korporacja ha!artrafa grskibez pastwademokracja uczestniczca w dziaaniuwstp jan sowagrski 5 kwietna 2007.indd 1 2007-04-06 13:34:44rafa grskibez pastwademokracja uczestniczca w dziaaniuwstp jan sowakrakw :ccsiiia | linia radykalna | :Celem iixii iaiyxaixii jest wprowadzenie do dyskusji na temat spoeczestwa, polityki, ekonomii i kultury gosw marginalizowanych lub pomijanych. Punktem wyjcia dla twrcw serii jest wiatopogld wolnociowy i perspektywa niezalenego aktywizmu. Interesuj nas kwestie istotne dla wspczesnej Polski, ale take sprawy o uniwersalnym znaczeniu: laicyzm, nacjonalizm, migracje, ekologia, feminizm, konsumpcja, praca, ycie codzienne, przestrze publiczna, demokratyzacja i wiele innych. Cech wyrniajc przedstawiane autorki i autorw najnowszych, klasykw, jak i tych le obecnych jest przede wszystkim radykalne zakwestionowanie obowizujcego status quo. grski 5 kwietna 2007.indd 2-3 2007-04-06 13:34:45Rafa Grski, Bez pastwaKrakw :cc Copyright by Rafa GrskiUdziela si zezwolenia na kopiowanie, rozpowszechnianie i modykacj tego doku-mentu zgodnie z zasadami Licencji GNU Wolnej Dokumentacji w wersji :.: lub do-wolnej pniejszej wersji opublikowanej przez Free Software Foundation; wraz z Tre-ci Przedniej Okadki oraz wraz Treci Tylnej Okadki. Kopia licencji zaczona jest w czci zatytuowanej Licencja Wolnej Dokumentacji GNU.TenutwrobjtyjestlicencjCreativeCommonsUznanieautorstwaNa tych samych warunkach :.s Polska. Aby zobaczy kopi niniejszej licencji przejd na stron http://creativecommons.org/licenses/by-sa/:.s/pl/.Wydanie iPrinted in Polandisnx 8-8oo11-o1-:iioiixr oxaixiJanek Simon xoiixra i aiiusraciaKamil Jurewicz, Mariusz Sobczyski, Kinga Surwkaiioiixr ryiociaiiczxy i axaxii Marcin Hernas, Mariusz Sobczyskisrioxa ixriixirowa xsiazxi http://www.ha.art.pl/bezpanstwa/wyiawxicrwo i xsiicaixia Korporacja Ha!artpl. Szczepaski +a, +:-c:: Krakwtel. + (::) :::,, coco+c+scmail: korporacja@ha.art.plhttp://www.ha.art.pl/cwxy iysriynuroiEspaceul. Kolejowa :s/:, cc-+:s Warszawa tel. + (::) o+:oo+, + (::) o+:coioiziixowaxiaChciabym podzikowa Dorocie Jdruch, Grzegorzowi Milwce i Federacji Anar-chistycznej sekcja Pozna za pomoc w tumaczeniu tekstw oraz Barriemu i Czapce za udostpnienie cieki dialogowej lmu Miasto jest nasze w tumaczeniu Ma-teusza Kwaterki, Krzysztofa Izdebskiego i Marii Godwd-RaskiejUkochanej Dorociegrski 5 kwietna 2007.indd 4-5 2007-04-06 13:34:45iaxsowaniziaxsrwa,czyiiiax ziixoxiaryzowaciixoxiaciiKONIAKIDEMOKRACJADemokracja to termin, ktrego ekstensja jest wspczenie tak dua, e jego znaczenie stao si niemale puste. Ozna-czamoecayszeregpraktykiidei,ktrezerdowym sensem demokracji jako sposobu organizacji ycia politycz-nego maj niewiele lub zgoa nie maj z ni nic wsplnego: odpewnejformywyanianiawadzypolitycznej,poprzez wspieranie egalitaryzmu i walk o prawa czowieka, a po emancypacjmniejszociseksualnych,rwnouprawnienie pci, wiecko pastwa, prawa mniejszoci etnicznych i re-ligijnych w spoeczestwie wielokulturowym, a nawet walk z ustaw lustracyjn. Jest tak midzy innymi dlatego, e m-wic demokracja, mamy najczciej na myli demokracj liberaln, a wic nowoczesny maria procedur demokratycz-nych z ideologi liberalizmu, przyjmujcy instytucjonaln posta demokracji parlamentarnej. Niezalenie od tego, o ja-kjejwersjchodzisystemprezydencki,parlamentar-ny czy mieszany, z parlamentem jedno- lub dwuizbowym idea leca u jej podstaw pozostaje taka sama: domniema-grski 5 kwietna 2007.indd 6-7 2007-04-06 13:34:45 Jan Sowa, Bez pastwa, czyli jak zdemokratyzowa demokracjna suwerenno ludu, zwanego w mniej patetyczny sposb wyborcami, realizuje si poprzez wyonienie przedstawicie-li,ktrzywkonstytucyjnymokresiesprawowaniawadzy dziaaj ograniczeni jedynie ramami prawa. Suweren moe wypowiedzie si rwnie w referendach, ktre jednak, z wy-jtkiem kilku krajw, w demokracjach parlamentarnych or-ganizowane s rzadko, a w niektrych pastwach, jak np. w USA (na szczeblu federalnym) nigdy. Takie rozumienie demokracji cakowicie zniewolio na-sz wyobrani polityczn. Jest ono jednak bardzo proble-matyczne. Przypomina dowcip znany z czasw PRL: Co to jest koniak? Napj klasy robotniczej konsumowany us-tami jej najznamienitszych przedstawicieli. W demokracji parlamentarnej suwerenno ludu, realizowana w praktyce przezjejnajznamienitszychprzedstawicieli,toniewiele wicejnitakiwaniePRL-owskikoniak.Ztegoikilku innych powodw przekonanie, e demokracja parlamentar-nastanowiraczejzaprzeczenieideawdemokratycznych ni ich realizacj, nie jest pozbawione podstaw. Argumenty owoprzekonaniewspierajcestajsiszczeglniewyra-ne, gdy system demokracji parlamentarnej skontrastujemy z zaoeniami i funkcjonowaniem demokracji w jej pierw-szymznanymnamhistoryczniewcieleniu,amianowicie z demokracj greck. PASTWOBEZPASTWAWadza w demokracji ateskiej podzielona bya midzy kil-ka instytucji:. Najwaniejsz rol odgrywaa eklezja, czyli : Przy opisie demokracji ateskiej korzystam z: Democracy: Te Un-nished Journey 508 BC to AD 1993, red. J. Dunn, Oxford :,,+; M.H. Han-sen, Demokracja ateska w okresie Demostenesa. Struktura, zasady i ide-ologia, tum. Ryszard Kulesza, Warszawa :,,,; I. McLean, Democracy and zgromadzenie ludowe, w ktrego pracach uczestniczy mogli wszyscy penoprawni obywatele Aten a wic wolni mczy-ni w wieku powyej dwudziestu lat niezalenie od stanu ma-jtkowego. Eklezja podejmowaa decyzje we wszystkich wa-nych sprawach polis (polityka zagraniczna, kwestie wojskowe, nadawanie obywatelstwa, regulacje dotyczce metojkw itp.) i wybieraa tych urzdnikw, ktrych nie losowano (przede wszystkim strategw). W czasie zebrania kady obywatel mia prawo zabra gos i przedstawi wniosek, ktry by nastpnie dyskutowany. Liczba obecnych niezbdna do podejmowania szczeglnie wanych decyzji wynosia o tys.Od V w. p.n.e. najwyszym organem wadzy pastwowej bya Rada Piciuset. Kierowaa ona administracj, kontrolu-jc urzdnikw, oraz pracami eklezji, ustalajc porzdek jej obrad. Przygotowywaa te wnioski pod gosowanie, zajmo-waasipolitykzagraniczn,midzyinnymiprzyjmujc posw,rozpatrywaaskargiobywateliiosdzaaniektre przestpstwa. W jej pracach uczestniczyli obywatele Aten, ktrzy ukoczyli trzydziesty rok ycia i zostaliwy o ni e ni po pr z e z l o s owa ni e spordludnocifyl,podstawo-wychjednostekterytorialnych(kadyobywatelmgby wybrany tylko dwa razy, co zapewniao sta rotacj i dostp do Rady wszystkim obywatelom). Osobnstrukturtworzyliarchonci,czylidosownie ci, ktrzy rzdz. Ich kolegium skadao si z dziewiciu osb (w V w. p.n.e. uzupeniono je o sekretarza) i byo naj-pierw na rok wybierane przez eklezj, a poteml o s owa ne spord jej czonkw. Archonci pocztkowo zajmowali si kierowaniemsprawamipastwowymi,alewVw.p.n.e. utracili swoj pozycj na rzecz strategw i ich funkcje poli-New Technology, Oxford :,,, T. Zieliski, Grecja Niepodlega, Warsza-wa :,s oraz hasa Demokracja ateska w Wikipedi, http://pl.wikipedia.org/wiki/Demokracja_ateska/.grski 5 kwietna 2007.indd 8-9 2007-04-06 13:34:45:c Jan Sowa:: Bez pastwa, czyli jak zdemokratyzowa demokracjtyczne ulegy ograniczeniu. Po zakoczeniu penienia urz-du (mona go byo sprawowa tylko jeden raz) wchodzili doywotnio do areopagu.Drugiekolegiumtworzyodziesiciustrategw.Poczt-kowo byli to dowdcy wojskowi, z czasem przejli rol poli-tyczn i obowizki archontw. Kierowali sprawami pastwo-wymi. Byli wybierani przez eklezj. Instytucj o wiele starsz ni reformy Solona i Kleiste-nesa by areopag, czyli rada. W czasach arystokratycznych stanowi gwny organ wadzy i wtedy te mia najwiksze znaczenie. W okresie demokratycznym w jego skad wcho-dzili byli archonci. W poowie V w. p.n.e. jego kompetencje zostay ograniczone do sdownictwa w sprawach dotycz-cych rozlewu krwi i witokradztwa oraz kontroli zgodnoci dziaa innych organw wadzy z prawem. Jego pozostae uprawnienia przejy Rada Piciuset, eklezja i heliaja.WAtenachistniaydwarodzajesdw.Heliaja,czyli sd przysigych, zwany by te Sdem Ludowym i stanowi najwyszy organ wymiaru sprawiedliwoci. Zosta ustano-wionyprzezSolona.Heliajaskadaasizotys.sdziw wybieranychdr o g l o s owa ni a,po szeciuset z kadej fyli. Spord nich powoywano mniejsze komplety sdziow-skie liczce od :c: do :sc: czonkw. Heliaja sdzia sprawy publiczne i prywatne. Odgrywaa take wan rol politycz-n: orzekaa, czy nowo uchwalone ustawy nie s w sprzeczno-ci z obowizujcymi przepisami prawnymi, oraz wydawaa wyrokiwsprawachurzdnikwoskaronychonaduycia. Drugisdtoostracyzm,czylisdskorupkowy.Niebyon osobn instytucj, ale jednym z uprawnie eklezji. Zajmo-wa si karaniem osb podejrzanych o dziaalno zagraajc ustrojowi pastwa. Grecki system demokratyczny by z dzisiejszego punk-tu widzenia konstrukcj osobliw. Jak zauwaya Hannah Arendt, wedug wspczesnych kryteriw greckiej polis niemona nazwa pastwem, poniewa nie istnia w niej podzia na rzdzcych i rzdzonych:. Demokracja ateska bya te systemem politycznym o bardzo wysokim stopniu partycy-pacji obywateli w yciu publicznym. Perykles podkrela w synnej mowie pogrzebowej na cze bohaterw Wojny Pe-loponeskiej, e [] ci sami ludzie, ktrzy zajmuj si spra-wami pastwa, zajmuj si take swymi osobistymi, a ci, kt-rzy ograniczaj si tylko do swego rzemiosa, znaj si take na polityce. J e s t e myna r o de m,k t r yj e dno s t k ni e i nt e r e s uj c s i y c i e mpa s t wa uwa a ni ez abi e r n,a l ez ani e u y t e c z n[podkrelenie mojeJ.S.]+.Grecynietraktowaliudziauwrzdzeniu pastwem jako przywileju dostpnego wybranej elicie, ale uznawali go za prawo i obowizekk a de g oobywatela. Niechodziojednakbynajmniejospenianiezobowiza wobec wsplnoty, tak jak dzisiaj poprzez odwoanie do pa-triotyzmuuzasadniasimoralnyobowizekuczestnictwa w wyborach. Grecy zdawali sobie spraw z wanej roli, jak odgrywa wsplnota, ich perspektyw polityczn cechowa jednak istotny indywidualizm. Czowiek winien angaowa si w sprawy publiczne, poniewa tylko w ten sposb moe osign pen samorealizacj. Ten, kto nie bierze udziau w rzdzeniu, musi i tak podporzdkowywa si decyzjom podjtymprzezinnych.Stajesizatempr z e dmi o t e m wadzy, nie bdc jejpo dmi o t e m. Dla Grekw bardzo wanym ideaem bya natomiast autarkia, czyli rodzaj au-tonomii, samowystarczalnoci i niezalenoci od wpyww zewntrznych. Demokratyczne pastwo stanowio najwy-sz realizacj tego ideau zarwno na poziomie politycznym, : Zob. H. Arendt, Midzy czasem minionym a przyszym. Osiem wi-cze z myli politycznej, tum. M. Gody i W. Madej, Warszawa :,,.+ Zob. Tukidydes, Wojna peloponeska, II +, [mowa Peryklesa].grski 5 kwietna 2007.indd 10-11 2007-04-06 13:34:45:: Jan Sowa:+ Bez pastwa, czyli jak zdemokratyzowa demokracjjak i etycznym. Arystoteles pisa: pena w kocu wsplnota stworzona z wikszej liczby gmin wiejskich, ktra niejako ju o s i g n a k r e s ws z e c hs t r o nne j s a mowy s t a r -c z a l no c i,jestpastwem[podkreleniemojeJ.S.]