ebooks.azlibnet.azebooks.azlibnet.az/download/9IvLN7PA.pdf«Qяшяm Иsabяylи» 2 Beynəlxalq...

AYSEL XƏLĠLOVA

QЯШЯM ИSABЯYLИ

Azərbaycan Respublikası Təhsil Nazirliyi

Elmi-Metodik şurasının “Azərbaycan dili və

ədəbiyyatı” bölməsinin 07 iyun 2011-ci il tarixli

24 saylı iclasının qərarı ilə nəşr olunur.

Bakı

ġirvannəĢr

2011

«Qяшяm Иsabяylи»

2

Beynəlxalq Qızıl Priz laureatı (Madrid, 2004)

Şirvannəşr, 37 (1532) 2011 _________________________________

Elmi redaktoru Füzuli Əsgərli

filologiya üzrə fəlsəfə doktoru

Rəyçilər

Yusif Aslanov

Sumqayıt Dövlət Universitetinin “Ədəbiyyat və onun

tədrisi metodikası” kafedrasının müdiri, pedaqogika

üzrə fəlsəfə doktoru

Fəxrəddin Yusifov

ADU-nun “Ədəbiyyat və onun tədrisi metodikası”

kafedrasının dosenti, pedaqogika üzrə fəlsəfə doktoru

Rəsmiyyə Mustafayeva

Bakı şəhəri, 182 saylı məktəbin müəllimi

Aysel Xəlilova

“QəĢəm Ġsabəyli”

Bakı-ġirvannəĢr-2011

260 səh.

Kitabda Azərbaycan uşaq ədəbiyyatının müasir si-

malarından biri, əsərləri forma və məzmun orijinallığıyla

seçilən Q. İsabəylinin yaradıcılığı araşdırılır. Topluda

həmçinin M.İsmayıl, E.Umudlu, Ə.Ol, M.Namaz, Ə.Ba-

bayeva, R.Yusifoğlu, M.Məmmədov, F.Əsgərli, F.Bağ-

manlı, Z.Xəlil və Q.İsabəyli yaradıcılığına güzgü tutan

əsərləri verilmişdir.

Kitab ali, orta ixtisas və orta məktəb tələbə, şagird

və müəllimləri üçün nəzərdə tutulmuşdur.

83.3 Az (2)

Q ---------------

054 © ġirvannəĢr, 2011 _______________________________________________

Ünvan: Bakı-Az 1021. Badamdar Ģos. 77

Tel: 492-92-27, 492-93-72, (050) 316-23-40

Aysel Xяlilova

3

Azərbaycanın

görkəmli

uĢaq yazıçısı

QəĢəm

Ġsabəyli


4

VƏTƏN

Böldüm hecaya “Vətən”i –“və”, “tən”,

Nə deməkdi “və”, nə deməkdi “tən”?

Bağlayıcıdır “və”, dərslikdə var,

Min fikri, sözü açar, bağlayar.

Bəs “Tən”?“Tən – bədən”,

“tən – düz”,“tən – yarı”,

Hansı uyardı bu mənaların?

Əlbəttə “yarı”... “yarı”, yəni “tən”,

Eləysə onda nədir bəs “Vətən”?

“Və”dən qabağa onlar, sən və mən,

“Və”dən arxaya qalan yarı –“ tən”.

Topla bu ayrı “yarı”ları sən,

Bax, bu birlikdən yaranıb Vətən.

Vətən, yəni biz – bir qəlbdə canı;

Şimallı, Cənublu Azərbaycanım!

Aysel Xяlilova

5


6

ÇÖRƏK –

BƏRƏKƏT

Babamla tezdən

Həyətə düşdük,

Yerə bir əlcə

Çörək düşmüşdü.

O boyda kişi

Çöküb diz üstə;

Götürdü, öpdü,

Qoydu göz üstə.

Aysel Xяlilova

7

***

arşımda Qəşəm İsabəylinin

üst-üstə yığılmış şeir və nəsr kitabları var.

Yazı masasının üstündə isə böyük bir

kitab dağı mənə meydan oxuyur. Azərbaycan

uşaq ədəbiyyatının inkişaf yolunu araşdıran

bu kitabların işığında mən Qəşəm İsabəylinin

bədii əsərlərinə qiymət verməliyəm.

