjû\ßûeû @~[û aòk´Kê GWÿûA \ò@û~ûA_ûeòa
û ùZùa 1991-92 _ùe ^ò¿Zò ^ò@ûMfû ù~, Uuû a<^ ù~ûR^ûùe jòZû]òKûeúKê jó Uuû
\ò@û~òa û Gjû\ßûeû iûcMâú KòYòaû ùaùk jòZû]òKûeúe òKUùe _i¦ Keòaû lcZû ejòa û
@ûe¸ùe Gjû 50 _âZògZ aäKùe Kû~ðýKûeú Keû~ûA[òfû û ùZùa 1996-97 ahð _ùe
GjûKê iûeû ù\ge aäKùe Kû~ðýKûeú KeûMfû û
iaþþiòòWò _â\û^ (_Qê@û-iaþþiòWÿò) :
@ûe¸ùe aýûu EY @[ð _â\û^ Keòaû _ùe iaþiòWÿò @[ð Wò@ûeWòG @ûKûC<eê KUò~ûA
jòZû]òKûeúu @ûKûC<þùe Rcû ùjûA~ûC[òfû û @ûe¸eê iaþþiòWÿò @ûWRÁ Keû~òaûKê `â<þ GŠ
iaþþþiòWò KêjûMfû û ùZùa RYû_Wòfû ù~, iaþþiòWÿò _ûAaû fûMò jòZû]òKûeúcûù^ EYKê Zêe«
_eòùgû] Keòù\CQ«ò û ùZYê Gjû iaþþiòWÿò @[ðe @_aýajûe ùaûfò RYûMfû û jòZû]òKûeú
ù~bkò iÚûdú @ûd iéÁò Keòùa ùi[òfûMò `â<þ GŠ iaþþiòWÿò aýaiÚûKê a¦ Keò \ò@ûMfû û ùgh
KòQò KòÉò _eòùgû] ùaùk iaþþiòWÿò @[ðKê @«bðêq KeûMfûû ùijò icdùe iaþiòWÿò _ûAñ fKþþ-
A^þþ _òeòdWþ Kê jâûi KeûMfû Gaõ iaþþòWÿòKê ùgh KòQò KòÉòùe @ûWRÁ KeûMfû û G[òij fKþþ-
A^þþ-_òeòdW _ìaðeê EY _eòùgû]Kê @^êcZò \ò@ûMfû ^ûjó û iµì‰ð _âKÌ Lyð fûMò EûY
KûMR_ZâKê aýûu eLòfû û @ûC Gjò i©ð eLûMfû ù~, EY @_aýajûe Kùf icÉ iaþiòWÿò
@[ðKê aýûRýû¯ò Keò\ò@û~òa û
KûjóKò EY ù~ûR^û :
1994-95 ciòjûùe _eòaûe EY ù~ûR^û aû ù`còfò ùKâWÿòUþþ _äû^þ -FCP^ûñùe GK ^ì@û
ù~ûR^û @ûe¸ ùjûA[òfû û Gjû Pd^ ùjûA[òaû 317 Ròfäûùe _eòPûk^û KeûMfû û Gjò
ù~ûR^û @]ú^ùe ùMûUòG _eòaûee RùYeê @]òK i\iýuê ijûdZû ù~ûMûA \ò@û~ûA[ûG û
_eòaûe _ûAñ [òaû ÊûbûaòK iaþiòWÿò @[ð iúcòZ @û]ûeùe Gjû Keû~ûC[òfû û Gjò ù~ûR^ûùe
cù^û^úZ ùjûA[òaû _eòaûeKê aýûuMêWòK @]òK @[ð ù\C[òùf û a©ðcû^ G`þþiò_ò @]ò^ùe
iûeû bûeZùe ^òùag 26 jRûe 110 ùKûUò UuûKê @ZòKâc KeòiûeòQò û
Mâûcû*k aòKûg
Z\ûeL I ^úeòlY :
IRDPKê ZkÉeeê @ûe¸ Keò ùK¦â ieKûeÉe _~ðý« Z\ûeL Keû~ûA[ûG û eûRýÉeùe
eûRýÉeúd ic^ßd icòZò-GiþþGfþþiòiò ù~ûR^ûe Z\ûeL I icúlû Keòaû ij ^úZò ^òùŸðgûakú
_âÉêZ Keò[ûG û IRDPKê ijûdZû Keê[òaû EY iµKðòZ GK CyÉeúd ic^ßd icòZò c¤ ùK¦â
Éeùe Gjò ù~ûR^û ijòZ icÉ EY _â\û^e Z\ûeL ij icúlû Keò[ûG û Wò@ûeþþWòG I
eûRýMêWÿòKe eòù_ûUð @û]ûeùe _âZò cûi, 15 \ò^, 6 cûi Gaõ aûhðòK IRDP @]ò^ùe
Pûfò[òaû @MâMZòe Z\ûeL Keû~ûG û IRDP ù~ûR^ûùe ùKøYiò ZîUò ù\Lûù\ùf Gjûe
icû]^û fûMò iµéq eûRý I ùK¦â gûiòZ @*kMêWÿòKe \éÁò @ûKhðY Keû~ûA[ûG û ùZùa
_âZòahð _âKÌ ^òùŸðgKu aûhðòK Kcðgûkû Gaõ eûRý iPòau 15 \ò^ò@û ùa÷VKùe G