. Autarkiapastwaniebyajednakcelemsamymwsobie i miaa raczej stworzy dla obywateli pole do piknych czy-nw ludzkich (kalokagatha)s. Kada jednostka bya wic zobowizana do uczestnictwa w yciu publicznym w imi wasnej samorealizacji.Demokracja grecka miaa jedn wan cech, ktra bywa w dzisiejszych omwieniach pomijana lub traktowana jako rodzajkuriozum. Tych,ktrzymielizajkluczowestano-wiskawpastwieawicczonkwRadyPiciuset,rady archontw, sdziw heliaji nie wybierano w powszechnym gosowaniu, alel o s owa no. Jakkolwiek dziwne lub absur-dalne moe si to wydawa, podobna strategia ma bardzo dobre uzasadnienie merytoryczne. Grecy uwaali, e demo-kracja atwo ulega zwyrodnieniu, przeksztacajc si w oli-garchi,arystokracjlubwadzdemagogw.Wybieranie urzdnikw otwiera w tym wzgldzie niebezpieczn furtk i daje pocztek partyjniactwu, manipulacjom, demagogii, oportunistycznym sojuszom wyborczym i innym chorobom, ktrewspczenietrawiustrojepolitycznewielukrajw. dza wadzy, znajdujca kulminacj w despotyzmie, kt-rego jak ognia bali si Grecy, degeneruje kady system, jeli tylko da jej si tak moliwo. Losowy wybr urzdnikw wdobrysposbusuwateniebezpieczestwa.Zewzgldu na cykliczn zmian skadu najwaniejszych organw wa-dzy wiadomo byo, e kady obywatel bdzie w kocu peni jak funkcj (byo to obowizkowe), ale jak i kiedy, o tym decydowa tylko przypadek. Arystoteles, Polityka, ::s: b. s Tame, ::cb.Druga przyczyna, dla ktrej w Atenach losowano, a nie wybierano urzdnikw, ma zwizek z kwesti samorzdno-ci, czy te jak powiedzielibymy dzisiaj suwerennoci. Demokracja miaa by systemem, ktry zapewnia najwik-sz moliw autarki zarwno pastwu, jak i obywatelom. Ateczycy chcieli wic mie pewno, e decyzje podejmo-waneszgodniezichwol.Rozstrzyganiekadejkwestii w formie cakowicie uczestniczcej, a wic w powszechnej debacie i gosowaniu, byoby jednak niezwykle trudne, cza-sochonneimaowydajne.Istnienieprzedstawicielibyo konieczne.Grecyuwaalijednak,eichwybrpoprzez gosowanie nie tylko wie si ze wszystkimi przedstawio-nymi powyej zagroeniami, ale nie daje adnej gwarancji, e wybrani reprezentanci bd rzeczywicie realizowali wol wyborcw. Oddajc gos na przedstawiciela ze wiadomo-ci, e przez okres, gdy rzdzi, nie mona kontrolowa jego decyzji, czowiek de factopo z by wa s i swojej suweren-noci, a wic z wasnej woli oddala si od samorzdnoci iautarkii.Wpierwszejchwiliwydajesi,elosowanie wcale tego problemu nie rozwizuje, a jednak faktem jest, e wybrana losowo grupa piciuset radnych spord kilku tysicy obywateli jest jej wiern statystyczn reprezentacj w takim sensie, w jakim losowa prba okoo tysica Polakw moe w reprezentatywny sposb odzwierciedla opini ca-ego narodu. Oznacza to, e dziki losowaniu zestaw opinii, interesw,przekona,pragnieicelwobecnywRadzie odzwierciedla podobny rozkad w caej spoecznoci. Nie pojawia si, jak w przypadku wyborw, ryzyko, e ci, ktrzy s bogatsi, bardziej elokwentni lub adniejsi, maj wiksz szans na wybr, ni wynikaoby to z rozmiarw grupy, kt-r reprezentuj. Przy losowym wyborze Rady mona bez-piecznie zaoy, e jeli bdzie ona po prostu rzdzi tak jak uwaa, oka si to rzdy zgodne z wol obywateli. Nie ma grski 5 kwietna 2007.indd 12-13 2007-04-06 13:34:46: Jan Sowa:s Bez pastwa, czyli jak zdemokratyzowa demokracjoczywicienatostuprocentowejgwarancji,ajednakzda-niem Ateczykw by tona j l e ps z y mo l i wysposb przeniesienia woli ludu na postpowanie Radyo.Gdy rozwaamy podobny sposb organizacji ustrojowej pastwa,pojawiasiistotnawtpliwo:jelizdecydujemy si na losowanie, co zagwarantuje kompetencje wybranych t drog urzdnikw? Problem ten nie ma prostego rozwi-zania. Jest faktycznie moliwe, e na bardzo wanym stano-wisku znajdzie si osoba pozbawiona kompetencji do rzdze-nia. Nie jest to jednak problem samego systemu wyaniania urzdnikw,alerzdwpowszechnychwogle.Sabot eksploatowali zwolennicy paternalizmu, tacy jak Platon, kt-rzy uwaali, e nie mona w sprawach rzdzenia odwoywa si do woli ludu, poniewa lud jest gupi i rzdzi powinni mdrcy. Wybr urzdnikw na drodze gosowania tylko cz-ciowo i pozornie usuwa to ograniczenie. Prezydent Stanw Zjednoczonych George W. Bush wybrany, jak twierdz nie-ktrzy, w powszechnych wyborach, nie da si nigdy pozna jako champion intelektu. Przykadw nie trzeba zreszt szu-ka tak daleko. Ilu posw Samoobrony posiada kompetencje niezbdne do penienia wanych funkcji pastwowych? Nie-wielu lub aden. Konserwatywnie nastawieni komentatorzy ustrojwprzedstawicielskich,jaknaprzykadTocqueville, argumentowalinawet,ejednostkiwybitnemajwnich mniejsze ni przecitni szanse na dostp do eksponowanych stanowisk, poniewa ludzie bd wybiera raczej podobnych o Rwnie dzisiaj istniej propozycje reformy ustrojw przedstawi-cielskich odwoujce si do greckiej zasady losowania. Australijski lozof JohnBurnheimproponujenaprzykadwprowadzeniesystemu,ktry nazywademarchi.Jejistotbybylosowywybrzarwnoorganw decyzyjnych, jak i urzdnikw pastwowych. Zob. B. Martin, Demar-chy:ADemocraticAlternativetoElectoralPolitics,KickItOver:,,:, nr +c, s. :::+.sobie ni lepszych. Nie jest to opinia cakowicie bezpodstaw-na,chociawnioski,jakiewycigajztegokonserwatyci, niekoniecznie musz by prawdziwe.Nawet na tle historii staroytnej, nie mwic o caej hi-storii ludzkoci, demokracja grecka bya krtkim epizodem. Jej podwaliny pooy Solon w s, r. p.n.e., jednak po jego mierci, w latach sos:c p.n.e., nasta okres wojen i cha-osu. Dopiero reformy Kleistenesa, przeprowadzone w oko-licachrokuscp.n.e.,ostatecznieukonstytuowayustrj demokratyczny.KresdemokracjinastpipodkoniecIV w., kiedy po wielu wyczerpujcych wojnach Grecja wkro-czya w faz denitywnego upadku. Mwimy wic o okresie obejmujcymmni e j wi c e j dwa wi e k i. Demokra-cja bya ewenementem nie tylko historycznym, ale rwnie geogracznympozaPeloponezemigreckimikoloniami istniay w tamtym okresie tylko mniej lub bardziej despo-tyczne formy jedynowadztwa. Dlatego Grecy uwaali si za cywilizowan elit wolnych ludzi otoczon morzem despo-tycznego barbarzystwa.Dla ksztatowania si demokracji istotny by fakt, e Solon, pierwszy demokratyczny reformator staroytnoci, wchodz-cywskadkolegiumdziewiciuarchontw,nienaleado arystokracji i rzdzi z woli ludu ateskiego. Stworzona przez niegokonstytucjabyaprbzagodzeniawczeniejszych praw Drakona i stworzenia systemu poredniego pomidzy arystokracj, oligarchi i demokracj. Zmniejszy uprawnie-niatradycyjnychinstytucjiarystokratycznych,jakareopag i rada archontw, zwikszy natomiast demokratycznych, w tym gwnie sdw. Za jego najwaniejsze osignicie uwa-a si jednak powoanie Rady Czterystu (pniej przekszta-conej przez Kleistenesa w Rad Piciuset). Jak twierdz dzi-siejsi komentatorzy, jest to pierwsza wiadoma, precyzyj-na i dajca si cile okreli w czasie polityczna innowacja grski 5 kwietna 2007.indd 14-15 2007-04-06 13:34:46:o Jan Sowa: Bez pastwa, czyli jak zdemokratyzowa demokracjwhistoriiEuropy.Miaaogromneznaczenie,poniewa porazpierwszywprowadzaatrzecisiobdarzon wadzinstytucjporedni,dziaajcpomidzytrady-cyjnie sprawujc wadz arystokratyczn elit a ca reszt zwyczajnych obywateli.Do nowej Rady atwiejszy dostp mieli bogaci i dlate-go stworzony przez Solona ustrj nazywa si dzisiaj raczej timokracj ni demokracj. Pojawienie si trzeciej siy pu-cio jednak w ruch maszyn reform, ktre do ostatecznych konsekwencji doprowadzi prawie wiek pniej Kleistenes. Nowy porzdek polityczny nie powsta wic nagle, ale ro-dzisis t o pni owo poprzezs z e r e g r o z o o ny c h wc z a s i e r e f o r m.Niezmieniatofaktu,edziaania zarwnoSolona,jakiKleistenesamiaycharakterz e -r wa ni a,tworzczdecydowanienowrzeczywisto.Re-formySolonapodzieliyAteczykwnaczterynowekla-syspoeczne,natomiastKleisteneswprowadzizmianyw strukturze administracyjnej, tworzc nowe plemiona i fyle. Herodot,komentujctenruch,twierdzi,eKleisteneso-winiechodziowcaleooddaniewadzywrceludu,ale oosabienietradycyjnejarystokracji,zktrtoczywalk oprzejciesterurzdwpookresiewojenichaosu.Jego reformymiaycelgwniemilitarny:wraziewojnyua-twi szybk mobilizacj duej grupy obywateli. Nie jest te wykluczone,ezostazainspirowanyformamiorganizacji spoecznej,ktrepojawiaysiwczeniejwhistoriiludz-koci.Poliszdemokratycznymustrojemistniayprawdo-podobnie wczeniej w Mezopotamii. Kleistenes mia wic S.Hornblower,CreationandDevelopmentofDemocraticInstitu-tions in Ancient Greece, w: Democracy, dz. cyt., s. s. Zob. D. Held, Democracy: From City-states to Cosmopolitan Order?, w:ProspectsforDemocracy,red.D.Held,PoliticalStudies:,,:,vol. c, s. ::.motywacjpragmatyczn,aletowaniejestinteresujce: demokracja odniosa w Grecji wielki sukces, poniewa oka-zaa si bardzo sprawn i efektywn form organizacji spoe-czestwa. Najwaniejszym pojedynczym czynnikiem o cha-rakterze spoeczno-kulturowym, ktry umocni atesk de-mokracjiuczynijtakwietniedziaajcymsystemem, bywy s o k i s t o pi e pa r t y c y pa c j i o by wa t e l i w y c i upubl i c z ny m. Perykles mg nazwa Grekw narodem, ktry jednostk nieinteresujc si yciem pa-stwauwaaniezabiern,alezanieuyteczn,poniewa znakomitawikszoobywateliaktywniesitymyciem interesowaa. REWOLUCJAAMERYKASKA IRZDPRZEDSTAWICIELSKIAdokocaXVIIIw.demokracjaniemawaciwiead-nej historii, jeli pod sowem tym rozumiemy systematyczny icigyrozwj.WrazzupadkiemstaroytnejGrecji,jej ustrjposzedwcakowitezapomnienie.RzymskaRepub-lika, woskie pastwa-miasta w XII wieku, ruch Lewelerw w siedemnastowiecznej Anglii czy pewne formy rzdw lu-du istniejce na pnocy Europy przynajmniej od VII w.(zgromadzenia ludowe zwane Ting,), to co najwyej spora-dyczne,(quasi)demokratyczneepizody,niepoczonewza-jemnymi zwizkami, nie mwic ju o jakimkolwiek wpy-, Zob. R.A. Dahl, O demokracji, tum. Marcin Krl, Krakw :ccc, s.:::+.OislandzkimAlthingwspominateS.iek,podkrelajc wany w niniejszym kontekcie fakt, e nie byo ono ciaem przedsta-wicielskim,alezgromadzeniemmieszkacwpodejmujcychdecyzje w bezporednim gosowaniu. Dlatego te jego zdaniemni e na l e y uwaa instytucji Ting za pierwowzr nowoczesnych parlamentw zo-onych zpr z e ds t a wi c i e l iludu. Zob. S. iek, Rewolucja u bram. Pisma Lenina z roku 1917, tum. J. Kutya, Krakw :cco, s. s+:.grski 5 kwietna 2007.indd 16-17 2007-04-06 13:34:46: Jan Sowa:, Bez pastwa, czyli jak zdemokratyzowa demokracjwie.DopieropodkoniecXVIIIwiekuideaydemokra-tyczne wrciy na trwae do politycznej rozgrywki. Stao si tak dziki rewolucji amerykaskiej, ktra powoa do ycia instytucje polityczne znane dzisiaj pod nazw demokracji parlamentarnej.Wtymwydarzeniunaleytedoszuki-wasirdepolitycznejnowoczesnocijakoz r e a l i -z owa ne g o pr o j e k t u. Wielka Buruazyjna Rewolucja Francuska z wypisanymi na sztandarach hasami wolnoci, rwnoci i braterstwa pozostaje raczej projektem niedoko-czonym, rodzajem ideologicznego naddatku, ustanawiaj-cego utopi, do ktrej rzeczywisto nie jest jednak wci wstaniedorosn.Niechctubynajmniejbagatelizowa ani roli Rewolucji Francuskiej, ani tym bardziej znaczenia jej ideaw, jest jednak historycznym faktem, e to wanie ratykowana w : r. Konstytucja Stanw Zjednoczonych, bdca uwieczeniem procesu emancypacji kolonistw spodrzdw brytyjskiej Korony, wprowadzaj a k o c i owo no -wymodel systemu politycznego, ktrego nie znano wcze-niej. By to system przedstawicielski oparty na maksymalnie inkluzywnym obywatelstwie:c. James Mill nazwa go naj-wikszym odkryciem naszych czasw::. Ustrj ten prbo-wa poczy wywodzc si z europejskiego redniowiecza :c W momencie powstania Unii prawo gosu obejmowao faktycznie mni e j s z o jejobywateli(wykluczonom.in.kobiety,niewolnikw, rdzenn ludno Ameryki Pnocnej oraz osoby pozbawione majtku), jednak zgodnie z przyjt zasad powinno byo dotyczy wszystkich do-rosych obywateli i tak te w kocu si stao, chocia proces cakowitego upodmiotowienia ludu trwa w Stanach Zjednoczonych prawie dwiecie lat i zakoczy si dopiero w momencie przyznania peni praw obywatel-skich wszystkim czarnym mieszkacom USA w latach szedziesitych XXw.Wartopamita,eniedokonaositosamoczynnie,alebyo efektem politycznej walki prowadzonej przez wiele spoecznych ruchw, jak na przykad sufraystki czy Kongres Rwnoci