Mən Q.İsabəylinin kitablarında topla-

nan əsərlərin hansı qaynaqdan bəhrələndiyi-

ni aydınlaşdırmalıyam. Bilməliyəm ki, Q.İsa-

bəyli nə üçün şeirlərində, poemalarında, na-

ğıllarında hər dəfə təzə bir deyim tərzinə mü-

raciət edir. Onu dağa-arana düşməyə vadar

edən nədir? Nə üçün “ Nənəm təkdi” poema-

sında daha çox tənhalığa qapılır, “Əkil-Bə-

kil”də klassik nağılların ahəngində novator-

luğa can atır, “Üüü”də müasir Avropa ədə-

biyyatına meyl göstərir?

Suallar bununla bitmir.

Q


8

Stolumun üstündə qalaqlanmış bu da-

ğın zirvəsində A.Şaiqin, F.Köçərlinin uşaq

ədəbiyyatının qeyrətini çəkən məqalə və mək-

tubları dayanır. Sonra başqa kitablar, jur-

nallar və qəzetlər gəlir. Sovet dönəmində sö-

zü təbliğat alətinə çevirmək cəhdlərindən

məharətlə istifadə edən S.Vurğunun, R.Rza-

nın məqalələri məni həyəcanlandırır. Qarşı-

ma yığdığım kitabların əsas hissəsini həqiqi

söz sərrafları M.Arif, M.Cəfər, Y.Qarayev və

B.Nəbiyevin əsərləri tutur. Bu əsərlərin müəl-

lifləri də S.Vurğunun və R.Rzanın yolu ilə ge-

dir. Onlar da uşaq ədəbiyyatının qayğısını

çəkir, onun problemlərini qələmə alırlar.

Sözün həqiqi mənasında uşaq ədəbiy-

yatı mütəxəssisləri sayılan Zahid Xəlilin, Qa-

ra Namazovun, Aydın Hacıyevin, Rafiq Yusif-

oğlunun, həmçinin Əflatun Məmmədovun,

Məmməd Məmmədovun, Xeyrulla Məmməd-

ovun, Füzuli Əsgərlinin, Təyyar Cavadovun,

Yaqub Babayevin kitabları da önümdədir.

Uşaq ədəbiyyatına az-çox xidmət gös-

tərməyi özünə borc bilən Tofiq Mahmudun,

Hikmət Ziyanın, Elçinin, Məmməd İsmayılın,

Məmməd Namazın məqalələri də maraq do-

ğurur. Azərbaycan uşaq ədəbiyyatının prob-

lemləri ilə məşğul olan rus ədəbiyyatşünasla-

rından İ.Motyaşovun, V.Aleksandrovun,

Aysel Xяlilova

9

Y.Kuşakın, N.Yampolskayanın kitabları və

məqalələri də bu kitab dağını təşkil edən daş-

lardandır.

Hələ yəqin ki, kitabxanalarda, internet

saytlarından kənarda qalan yüzlərlə əsərlər

də mövcuddur.

Bu əsərləri gözdən keçirdikdən sonra

yeni-yeni suallar yaranır. İlk uşaq əsərini

kim yazıb? Uşaq ədəbiyyatımız nə vaxtdan

formalaşıb?

Bizim ikinci suala Zahid Xəlil, Qara

Namazov, Xeyrulla Məmmədov konkret ca-

vab veriblər: Azərbaycan uşaq ədəbiyyatı

XIX əsrin sonu, XX əsrin əvvəllərində yara-

nıb.

Lakin dərhal Bilal Muradovun sualı

meydana çıxır: Bəs Nizami, Füzuli, Xətai və

digər klassiklərimizin əsərlərindəki tərbiyəvi

mətnlər? Bu sual bizi də düşündürür və yəqin

ki, ona cavab axtaracağıq.

Beləliklə bir tərəfdə böyük bir elm kar-

xanasının yaratdığı kitab dağı, digər tərəfdə

Q.İsabəylinin kitablarından yaranan təpəcik.

Peşəkar boksçu ilə cavan həmkarının görüşü.

Mən isə bu görüşün təcrübəsiz hakimi.

Qoy bu giriş sözünü Q.İsabəylinin şe-

irlərinin birindən götürdüyüm bir parça ilə

tamamlayım:


10

Yazılıb alnımıza taleyimiz – yaddaş olub,

Sənin eşqində, İlahi, gözümüzdə yaş olub,

Həcərüləsvədi öpmək bizə məqsəd; baş olub,

Allah, Məhəmməd, ya Əli!