aòhdùe @ûùfûP^û ùjûA[ûG û aäK/Wò@ûeWòG Éeùe ùlZâ _eò\gð^ Keò Gaõ KòYû~ûA[òaû
iûcMâúe @^ê¤û^ Keò Z\ûeL Keû~ûG û
1.3 TRYSEM (@ûZà ^ò~êqò _ûAñ MâûcúY ~êaKu _âgòlY)
ù\ge C_ôû\^ gqòùe cjòkû I ~êaKu MêeêZß_ì‰ð ù~ûM\û^ ejòQòö IRDP ùjCQò
GK @ûZà ò~êqò ùK¦âòK ù~ûR^û û G[òùe iû]ûeYZü 13eê 35 ahðe Cbd ~êaK I ~êaZúu
C_ùe ¤û^ ùK¦âúbìZ Keò[ûG Gaõ ùicû^uê \lZû I Cù\ýûMú lcZûe _âgòlY \ò@û~ûA[ûG
GjûKê \éÁòùe eLò IRDP ijòZ TRYSEM Kê 1979 ciòjûùe @ûe¸ Keû~ûA[òfû û
ùZùa cjòkûu ùlZâùe 40 _âZògZ jòZû]òKûeúuê IRDP \ßûeû iûcòf Keû~ûA[òfû û Gjû
@^êba KeûMfû ù~, ~\ò cjòkûcû^uê ùMûÂú bûùa GKûVò Keû~òa ùZùa @ûZà ò~êqò
Cù\ýûM iéÁò Keòaûùe ùicûù^ @]òK _âbûagûkú ùjùa û Gjò @û]ûeùe 1983 ciòjûùe
@ûe¸ Keû~ûA[òfû DWCRA û
ùZùa @ûi«ê TRYSEMe CùŸgý, Gjûe eY^úZò, iûõMVû^òK LiWÿû Gaõ aòbò^Ü aòbûM
ij iµKð C_ùe ^Re _KûAaû û
TRYSEMe cìk Gaõ CùŸgý :
MâûcúY ùaKûe ~êaKuê @ûùc 4 bûMùe aòbq Keòaû û (1) gòlòZ Gaõ Kêgkú, (2) gòlòZ I
@YKêgkú, (3) @gòlòZ Kò«ê Kêgkú Gaõ (4) @gòlòZ Gaõ @YKêgkú û ùZùa PZê[ð aMðe
~êaKcûù^ iµì‰ð bûùa cìk fMê[òaû ùaùk @^ý 3 aMðe ~êaKcû^uê \lZû _â\û^ Kùf
ùicûù^ ùKak ù~ ^òRe @Yê Cù\ýûM @ûe¸ Keò_ûeòa Zûjû ^êjñ ùicûù^ @^ýcû^u fûMò
^ò~êqò iêù~ûM c¤ iéÁò Keò_ûeòùa û @ûC Gjû\ßûeû ù\ge ~êaKKu c¤ùe aé¡ò _ûC[òaû
ùaKûeò iciýûe icû]û^ Keû~ûA_ûeòa û GjûKê \éôÁòùe eLò 1979ùe IRDP e
@õgaòùgh Êeì_ TRYSEM @ûe¸ Keû~ûA[òfû û
Mâûcû*k aòKûg
IWògû eûRý cêq aògßaò\ýûkd 10
Gjò ù~ûR^û @]ú^ùe _âZò aäKùe _âZò ahð 40eê @]òK ~êaK, ~êaZúuê cù^û^úZ
Keû~ûA[ûG û ùicûù^ ù~bkò @ûZà^òbðegúk ùjûA_ûeòùa ùi[òfûMò ùicû^uê \lZû Gaõ
Cù\ýûMú Zûfòc \ò@û~ûA[ûG û @ûZà ^ò~êqò iêù~ûM ù\aû aýZúZ TRYSEM @ûC GK flý
_ìeY Keò[ûG û MâûcúY @*ke ùfûKuê @ûZà^òbðegúk Keòaû \ßûeû Mâûcû*keê ijeKê ùfûKu
_kûd^Kê a¦ Keò \ò@û~òa û iaêVûeê aWÿ K[û ùjfû, iÚû^úd aû MûñMêWÿòKùe C_f² i´kKê
aò^òù~ûM Keò iÚû^úd @ûagýKZû ùc<ûA ùjûA[ûGû Gjû\ßûeû MâûcúY aòKûgKê @ûjêeò ù_âû›ûj^
còkò[ûG û
TRYSEMe cêLý CùŸgý ùjfû \ûeò\âý iúcû ùeLû Zùk [òaû _eòaûee 18eê 35 ahðe
~êaK ~êaZúuê _âgòlY I ùa÷÷hdòK \lZû Zûfòc ù\A ùicû^uê Kéhò, gòÌ, ùiaû Gaõ
aýaiûd ùlZâùe @ûZà^òbðegúk Keòaû û ùZùa G[ò_ûAñ ùKak gûeúeòK \lZû ^êjñ
@ûbòcêLýùe @ûagýK _eòa©ð^, ùfûK iµKðùe @^ýuê ù_âû›ûjòZ Keòaûe \lZû C_ùe c¤
_âgòlY \ò@û~ûC[òfû û TRYSEM Gbkò GK ù~ûR^û ù~Cñ[òùe RùY _ì‰ðKûkú^ @û]ûeùe