Rasowej.:: Cyt. za: R.A. Dahl, O demokracji, dz. cyt., s. ,,.tradycjinstytucjiprzedstawicielskichzestaroytnide rzdwludu.Powstajakoreprodukcjaangielskiegosy-stemu podziau wadzy, sigajcego swoj histori XIII w., gdy ustanowiona zostaa Magna Carta. Niektre jej zapisy dosownie przekopiowano w ustawach zasadniczych kilku amerykaskich stanw, jednoczenie wyeliminowano wady monarchii.Twrcom amerykaskiej konstytucji przywiecay dwie zasadnicze idee: po pierwsze, stworzy system, ktry b-dzie gwarantowa obywatelomwo l no , r wno oraz udz i a wr z dz i ei, po drugie, zabezpieczy go przed de s po t y c z ny mi z a k us a miludzi bdcych przy wa-dzy.Toostatniestanowioniebezpieczestwo,ktremu czonkowieamerykaskiejKonwencjiKonstytucyjnejob-radujcej w : roku powicili szczegln uwag. Benja-min Franklin mwi wtedy: Panowie, s dwie namitnoci, ktre maj potny wpyw na ludzkie sprawy, a s to ambicja i chciwo, mio do wadzy i mio do pienidzy::. Inny delegat, George Mason, doda: Z ludzkiej natury wynika, e moemy by pewni, i ci, ktrzy maj wadz w swoich rkach, bd zawsze, jeeli tylko bd mogli, starali si j po-wikszy:+. Konstytucja amerykaska jest prb odpowiedzi na pytanie: Jak do tego nie dopuci? Rozwizanie problemu przyjmuje posta trojak.Po pierwsze, gwarancj ograniczenia wadzy s regular-ne, wolne i powszechnewy bo r y. Postulat ten jest wyni-kiem obawy, e wpisane w natur czowieka chciwo i am-bicja bd podkopyway inkluzywny porzdek i sprawiay, ekadyrzdniezalenieoddeklaracjibdzieciy w stron despotyzmu. W przeciwiestwie do Grekw, kt-:: Te Records of Federal Convention of 1787, ed. M. Farrand, cyt. za: R.A. Dahl, O demokracji, dz. cyt., s. c.:+ Tame.grski 5 kwietna 2007.indd 18-19 2007-04-06 13:34:46:c Jan Sowa:: Bez pastwa, czyli jak zdemokratyzowa demokracjrzy w udziale we wadzy widzieli pozytywn armacj autono-mii jako istoty czowieka, u podstaw rozumowania politycz-nego ley tu raczej rodzaja nt r o po l o g i i ne g a t y wne j, najlepiej wyraonej w znanym powiedzeniu Lorda Actona, e kada wadza deprawuje, a wadza absolutna deprawuje absolutnie. Wybory to sposb na ograniczenie deprawacji wadzy poprzez ustanowienie jej czasowych granic.To jednak zbyt mao. Twrcy amerykaskiej konstytucji uznali, e aby skutecznie kontrolowa wadz, trzeba j r o z -bi . Przede wszystkim poprzez oddzielenie, zgodnie z pos-tulatem Monteskiusza, wadzy us t a wo da wc z e j, wy k o -na wc z e ji s downi c z e j. Kompetencje te rozdzielono odpowiednio midzy Kongres wraz z Senatem, Prezydenta i Sd Najwyszy. Pierwsze dwie instytucje stanowi prze-ksztacon form angielskiej Izby Gmin i Izby Lordw, na-tomiast prezydent jest odpowiednikiem monarchy. Rozumo-wanie Monteskiusza, lece u podstaw powyszego podziau, zakada, e kompromis midzy tymi [] siami dokona si na korzy wolnoci obywateli:. Podkrela to jeden z ojcw zaoycieli amerykaskiej federacji, James Madison:Lud nigdy sam z wasnej woli nie zdradzi swoich interesw, mog one jednak zosta zdradzone przez jego przedstawicieli. Niebezpiecze-stwo to bdzie wiksze, jeli caa wadza [] spocznie w rkach jednej instytucji, ni w wypadku, gdy rzdzenie sprawami publicznymi b-dzie wymagao wsppracy midzy odseparowanymi i niezalenymi organami wadzy:s.Konstytucja amerykaska nakada wadzy jeszcze jeden kaganiec. Rzd ograniczony jest nie tylkoc z a s owopo-przez wybory is t r uk t ur a l ni eprzez trjpodzia wadz, ale rwniepr z e s t r z e nni e, dziki niezalenoci wadzy : P. Manent, Intelektualna historia liberalizmu, tum. M. Miszalski, Krakw :,,, s. ,c.:s J. Madison, Te Same Subject Continued, Te Federalist, nr :c.stanowej i federalnej. Stany Zjednoczone powstay jako fede-racja samodzielnych i politycznie suwerennych organizmw politycznych, jakimi byy stany. Konstytucja to rodzaj umo-wy pomidzy nimi, w ktrej zgadzaj si odda cz swojej suwerennoci, zachowuj jednak szereg prerogatyw (zwasz-cza w stanowieniu prawa), ktre nie mog by przejte przez aden organ centralny. Podzia ten ma by dalszym hamul-cem chronicym przed totalitarnymi zakusami przywdcw. Ta cecha amerykaskiej konstytucji najbardziej fascynowaa Tocquevillea, ktry pisa, e w ten sposb totalitarne zapdy wadzycentralnejrozbijajsioprawostanowe,jakfala oprzybrzeneskay:o.Dodatkowonapoziomiekadego stanupowtrzonesstrukturypodziauwadzycechujce system federalny (gubernator, lokalne ciaa ustawodawcze itd.), co sprawia, e cakowite skupienie wadzy politycznej wrkachjednejosobyjestwaciwieniemoliwe. Wyma-gaobyjednoczesnegoprzejciakontrolinadKongresem, Senatem, urzdem Prezydenta, Sdem Najwyszym i wa-dzami kadego stanu. Nie wszystkie zaoenia lece u podstaw amerykaskiej Konstytucjijaknaprzykadrwnoczypowszechny udzia we wadzy zostay w rzeczywistoci zrealizowane. Ale wbrew pozorom nie wszystkie miay by zrealizowane, a w kadym razie nie w takim sensie, w jakim naiwnie poj-muje si ustrj Stanw Zjednoczonych. O kraju tym m-wi si, e jest najpeniejszym w historii ucielenieniem idei demokratycznychinajwspanialejdziaajcdemokracj, rzadko wspominajc fakt, i w opinii ojcw zaoycieli USA ni e mi a o by pa s t we mde mo k r a t y c z ny m, :o A. de Tocqueville, O demokracji w Ameryce, tum. B. Janicka i M. Krl, Krakw :cc+, t. :, s. :s:. Tocqueville szczegowo analizuje wszyst-kie zalety podziau wadzy w rozdziale O konstytucji federalnej na s. ::+::.grski 5 kwietna 2007.indd 20-21 2007-04-06 13:34:46:: Jan Sowa:+ Bez pastwa, czyli jak zdemokratyzowa demokracjale republikaskim. James Madison mia o demokracji bar-dzo ze zdanie. Uwaa, e w atwy sposb amie ona prawa jednostkiiprowadzidonieowieconejtyraniiwikszoci. Na amach Te Federalist pisa:Demokracje byy zawsze aren zamieszek i sporw. Nie respektowa-y indywidualnego bezpieczestwa i praw wasnoci. Ich ywot by generalnie krtki, a mier gwatowna. Politycy, ktrzy wychwalali teoretycznwyszotychsystemw,bdniezakadali,esprowa-dzajcludzkododoskonaejrwnocipolitycznej,wprowadzaj jednoczenie doskona rwno wasnoci, opinii i namitnoci:.Madison uwaa, e wyszo republiki polega na ujciu wadzy w s y s t e m pr z e ds t a wi c i e l s k i: nie rzdzi ni lud,alejegoprzedstawiciele.Wielkarnicamidzyde-mokracj a republik polega na oddaniu w tej drugiej wa-dzy w rce maej grupy obywateli wybranych przez reszt: twierdzi. Republika odznacza si c a k owi t y mwy - c z e ni e ml udu,wjegokolektywnejformie,zjakie-gokolwiek udziau w rzdzie [podkrelenie moje J.S.]:,; std te brak w USA oglnokrajowych referendw. Republikaski system przedstawicielski mia w przeko-naniu jego twrcw jedn wielk zalet: temperowa despo-tyczneiantyliberalnezapdywikszoci,jakichzdaniem ojcw zaycieli w demokracji nie da si poskromi. Ma-dison pisa:S szczeglne chwile w yciu publicznym, kiedy lud, stymulowany ja-kimi nadzwyczajnymi namitnociami lub zudnymi nadziejami czy te wprowadzony w bd przez dziaajcych celowo manipulatorw, moe podj dziaania, ktre pniej sam bdzie przykadnie potpia i gboko ich aowa. W tych momentach, jakesz cenna okae si interwencja grupy umiarkowanych i cieszcych si szacunkiem oby-: J. Madison, Te Same Subject Continued, dz. cyt. : Tame.:, Tene, Te Senate Continued, Te Federalist, nr o+. wateli, ktra pozwoli zatrzyma zgubne dziaanie i oddali cios, jaki lud mgby sam sobie zada do chwili, gdy rozum, sprawiedliwo i prawda znw obejm wadz nad zbiorowym umysem:c.Dalej odwouje si do przykadu staroytnej Grecji, czy-nic aluzj do procesu Sokratesa:Ilu gorzkich zawodw oszczdziliby sobie Ateczycy, gdyby ich sy-stem rzdw zawiera takie zabezpieczenie przed tyrani ich wasnych namitnoci. Uchronioby to ich przed cicym na caej spoeczno-ci grzechem skazywania jednego dnia obywateli na mier po to, aby pniej stawia im pomniki::.Podobnego zdania by inny protagonista amerykaskiej rewolucji, Aleksander Hamilton:Nie mona czyta historii drobnych republik Grecji i Italii, nie od-czuwajc przy tym grozy i niesmaku wobec wstrzsw, jakimi byy ustawicznie miotane z powodu szybkiego nastpowania po sobie re-wolucji, ktre utrzymyway je w stanie wiecznej oscylacji pomidzy skrajnociami: tyrani i anarchi::.Rzd przedstawicielski twierdzi Madison ranuje iposzerzapubliczneprzekonania,przepuszczajcjeprzez ltr wskiej grupy wybranych obywateli, ktrych mdro w najlepszy sposb rozpoznaje interesy kraju, a ich patriotyzm oraz umiowanie pokoju czyni mniej prawdopodobnym po-wicenie jego dobra na rzecz chwilowych lub czciowych interesw:+. Wierzy przy tym, e wybrani przedstawiciele ludu bd najprawdopodobniej mieli te cechy:. Przeko-nanietojestjednakwtpliwe.StanowipitAchillesow jego argumentacji i w oglnoci tezy o wyszoci republiki :c Tene, Te Same Subject Continued, dz. cyt.:: Tame.:: A. Hamilton, Te Union as a Safeguard Against Domestic Faction and Insurrection, Te Federalist, nr ,. :+ Tame.: Tame.grski 5 kwietna 2007.indd 22-23 2007-04-06 13:34:46: Jan Sowa:s Bez pastwa, czyli jak zdemokratyzowa demokracjnaddemokracj.PiszeotympropossytuacjiwStanach Zjednoczonych Tocqueville:Wieluludzi[]wierzy,ejednzzaletpowszechnychwyborw jestpowoywaniedowadzyosbgodnychspoecznegozaufania. [] Ludzie ci uwaaj, e lud nie potra co prawda rzdzi si sam, zawsze jednak szczerze pragnie dobra pastwa, a instynkt wskazuje mu osoby najbardziej zdatne do sprawowania wadzy.Codomnie,muszprzyzna,eto,cowidziaemwAmeryce,nie upowaniamniedogoszeniatakiejopinii.Kiedyprzyjechaemdo Stanw Zjednoczonych, ze zdziwieniem stwierdziem, do jakiego stop-nia pewne cnoty s tam czste u rzdzonych, a rzadkie u rzdzcych. Stwierdzony jest fakt, e ludzie najbardziej wybitni s rzadko powo-ywani do penienia funkcji publicznych i naley uzna, e zaczo si tak dzia od chwili, gdy demokracja osigna peny rozwj. Nie ulega wtpliwoci, e rasa amerykaskich mw stanu szczeglnie skarlaa w cigu ostatniego pwiecza:s.Jak w wielu innych przypadkach zaskakujca jest tu aktu-alno pomimo upywu ponad :sc lat opinii Tocque-villea, zwaszcza wyraonej w ostatnim zdaniu. Spr, czy republika to faktycznie lepszy system organi-zacji wadzy ni demokracja, tylko pozornie jest historyczn ciekawostkpozbawionaktualnoci.Wrzeczywistocita wanie sprawa, pomijana w dzisiejszych debatach tak, jak-by jej rozstrzygnicie byo oczywiste, stanowi sedno dyskusji nad dalsz demokratyzacj zarwno pastw autorytarnych, jak i tych, ktre nazywa si demokratycznymi. W przywo-ywanych powyej argumentach ojcw zaoycieli rezonuje konserwatywny kryptopaternalizm. Dostrzec go mona nie tylko w treci sdw wygaszanych przez Madisona, ale rw-nie w retoryce i frazeologii, jakiej uywa. Stosunek rzdu przedstawicielskiego do ludu przypomina w jego opisie oj-cowsk opiek nad niezbyt rozsdnym, nieco rozwydrzonym :s A. de Tocqueville, O demokracji w Ameryce, dz. cyt., s. :c:.i niewiadomym swoich dziaa dzieckiem. wiaty rzd ma chroni lud przed samym sob. Jest to przekonanie niebez-pieczne i gboko antydemokratyczne. Jeli nie wierzymy, e ludzie s zdolni do rzdzenia sob, nie ma w ogle sensu adne denie do demokratyzacji. Naley od razu zda si na rzdy lozofw, jak postulowa Platon ewentualnie na owiecon dyktatur.Nie naley jednak sdzi, e w ksztatowaniu ameryka-skiego ustroju doszo do bdu lub nieporozumienia. Osta-tecznym celem systemu opracowanego w USA, a obecnie za-instalowanego w wielu krajach wiata, nie jest wcale zapew-nienie suwerennoci i samorzdnoci obywatelom, ale co wrcz przeciwnego s k ut e c z ne t r z y ma ni e a ut e n-t yc z ni ede mokr a t yc z nyc h t e nde nc j iw s z a c hu.Postawa taka wynika z ywionego zarwno przez