Aysel Xяlilova

11

DЮVRЯ BИR

NЯZЯR


12

BALACA-BAPBALACA

Balaca bir toxumdum;

Balaca-bapbalaca.

Nəm torpağa toxundum;

Balaca-bapbalaca.

Gün çıxdı, yer isindi;

Balaca-bapbalaca.

Bir az da yerə sindim;

Balaca-bapbalaca.

Yerdən, Günəşdən yedim;

Balaca-bapbalaca.

Bir səhər də göyərdim;

Balaca-bapbalaca.

Torpağa kök salmışam;

Balaca-bapbalaca.

Lap göyə ucalmışam;

Balaca-bapbalaca.

Aysel Xяlilova

13

***

əşəm İsabəylinin ilk qələm

nümunələrinin yaranması 1980-ci illərin

əvvəllərinə təsadüf edir. Şairin ilk əsərlərin-

dən olan “Balaca, bapbalaca” şeirindən bəhs

edərkən görkəmli sənətkarımız Məmməd İs-

mayıl, alim-şair Rafiq Yusifoğlu və başqaları

bu əsərin məziyyətlərini yüksək qiymətlən-

dirirlər. Q.İsabəylinin hələ yazıçılıq ömrünün

başlanğıcında belə bir əsər yarada bilməsi

təkcə onun istedadı ilə bağlı idimi? Bəlkə bu

şeirin yaranması üçün bir ədəbi şərait var idi?

Bu suallar təbiidir. Çünki təkcə istedad

hər şeyi həll edə bilmir, ədəbi mühitin, oxucu

tələbkarlığının artması, yazıçının öz məsuliy-

yət hissinin olması yaxşı əsərin yaranması

üçün şərtdir.

“Balaca, bapbalaca” şeiri yoxdan ya-

ranmamışdır. Azərbaycan uşaq ədəbiyyatının

Q


14

novator keyfiyyətlərindən bəhrələnən bu əsər

60-cı illərdə pərvəriş tapan, yeni tipli, nova-

tor keyfiyyətlərə malik olan uşaq ədəbiyya-

tımızın sıravi bir üzvü idi.

Tarixə bir nəzər salaq. Professor Zahid

Xəlilin ifadəsi ilə desək, “Azərbaycan uşaq

poeziyası sənət dünyasına at belində gəldi”.

Elə ilk təşəkkül dövründə şedevrlər yaratdı.

M.Ə.Sabirin “Cütçü”, “Yaz günləri”, “Uşaq

və buz”, A.Şaiqin “Tülkü həccə gedir”, “Tıq-

tıq xanım”, A.Səhhətin “İt və kölgəsi”, “Yaz

səhəri”, “Vətən”, R.B.Əfəndiyevin “Durna”,

M.Müşfiqin “Şəngülüm, Şüngülüm”, S.Vur-

ğunun “Ayın əfsanəsi”, R.Rzanın “Şəkil və

Çəkil”, “Si-Au”, Ə.Cəmilin “Can nənə, bir

nağıl de” kimi əsərləri yəqin ki, hələ çox

nəsillərin ədəbi tərbiyəsi ilə məşğul olacaq-

dır. Lakin bu gözəl nümunələr ümumi ədə-

biyyatımızın kontekstində dəryada damlalara

bənzəyir. Bütövlükdə uşaq ədəbiyyatımız çə-

tin döyüşlərdə zamanın sınaqlarında çox

əsərlərini itirmişdir. Təsəvvür edin ki, hər

biri 60 çap vərəqi həcmində olan 4 cildlik

“Uşaq ədəbiyyatı müntəxəbatı” (tərtib edən-

lər prof. Xeyrulla Məmmədov, Ağahüseyn

Həsənov, rəyçi professor Zahid Xəlil) təx-

minən 200 çap vərəqi həcmində nəzərdə

Aysel Xяlilova

15

tutulmuşdu. Onun 2 cildi nəşr olunmuş, digər

cildlər hələlik işıq üzü görməmişdir. Bu

qədər bədii nümunənin içərisində yaxşı əsər-

lərin barmaqla sayılacaq qədər az olması

müxtəlif dövrlərin ədəbi mühitində baş verən

konkret proseslərlə bağlıdır.