^ò~êqò _ûA[ûG û @ûC Gjû\ßûeû ùi ^òR _eòaûeKê _ûk^ ù_ûhY Keòaû fûMò @ûagýK @[ð
@ûd Keò_ûeò[ûG û
1979ùe ù~ùZùaùk TRYSEM @ûe¸ ùjûA[òfû, ùiùZùaùk iûeû ù\gùe 2 jRûe
300 aäKùe Pûfê[òfû IRDP ù~ûR^û û ùZùa MâûcúY ~êaKu iciýûKê Pû_ò \ò@û~ûC[òaû
@ êba Keò iûeû ù\gùe 5000 aäKùe @ûe¸ KeûMfû TRYSEM û G[ò_ûAñ ù~Cñ
aäKùe IRDP ù~ûR^û Pûfê[òfû ùiVûùe IRDPeê @[ð @ûa<^ Keû~ûA[òfû û @Y IRDP
aäKMêWÿòKê ÊZª bûùa [òaû _ûY×òeê @[ð \ò@û~ûC[òfû û 1980 ciòjûùe ù\ge icÉ aäKKê
iµâiûeòZ ùjûA[òfû IRDP ù~ûR^û û ùiùZùaùk TRYSEM _ûfUò[òfû IRDP e ~êaKu
@ûZà^ò~êqò e GK _âcêL @w û 1981-82 @û[ðòK ahðeê TRYSEM _ûAñ ÊZª _ûY×òe aýaiÚû
Keû~ûA[òfû û
TRYSEMe eY^úZò :
Gjò ù~ûR^ûùe PòjÜU ùjûA[òaû ~êaKcû^uê ^ò¡ðòÁ icd ]eò _âgòlY \ò@û~ûA[ûG û ùicû^uê
ùKøYiò _âgòlY iõiÚûùe ^ùPZ Kêgkú KûeòMeu @]ú^ùe _âgòlY \ò@û~ûA[ûG û _ûVýKâcKê
ù\Lò _âgòlYe icd ^ò¡ðûeY Keû~ûA[ûG û iû]ûeYZü Gjû 6 cûieê @]òK ùjûA ^ [ûG û
TRYSEM _âgòlû[ðúuê GK Uêfþþ KòUþ ij ÁûAù_Š \ò@û~ûA[ûG û i`kZû ij _âgòlY iûeòaû
_ùe ùicû^uê IRDP @]ò^ùe @ûd iéÁò Keê[òaû GK i´k iaþþiòWò/EY @ûKûeùe _ûAaûKê
ù~ûMý aòùaPòZ ùjûA[û«ò û _âgòlYe Lyð IRDP @]ú^ùe bò©òbìcò _ûAñ CŸòÁ _ûY×òeê
Keû~ûA[ûG û ùZYê _âùZýK TRYSEM _âgòlû[ðú ùjCQ«ò IRDPe ù~ûMý jòZû]òKûeú û
TRYSEM _âgòlû[ðúu c¤ùe Cù\ýûMú cù^ûbûa iéÁò Keòaû fûMò ÊZª bûùa GK Kû~ðýKâc
Keû~ûA[ûG û
IWògû eûRý cêq aògßaò\ýûkd 11
TRYSEM e cêLý CùŸgý [òfû aòbò^Ü _âKÌ ùlZâùe cRêeúKê iûcòf Keòaû û Gbkò
_âKÌMêWÿòKê cù^û^úZ Keò[û«ò eûRýÉeúd ic^ßd icòZò û G[ò_ûAñ K’Y i©ð ejòQò @ûi«ê
RûYòaû
- IRDP UûùMðU Mî_eê jòZû]òKûeúuê Pd^ Keû~òaû Reêeú
- @ZòKcþþùe 50 _âZògZ ~êaKuê @ûZà^ò~êqò _ûAñ _âgòlY \ò@û~òa û
- icÉ jòZû]òKûeúu _âgòlY Lyð TRYSEM _ûY×òeê aj^ Keû~òa
- \ßòZúd Gaõ @û*kòK ùlZâùe cRêeú _âgòlY \ò@û~òa û
iûõMVû^òK Kû~ðýLiWÿû :
MâûcýÉeúd Kcðú aû VLWu ijûdZûùe UûùMðU Mî_ _ûAñ ù~ûMý aòùaPòZ ~êaKuê Pd^
Keòaû \ûdòZß aòWòIue û aòWòI G[ò_ûAñ ~êaKcû^uVûeê @ûùa\^ @ûjßû^ Keò ZûjûKê ~û*
Keò[û«ò û aòbò^Ü ù~ûR^ûKê \éÁòùe eLò Gaõ RòfäûÉeúd @]òKûeúu ij @ûùfûP^û Keò Ròfäû
Mâûcý C^Üd^ iõiÚû aû Wò@ûeWòG ]¦ûe PòjÜU Keò[ûG û ùijò_eò C_ôû\Ke Kû~ðýKkû_ Gaõ
C_ôû\e aRûe aýaiÚûKê c¤ \éÁòùe eLû~ûA[ûG û ù_gû aû aé©òKê PòjÜU Keòaû _ùe
Wò@ûeWòG _fòùUK^òK, L\ò Gaõ Mâûcý gòÍ, Kéhò aòmû^ ùK¦â, ù^jeê ~êa ùK¦â bkò _âgòlY