konserwa-tystw, jak i liberaw przekonania, e w peni wolny i suwe-renny lud targnie si na najwitsze prawa jednostki, w tym przedewszystkimnaprawowasnoci,oczymwspomina zresztMadison.Kryptopaternalistycznyustrjameryka-ski, odwoujc si do rzekomo wiatej kurateli przedstawi-cieli nad zbiorowoci, w rzeczywistoci dy do zachowania tradycyjnychhierarchii,ktreniemiaywUSAcharakte-ruarystokratycznego,jaknaStarymLdzie,aleo l i g a r -c hi c z ny. Stworzona przez amerykask Konstytucj de-mokracja przedstawicielska nie jest te adn demokracj w jakimkolwiek nieoksymoronicznym znaczeniu tego sfor-muowania. Hinduski politolog Bhikhu Parekh uwaa, e w odniesieniu do demokracji parlamentarnej mona mwi conajwyejor z dz i e pr z e ds t a wi c i e l s k i m:o.Jak ujtoinnyteoretykdemokracji,przedstawicielec z e r -:o Zob. B. Parekh, Te Cultural Particularity of Liberal Democracy, w: Prospects for Democracy, red. D. Held, s. :o,.grski 5 kwietna 2007.indd 24-25 2007-04-06 13:34:46:o Jan Sowa: Bez pastwa, czyli jak zdemokratyzowa demokracjpi swj autorytet z woli ludu, nie cz ich jednak z nim wsplne interesy i dlatego go nie r e pr e z e nt uj :.Ukrytypaternalizmsystemuprzedstawicielskiegojest wyrazemzasadniczegok o ns e r wa t y z mu,ktrycecho-wareeksjMadisonaiwieluinnychojcwzaoycieli, pomimo rewolucyjnego charakteru przemian, ktrych byli autorami. Takie poczenie konserwatyzmu i rewolucji mo-e si w pierwszej chwili wydawa nieco kuriozalne, oddaje jednakdobrzecharakteranglosaskiejlozoispoecznej. W przeciwiestwie do radykalnego demokratyzmu Francu-zw, pragnienie szerzenia wolnoci jest dla wielu Anglosasw cile zwizane z gboko zakorzenion obaw przed radyka-lizmem mas. Z tego midzy innymi powodu Edmund Burke z przeraeniem patrzy na wydarzenia :, r. we Francji, dla ktrychpozytywnalternatywbyajegozdaniemChwa-lebna Rewolucja z :o r. W swoich Rozwaaniach twierdzi, e rozszerzya ona zakres swobd, zapobiegajc jednoczenie barbarzyskiej destrukcji caego spoeczestwa, jakiej doko-nali Francuzi:. Udao si tego dokona, dziki powstrzyma-niu ludu od arbitralnego wykonania swojej woli. Konserwatyciywiteniezawszeotwarcieformuo-waneprzekonanie,espoeczestwo,jakuwaaAleksan-der Hamilton, dzieli si na elit (the few) i mas (the many). Elita jest ich zdaniem predestynowana do rzdzenia, a masy do bycia rzdzonymi. Zachwianie takiego status quo, zwi-zane nieuchronnie z przemianami o charakterze radykalnie demokratycznym, wywouje u konserwatysty lk. Jest on, jakstwierdziIrvingKristol,liberaem,ktregozaatako-:G.S. Wood,DemocracyandTeAmericanRevolution,w:Demo-cracy, dz. cyt., s. ,o.: Zob. E. Burke, Rozwaania o rewolucji we Francji, tum. D. La-chowska, Krakw :,,.waa rzeczywisto:,. Postaw tak dobrze komentuje Yves Simon:Wielu konserwatystw, ywic przekonanie, i koniec rzdw [] elitynadwikszocirozpoczynaerniepewnoci,utwierdzasi w swojej paternalistycznej lozoi. Ale konkluzja, do jakiej skania-yby niepokoje grup wyzwolonych , nie polega na tym, e wikszo naley utrzyma w stanie [] poddastwa; brzmi ona raczej, e kres tradycyjnego paternalizmu stanowi wyzwanie dla nowych i trudnych form heroizmu+c.POPULIZMALBO TOWAROWYFETYSZYZM DEMOKRACJIPARLAMENTARNEJJak wida, kontrast midzy rdowym sensem demokracji a jej wspczesn realizacj nie mgby by wikszy. Nie tylko na poziomie rozwiza instytucjonalnych, ale i samych fun-dujcych idei. Jest nawet pewn ironi, e sowa demokra-cja uywa si wspczenie na okrelenie systemu, ktrego twrcy jawnie odegnywali si od ideaw demokratycznych i podkrelali swoje obawy przed suwerennoci ludu. Ale hi-storia zna zapewne wiksze paradoksy i zawaszczenia. Jeli jednak owe ideay cokolwiek dla nas dzisiaj jeszcze znacz, musimy zgodzi si, e ustroje polityczne krajw zwanych demokratycznymi s niebezpiecznie od demokracji dalekie i e nie jest to bynajmniej patologia systemu, ale jego kon-stytutywna cecha. Rozbieno ta nie jest te kwesti treci, ktr wypenione jest ycie polityczne a wic uprawiania przez rne rzdy polityki prawicowej, centrowej, lewicowej czy dowolnej innej ale samej jegof o r my.:,Cyt.za:J.G.Merquior,APanaromic ViewontheRenaissanceof Liberalism, w: Liberalism in Modern Times: Essays in Honour of Jos G. Merquior, red. E. Gellner, C. Cansino, Budapest :,,o, s. .+c Y.R.Simon,Filozoarzdudemokratycznego,tum.R.Legutko, Krakw :,,+, s. :.grski 5 kwietna 2007.indd 26-27 2007-04-06 13:34:46: Jan Sowa:, Bez pastwa, czyli jak zdemokratyzowa demokracjChocia prawd jest, e zastpienie monarchii systemem rzdwprzedstawicielskichstanowiowXVIIIw.spoecz-ny i polityczny postp, jednak wspczenie, ponad dwiecie latpoichwprowadzeniu,negatywnestronyparlamentary-zmu zaczynaj ujawnia si coraz silniej. Kryzys liberalnych demokracjiparlamentarnych,zktrymmamyobecniedo czynienia, nie jest te patologi systemu, ktr mona wyeli-minowapoprzezjegowewntrznreformikosmetyczn zmianzasadfunkcjonowania.Dwanajwikszezagroenia polityczne wspczesnoci, ktrymi s cienie wadzy z jed-nej strony kuo l i g a r c hi i, z drugiej kupo pul i z mowi, s logicznymi i niemoliwymi do uniknicia konsekwencja-mi reguy przedstawicielstwa, na ktrej zbudowany jest cay system.Sensjejwprowadzenianiepolegabynajmniejna upodmiotowieniu spoeczestwa ludu, suwerena, wybor-cw czy jakkolwiek chcemy nazwa grup ludzi wyaniajc swoich reprezentantw ale na skutecznym kontrolowaniu demokratycznychtendencji,ktremogsiwtymspoe-czestwie zrodzi. Chodzi przede wszystkim o neutralizacj deniadoradykalnejrewizjiistniejcychhierarchii,czyli zarwno redystrybucji kapitau materialnego, jak i rekon-guracji hierarchii symbolicznych, a wic ostatecznego zerwa-nia z arystokratyczno-konserwatywn ideologi elitaryzmu. Niepomiernie duy wpyw na wadz, jaki w systemie przed-stawicielskim daje dysponowanie kapitaem materialnym w postaci pienidzy lub symbolicznym w postaci pozy-cji spoecznej, znajomoci czy te rzdu dusz dokonujcego sizaporednictwemmediwniejestpatologirzdw przedstawicielskich wynikajc z niskiej jakoci elit czy z mo-ralnego upadku spoeczestwa, ale oczywistym skutkiem za-sady chronienia istniejcych przywilejw, celowo wpisanej w system przez jego twrcw. Ustrj przedstawicielski nie przez przypadek dziaa tak, e bogaci lub dobrze ustawieni odnoszwnimszybkiiatwysukces,uzyskujcdostpdo wadzynieproporcjonalnydorozmiarwgrupy,ktrre-prezentuj. On ma tak dziaa. Zawarta w Manifecie Partii Komunistycznej diagnoza, goszca, e wspczesna wadza pastwowa jest jedynie komitetem, zarzdzajcym wsplny-mi interesami caej klasy buruazyjnej, pozostaje zasadniczo trafna, tak jak wiele innych myli Marksa, ktre wielokrotnie wysyano ju na mietnik historii. Teza ta nie jest nawet szcze-glnie odkrywcza i mona, jak staraem si pokaza, wyczyta j z pism amerykaskich ojcw zaoycieli, chocia jest ona tam ujta w bardziej zawoalowany i ideologiczny sposb.XXw.doprowadzidziaanieustrojwprzedstawiciel-skich do doskonaoci i wycign z nich te ostateczne wnio-ski. Odkry przy tym ponownie chorob, ktr znali i kt-rej obawiali si Grecy:r z dy de ma g o g w. Mechaniz-mem jej rozprzestrzeniania si jest dzisiaj nieodczny ele-ment wszystkich demokracji parlamentarnych, a mianowi-ciema r k e t i ng po l i t y c z ny. Zjawisko to pokazuje, jak bliskie pod wzgldem formalnym s rzdy przedstawiciel-skie i utowarowiona gospodarka kapitalistyczna. Bo czym jest dzisiaj polityk? Towarem, ktry sprzedaje rma/partia wyborcom/konsumentom za porednictwem medialnych sieci dystrybucji. Tak jak towary w reklamach obiecuj sa-tysfakcj, szczcie, spenienie i bycie sob, tak te polity-cy w kampaniach wyborczych zapowiadaj sprawiedliwo, dobrobyt, postp, wzrost i rozwj. Dobrze przebadany przez psychologw syndrom depresji pozakupowej, kiedy to oka-zuje si, e wbrew temu, co przeczyta mona w ulotkach, dugooczekiwanyproduktniespeniawszystkichoczeki-wa, doskonale odpowiada znanemu socjologom zjawisku rozczarowania rzdzc ekip i spadku poparcia dla urzdu-jcejwadzy.Rozwizanierwniejestpodobne:ponowne zakupy lub ponowne wybory.grski 5 kwietna 2007.indd 28-29 2007-04-06 13:34:47+c Jan Sowa+: Bez pastwa, czyli jak zdemokratyzowa demokracjNa tym jednak nie koniec. Marketing polityczny, nie-odczny element polityki uprawianej w systemach przed-stawicielskich, wygenerowa zaraz, ktra nawiedza demo-kracje parlamentarne od Stanw Zjednoczonych po Indie: populizm. Niektrzy politolodzy, jak na przykad Chantal Moue, tumacz to zjawisko tumieniem spoecznych an-tagonizmwprzezhegemoniliberalnegokonsensusu+:. Bez wtpienia w konsensus, bdcy w pewnym sensie ele-mentem zarzdzania wsplnymi interesami klasy burua-zyjnej, na pewno nie przyczynia si do przezwycienia populizmu, bdem jest jednak przypisywanie mu caej wi-ny za karier populistw we wspczesnych demokracjach. Byoby to moe suszne, gdyby wystpowanie populizmu ograniczao si do bogatych, liberalnych spoeczestw p-nego kapitalizmu, gdzie liberalizm jest ocjaln ideologi. Ale nie da si w ten sposb wytumaczy na przykad suk-ceswpopulistycznejpartiiBharatiyaJanatawIndiach. Okrajutymmonapowiedziewszystko,alenieto,e panuje w nim liberalny konsensus oraz e brak w nim wy-raniewyartykuowanychantagonizmw.Prawdziwejest raczej co dokadnie przeciwnego: Indie s pastwem g-boko antyliberalnym, w ktrym jednostka jest bardzo silnie uwikana w zalenoci typowe dla wsplnot tradycyjnych, a konikty na tle etnicznym, narodowociowym, religijnym i emancypacyjnym s tak silne, e stanowi zagroenie dla spjnoci narodowej+:.+: Na ten temat zob. C. Moue, Paradoks demokracji, prze. W. Jach, M. Kamiska, A. Orzechowski, Wrocaw :ccs oraz wywiad Jacka a-kowskiegozChantalMoue:Pochwaanamitnejrnicy,Polityka (Niezbdnik Inteligenta) :cco, nr :s. +: Rwnie przykad Polski stawia tez Moue pod znakiem zapyta-nia. Czy rzeczywicie mamy u nas do czynienia z konsensusem liberal-nym? Czy nie jest to raczej konsensus krypto(neo)konserwatywny?Przyczyn sukcesu populizmu szuka moim zdaniem na-ley gdzie indziej, a mianowicie w typowej dla marketingu zarwno ekonomicznego, jak i politycznego tendencji doskadaniaobietnicbezpokryciaorazodwoywaniasi do prymitywnych pragnie i instynktw. Charakterystycz-ne cechy sfery komercyjnej, takie jak marna jako wszyst-kiego, co popularne, wszechobecne eksploatowanie niskich instynktw (np. seksualnych), odwoywanie si do dobrze ugruntowanych wzorw kultury, jak by nie byy one za-chowawcze i krzywdzce (na przykad wzorw patriarchal-nychwprzedstawianiukobietjakogospodydomowych lub obiektw seksualnych), oraz pobudzanie caego szeregu mniej lub bardziej nieuwiadomionych lkw (strach przed brakiem spoecznej akceptacji, chorob, staroci, porak zawodow itp.), maj dzisiaj dokadne niemal odpowiedni-ki w sferze politycznej: pasoytowanie na narodowych lkach i uprzedzeniach (w Polsce fobia antyniemiecka i antyrosyj-ska, we Francji czy Austrii strach przed imigrantami, w USA zagroenie terrorystyczne), wykorzystywanie lkw spo-ecznych i egzystencjalnych (kwestia socjalna zawaszczona przez populistyczn prawic) oraz szafowanie na pokaz po-staw antyestabliszmentow (w wykonaniu np. Samoobro-ny czy Jean-Marie Le Pena). Zarwno rynek, jak i polityka dziaajobecniewoparciuologikmarketingow,aich mechanizmy s bardzo podobne: skoro w ludziach istniej pewne skonnoci, lki, przekonania i pragnienia, warto je wykorzysta, aby zdoby wadz/pienidze, skadajc przy tym obietnice bez pokrycia: bd sob wybierz Pepsi/Sa-moobron. Nie jest bynajmniej przypadkiem, e to specja-lista od marketingu wykreowa czoowego populist III