Təzəcə dirçəlməyə başlayan uşaq ədə-

biyyatımızın inkişafına təsir edən amillərdən

biri Azərbaycanda sovet hakimiyyətinin yı-

xılması oldu. Tarixi həqiqət naminə deməli-

yik ki, sovet hökuməti, xüsusilə onu idarə

edən Kommunist partiyası uşaq ədəbiyyatına

dair çoxlu qərarlar qəbul etmişdi. Bu qərarla-

rın əksəriyyətinin adında “uşaq ədəbiyyatını

inkişaf etdirmək” sözləri var idi. Həmin qə-

rarlardan sonra doğrudan da mətbuat orqanla-

rında, radio və televiziya kanallarında uşaq

ədəbiyyatına geniş yer verilirdi. Yeni-yeni

uşaq ədəbiyyatı nəşriyyatları yaranırdı. Yara-

dıcılıq evləri yazıçıların sərəncamına verilir,

çox ucuz qiymətə onlar həmin yaradıcılıq ev-

lərindən istifadə edirdilər. Bunlar var idi və

belə bir görüntü yaranırdı ki, sovet hökuməti

bu ədəbiyyatın qayğısına qalır.

Lakin bu ədəbiyyata qiymət vermək,

onun yaxşısını pisindən ayırmaq məsələsi gə-

ləndə dövlət siyasətinin gizli məqamları üzə


16

çıxırdı. Başa düşülürdü ki, bütün bu qayğıla-

rın əsas məqsədi bədii ədəbiyyatı dövlətin

ideologiyasına çevirməkdi. Bu cəhət sovet

hökumətinin ilk illərində xüsusilə nəzərə çar-

pırdı. Nağıl yazmaq xüsusilə qadağan edil-

mişdi. Yalnız qrafoman əsərlər ön plana çəki-

lirdi. Yaxşı yazıçılar 37-nin qurbanlarına

çevrilirdi. Bu isə ümumilikdə bütün ədəbiy-

yatı, o cümlədən uşaq ədəbiyyatını demək

olar ki, məhv etdi, onu ilkin kökündən ayırdı.

Yeni insan yaratmaq üçün şüar xarakterli

əsərlərə daha geniş meydan verildi.

Əgər M.Müşfiqin “Şəngülüm, Şüngü-

lüm”, Mir Cəlalın “Bir gəncin manifesti”,

S.Vurğunun “Ayın əfsanəsi”, Ə.Cəmilin

“Can nənə, bir nağıl de” əsərlərini nəzərə al-

masaq, 50-ci illərə qədər uşaq ədəbiyyatımız-

da ağır bir sükut hökm sürürdü. Bu sükutu ilk

dəfə S.Vurğun pozdu. 1944-cü ildə “Ba-

lalarımız üçün gözəl əsərlər yaradaq” adlı

məqaləsi ilə sanki gur səslə bu ölü sükutun

qorxunc səssizliyini dağıtdı. Bu məqalə hə-

qiqi mənada poetik bir pamflet idi.

Bu məqalə qələm əhlini qəflət yuxu-

sundan oyadan, boş, mənasız şeirlər, hekayə-

lər yazan insanları silkələdi.

S.Vurğunun ardınca R.Rza uşaq ədə-

biyyatının problemlərinə toxunan qiymətli

Aysel Xяlilova

17

məqalələri ilə çıxış etdi. Özü gözəl şeirlər və

poemalar yaratdı. Bütün bu proseslər 50-ci il-

lərin sonu, 60-cı illərin əvvəllərinə təsadüf

edir.

60-cı illər uşaq ədəbiyyatımızın yeni

məzmun və mündəricə qazandığı dövr hesab

olunur. 60-cı illər nəslinin yetişməsi bir sıra

amillərlə bağlıdır. Əlbəttə, bu amillərdən biri

yuxarıda adlarını çəkdiyimiz klassiklərin fəa-

liyyəti idisə, digər amillər daha güclü və

təsirli idi.

1953-cü ildə Stalin öldü. Bu, sovet qu-

ruluşunun həyatında ağır itki idi. Stalin ölkə-

ni güclü despot siyasəti ilə idarə edirdi. Dün-

ya mədəniyyəti ölkəyə yol tapa bilmirdi.

Dünyada gedən ədəbi proseslərdən kimsənin

xəbəri yox idi.

Stalinin ölümündən sonra N.S.Xruşşo-

vun hakimiyyətə gəlməsi, onun Stalinin şəx-

siyyətinə pərəstişlə bağlı apardığı siyasi kurs

cəmiyyətdə yeni bir əhvalın yaranmasına sə-

bəb oldu. Gecə-gündüz Stalini tərifləyən ədə-

biyyat indi onu tənqid etmək cəsarəti qazan-

dı. Rusiyada yeni dövrün ədəbiyyatı yarandı.