iõiÚûe ZûfòKû _âÉêZ Keò[û@û«ò û Gjûaû\ Kêgkú KûeòMeu ijûdZû ^ò@û~ûA_ûùe û ùZùa
_âZò _âgòlK _òQû 3 RYeê @]òK _âgòlû[ðú ejòùa ^ûjó û
[ùe i¸ûaý jòZû]òKûeúu ZûfòKû ùjaû _ùe aòWòIu @¤lZûùe MVòZ GK KcòUò GjûKê
PìWÿû« Keò[û«òû KcòUòùe iµéq @*ke _âgòlY iõiÚû, aýûu K©éð_l, L\ò Gaõ Mâûcý gòÌ
_âgòlY iõiÚû, _*ûdZòeûR iõiÚû Gaõ @ûC KòQò aýqò ù~Cñcû^uê KcòUòùe iûcòf KeòaûKê
Pûjóùa, ùicûù^ i\iý ùjùa û Gjò KcòUò jòZû]òKûeú ZûfòKû PìWû« Keòaû ùaùk ^òcÜfòLòZ
aòhdKê \éÁò ù\ùa
1) iaêVûeê Meòa _eòaûee i\iýuê cù^û^úZ _ûAñ C\ýc Keòùa
2) Z`iòfbêq RûZò, R^RûZò i\iýuê c¤ @Mâû]òKûe \ò@û~òa
3) _âgòlû[ðúu c¤ùe GK ZéZúdûõg cjòkû ùjaû \eKûe
4) RûZúd ù_âøXÿgòlû Kû~ðýKâcùe 12 cûiò@û _ûVýKâc iûeò[òaû aýqòu iµKðùe c¤ Pò«û
Keòaû \eKûe û
_âgòlY _ûAñ ùKøYiò gòlûMZ ù~ûMýZû ^ûjó û ùZùa Wò@ûeWòG \ßûeû c¬êeú_âû¯ _ûVýKâcùe
Kû~ðýMZ Gaõ _eòPûk^ûMZ \lZû ejòaû @ûagýK û
TRYSEM Kû~ðýKûeú Keòaûùe _âcêL bìcòKû ù^A[ûG Wò@ûeWòG û ijKûeú _âKÌ @]òKûeú
(gòÌ) Gaõ iµâiûeY @]òKûeú (gòÌ) ^òR ù\÷^¦ò^ Kû~ðýbûe ij TRYSEM Kû~ðýKûeú
Mâûcû*k aòKûg
IWògû eûRý cêq aògßaò\ýûkd 12
_ûAñ \ûdòZß ù^A[û«ò û eûRýÉeùe eûRýÉeúd ic^ßd icòZò SLCC e GK iaþþ-KcòUò
ùKak TRYSEM _ûAñ Kûc Keò[ûGû IRDP c^òUeòõ ùifþ Ze`eê eûRý cêLý Kû~ðýûkdùe
Wò@ûeWòGe RùY ù_âûùRKÖ WòùeKÖe eýûuÉeúd @]òKûeú Kû~ðý Keòùa û iùaûðyÉeùe
@[ðûZþþ ùK¦âÉeùe IRDP Gaõ G iµKðòZ Kû~ðýKâc _ûAñ [òaû ùK¦âúd KcòUò ^úZò
^òùŸðgûakú ù~ûMûAaû ij c¬êeú _âû¯ Kû~ðýKkû_e Z\ûeL Keòa û Gjò KcòUòe @¤lZû
Keòùa MâûcúY aòKûg aòbûM û
aýûKIßûWð I `eIßûWð fòùuR :
_âgòlY iûeòfû _ùe ~êaK~êaZúuê ùcøkòK ijûdZû Gaõ bò©òbìcò ijûdZû bkò @ûZà^ò~êqò
iêaò]û ù~ûMûA \ò@û~ûA[ûG û GVûùe aýûKþIßûWð I `eIßûWð fòùuRþ MêeêZß_ì‰ð bìcòKû MâjY
Keò[ûG û iû]ûeYZü aýûKþIßûWð fòùuRþþùe A^þþ_êUþ Gaõ _âgòlû[ðúuê bò©òbìcò ijdûZû
ù~ûMûA[ûG û @^ý_lùe `eþIßûWð fòùuRþ _âgòlû[ðúu \ßûeû C_ôû\òZ iûcMâúe _âPûe C_ùe
C\ýc Keû~òa û _âgòlû[ðúu _ûAñ G iaê fòùuRþ ù~ûMûAaû fûMò ic^ßd Keòaû \ûdòZß
Wò@ûeWòGe û ùZYê Gbkò fòùuRþ ù~ûMûC[òaû iõiÚûMêWòK ijòZ iµKðùe ejòaû @ûagýK û
Xû*ûMZ ijûdZû ù~ûMûAaû _ûAñ ieKûeú Cù\ýûMMêWÿòKê aò Pd^ Keòaû \eKûe û Gbkò
iõiÚûe aòKûg _ûAñ IRDP @]ú^ùe [òaû @[ðKê aýaûjûe Keû~ûA_ûùe û ùZùa Ròfäû
icaûd aò_Y^ icòZò aû WòiòGcþþGiþþ c¤ IRDP iûcMâú _ûAñ aRûe aòKâò aýaiÚû ù~ûMûAaû