RP, AndrzejaLeppera,napowanegomastanu. Wramach ustrojw przedstawicielskich od populizmu nie ma uciecz-ki,takjakwobrbiegospodarkikapitalistycznejniema grski 5 kwietna 2007.indd 30-31 2007-04-06 13:34:47+: Jan Sowa++ Bez pastwa, czyli jak zdemokratyzowa demokracjucieczki od marketingu. Populizm to po prostu towarowy fetyszyzm demokracji parlamentarnej.COROBI?Na tym tle historycznej ewolucji demokracji i zapoznania jej ideaw, z ktrym mamy do czynienia w ustrojach przed-stawicielskich, umieci trzeba projekt demokracji uczest-niczcejzaprezentowanywksiceRafaaGrskiegoBez pastwa. Nie chodzi oczywicie o powrt do takiego spra-wowania rzdw, z jakim mielimy do czynienia w staroyt-nej Grecji. Saboci greckiej demokracji z utrzymywaniem niewolnictwa i brakiem upodmiotowienia kobiet na czele s powszechnie znane. Greckie instytucje polityczne, ta-kiejakareopagczyeklezja,nienadajsioczywiciedo bezporedniegozastosowaniawnaszejrzeczywistocispo-eczno-politycznej.Jelijednakdemokracjuczestniczc rozumie mona jako powrt do demokracji w takiej po-staci, w jakiej j zaprojektowano, to chodzi moe tu tylko o pewn iskierk utopii, ktr warto ratowa. Iskierk tsi de e de mo k r a t y c z ne g o upo dmi o t owi e ni a orazpo l i t y c z ne j pa r t y c y pa c j i. Wanie one, a nie konkretne rozwizania instytucjonalne, stanowi istot owej pierwszejwiadomej,precyzyjnejidajcejsicileokre-li w czasie politycznej innowacji w historii Europy++. I wa-nie one podlegaj we wspczesnych systemach przedstawi-cielskich konsekwentnemu wyparciu, chocia pozornie po-wszechnie si je celebruje. Ten paradoks nie powinien dziwi pozostajewdoskonaejzgodziezespektakularnnatur spoeczestwa, w ktrym yjemy. Dlatego na gorce tyrady ++S.Hornblower,CreationandDevelopmentofDemocraticInstitu-tions in Ancient Greece, w: Democracy, dz. cyt., s. s.zarwno zwolennikw krzewienia na wiecie demokratycz-nego adu, jak i tych, ktrzy nawouj do reformy demokra-cji liberalnej w obrbie systemu parlamentarnego, wypada zareagowanowwersjklasycznegofreudowskiegopyta-nia: Czemu mwicie, e naley upodmiotowi lud, skoro naley upodmiotowi lud?.Ksika Rafaa Grskiego nie jest jednak traktatem lo-zocznym, dlatego rozczaruj si ni ci wszyscy, ktrzy chcie-liby w duchu postkantowsko-lacanowskim poszukiwa wa-runkw moliwoci demokracji w warunkach jej niemoli-woci.Alenatympolegasiaiwartopropozycji,ktr przedstawia Grski: nie jest to opowie o wzniosych ideach, poktrejprzeczytaniumonatylkowestchn:Wszystko piknie, ale jak to zrobi?. Jest to raczej rzeczowa rozpra-wa o konkretnych rozwizaniach wprowadzonych w ycie i sprawdzonych nie w niewielkich, niszowych subkulturach, ale w skali wielusettysicznych, a nawet wielomilionowych struktur, takich jak miasta, gminy czy regiony. Grski prze-konuje rwnie, e nie ma powodw, aby stosowanie demo-kratycznych procedur ogranicza do sfery politycznej i nie obj nimi innych wanych dziedzin, jak sdownictwo lub produkcja przemysowa. Zblia go to do niektrych zwo-lennikw projektu reformy demokracji liberalnej znanego pod nazw demokracji radykalnej+.Ksika Bez pastwa. Demokracja uczestniczca w dziaa-niu dziki swojemu praktycznemu charakterowi obala wiele mitw narosych wok demokracji uczestniczcej: e jest to + Termin ten jest nieco niefortunny, poniewa oznacza przynajmniej dwa zupenie rne podejcia do reformy demokracji parlamentarnych. Zob. np. Radical Democracy: Identity, Citizenship and the State, red. D. Trend, New York :,,o oraz Radical Democracy, [wywiad Johna Nicholsa z Noamem Chomskym], Capital Times :,,, nr +, http://www.chom-sky.info/interviews/:,,c+c+.htm/.grski 5 kwietna 2007.indd 32-33 2007-04-06 13:34:47+ Jan Sowa system pikny, ale niemoliwy do zrealizowania w prakty-ce, e dobrze moe dziaa tylko na papierze lub w gowach idealistycznych marzycieli, e likwidacja instytucji przed-stawicielskich oznacza koniec moliwoci uprawiania poli-tyki lub musi doprowadzi do tyranii ciemnych mas. W cza-sachbezprecedensowegokryzysudemokracjiparlamentar-nych, objawiajcego si spadkiem frekwencji wyborczej, na-sileniem populizmu, arogancj rzdzcych i niebezpiecznym zblatowaniem elit politycznych z biznesowymi, ksika Gr-skiego dostarcza odpowiedzi na najwaniejsze pytanie: co ro-bi, aby ocali demokracj? Odpowied, udzielona w duchudemokratycznych ideaw, moe by oczywicie tylko jedna: trzeba j po prostu zdemokratyzowa.rafa grskibez pastwademokracja uczestniczca w dziaaniugrski 5 kwietna 2007.indd 34-35 2007-04-06 13:34:47iaiacisxiioiiryxanizioiiryxwiixoxiaciauczisrxiczacaiwaixi sioiczxiwsaxoizaiacuioxaixycuBdzie tu mowa o skracaniu odlegoci. O tym, jak moe przebiega droga od obywatela do decyzji o wymiarze spoecznym;ornicachmidzypartycypacjareprezen-tacj i o tym, jak demokracja pod wpywem rnych czyn-nikw uatwia lub hamuje naduycia ze strony rzdzcych i rnych grup wpywu.Przyjrzymy si zatem, jakie mechanizmy ustrojowe fawo-ryzuj wybrane jednostki i grupy spoeczne, marginalizujc rwnoczenie inne. Wemiemy pod uwag konsekwencje te-go, e liberalizm przewaa dzi nie tylko w wiecie ekonomii, ale te narzuca swe reguy na arenie politycznej oraz na r-nych polach aktywnoci spoecznej. Warto przypomnie, e pojcia liberalnej wolnoci ksztatoway si w cisym zwiz-ku z ide wasnoci prywatnej. John Locke i inni klasyczni liberaowie uwaali, e ludzie powinni mie nierwne prawa do decydowania o wadzy politycznej w zalenoci od tego, czy s niezalenymi, czy zalenymi nansowo obywate-lami. Zaleni, tj. nieposiadajcy okrelonej wasnoci, nie mogliby mie prawa do gosowania czy te prawa do posia-dania reprezentacji przed wadzami pastwa.ZkoleiJohn grski 5 kwietna 2007.indd 36-37 2007-04-06 13:34:47+ Rafa Grski +, Polityka bez politykwStuart Mill by za przyznaniem wyksztaconym i lepiej wy-kwalikowanym podwjnego prawa gosu w wyborach oraz za pozbawieniem owego prawa osb ubogich (niebdcych w stanie paci podatkw), a take niepimiennych. Z per-spektywy liberalizmu, prawo do gosowania byo elitarnym zwyczajem, wyjtkowym i ograniczonym przywilejem. Przez wiele dziesicioleci prawa gosu pozbawieni wic byli robot-nicyzaleniodpracodawcw,kobietyzaleneodmw i ojcw, czarni podporzdkowani biaym, autochtoni podle-gajcy eksploatacji ze strony kolonizatorw. Polityczne syste-my reprezentacji uksztatoway si, bazujc wanie na tym niedemokratycznymporzdkuspoecznym.Zatem,mimo e z czasem prawa wyborcze uzyskali wszyscy obywatele co przyjli rwnie liberaowie, tworzc koncepcj liberalnej demokracji do dzi prawida zakodowane w parlamentach i rzdach pozostay te same. Przy urnie wyborczej wszyscy s rwni, niemniej wpyw na dziaania przedstawicieli daleki jestodrwnoci.Utrzymaasidominacjaniezalenych nad zalenymi, o ktrych mwi si obecnie niezaradni. Upadek muru berliskiego fetowano jako tryumf demokra-cji liberalnej, jednak kilkanacie lat pniej opinie o kryzysie i wewntrznych sprzecznociach tego systemu przestay by odosobnione.Krytykadotyczywpierwszymrzdzietrak-towania polityki i samej demokracji w kategoriach porozu-mienia biznesowego. Wzrastajca potga lobby biznesowe-go jest coraz bardziej zabezpieczana i honorowana. Grupy lobbystw s nie tylko uznawane, ale nawet poszukiwane, cenioneichwalone;silniejniwyborcydeterminujte decyzje rzdu krajowego i struktur ponadnarodowych. Za-sada wyborw powszechnych okazaa si niewystarczajca douniknicianaduywadzyiwyksztaceniakryteriw przejrzystociwprocesachdecyzyjnych.Drugiproblemto globalnamodykacjatechnikwadzy,gwniejejkoncen-tracjawrkachwadzwykonawczych,ktremajcoraz wiksze uprawnienia, kosztem organw wybieralnych i sa-mych wyborcw. W sytuacji kryzysu zaufania do instytucji pastwowych rzdy spychaj odpowiedzialno za niepo-pularne decyzje na rzekomo neutralne politycznie prawa ekonomii. Dowiadczamy koca pewnej epoki i upadku modelu pastwa jako narzdzia dystrybucji bogactwa. Rezul-tatem zachodzcych zmian staje si masowa odmowa udziau w gosowaniu. Uporczywy spadek frekwencji wyborczej staje sidlapolitycznychdecydentwniecokopotliwy. Trudno jest wci przypisywa nisk frekwencj wyborcz zwykej obojtnocinaproblemypolitycznelubteprzeszkodom w dotarciu do lokali wyborczych. Media i politycy s zmu-szeni przyzna czsto niechtnie e spadek frekwencji wyborczej wynika z rosncego braku zaufania spoeczestwa dowybieranych,abardziejoglniedocaegosystemuwy-borczego,iewskazujetonapowanyrozdwikmidzy pastwem a spoeczestwem. Francuski anarchista Paul Boi-no zwrci uwag, e strajk wyborcw nie osabia co prawda wadzypastwa,alewymierzacioswjegoprawomocno i stopniowo podwaa mit rzdu jako demokratycznej repre-zentacji narodu.Publiczne dyskusje dotyczce kryzysu demokracji kon-centruj si mimo wszystko na pitnowaniu poszczeglnych politykw, pomijajc niedostatki reprezentacji politycznej, ktra sama w sobie uniemoliwia realizacj pokadanych w demokracji oczekiwa spoecznych. Bd tkwi w zaoe-niu, e gwnym winowajc s populici, chocia nie two-rz nowych patologii, a tylko czyni bardziej widocznymi stare grzechy wadzy pastwowej. Do wzrostu popularno-ci faszywych trybunw ludowych przyczynia si przede wszystkim rosncy dystans pomidzy tymi, ktrzy tkwi u podstaw spoecznej piramidy, a tymi, ktrzy wspili si na grski 5 kwietna 2007.indd 38-39 2007-04-06 13:34:47c Rafa Grski : Polityka bez politykwjej szczyt. Wikszo zawodowych politykw zachowuje si autystycznie, ich kontakty z wyborcami s powierzchowne, mniej lub bardziej zapoyczone z technik marketingu, sama demokracja kojarzona jest za z neoliberalnymi reformami w stylu planu Balcerowicza. To tutaj czai si prawdziwe nie-bezpieczestwo populizmu. Pierwszy lepszy demagog moe zawadn niezadowoleniem wyborcw, gosi, e niesie zba-wienie ucinionym, i sprawia wraenie bardziej wiarygod-negonizawodowipolitycy,ktrzyuzasadniajzamykanie zakadw pracy i likwidacj oson socjalnych wymogami de-mokratycznych przemian ustrojowych.Mimo wszystko pojawiaj si pierwsze zwiastuny nad-chodzcych zmian. Co znamienne, nie pochodz si one odgremiw pastwowych, lecz od osb zaangaowanych w de-mokracj na poziomie lokalnym. O nich wanie bdzie mo-wa w niniejszym szkicu. POODEJCIUODURNY REKLAMACJANIEJESTUWZGLDNIANAJeli celem przeprowadzanych w samorzdzie terytorialnym reform byo przekazanie wadzy jak najniej i wyzwolenie w ludziach tyle odpowiedzialnoci za wasne miasta i gminy, ile tylko zechc udwign, to w widoczny sposb zako-czyy si one askiem. Wiele obiecywano sobie po lokalnych liderach, radnych i burmistrzach. Mieli si oni troszczy o sprawy swych miejscowoci znacznie lepiej od decyden-twzestolicy.Sprzyjatemumiaooddalenieorodkw wadzy mierzone w metrach, a nie dziesitkach kilome-trw. Nadzieje pokadane w krtszej drodze od lokalnego urzdnika czy polityka do spraw i ludzi, o ktrych decyduj, okazay si jednak zudne. Ukady partyjne i osobiste zobo-wizania pozostay decydentom blisze ni najblisi ssiedzi. Prac rad miejskich rozpoczo, jak zawsze, konstruowanie i zrywanie partyjnych koalicji. Nieformalny nadzr nad dzia-alnoci radnych zaczli sprawowa posowie, ktrzy nale do tych samych ugrupowa partyjnych, nadzr nad posami sprawuj za szefowie partii. Najwaniejsze decyzje zapadaj bez porozumienia z mieszkacami. Radni s zakotwiczeni w partiach, nie w spoeczestwie, natomiast spoeczestwo wycofuje si z udziau w wyborach, poniewa uznaje, e nie ma rzeczywistego wpywu na polityk ograniczon do walki ostokiiprzywilejedlanielicznych:. Touatwiakorupcj, nepotyzm i wydawanie publicznych pienidzy na inwestycje, ktrychnieakceptujlokalnespoecznoci:.Rozbienoci