50-ci illərin axırlarında Soljenitsın yeni ədəbi

proseslərə rəhbərlik etdi. Həmin dövrdə

Moskvada oxuyan azərbaycanlı gənclərdən

Əli Kərim, Əkrəm Əylisli, Nəriman Həsənza-


18

də Bakıya yeni bir dünyagörüşlə qayıtdılar.

Maqsud və Rüstəm İbrahimbəyov qardaşları,

Anar, Elçin kimi sənətkarlar bu prosesləri

diqqətlə izləyir, öz əsərlərinin novatorluğu

qayğısına qalırdılar. Əli Kərimin “Qaytar ana

borcunu”, “Uşaqların loğmanı”, Ə. Əylislinin

“Gilas ağacı”, “Nənəmin tütün kisəsi”, “Ot

basmış pilləkənlər”, Anarın “Mən, sən, o və

telefon”, “Dantenin yubileyi”, Maqsud İbra-

himbəyovun “Bayquş gəldi”, “Kərgədan buy-

nuzu” kimi əsərləri novator keyfiyyətləri ilə

diqqəti cəlb edir.

Moskvada oxumayan, lakin ədəbi pro-

sesləri diqqətlə izləyən İlyas Tapdığın, Məs-

tan Əliyevin, Fikrət Sadığın, Teymur Elçinin,

Xanımana Əlibəylinin əsərləri 60-cı illər

uşaq ədəbiyyatımızın həqiqi müəllimləri ol-

muşdur.

60-cı illər uşaq ədəbiyyatında yeni bir

dövrün başlanğıcı idi. Bu illərdə ilk qələm

təcrübəsini sınayan Zahid Xəlil, Məmməd

Aslan, Məmməd İsmayıl, bir az sonra Eldar

Baxış kimi cavanlar 70-ci illərdə öz sözlərini

dedilər.

80-ci illərin ikinci yarısında Rafiq Yu-

sifoğlu, Ələmdar Quluzadə, Ələsgər Əlioğlu,

Aləmzər Əlizadə, Tofiq Mirzə ilə yanaşı Qə-

şəm İsabəyli də ədəbiyyata gəldi.

Aysel Xяlilova

19

Bu mühitdə ədəbiyyata göz açan Qə-

şəm İsabəylinin “Balaca, bapbalaca” şeirinin

poetik kökləri çox dərinliyə getməyi bacardı.

Həmin köklər bir tərəfdən H.X.Andersenin

“Düyməcik”, A.Tolstoyun “Buratino” əsər-

ləri ilə səsləşirsə, digər tərəfdən Zahid Xə-

lilin “Cırtdan” obrazına yaxınlaşır. Balaca-

ların igidliyi, həyatda şərə qalib gəlməsi

ideyası təzə olmasa da Qəşəm İsabəyli onu

poeziyanın şirin dilində tam təzə obraz kimi

təqdim edə bilir.

Q.İsabəylinin uşaq əsərləri əsasən 80-

ci illərdə təşəkkül tapdı. Bu dövrün ədəbi

mühiti haqqında təsəvvürə malik olmaq üçün

1982-ci ilin “Detskaya literatura” jurnalının

dördüncü nömrəsinə nəzər salmaq kifayətdir.

Jurnalın həmin sayı Azərbaycan uşaq ədəbiy-

yatına həsr edilmişdir. Yazıçı-alim Elçinin

“Zəhmətsiz qələbə yoxdur” məqaləsi xüsusilə

diqqəti cəlb edir. Elçin göstərir ki, Azərbay-

can uşaq ədəbiyyatı öz qazanında qaynayır,

öz riskləri və qorxuları içində yaşayır, onu

ədəbi tənqiddə yad edən demək olar ki,

yoxdur.