\eKûe û Gjû aû\ iÚû^úd aRûe Gaõ ^òdªòZ Kéhò aRûe c¤ _âgòlû[ðúu C_ôû\e aòKâò C_ùe
MêeêZß_ì‰ð bìcòKû ^òbûA[û«ò û
TRYSEMe _â\gð^ :
MâûcúY @*kùe ùaKûeò iciýûKê cêKûaòfû \òMùe KòQò i`k ùjûAQò TRYSEM û Gjûe
_âgòlY Kû~ðýKâc Gbkò ù~ G[òùe Cbd ùa÷hdòK \lZû Gaõ _eòPûk^ûMZ Gaõ Cù\ýûMú
\lZû ù~ûMûA[ûG û Gjû c¤ ajê cûZâûùe Kêgkú KûeòMûe Gaõ @^ý _âgòlKuê Zò@ûeò Keò[ûG
û Gjûe ]¦ûcìkK _âgòlY ù~ûMêñ KòQò MâûcúY gòlûùe TRYSEM \ßûeû \ò@û~ûC[òaû _âgòlY
iûcòf Keû~ûA_ûùe û
- iû]ûeYZü Kû~ðýKûeòZûùe icû^Zû ^ [ûG
- ~\òI Kû~ðýKûeòZûùe _âgòlY @ûagýK, Kò«ê Gjû ^êjñ, KòQò ùlZâùe Gjû @ûZà^òbðegúk
ùjaûKê @ûagýKúd \éXÿaògßûi \eKûe ùjûA[ûG û
- _âgòlY ùaùk \ò@û~ûC[òaû _ýûùKRùe C_~êq ùa÷hdòK ^ [ûG
- aòbò^Ü _âgòlY iõiÚû^ \ßûeû _ûVýKâcùe Gaõ _âgòlY aýaiÚûùe @bûa ejòQò û
- @ûe¸eê jòZû]òKûeúu ùUâWÿþþ Pd^, @ûZà^òbðegúk i¸ûa^û Gaõ ùicû^u @û[ðòK lcZû
aòPûe Keû~ûA ^ [ûG û
Mâûcû*k aòKûg
IWògû eûRý cêq aògßaò\ýûkd 13
- K*û cûf ù~ûMûAaû Gaõ cûùKðUòõùe ijûdZû @ûgû^êeì_K ^êùjñ
- TRYSEM _ûAñ _âùZýK Ròfäûùe _âgòlY ùK¦â ^ûjó
- ajê cûcfûùe IRDP _âKÌùe TRYSEM _âgòlû[ðúuê ù~ûMûA \ò@û~ûC[òaû ijûdZû ij
ùicûù^ _ûC[òaû _âgòlYe ùKøYiò iµKð ^ [ûG û
1.4 cjûZàû Mû§ú RûZúd MâûcúY ^ò½òZ Kcð ^ò~êqò @ûA^ (MGNREGA)
RûZúd MâûcúY ^ò½òZ Kcð ^ò~êqò @ûA^ (^òKUùe GjûKê cjûZàû Mû§ú RûZúd MâûcúY
^ò½òZ Kcð ^ò~êqò @ûA^(MGNREGA)ùe ^ûcòZ Keû~ûAQò)e cêLý CùŸgý ùjCQò
Mâûcû*kùe ejê[òaû ùfûKuê cRêeú @û]ûeòZ ùeûRMûe ù~ûMûA ùicûù^ ^òRe Rúa^RúaòKûKê
iêelòZ eLòaû û ùicû^uê Gbkò Kûc \ò@û~òaû \eKûe ~\ßûeû ùicû^u iÚû^úd @*ke
_âûKéZòK iµ\e aòKûg ùjaû ij Gjû ùfûKu aò^òù~ûMùe ù~bkò fûMòa û 2005ùe fûMê
ùjûA[òfû Gjò @ûA^ û ùZùa 2006 ciòjû ù`aédûeú 2 ZûeòLùe 27 eûRýe 200
Ròfäûùe _â[c _~ðýûdùe G ù^A aòm¯ò _âKûg _ûA[òfû û @ûC 2007-08ùe Gjû @ûC
130Uò RòfäûKê iµâiûeòZ Keû~ûA[òaû ùaùk 2008 ciòjû G_âòf 1 ZûeòLùe ù\ge aûKò
Mâûcû*kùe fûMê ùjûA[òfû cjûZàû Mû§ú RûZúd MâûcúY ^ò½òZ Kcð ^ò~êqò @ûA^ û
NREGA e aòùghZß :
NREGAe aòùghZß ùjfû Gjû aòbò^Ü Éeùe Kû~ðý Keò[ûG û ù~ùZùak ùeûRMûee
iêù~ûM iéÁò jêG ^ûjó Kò´û Kcò~ûG ùiùZùaùk NREGA ^ò½òZ ùeûRMûe ùiâûZ ù~ûMûA
GK iûcûRòK iêelû Rûf iéÁò Keò[ûG û @bòaé¡ò _âKâòdûùe c¤ Gjû icû^Zû @ûYò[ûG û Gjû
gâcòKuê ùeûRMûe cûMòaûe @ûA^MZ @]òKûe ù~ûMûA[ûG û ùijò_eò ùfûKuê ^òŸðòÁ icd