midzy dziaaniami samorzdw a oczekiwaniami obywateli uwidaczniaj si najczciej w koniktach dotyczcych likwi-dacji szk, budowy nowej trasy szybkiego ruchu, lokalizacji spalarnimiecilubstacjibenzynowej,usytuowaniamasztu telefonii komrkowej czy te prywatyzacji przedszkoli. Nie jest wcale trudne ustalenie momentu, w ktrym lo-kalna spoeczno traci kontrol nad swoimi przedstawicie-lami w strukturach wadzy. Twrcy ordynacji wyborczych okazali brak zaufania do obywateli, przekazujc uprawnienia przedstawicielom w radach i gabinetach, nie dajc przy tym wzamianskutecznychprocedurkontrolnychiodwoaw-czych ludziom na dole drabiny spoecznej. Po raz kolejny powielono schemat wybierania przedstawicieli i rzdzenia : Wraz z wprowadzeniem reformy samorzdowej w :,,c r. sc an-kietowanych Polakw deklarowao zaufanie do wadz samorzdowych, w :ccc r. poziom zaufania wynosi niecaych :c. Zob. P. Swaniewicz, yczliwa obojtno. Wadze lokalne i reforma samorzdowa w oczach opinii publicznej w krajach Europy rodkowej, Warszawa :cc:, dz. cyt., s. :s.: W :cc+ r. +c ankietowanych przez CBOS Polakw wierzyo, e samorzddokonazmiannalepszewgminieczymiecie,przeciwnego zdania byo badanych. Zob. (B.K.) Na kopoty samorzd, Rzeczpo-spolita, : lutego :cc+, nr +, s. :.grski 5 kwietna 2007.indd 40-41 2007-04-06 13:34:47: Rafa Grski + Polityka bez politykwwaciwy parlamentom i rzdom, ktrego cech wyrnia-jc jest sankcjonowane przez Konstytucj Rzeczypospoli-tej Polskiej pozbawienie wyborcw wpywu na dalsze post-powaniewybranychprzeznichprzedstawicieli:Posowie s przedstawicielami Narodu. Nie wi ich instrukcje wy-borcw(art.:c.:).Podobnyzapisowyczeniuwybor-cw po akcie gosowania z procesu podejmowania decyzji znalazsiwobowizujcejustawieosamorzdziegmin-nym: Radnych nie wi instrukcje wyborcw (art. :+.:). Powstaywtensposbminiaturowewersjenaczelnych organw pastwa, z obowizujcym w nich podziaem na wyposaon w zasoby materialne i organizacyjne elit wa-dzy oraz zbiorowo mieszkacw, podejmujcych jedynie ograniczone prby samoorganizacji. Hierarchiczna struktu-ra wadzy lokalnej daje o sobie zna przede wszystkim pod-czastworzeniaplanwinwestycyjno-nansowych.Wba-daniach dotyczcych kwestii komunikacji z mieszkacami w sprawie budetu stwierdzono w Polsce w latach dziewi-dziesitychXXw.nastpujcgradacjsiywpywwwe wadzach lokalnych: najpierw zarzd gminy, nastpnie rad-ni i burmistrz, wydzia nansowy urzdu i kierownicy in-nych wydziaw tego urzdw. Najbardziej aktywne w for-sowaniuswychintereswgrupymieszkacwznajdoway si dopiero na szstej pozycji+.Jakimawtakimraziesensstwierdzenie,elokalna spoeczno jest waciwym podmiotem samorzdu? Jeeli potraktujemy powanie ide samorzdnoci, dojdziemy do wniosku,ewszyscymieszkacymajprawodowpywa-+BadaniatezostayprzeprowadzoneprzezZakadTeoriiPolityki i Systemw Politycznych Uniwersytetu lskiego, pod kierunkiem prof. P.Dobrowolskiego.Czciowpublikacjwynikwzawieraartyku:S. Wrbel, Artykulacja interesw w spoecznociach lokalnych, w: Vie politique locale. Polityczne ycie lokalne, pod red. J. Wodza, Katowice :,,, s. s. nia na proces rozwoju lokalnej wsplnoty oraz do podziau owocw tego rozwoju. Dlatego potrzebujemy czego zupe-nie innego od pionowoci struktur decydowania. Na pew-no nie sta nas duej na powierzanie losw naszej dzielnicy, gminy czy miasta kolejnym politykom i urzdnikom, nad ktrymi nie ma oddolnej kontroli. Sprbujmy zastosowa wpraktyceocjalnedeklaracjepolitykwoaktywnym uczestnictwie obywateli w samorzdzie lokalnym. Faktycz-neuczestnictwomamiejscetylkowtedy,gdymieszkacy mogrzeczywiciedecydowaoprzeznaczeniuisposobie wydatkowania ich pienidzy. Jednym ze sposobw odbierania politykom i urzdnikom wadzy nad nansami publicznymi jest procedura okrelana mianem demokracji uczestniczcej. Demokracja uczestni-czca to swego rodzaju kompromis pomidzy zwolennikami demokracji bezporedniej i obrocami demokracji przedsta-wicielskiej. Wmiastach,wktrychzostaawprowadzona, lokalna administracja przestaje rzdzi, a zaczyna w coraz wikszym stopniu suy spoecznoci. Powoli eliminowane s zbdne hierarchie i struktury autorytarne oraz poszerzane swobody i demokratyczny wybr. Dziki temu ludzie sami zaczynajkierowasprawamifaktyczniewpywajcymina ich ycie, nawet jeli nie uczestnicz w wyborach. Pierwsze byo miasto Porto Alegre w poudniowej Brazylii. Dziaaj-cy tam od lat ruch spoeczny skoni nowego burmistrza do przekazania wadzy nad budetem miejskim zgromadzeniom mieszkacw. Od tej pory to nie radni i urzdnicy, lecz sami obywatelezaczlidecydowaonowychinwestycjach.Pod-czas rocznego cyklu zgromadze mieszkacy ukadaj list sprawunkw dla wadz i pilnuj jej realizacji. Porto Alegre, liczce ponad :,+ mln mieszkacw, stao si najwikszym na wiecie poligonem dowiadczalnym demokracji bezpo-redniej. W latach :ccc:cc wszystkie ocjalne i nieo-grski 5 kwietna 2007.indd 42-43 2007-04-06 13:34:47 Rafa Grski s Polityka bez politykwcjalne zebrania mieszkacw gromadziy od :sc do :cc tys.osb. Po raz pierwszy w dziejach instytucji samorzdowych, pomijajc okresy rewolucyjne, powstaa sytuacja dwuwadzy: powoano do ycia rwnolege wobec Rady Miasta instytucje demokracjibezporedniej,tj.zgromadzeniamieszkacw, Fora Delegatw i Rad Budetu Partycypacyjnego. Wbrew wczeniejszym obawom nie powstay ani rzdy tumu, ani chaos.Wrczprzeciwnie,porazpierwszyprzestaistnie rozdwik midzy prac administracji i rady miejskiej a ocze-kiwaniami obywateli. Udao si wyrugowa korupcj. Kon-ferencja ONZ Habitat II w Stambule w :,,o r. uznaa t form demokracji za wzorcow dla samorzdw lokalnych.Porto Alegre zaczo by miejscem spotka uczestnikw midzynarodowego ruchu przeciwnikw neoliberalnej glo-balizacji. Za przykadem Porto Alegre postanowiy pj inne miasta w Brazylii: Belo Horizonte, Belm, Recife, San-to Andr i setki miejscowoci w stanie Rio Grande do Sul. Prbyprzebudowaniasamorzdwnapodstawiepowy-szych dowiadcze podejmowano z rnym powodzeniem w Ekwadorze, Peru, Argentynie, Chile, Boliwii, Wenezueli i w Europie Zachodniej. W roku :ccc Korporacja Miesz-ka Socjalnych Toronto staa si pierwszym zarzdem bu-dowlanym w Ameryce Pnocnej, ktry wprowadzi budet partycypacyjny w stylu Porto Alegre. :o tys. lokatorw za-czo decydowa o przeznaczeniu :c mln dolarw rocznych wydatkw. Z kolei w liczcym :cc tys. mieszkacw Guel-ph (w kanadyjskim stanie Ontario) uczestnicy stowarzysze dzielnicowychdecydujolosachprojektwplanowanych wichokolicy.Stanowionestayprocentbudetugminy. Wadze nie mog odrzuci adnego z proponowanych przed- Zob. H.T. Nieuwland, A Participatory Budgeting Model for Cana-dian Cities, :cc+, s. :, http://fcis.oise.utoronto.ca/~daniel_schug/cour-ses/:cc+_nieuwland.pdf.siwzi, ktre mieci si w granicach wydzielonego budetu. WGuelphzorganizowanotewarsztatyigrupyfokusowe z udziaem ::cc mieszkacw, ktrych poproszono o ustale-nie wytycznych polityki miejskiej. Do stowarzysze ssiedz-kich naley ponad :c tys. obywateli miasta. Budet partycypacyjny sta si modnym hasem podczas kampanii wyborczych do wadz municypalnych we Francji, Hiszpanii, Woszech, Belgii. W latach :,,,:cco wprowa-dzono budety partycypacyjne w miastach: Kordoba, Jerez, Sevilla, Getafe, Rubi, Saint Denis, Morsang sur Orge, Bo-bigny, Ivry sur Seine, Grigny, Mons, Modena, Grottamare, Balsamo, Piacenza, Brancolini i Pieve Emanuele. Samorzd Porto Alegre, gdzie mieszkacy uzyskali prawo do decydo-wania o przeznaczeniu :cc funduszy inwestycyjnych, na-ley jednak do wyjtkw. W Belo Horizonte mieszkacom pozwolono decydowa o zaledwie sc budetu inwestycyj-nego, zebrania budetowe odbywaj si tam co dwa lata. Po-dobne ograniczenia wprowadzono w wikszoci wspomnia-nych miast. W tym samym Belo Horizonte wprowadzono w roku :cco kolejn innowacj: oprcz zebra dzielnico-wych odbyo si po raz pierwszy elektroniczne gosowanie nad budetem miejskim.Samterminbudetpartycypacyjnymoeodnosisi do czasem nawet do odmiennych lokalnych realiw. Wa-ne s rnice kulturowe, tradycje polityczne, okolicznoci gwatownychlubewolucyjnychprzemianspoecznych:czy partycypacjmieszkacwustanowionopodpresjsilne-go ruchu spoecznego (Rosario w Argentynie, Porto Alegre w Brazylii), czy te stron inicjujc przemiany w samorz-dzie byy wadze lokalne (Europa Zachodnia). Na przykad w podparyskim Bobigny, liczcym s tys. mieszkacw, eks-peryment z partycypacj spoeczn rozpoczto wraz ze zwy-cistwem partii komunistycznej, ktra w roku :,,s otrzyma-grski 5 kwietna 2007.indd 44-45 2007-04-06 13:34:48o Rafa Grski Polityka bez politykwa s: gosw w wyborach municypalnych, w :cc: r. od-niosa kolejny sukces, zdobywajc oo poparcia wyborcw. W :,, r. przeprowadzono konsultacje spoeczne, kilka ty-sicy mieszkacw wypenio ankiety dotyczce przyszoci miasta,powstayrwniegrupywolontariuszymonitoru-jcepracadministracji.Odtejpory,wodstpiedwch lat,zwoywaneskonferencjemiejskie,gromadzceod czterech do ponad tys. dyskutantw i suchaczy, co roku odbywaj si zebrania ssiedzkie z udziaem od szeciuset do tysica osb, za od roku :cc+ funkcjonuje w miecie bu-det partycypacyjnys. W Ivry (so tys. mieszkacw), innym miecie wchodzcym w skad paryskiej aglomeracji, zebra-nia budetu partycypacyjnego gromadz ponad tys. osb. WSaintDenis(,tys.mieszkacw),oprczradymia-sta,obradujrazwmiesicuzebraniassiedzkie,odbywa si seria corocznych imprez Dzie dobry ssiedzie, cz budetu miejskiego jest opracowywana z udziaem miesz-kacw.WModenie,podobniejakwkilkunastuinnych woskich miastach, w zebraniach budetu partycypacyjnego uczestniczy po kilkaset osb. Ogromna rnorodno na-rzdzi sucych partycypacji wynika rwnie z rnorod-noci struktur prawnych, na podstawie ktrych zbudowano w danym kraju instytucje demokracji uczestniczcej.Prby umiejscowienia projektu demokracji uczestnicz-cej na mapie politycznych idei utrudnia fakt, e jego zwolen-nicy nigdy nie stanowili jednolitej politycznie grupy. Kada realizacja spoecznej partycypacji jest traktowana przez cz uczestnikwjakoargumentprzemawiajcyzawprowadze-niempenejdemokracjibezporedniej,niemniejnadaldo-minuj zwolennicy ograniczenia spoecznej partycypacji do sZob.