O dövrün ədəbi tənqidinin uşaq ədə-

biyyatına məhəl qoymaması haqqında deyilən

bu fikirlər olduqca maraqlı, eyni zamanda

mübahisəlidir. Çünki elə həmin məqalə yazı-


20

lan vaxt Qara Namazov, Zahid Xəlil, Aydın

Hacıyev müasir uşaq ədəbiyyatının prob-

lemlərini araşdıran xeyli məqalə və disser-

tasiyalar yazmışlar. Yazıçıların qurultay və

plenumlarında məruzələr edilmişdir. Elçinin

səsinə səs verən rus ədəbiyyatşünası V.Alek-

sandrov da “Qarnında bütöv bir ağac” (Mos-

kva, 1981) adlı kitabında yazırdı ki, ədəbi

tənqid Azərbaycan uşaq ədəbiyyatını saya

salmır.

Bu tənqid-mülahizələrdən iki il sonra

Qara Namazovun “Azərbaycan uşaq ədəbiy-

yatı” (Bakı, 1984) və Zahid Xəlilin “Azər-

baycan uşaq ədəbiyyatı” (Moskva, 1987)

kitabları meydana gəldi. Rusiyanın dünyada

tanınan tənqidçilərindən biri, əsərlərinin ək-

səriyyətini uşaq ədəbiyyatı problemlərinə

həsr etmiş İqor Motyaşov “Mahnıdan bir

söz” adlı məqaləsində Elçinin və V.Aleksan-

drovun yuxarıda dediyimiz fikirlərinə müna-

sibət bildirərək yazırdı: “Mənə elə gəlir ki,

V.Aleksandrov və Elçin Zahid Xəlilin “Azər-

baycan uşaq ədəbiyyatı” adlı monoqrafiyasını

oxuduqdan sonra tənqidi münasibətlərini bir

qədər yumşaldacaqdır. Çünki bu kitab gözü-

müzün qabağında doğulan və keyfiyyətcə

yeni bir ədəbi tənqidin nümunəsidir.

Aysel Xяlilova

21

Bu mülahizələr göstərir ki, Q.İsabəyli

sənət meydanına gələndə artıq 80-ci illərin

uşaq ədəbiyyatının həm nəzəri, həm də prak-

tik istiqaməti tam müəyyənləşmişdi. Təkcə

yaxşı əsərlər yaratmaq qalırdı.

Qəşəm İsabəyli bu gün Azərbaycan

uşaq ədəbiyyatının görkəmli nümayəndələ-

rindən biridir.

O, balacalar üçün həm gözəl şeirlər,

həm də maraqlı nəsr əsərləri yaratmışdır. Ya-

zıçının böyüklər üçün yazdığı hekayələr də

olduqca qiymətlidir.

Filologiya elmləri namizədi, şair Məm-

məd İsmayıl Qəşəm İsabəyli ilə ilk tanışlığını

“Ədəbiyyat və incəsənət” qəzetinin 11 fevral

1983-cü il tarixli nömrəsində çap etdirdiyi

“Əlvan duyğular” adlı məqaləsində belə xa-

tırlayır: “On üç-on dörd ilin söhbətidi, yanı-

ma şivərək bir oğlan gəlmişdi. Şeirlərini,

könül duyğularını çəkinə-çəkinə mənə gös-

tərdi. Daxili bir nigaranlıqla o şeirlərə gözü-

cu nəzər saldım. Axı, onda mənim özüm

“gənc şair” sərhəddini adlamamışdım və

təbii ki, yanıma məsləhətə gələnlər də təkəm-

seyrək idi. Bir də ki, nədənsə bu, ilk qədəmlə-

rini atan gəncin yazıları haqqında pis fikir

deməyə tərəddüd edirdim. Bəlkə onun


22

gələcək taleyi mənim “pis” və ya “yaxşı” fik-

rimdən asılı idi. Nə isə... o şeirlərdən biri

“Torağaylar” adlanırdı:

Əl götürməz yoldan-rizdən,

Qar-yağış da olsa dizdən.

Nəğmə deyər şirin-şirin,

Saya salmaz yaydır-qışdır

Torağaylar.

Yolda daşdır,

Göydə quşdur

Torağaylar....

“Yolda daşdır, göydə quşdur torağay-

lar” misrası fikrimdə ilişib qaldı... Balaca

bir şeir üçün “fikrin quraq keçdiyi” o illərdə

bu da az deyildi. Şeirin müəllifinə məsləhət

verdim. Başqa yazılarındakı yaxşı və nöqsan-

lı cəhətləri göstərdim. Sonra “Torağaylar”ın

müəllifi səbrlə, dözümlə işlədi, öyrəndi, yaz-

dı, pozdu, özünü axtardı və tapdı – “Balaca,

bapbalaca” kitabında....”