c¤ùe ùeûRMûe ù~ûMûAaû fûMò ieKûeu C©e\ûdòZß ^ò¡ðûeòZ Keò[ûG û _âûKéZòK i´k
_eòPûk^ûKê MêeêZß ù\A Gjû Kéhò bò©òK @[ð^úZòe aòKûg fûMò @bòaé¡ò A¬ò^ _ûfUò[ûG û
@ûA^e KòQò cêLý aòùghZß iVòK @û]ûeòZ Xû*û - Mûñùe ejê[òaû _eòaûee adÄ aýqò ù~Cñcûù^ @YKêgkú gûeòeúK gâc KeòaûKê _âÉêZ,
ùicûù^ _¬úKeY _ûAñ iÚû^úd Mâûc_*ûdZùe fòLòZ aû ùcøLòK bûùa @ûùa\^ Keòùa û
- @ûùa\^MêWÿòKe C_~êq ~û* _ùe _*ûdZ _leê _âZò _eòaûe _òQû GK Ra KûWð Rûeò
Keû~òa û Gjò Ra KûWðùe _eòaûee icÉ adÄ i\iýu `ùUû ejòa û @ûC Gjò Raþþ
KûWÿð iµì‰ð cûMYûùe \ò@û~òa û
Mâûcû*k aòKûg
IWògû eûRý cêq aògßaò\ýûkd 14
- ù~Cñ _eòaûe _ûLùe Raþ KûWÿð [òaû ùicûù^ Kûc _ûAñ \ûaò Keò _*ûdZùe fòLòZ
@ûaù\^ Keòùa û G[òùe ùKùZùaùk Gaõ ùKCñ Kûc Keòùa Zûjû CùfäL Keòùa û
icdiúcû c¤ùe Mýûùe<ò :
- @ûùa\^ còkòaû _ùe _*ûdZ GK ZûeòL~êq fòLòZ eiò\ ù\ùa ù~Cñ[òùe 15 \ò^
c¤ùe @ûaù\^Kûeúuê ^ò½òZ ùeûRMûe ù~ûMûAaû ù^A CùfäL Keû~ûA[òa û ~\ò 15
\ò^ c¤ùe ùeûRMûe ù~ûMûA ^ _ûeòùa ùZùa @ûùa\^Kûeúuê ^M\ @ûKûeùe ù\÷^òK
cRêeú \ò@û~òa û ùaKûeò b©û Lyð aj^ Keòaû \ûdòZß iµéq eûRý ieKûeue û
- iû]ûeYZü Mûñe 5 KòùfûcòUe aýûiû¡ð c¤ùe Kûc ù~ûMûA \ò@û~ûA[ûG û ~\ò Gjû
^ùjùf 10 _âZògZ @Zòeòq cRêeú \ò@û~òa û
- ^òcÜZc cRêeú @û]ûeùe Kûc Keê[òaû ùfûKuê cRêeú \ò@û~òa û ùZùa iû¯ûjòK @û]ûeùe
cRêeú _â\û^ Keû~òa û ùKøYiò Kûc _ûAñ @Zò ùagúùe 15 \ò^ c¤ùe cRêeú ù_÷V
Keû~òa û
cjòkû igqúKeY : - ù~Cñcû^uê Kûc \ò@û~òa ùicû^u c¤ùe @Zò Kcùe GK ZéZúdûõg cjòkû ejòùa Kû~ðýùlZâùe aýaiÚû - Kû~ðýùlZâùe ùQûU _òfûu ù\LûgêYû Ne, _òAaû _ûYò Gaõ @ûgâdiÚkúe aýaiÚû ejòaû
@^òaû~ðý
Wòùi<âûfûARþþW ù~ûR^û :
- Mâûcibû \ßûeû _âKÌ ZûfòKû _âÉêZ Keû~òa û @Zò Kcþùe 50 _âZògZ Kûce Kâòdû^ßd^ _ûAñ
_*ûdZKê @ûa<òZ Keû~òa û
- ù~ûR^û _âÉêZ Gaõ Kû~ðýKûeú Keòaû fûMò _*ûdZòeûR iõiÚûMêWÿòK _âcêL bìcòKû MâjY
Keò[û«ò û
gâc~êq Kûc :
Kûc ùaùk cRêeú Gaõ iûcMâúe @^ê_ûZ 60:40 eLû~òa û VòKû\ûe Z[û gâc aòiÚû_^
~ª_ûZòe aýaûje Keû~òaû ^òùh] û iû]ûeY C©e\ûdòZßZû
- Mâûcibû \ßûeû iûcûRòK @WòUþ Keû~òa
- iù´\^gúk \ûdòZß_ì‰ð Kû~ðýû^ßd^ _âKòdû ^ò½òZ Keòaû fûMò @bòù~ûM icû]û^ aýaiÚû c¤
eLû~òa û
Mâûcû*k aòKûg
ÊzZû :
~\ò ùKøYiò aýqò ù~ûR^û iµKðòZ ùKøYiò Z[ý RûYòaûKê Pûjóùa ùZùa ^òŸðòÁ @[ð ù_÷V _ùe
Zûuê ù~ûR^û iµKðòZ icÉ jòiûa Gaõ ùeKWð \ò@û~òa û @^êcZò \ò@û~ûC[òaû Kû~ðý
- Rk iõelY
- ceêWÿò ùeûKòaû fûMò _\ùl_ (G[òùe aélùeû_Y I a^úKeY iûcòf)