[b.a.],Bobigny.Fromvariousexperimentsofparticipationto a participative budget, www.budget-participatif.org/actualite/.funkcji organu konsultacyjnego, podporzdkowanego insty-tucjom demokracji przedstawicielskiej. Za przykad mog posuyrzdySgolneRoyalzPartiiSocjalistycznejwe francuskim regionie Poitu-Charentes, ktry ogosia gw-nym laboratorium idei demokracji uczestniczcej we Fran-cjio. Mieszkacy nie mog si wypowiada o caoksztacie budetu, przyznano natomiast prawo do decydowania o :cbudetu licew spoecznociom szkolnym, tj. nauczycielom, uczniom, rodzicom i administracji, ktre mog w ten spo-sb okrela i poddawa pod gosowanie wasne priorytety. Wydatkinaszkolnictwowynosiy:mlneurowroku :cco, z tego zaledwie :c mln euro stanowi Budet Party-cypacyjny Licew (Budget Participatif des Lyces). W roku szkolnym :ccs/:cco w :o zgromadzeniach i gosowaniach wzio udzia :c tys. uczniw, nauczycieli i rodzicw. Druga stronamedalujesttaka,eprzewodniczcaregionuijej gabinet sami ustalaj reguy partycypacji i jej granice. Pani Royalniekonsultujezmieszkacamiwysokocibudetu regionalnego na edukacj i ksztacenie, a nawet postpuje wbrew ich oczekiwaniom. Przewodniczca regionu stara si pozyska niezalene ruchy spoeczne obietnic oddol-nejsamorzdnoci,aprzeciwnikwradykalnychzmian uspokajaostronocireform,nadalodgrnielimitowa-nych. Trudno jest dzisiaj oceni, czy limitowana partycypacja przyczynisidorozbudzeniaspoecznychdabardziej radykalnych i bezkompromisowych ni przewiduj progra-my partii politycznych. Czytelne s natomiast intencje elit politycznych, ktre staraj si wykorzysta projekt radykal-nej demokracji do korumpowania nowych ruchw spoecz-oZob.V.Berkani,VersunbudgetparticipatifdanslesLycesPicto-charentais, www.adels.org/formation-etudes/. Zob. M. Cambell, Tte--tte, Forum :cc, nr :, s. :::+.grski 5 kwietna 2007.indd 46-47 2007-04-06 13:34:48 Rafa Grski , Polityka bez politykwnychiumocnieniaswojejpozycjiwstrukturachwadzy. Dowiadczeniaostatnichlatwskazujjednak,ebardziej prawdopodobnajestkonfrontacjaanielikonsensus,za demokracja uczestniczca nie przyczynia si do pogodzenia elit ze spoeczestwem. Instytucje demokracji przedstawi-cielskiej okazuj si w ostatecznym rozrachunku przeszko-dwrozwojuoddolnejsamorzdnoci.Kresprojektom bezkoniktowejizgodnejwsppracydemokracjibezpo-redniej z organami demokracji przedstawicielskiej pooy wynik wyborw samorzdowych w Porto Alegre z listopada :cc r. Mieszkacy odmwili wtedy swojego poparcia do-tychczasowymwadzommiejskim,jednakniezaprzestali organizowania si w ramach budetu partycypacyjnego. Na propozycj likwidacji oddolnych struktur samorzdowych odpowiedzieli protestami. Nowe wadze miejskie nie odwa-yy si zlikwidowa organw spoecznej partycypacji, lecz staraj si od tej pory ogranicza uprawnienia zebra miesz-kacw i utrudnia realizacj ich postanowie. Odebrano mieszkacom prawo do decydowania o podatkach. Budet partycypacyjny okaza si niebezpieczny, poniewa dziesit-kitysicyobywatelidowiadczyopraktycznegodziaania demokracji bezporedniej.Dziaalnowlegalnychstrukturachsamorzdowych stanowi tylko jeden ze sposobw walki o bezporedni udzia wszystkich obywateli w tworzeniu polityki. Coraz liczniej-szesprzypadkiotwartejrewoltyprzeciwkoinstytucjom pastwa i kapitau. Powstanie zapatystw w meksykaskim Chiapas w styczniu :,, r., rewolta uliczna w Argentynie w grudniu :cc: r., zgromadzenia miejskie we woskim Spez-zano Albanese i bunt mieszkacw meksykaskiego miasta Oaxacajesieni:ccor.,towszystkoprzykadytworzenia alternatywnych struktur samorzdowych z cakowitym po-miniciem legalnych instytucji. Obydwa nurty mog si wzajemnie uzupenia albo te stanowirneetapytegosamegodeniadopozbawie-nia politykw monopolu decyzyjnego. Tego, w jaki sposb zachowajsiuczestnicyotwartychzgromadzeidebat, nie sposb do koca przewidzie ani kontrolowa. Wbrew nadziejom ekspertw Banku wiatowego i Midzynarodo-wegoFunduszuWalutowego(MFW)okazaosi,ipro-cedurydemokracjiuczestniczcejmonawykorzystado blokowania polityki prywatyzacji. Wraz z powstrzymaniem planwprywatyzacjizasobwwodywbrazylijskimstanie Rio Grande do Sul instytucje budetu partycypacyjnego sta-y si w tym regionie zagroeniem dla pastwowego i wol-norynkowegoadu,wspieranegopienidzmiiautorytetem Banku wiatowego oraz Midzynarodowego Funduszu Wa-lutowego. Z kolei we francuskim miecie Ivry zorganizowano w listopadzie :cco r. referendum w sprawie dalszego istnie-nia szpitala pooniczego, chocia gosowanie byo niezgodne z przepisami prawa, o przyszoci szpitala decyduje bowiem ministerstwo zdrowia. Powstaa w ten sposb zupenie nowa przestrze konfrontacji, w jawny sposb naruszono ustalo-n granic pomidzy kompetencjami obywateli, samorzdu istrukturpastwa.Okazujesi,enawetlegalnapartycy-pacja stanowi zagroenie dla zawodowych politykw, ktrzy niechcdzielisiwadzzinnymi.Wystarczyposucha wypowiedzi mieszkacw Porto Alegre, ktrzy w roku :cc: udzielali wywiadw francuskiej stacji telewizyjnej:Sergio Amaral Tutaj nie tylko konsultuje si z ludmi. Oni rzeczy-wicie decyduj! To jest sekret ich uczestnictwa.Maria Iolanda Calvaho Od pocztku nie wierz w politykw. Wi-dz sytuacj i otwarcie mwi do ludzi. Duo szczcia daje nam to, e jestemy tego czci. Teraz zaczlimy wreszcie mwi do siebie. My sami najlepiej wiemy, czego chcemy. [] Im mniej wadzy dzier-posowie,burmistrzowie,gubernatorzy,tymwicejwadzyma lud. Chcemy bardziej demokratycznego spoeczestwa, ktrego nie grski 5 kwietna 2007.indd 48-49 2007-04-06 13:34:48sc Rafa Grski s: Polityka bez politykwtamsz wadza ekonomiczna ani media, jak to si dzieje w wikszoci demokratycznych pastw wiata.PRZYURNIECZYNAZEBRANIU?Przywyklimy ju do tego, e terminu demokracja uywa si wspczenie do opisu kombinacji wybieralnych instytucji przedstawicielskich i niewybieralnego aparatu urzdniczego. Prawodawcy dopuszczaj czasem formy demokracji bezpo-redniej, jednak maj one charakter wycznie uzupenia-jcy i ograniczony. Wspczesna demokracja bezporednia dziaa, opierajc si na referendach i obywatelskich inicjaty-wach ustawodawczych. Inne jej formy, takie jak demokracja uczestniczca,wzasadzieniewystpujwpraktycepa-stwowej. Samorzdy oparte na zasadach demokracji uczest-niczcej nale cigle do wyjtkw. cz one w sobie cechy demokracji deliberacyjnej (opartej na tworzeniu przestrzeni wsplnego dialogu, namysu i negocjacji bez podlegania ze-wntrznym naciskom), bezporedniej (polegajcej na goso-waniu podczas zgromadzenia) i mandatowej (wyposaajcej delegatw w instrukcje od wyborcw). System demokracji uczestniczcejokrelanyjestjakoprzykadtzw.grassroots democracy, czyli demokratycznego podejmowania decyzji w sposb bezporedni, na poziomie zwykych obywateli,. Najprociej mona opisa cechy demokracji uczestnicz-cej,porwnujcjezinnymiformamisprawowaniarz-dw. Miasto jest nasze, reporta lmowy S. Gilman i P. Dirne, : min., Francja :cc:.,Zob.P.Satora,DemokracjapartycypacyjnawPortoAlegre,praca magisterska napisana pod kierunkiem prof. dr. hab. W. Kozuba-Ciemb-roniewicza,InstytutNaukPolitycznychUniwersytetuJagielloskiego, [maszynopis], Krakw :cc:, s. :c.Zacznijmy od najbardziej rozpowszechnionej w wiecie demokracji poredniej, partyjnej. Polega ona zasadniczo na przekazaniucaejwadzyreprezentantomwparlamencie, radzie miasta itp., nie za na rzdzeniu osobicie. Wyborca oddajcy gos na posa nie odgrywa samodzielnej roli w po-lityce, wszelkie programy partyjne i projekty ustaw tworzy si bez jego udziau. Demokracja ograniczona do aktu go-sowania na przedstawicieli prowadzi do wykluczenia z de-mokratycznejwsplnotyobywateli,ktrzynieuczestnicz wakciegosowania,wiadomieoddajgosniewanylub oddaj gos na przegranych kandydatw. Czy mona dobrze rzdzi, ignorujc opinie tych osb? Kady obywatel ma for-malneprawodowspdecydowaniaoprzyszociswojego miasta, powiatu i kraju, wyraane symbolicznie i praktycznie poprzez kartk do gosowania, ale to prawo zostaje zawieszo-ne w chwili wrzucenia kartki do urny, przekazane zwycizcy zmaga wyborczych na cay czas trwania jego mandatu, a do nastpnego gosowania. Zwycizca wyborw ma prawo przez cay czas swojej kadencji realizowa dowoln polityk, bez porozumienia si i uzgodnienia swojego postpowania z wol mieszkacw swego okrgu wyborczego:c. W kra-cowej sytuacji wybrany moe nigdy nie spotka si z tymi, ktrzy go wybrali ani te nie zda im sprawozdania z tego, :cGraynaPawelska-SkrzypekzUniwerystetuJagielloskiegoprze-prowadziawroku:,,badaniawrdradnychimieszkacwdwch dzielnic Krakowa, z ktrych wynikao, e w czasie caej pierwszej kadencji (:,,::,,)radniprawieniekontaktowalisizmieszkacami.Udoku-mentowano w badaniach rne hierarchie wanoci potrzeb mieszkacw dzielnicy wedug radnych i samych mieszkacw, okazao si rwnie, e zdecydowana wikszo ankietowanych mieszkacw w ogle nie wiedzia-a o istnieniu rady dzielnicy. Zob. G. Pawelska-Skrzypek, Znaczenie par-tycypacjiobywatelskiejdlarozwojulokalnego,w:Partycypacjaobywatelskaw yciu spoecznoci lokalnej. Stan, bariery, rekomendacje, pod red. G. Pa-welskiej-Skrzypek, Krakw :,,o, s. :c::c:.grski 5 kwietna 2007.indd 50-51 2007-04-06 13:34:48s: Rafa Grski s+ Polityka bez politykwco robi podczas trwania kadencji, bez adnych sankcji. Ko-lejne ograniczenie samodzielnoci wyborcy polega na tym, e obywatel utosamiajcy si tylko z czci programu par-tii politycznej nie moe wyrazi swojego stanowiska w akciegosowania.Jeliwyborcapopierapolitykekonomiczn jednej partii, polityk zagraniczn drugiej partii i pomysy, ktrych brak w programie jakiejkolwiek partii, to nie moe gosowazgodniezeswymipogldamiimusiwyrzecsi czci z nich lub bojkotowa wybory. Wybory mog te pro-wadzi do efektu marnowania gosw, kiedy opinie wy-raonewakciegosowanianieliczsirwnowpniej-szym procesie decyzyjnym. Posu si znanym przykadem z Kanady, gdzie w wyborach z :, r. Partia Konserwatyw-na uzyskaa + gosw, utworzya rzd i wcielia w ycie Woln Umow Handlow (Free Trade Agreement FTA)USA i Kanady, jakkolwiek wikszo gosujcych (w sumie s:) opowiedziao si za partiami przeciwnymi Wolnej Umo-wie Handlowej::. Z drugiej strony treci programw partyj-nych staj si stopniowo coraz bardziej oglnikowe, niezwy-kle podobne do siebie, pene sloganw lub niezrozumiae i chaotyczne, dlatego program przestaje by gwnym kryte-rium wyboru, uwaga wyborcw skupia si raczej na cechach osobowychliderwposzczeglnychpartii.Kwestiarepre-zentacji politycznej okrelonych grup spoecznych przestaje bytematemkampaniiwyborczych.Pose,burmistrzczy radny maj rzekomo reprezentowa og mieszkacw swo-jego okrgu, nawet jeli ci ostatni wykazuj sprzeczne de-nia. Czy mona by rwnoczenie przedstawicielem lokato-rw i wacicieli nieruchomoci, osb z klasy redniej i bez-domnych, pracodawcw i pracownikw? W rezultacie przed-:: Zob. H.T. Nieuwland, A Participatory Budgeting Model for Cana-dian Cities, dz. cyt., s. s.stawiciel sam decyduje, kogo bdzie reprezentowa w pierw-szej kolejnoci, kto za pozostanie bez wpywu na bieg spraw publicznych. Obywatele pozbawieni s take kontroli nad nansamipublicznymi.Wolnoimniewybieraokrelo-nych politykw na drug kadencj, ale nie mog przeciw-dziaa marnotrawieniu funduszy publicznych, nikt spord przedstawicieli nie ponosi majtkowej odpowiedzialnoci za bdne decyzje. Rwnie programy grantowe i dotacje nie stanowi gwarancji udziau spoecznoci w tworzeniu lokal-nej polityki. Wikszo grantw przyznawana jest organiza-cjom o zachowawczym nastawieniu lub te tym, ktre utrzy-muj dobre stosunki z urzdnikami, radnymi czy posami. Powstaje w ten sposb bariera dla wprowadzania innowacji, reform oraz zaspokajania potrzeb nowych spoecznoci.Natomiast demokracja uczestniczca realizuje si przez samorzd rozumiany jako samodzielne sprawowanie zarz-dunadsprawamilokalnymiprzezsamychmieszkacw. Jeli w demokracji przedstawicielskiej cele i zasady polityki oraz wikszo projektw reform powstaj w zaciszu gabi-netw, to w demokracji uczestniczcej inicjatywa znajduje siwrkachspoecznocilokalnej.Demokracjaprzedsta-wicielska bazuje na pasywnym i posusznym w swej masie elektoracie,ktryperiodycznieuczestniczywwyborach, lecz traci wszelkie pozory wadzy po zakoczeniu akcji wy-borczej. W odrnieniu od niej nie sposb wyobrazi sobie funkcjonowania demokracji uczestniczcej bez aktywnoci obywatelskiej.Szkieletzasadustrojowychtworzwtym wypadku zgromadzenia obywatelskie, a rola cia przedsta-wicielskich ogranicza si do funkcji pomocniczych i koor-dynujcych. Czy nie prociej byoby jednak przeprowadza regular-nie referenda i na tej podstawie wytycza kierunki polityki lokalnejikrajowej?Otzwolennicydemokracjiuczest-grski 5 kwietna 2007.indd 52-53 2007-04-06 13:34:48s Rafa Grski ss Polityka bez politykwniczcejutrzymuj,euczestnictwowyborczeniejest prawdziw ani waciw form aktywnoci obywatelskiej. Chodzi bowiem o co wicej ni wrzucanie kartki do urny. W mocnym, jak mwi, nierozcieczonym znaczeniu tego sowa,uczestnictwopolegamanabyciupanemsamego siebie, samorealizacji i samoksztaceniu