Filologiya elmləri doktoru, gözəl şair

və alim Rafiq Yusifoğlu yazır: “Kürdəmirin

Xəlsə adlı bapbalaca bir kəndindən gələn

Qəşəm İsabəylinin xoşbəxtliyi onda olub ki,

lovğalanmayıb, ərşi-kürşü bir-birinə qarış-

dırmayıb. Hələ uşaqlıq çağından dərk eləyib

Aysel Xяlilova

23

ki, böyük-böyük qapıları açmaq üçün kiçik,

lap kiçik bir açar düzəltmək mümkündür.

Qəşəm də bütün uşaqlar kimi böyük-böyük

arzularla yaşayıb. Ancaq tale ona dünyanın

ən böyük işlərini balacalar, bapbalacalar

arasında axtardıb.

Qəşəm böyüyüb, orta məktəbi bitirib,

universitetin coğrafiya fakültəsinin məzunu

olub, müəllim işləyib, mətbuat işçisi olub,

uzun-uzun yollar keçəndən sonra balaları-

mızın ruhunu oxşamaq həvəsi oyanıb ürə-

yində... Ölkədə ilk müstəqil uşaq qəzeti çıxa-

rıb: “Cik-Cik”... Ancaq “Cik-Cik”ə gələnə

qədər Qəşəm müəllimin başı daşdan-daşa

dəyib. Kürdəmirdə orta məktəbi bitirib.

Bakıda metro tikintisində, sonra yenə

kənddə işləyib. Zəhmətlə ucalmağın, ondan

zövq almağın ləzzətini dadıb. Ancaq gərgin

zəhmətdən sonra hiss eləyib ki, bu əllər tək-

cə fiziki iş görmək üçün yaranmayıb. Bu əllər

qələm tutmaq üçün doğulub. Ancaq Qəşəm

müəllim çox tez hiss edib ki, ilk nəzərdə

yüngül, çox yüngül görünən qələm çəkicdən

də, baltadan da, dəmirçi gürzündən də ağır-

dır. Bəlkə də elə buna görə tale onu uşaq

yazıçısı eləyib...”

Qəşəm İsabəylinin müəllimlikdən jur-

nalistikaya üz tutması, 1975-1976-cı illərdə


24

Dövlət Radio-Televiziya Verilişləri Komitə-

sində ştatdankənar müxbir vəzifəsində çalış-

ması onun taleyini başqa istiqamətə – daha

doğrusu, əsl məcrasına yönəltmişdir.

Məmməd İsmayıl yazır: “Mən Qəşəm

İsabəylinin “Torağaylar” şeirində və başqa

yazılarında uşaqların göyqurşağı – xəyal

dünyasına bir daxili maraq hiss eləmişdim.

İndi “Torağaylar”ı Qəşəmin uşaqlar üçün

yazdığı ilk kitabında oxuyanda sevindim, ne-

cə deyərlər, o intuisiyamın düz çıxmasına

inandım.

Kitab “Balaca, bapbalaca” adlanır.

Adı da, özü də “balaca” olan bu kitabda

uşaqların “barmağını yalaya-yalaya” oxuya-

cağı çox şeirlərlə rastlaşdım. Məncə, poe-

ziyada adilikdə qeyri-adilik axtarışı, gözlə-

nilməzliklər də, sehr də vacibdir. Sehrsiz po-

eziya adi fakt və informasiya yığınından baş-

qa bir şey olmayacaq. Qəşəmin yazılarında

bax, belə bir sehr var. Oxucu bu sehrin təsiri

altına düşüb, müəllifin “yalan” və “uydur-

malarına” da, mübaliğə və həqiqətlərinə də

eyni dərəcədə inanır.”

Aysel Xяlilova

25


26

ÜÇ

KİŞİYİK BİZ

Babam təkdi,

Atam təkdi,

Təkəm mən;

Tək Allahdı,

Tək Dünyadı,

Tək – Vətən.

Babam deyir,

“3” özü tək

Rəqəmdi;

Bizim “3”-ün

Fərqi odur ki,

Cəmdi.

Aysel Xяlilova

27

***

z yaradıcılığına sovet dönə-

mində başlayan yazıçı Qəşəm İsabəyli o döv-

rün problemlərini çox aydın dərk etmişdir.