- RkùiP^ ùK^ûf
- lê\â RkùiP^, C\ýû^ Gaõ Giiò/GiþþUò/aò_òGfþ/A¦òeû @ûaûi Z[û Rcò iõÄûeùe fûbaû^
ùjûA[òaû jòZû]òKûeúu Rcòe aòKûg Kûc
- _ûeµeòK Rk ùiâûZMêWÿòKe ^aúKeY
- MâûcúY ù~ûMûù~ûM
- @^ý ùKøYiò Kûc ~ûjûKê Kò ùK¦â ieKûe, eûRý ieKûeu ij aòPûeaòcgð Keò aòm¯ò
_âKûg Keò[òùa
- @YKêgkú gâcòKu icMâ cRêeú Lyð
- Kêgkú Gaõ @¡ðKêgkú gâcòKu cRêeú Gaõ iûcMâú Lyðe 75 _âZògZ
- _âgûi^òK aýd ~ûjûKò ùK¦â ieKûeu \ßûeû ^ò¡ðûeòZ Keû~ûA[òa, ù~Cñ[òùe Kû~ðýKâc
@]òKûeú Gaõ Zûu ijù~ûMúu \ecû, b©û Z[û Kû~ðýiÚke iêaò]û Lyð ejò[òa
- RûZúd ^ò½òZ ^ò~êqò _eòh\e Lyð
G _~ðý« còkò[òaû `kû`k : NREGA \êA ahð ]eò Kû~ðýKûeú Keû~òaû _ùe Gjû @ûZàflý, Pûjò\û @û]ûeòZ Kû~ðýKâc
ùaûfò RYû_Wÿò[òfû û Gjû @ûjêeò ÆÁ ùjûA[òfû ù~, ùfûKu ùeûRMûe cûMòaû EZê @û]ûeòZ û
iÚû^úd Kéhò Kûc Gaõ ùeûRMûee @^ý aòKÌKê \éÁòùe eLò ùfûKcûù^ Kûc _ûAñ @ûùa\^
Keò[û«ò û ùZùa ajê ùlZâùe ù\Lû~ûA[òfû ù~ Raþ KûWð eLò[òaû _eòaûe iµì‰ð 100 \ò^e
Kûc _ûAñ @ûùa\^ Keò^ûjû«òû
_*ûdZe _âbûagûkú _eòPûk^û, ù~ûR^ûe MêYa©û, iVòKþ cÁe ùeûfþþ _eòPûk^û,Kû~ðýùe
ÊzZû, KWÿûKWÿò Z\ûeL, icÉ iìP^ûKê ijRùe ùfûKu ^òKUùe _j*ûAaû, ^òdcòZ ùlZâ
_eò\gð^, Kcþ _âûgûi^òK jÉùl_, Kcþ _âûgûiò^K Lyð, ^òdcòZ Zûfòc Gaõ mû^e ù^UIßKð
Mâûcû*k aòKûg
IWògû eûRý cêq aògßaò\ýûkd 16
C_ùe NREGAe i`kZû ^òbðe KeêQò û iaêVûeê MêeêZß_ì‰ð ùjfû NREG ù~ûR^ûe
a©ðcû^e eì_ I aòhd Kû~ðýKûeòZûùe eûRù^÷ZòK I _âgûi^òK jÉùl_ ù\LòaûKê còkê^ûjó û
NREGAùe KY ejòQò ZîUò :
KµùUâûfeþ @WòUþ ùRù^eûfþ (iòGRò)u eòù_ûUð @^êiûùe Gjò ù~ûR^ûùe _¬úKéZ ùjûA[òaû
5 ùKûUò _eòaûe c¤eê cûZâ 3.2 _âZògZ 100 \ò^e ùeûRMûe _ûCQ«ò û ùZYê jûeûjûeò
cûZâ 18 \ò^e ùeûRMûe ù~ûMû~ûAQò û ùZùa Gjò ù~ûR^ûe cêLý ZîUò ùjfû aäKþ Gaõ Mâûc
_*ûdZÉeùe Kcþ iõLýK _âgûi^òK Gaõ ùa÷hdòK cû^a i´ke @bûa û cû^ai´ke
@bûa ù~ûMêñ ù~ûR^û _âÉêZ, ~û*,@^êùcû\^,Z\ûeL ij aäK Gaõ Mâûc_*ûdZÉeùe
ù~ûR^ûe _eòPûk^û Gaõ ùeKWÿð elYûùalY _âbûaòZ ùjûAQò û @^ý GK ZîUò ùjfû
ù~ûR^ûùe @^òdcòZZû, ~ûjûKò ^òdc aòùeû]ùe gâcòKuê Kûc ^ ù\A VòKû\ûeuê Kûc ù\aû
û @]òKûõg eûRýùe ù~ûR^û _eòPûk^û fûMò ùa÷hdòK KcðPûeúuê ^ò~êqò Keû~ûA^ûjó û KòQò
cûcfûùe eûRýMêWÿòK ùK¦âVûeê @[ð _ûA ^ûjû«ò û
_âcêL bìcòKû MâjY Keò[û«ò _*ûdZ :
NREGS ùe [òaû aòùghZß GjûKê ieKûeu @^ý ù~ûR^ûeê @fMû Keò[ûG û _â[ùc GjûKê