przez udzia w pub-licznej debacie i kreowanie wsplnej polityki::. Inna sprawa, e realne uczestnictwo najlepiej sprawdza si w grupie wzgldnie maej, nieprzekraczajcej wielkoci zgro-madzenia o charakterze lokalnym. Przypomina o tym Pa-trycja Satora w swej pracy o Porto Alegre, piszc, e wpyw kadego uczestnika na wsplne decyzje jest odwrotnie pro-porcjonalny do wielkoci zgromadzenia:+. Z drugiej strony odmasowegoudziaumieszkacwzaleywduszejper-spektywie powodzenie budetu partycypacyjnego. Duo za-ley jednak te od sprawnoci organizacyjnej. Nieumiejtne prowadzenie zebra moe zniechca do aktywnego w nich udziau.Zebranianiemogbychaotyczne. Wielkaliczba uczestnikw zebra stwarza pewne trudnoci organizacyjne. Moe zabrakn czasu na podejmowanie decyzji, jeli wszy-scy zechc zabra gos. S dwa sposoby radzenia sobie z tymi niedogodnociami. Uczestnicy masowych zebra dzielnico-wych mog si podzieli na mniejsze grupy. W niewielkich grupachatwiejzorganizowaregularnwymianopinii midzy uczestnikami. Kryterium podziau moe by zainte-resowanie szczegowym zagadnieniem, rnice pogldw lub adres zamieszkania. Drugim punktem porzdku obrad zebrania dzielnicowego bdzie wwczas przedstawienie wy-nikw debat wewntrz tych mniejszych grup. Innym spo-sobem jest organizowanie serii zebra przygotowawczych, :: G. Sartori, Teoria demokracji, Warszawa :,,, s. :.:+ P. Satora, Demokracja partycypacyjna w Porto Alegre, dz. cyt., s. o.ktre odbywaj si we wsplnotach mieszkaniowych, w gro-nie mieszkacw jednej ulicy, w zakadzie pracy lub zwoy-wane s przez stowarzyszenia. W zebraniach dzielnicowych uczestnicz wwczas delegaci, ktrzy otrzymali cile okre-lonepenomocnictwaoduczestnikwzebraprzygoto-wawczych. Jeden delegat jest wybierany na kadych dziesi-ciu lub dwudziestu uczestnikw zebra przygotowawczych, ebyzachowaproporcjonalnyudziawrzdzeniu.Dele-gaci musz uzgadnia wszelkie decyzje z ludmi, ktrzy ich wybrali. Oczywicie nic nie stoi na przeszkodzie by osoby nigdzieniestowarzyszoneprzedstawiaywasnepropozy-cje w trakcie zgromadze dzielnicowych i tematycznych. W kadym razie wane jest, aby mc korzysta z jasnych zasad i procedur, ktre reguluj sytuacje koniktowe lub takie, w jakich nie ma konsensusu. To wanie od jakoci procedurzaleyjakodyskusji;improwizacjaichaosnie sprzyjajpartycypacji.Istotnymaspektemrealizujcejsi w maych grupach demokracji uczestniczcej jest moliwo obserwacjiposzczeglnychuczestnikwzgromadze,ich reakcji na wystpienia innych. Ksztatowane s umiejtno-ci ujawniania i opisywania wasnych potrzeb oraz uzgad-niania ich z pozostaymi osobami. To odrnia demokracj uczestniczcoddemokracjibezporedniej,pozbawionej moliwoci wzajemnych oddziaywa, jak w przypadku re-ferendum czy gosowania elektronicznego. W demokracji bezporedniej przez referendum spoe-czestwopodejmujedecyzjebezporednio,alenieprzez wsplne zgromadzenie. Uczestnik referendum dziaa w osa-motnieniu, bez uczestnictwa w dyskusji, zatem jego prze-mylenianiesksztatowaneprzezdialog.Gosujcypo-zostaje suchaczem biernym, nieuczestniczcym w debacie. Przedewszystkimdemokracjaprzezreferendumoznacza bezwzgldneidosownerzdywikszoci,ktrazgarnia grski 5 kwietna 2007.indd 54-55 2007-04-06 13:34:48so Rafa Grski s Polityka bez politykwwszystko, podczas gdy mniejszo wszystko traci. Uzysku-jemy w ten sposb systemow tyrani wikszoci, kolejny statystyczny akt masowy. Std ju blisko do przekonania, e spoeczestwo skada si z masy odizolowanych jednostek, ktre nie potra dobrowolnie kooperowa, a czy je tylko arytmetyka wyborcza. Nastpnyproblemtozakressprawobjtychprocesem decyzyjnym. Przedmiot referendum moe by formuowany przez samych obywateli w postaci inicjatywy ludowej, znacz-nie czciej jednak okrelany jest przez rzdy i parlamenty jako cz politycznej strategii. Gosowania dotycz zwykle konstytucji, ich ratykacji bd zmian. Coraz czciej po-jawiajsikwestiezwizanezprzystpieniemdostruktur ponadpastwowychiratykacjtraktatwmidzynarodo-wych,leczrzdynarodoweniezawszerespektujzasad rwnego traktowania obywatelskich preferencji w procesie decyzyjnym. W ten sposb postpi rzd Danii po ogosze-niu wynikw referendum w sprawie traktatu z Maastricht w :,,+ r. oraz rzd Irlandii w kwestii traktatu nicejskiego z :cc: r. ponawiajc gosowanie, kiedy okazao si, e za-kadany przez wadze rezultat nie zosta osignity. Nie od-notowano natomiast powtrzenia gosowania w przypadku wyniku zgodnego z oczekiwaniami rzdzcych. Czasem pod gosowanie poddawane s kwestie zwizane z obyczajowoci: rozwody i aborcja w Irlandii, Szwajcarii, Portugalii oraz we Woszech. Og wyborcw gosuje nad kwestiami obyczajo-wymi, ktre powinny by rozstrzygane indywidualnie, przez kad jednostk w jej wasnym sumieniu. W wielu istotnych dlaobywatelikwestiachwoglerezygnujesizkonsulta-cjispoecznej.Podczasdebatykandydatwnaprezydenta Krakowa jesieni :cco r., jeden z nich, Tomasz Szczypiski, posePlatformyObywatelskiej(PO),deklarowapoparcie dlapropozycjiorganizowaniareferendwwrdmieszka-cw, jednak na pytanie o plebiscyt w sprawie nansowania zbudetubezpatnejkomunikacjimiejskiejodpowiedzia, e nie zgodzi si na podobne gosowanie, poniewa samo-rzdniejestodrobieniaprezentwmieszkacom.Innym przykadem jest udzia w wojnie, nawet tej planowanej przez rzdzcych z kilkumiesicznym wyprzedzeniem. To rzd lub parlament, a nie og obywateli, podejmuje decyzj, kiedy i w jakiej sprawie spoeczestwo ma zabra gos. Referenda si rzeczyograniczajwicuczestnictwoobywateliwprocesie ustawodawczym do ram okrelonych przez gremia rzdzce.Pojawiaj si take inne zagroenia. Co najmniej niepo-kojce s dowiadczenia z totaln demokracj bezporedni w spoeczestwach tradycyjnych, nawet w skali lokalnej. Do-brym przykadem s indyjskie Panczajaty, gdzie zebraniom ogu mieszkacw wioski dano prawo rzdzenia, sdzenia, ksztatowania sumie i egzekwowania nakazw moralnych. Lokalnydespotyzmwniczymnieustpujetamokropie-stwom totalitarnych systemw pastwowych. Jest tak, ponie-wa nie wytyczono rozsdnej granicy midzy uprawnieniami demokratycznejwsplnotyaprawemdoniezawisocipo-szczeglnych jednostek. W demokracji uczestniczcej nie powtrzono tego b-du. Gosowania i negocjacje dotycz tutaj raczej sfery eko-nomicznej i administracyjnej oraz ksztatowania najblisze-go otoczenia. Przychodzc na zgromadzenie obywatelskie, monaustosunkowasidookrelonejkwestiiwsposb czciowy lub na bieco dokona korekt, co w referendum niejestmoliwe.Dowyjtkwnalereferenda,podczas ktrych gosujcy maj moliwo wyboru spord wikszej liczbyproponowanychrozwiza,coprzeciejestnorm w demokracji uczestniczcej. W demokracji uczestniczcej stworzono mechanizm zapewniajcy, e gos adnej grupy nie zostanie zignorowany. Niewiele wsplnego z samorzd-grski 5 kwietna 2007.indd 56-57 2007-04-06 13:34:48s Rafa Grski s, Polityka bez politykwnoci ma bowiem partycypacja ograniczona do respekto-wania opinii wycznie jednej grupy obywateli. Przykadem nierwnociobywatelskiejpartycypacjibyawroku:cco dyskusjawokbudowyosiedlakomunalnegowjednej z dzielnic Krakowa. Wrd dotychczasowych mieszkacw pojawiysiobawy,eichmieszkaniastracnawartoci, azagroenieprzestpczociwzronie.Zaczysiprotesty, zebrano :scc podpiswprzeciwkoplanowanejod:ccr.inwestycji. Konikt wok tej lokalizacji zainteresowa kan-dydatw na urzd prezydenta Krakowa. Prezydent Jacek Maj-chrowski broni swojej decyzji o lokalizacji osiedla, gdy tym-czasem kandydaci prawicy: Ryszard Terlecki (PiS) i Tomasz Szczypiski (PO) ogosili si rzecznikami dotychczasowych mieszkacw, straszyli powstaniem getta biedy, przypomina-li o potrzebie konsultacji z wyborcami. W caym tym zamie-szaniuzapomnianooosobachbezporedniozainteresowa-nych przyznaniem mieszka socjalnych. Nikt nie pomyla oumoliwieniuprzyszymlokatoromwyraeniawasnego zdania na temat miejsca, w ktrym decyzj wadz maj by osiedleni. aden z kandydatw startujcych w wyborach nie wspomnia nawet o potrzebie takich rozmw, chocia przez dwa lata od podjcia decyzji byo do czasu na zorganizowa-nie spotka z potencjalnymi lokatorami. Przez dwa lata byo rwniedoczasu,ebyzaplanowaspotkanielubpiknik przyszych lokatorw z zasiedziaymi ju mieszkacami dziel-nicy. Podj przynajmniej prb mediacji w celu przeamania uprzedze. Czyby ludzie biedni stali si obywatelami dru-giej kategorii, z ktrymi nie warto rozmawia? Dodajmy, e poogoszeniuwynikwwyborwproblemprzestabudzi zainteresowanie lokalnych politykw:.:Wartozwrciuwagnaprzykadyzastosowaniademokracji uczestniczcejwprojektowaniuosiedlikomunalnych.Wroku:,o, szkocki architekt Ralph Erskine zaprosi , tys. przyszych lokatorw do W projekcie partycypacyjnym nie chodzi bynajmniej o to, by na si dy do osignicia zgody wyraonej przez wszystkich, co mogoby prowadzi do zafaszowania obrazu spoeczestwa, lecz o to, aby nikt nie zosta wykluczony z dys-kusji i decydowania o swoim losie. W odrnieniu od demo-kracjiprzedstawicielskiej,ktrawytwarzapozornzgod spoeczn co do kierunkw wsplnej polityki lub podsyca konikty, ktre mona wykorzysta w rozgrywkach pomi-dzy rnymi elitami, partycypacja sprzyja ujawnianiu real-nie istniejcych sprzecznoci interesw i koniktw. Kon-ikty i rnice interesw nie wykluczaj przecie dialogu. Ludziemogsispotyka,dyskutowaidecydowabez udziau politykw o inwestycjach na terenie swojego osied-la lub caej dzielnicy i miasta. Dochodzi do bezporedniej konfrontacjirnychstanowisk,dajosobieznawszel-kie antagonizmy i aspiracje spoeczne. Std rozwizywanie sprawemancypacjiposzczeglnychgrupizaspokojenia najpilniejszych potrzeb staje si bardziej widoczne jako wa-runek funkcjonowania spoeczestwa. Naley uzna za na-turalne to, i obywatele s czsto dla siebie konkurentami, udziau w pracach naa to miao nie tyle na przedstawieniu mieszka-com gotowego projektu, ile na prbie zrozumienia ycze ponad tys. dotychczasowychmieszkacwosiedlaiprzetumaczeniuichnapro-pozycje architektoniczne. Istot upodmiotowienia lokatorw bya seria dugichspotka,wczasiektrychmieszkacyzadalizmianysyste-mu wasnoci z kwaterunkowej na spdzielcz, modykacji przebiegu ulic, stworzenia parku i przebudowy samych blokw poprzez czciowe wyburzeniaidobudowy,zmianyplanwmieszkaorazdodaniedeta-luarchitektonicznego.Udzialokatorwwprojektowaniuwywoywa powtarzajce si konikty z wadzami lokalnymi, ale pracownia Krolla konsekwentnie wspieraa mieszkacw. Prace budowlane i przeksztace-nia wasnociowe przebiegy zgodnie z daniem mieszkacw i zosta-yukoczonewpoowielatosiemdziesitych.Zob. T.Barucki,Ralph Erskine, Warszawa:,orazF.Zagari,Wposzukiwaniurnorodnoci, tum. B. Gadomska, Architektura :,, nr s, s. c:.grski 5 kwietna 2007.indd 58-59 2007-04-06 13:34:48oc Rafa Grski o: Polityka bez politykwale istniej wsplne problemy, ktre mona wsplnie regu-lowa. Wystarczy, e przy rozdziale rodkw budetowych orazwwypadkuinnychdecyzjiuwzgldniasipostulaty ipomysy,ktreuzyskaypoparciemniejszoci.Znajduj one swoje miejsce we wsplnej polityce proporcjonalnie do liczbyosb,ktrewyraziyzainteresowanieichrealizacj, brakw w okrelonym sektorze i liczby mieszkacw yj-cych w danej dzielnicy. Jeli demokracja przedstawicielska stara si, przynajmniej w zaoeniach, faworyzowa pogld wikszoci, to w demokracji uczestniczcej proces decyzyj-ny uwzgldnia w sposb bardziej kompleksowy zoono interesw, nadzieje i rnorodne potrzeby spoeczne.Wreszcie,wprzypadkudemokracjiprzezreferendum pienidze, mimo zaoenia rwnoci pozostaych warunkw, stanowiczynnikdeterminujcyrezultatbezporedniego ustawodawstwa. Zebranie podpisw wymaganych do wnio-sku o referendum czy inicjatyw ustawodawcz, stworze