iõi\ùe GK @ûA^þþ \ ^ýûi^ûfþþ eêeûfþ GµädùcõUþ MýûùeõUò @ûKÖ NREGA 2005 bûùa
@ûMZ Keû~ûA[òfû û ùZYê GjûKê GK @ûA^e cû^ýZû còkò[òfû û iõi\ aýZúZ @^ý ùKCñVò
Gjò @ûA^Kê bwû~ûA_ûeòa ^ûjó û Gjò @ûA^e cêLý @õg ùjfû Gjû @]ú^ùe ùeûRMûe _ûAñ
@ûùa\^ Keò[òaû ùKøYiò _eòaûee adÄ i\iýuê 100 \ò^e @YKêgkú Pûh Kûc GK
^òŸðòÁ cRêeòùe còkò_ûeòa û ùZùa ù~Cñ _eòaûe ùeûRMûe PûjêñQ«ò ùicû^uê ^òR
Mâûc_*ûdZùe _¬úKéZ ùjaûKê _Wÿòa û Gjû_ùe _*ûdZ _leê Cq _eòaûeKê GK RaKûWð
(ù~Cñ[òùe Kò _eòaûee icÉ i\iýu `ùUû fûMò[òa) \ò@û~òa û @ûC _eòaûee i\iýuê
ùKùZ Kûc \ò@ûMfû Gaõ ùicûù^ ùKùZ cRêeú _ûAùf Zûjû Cq RaKûWðùe CùfäL
Keû~òa û Gjû_ùe RaKûWð]ûeú _eòaûe ùeûRMûe _ûAñ @ûùa\^ Keòaû Reêeú û @ûC
@ûùa\^e 15 \ò^ c¤ùe @ûùa\^Kûeúuê @ZòKcþùe 14 \ò^e ùeûRMûe \ò@û~òaû Reêeú
û GjûKê ùK¦â ieKûe ù_÷V Keòùa û ~\ò ùicû^uê ùeûRMûe \ò@û~ûA_ûeòa ^ûjó ùZùa
_âZò\ò^ eûRý ieKûe ùaKûeò b©û _â\û^ Keòùa û ùZYê _*ûdZ ù\Lòaû \eKûe ù~
ùeûRMûe cûMò[òaû _eòaûeKê ùicûù^ @ZòKcùe @]û Kûc ù\A_ûeêQ«ò û Kò«ê
RkùiP^,_ì©ð,Kéhò I Rwf bkò ieKûeú aòbûM ^êjñ û ùZYê Gjò ù~ûR^û _ûAñ ùK¦â ieKûe
@[ð ù\C[òaû ùaùk eûRý Gaõ _*ûdZMWÿòK GjûKê Kû~ðýKûeú Keò[û«ò û
NREGA @]ò ùe ùjC[òaû Kûce ù~ûR^û Gaõ ^ò¿©ò ù^aûùe _âcêL bìcòKû ù^A[û«ò
_*ûdZMêWÿòK û _âùZýK Ròfäû Rk iõelY, ceêWÿò ùeûKòaû, RkùiP^ Kûc Gaõ _ûeµeòK
Rk ùiâûZe _ê^eê¡ûe, Rcò C^Üd^,a^ýû \ûCeê iêelû Gaõ MâûcúY ù~ûMûù~ûM ùlZâùe
Mâûcû*k aòKûg
IWògû eûRý cêq aògßaò\ýûkd 17
@ûagýK _âKÌe ZûfòKû _âÉêZ Keòùa û ùZùa NREGAe MêeêZß_ì‰ð \òM ùjfû ùeûRMûe
ù~ûMûAaû ij Kéhò i´kKê C_ù~ûM Keò C_ôû\^Kê aé¡ò Keòaûö
1.5 ʉðRd«ú Mâûc ÊùeûRMûe ù~ûR^û (SGSY)
IRDP Gaõ G iµKðòZ @ûC KòQò ù~ûR^ûKê cògûA 1999 ciòjû G_âòf 1 ZûeòLùe
@ûe¸ Keû~ûA[òfû ʉðRd«ú Mâûc ÊùeûRMûe ù~ûR^û û MâûcúY ùfûKu _ûAñ Gjû GKcûZâ
@ûZà^ò~êqò ù~ûR^û û
SGSYùe 6Uò MâûcúY aòKûg Kû~ðýKâcKê ic^ßòZ Keû~ûAQò û ùiMêWÿòK ùjfû, IRDP,
TRYSEM, DWCRA, SITRA (Supply of Improved Toolkits to Rural Artisans),
GKY (Ganga Kalyan Yojana ) Gaõ MWS (Million Well Scheme).
SGSYe cìk flý [òfû ùaKûeòcû^uê aýûu EY I ieKûeú iaþþiòWò Reò@ûùe @ûdiéÁòKûeú
i´k _â\û^ Keò 3 ahðùe @ûZà^òbðegúk Keò \ûeò\âý iúcû ùeLûe C_eKê @ûYòaû û Gjò
ù~ûR^&uc
![Shree Jagannatha Sahasranama [Odia]](https://static.fdocument.pub/doc/165x107/586a5ca81a28ab61248b4ddf/shree-jagannatha-sahasranama-odia.jpg)