1995-ci ildə nəşr olunan “Nənəm təkdi” poe-

ması sovet dönəmi ilə müstəqillik dövrümü-

zün problemlərini birləşdirir. Q.İsabəylinin

yaradıcılığı haqqında məqalələr yazan gör-

kəmli yazıçı-jurnalist Əjdər Ol, filologiya

elmləri doktoru, professor Zahid Xəlil, yazıçı

Ələviyyə Babayeva və başqaları haqlı olaraq

belə bir fikrə gəlmişlər ki, Q.İsabəylinin əsər-

ləri xalq ruhunu əks etdirən, qüdrətli bir qələ-

min məhsuludur.

Q.İsabəylinin nəsr əsərləri də ən yaxşı

ədəbi nümunələr sırasına qatıla bilər.

Onun böyüklər üçün yazdığı nəsr əsər-

ləri də ədəbiyyatımıza layiqli töhfədir.

Ю


28

Q.İsabəylinin nəşriyyatçılıq fəaliyyəti

də diqqəti cəlb edir. O, uzun müddət “Şur”

nəşriyyatının direktoru olmuş və hazırda

“Şirvannəşr”in sahibidir. Həmçinin o, “Cik-

Cik” qəzetinin yaradıcısıdır. Bu gün də

Q.İsabəyli yorğunluq bilmədən çalışır. Gözəl

şeirlər və hekayələr yazır. Nəşriyyat işini

davam etdirir.

Qəşəm İsabəylinin yaradıcılığının bö-

yük bir hissəsi respublikamızın müstəqilliyi

dövrünə təsadüf edir. Onun yaratdığı “Şir-

vannəşr” nəşriyyatı və “Cik-Cik” qəzeti də

bu dövrdə meydana gəlmişdir. Yeni dövr

özünün yeni çətinliklərini diktə edir.

“Cik-Cik” qəzeti nəşr olunduğu gün-

dən abunəçiyə ehtiyac duyurdu. Dövrün iqti-

sadi durumu qəzetin yayılmasını çətinləşdir-

mişdi. Lakin Q.İsabəyli ruhdan düşmür,

qəzetin yayılması üçün mübarizəsini davam

etdirirdi. O, qəzetə abunəçi yığmaq üçün “Bu

boyda yalan olmaz” adlı məqaləsində yazırdı:

““Cik-Cik” də işıq üzü gördü. Kimə dedim,

oxumusanmı? Soruşdu: “Neçəyədi?” Dedim:

“Bir dəstə keşnişə”. Dedi: “O qəzeti oxuyur-

lar ki, orada qeybət var, kiməsə sataşmaq var,

hörmətli prezidentimizi, hörmətli Ali Soveti-

mizi, hörmətli Nazirlər Kabinetimizi hörmət-

dən salmaq var.”

Aysel Xяlilova

29

Yox, qardaş, bizimki dağarcıqdı, çuva-

lın yanına qoya bilmərik, it-bata düşər.

Bir para oxucularımız da gül kimi xal

vurdular: “Qardaşımsan, incimə, uşaqlar

üçün deyil”.

Görəsən analarımız ki qundaqlarına

laylay çalır ha:

Bunu verənə qurban,

Könül görənə qurban!

Mən ki fərə demişdim,

Xoruz verənə qurban!

kimin üçündü?!

Söz budu ki... düşmən sözüdü...

Bir Allah bəndəsi ki, gəlib çıxır zər

atıb, nərd oynayanların üstünə, xeyir-duası da

bu olur: “Oyunçu aparsın!” Bundan ədalətli

alqış... inanmıram ki, ola.

Elə bunu da bizə diləyin:–Oxucu al-

sın!...

Tum satan, köndələn yatan... “Cik-

Cik”i ala... vallah, istəmirik.”

Qəzet yaymaq onun başlıca məqsədlə-

rindən idi. Əslində “Cik-Cik”in taleyi Q.İsa-

bəyli üçün uşaq ədəbiyyatının taleyi idi. Bu-

na görə də məqsədinə çatmaq üçün jurnalisti-


30

kanın hər cür priyomlarından istifadə edirdi.

Gah xatirə danışır, gah da ədəbiyyatımızın

nümunələrindən misallar gətirərək insanları

səfərbərliyə çağırırdı.

O yazırdı: “Sabirabadın Türkədi kən-

dində bir Nubah arvad vardı, İngilis bibimin

qaynı arvadı. O rəhmətlikdən haçan şoruşar-

dım ki, indi soruşmayım, oxuya bilirsən, ay

Nubah xala?! O dəqiqə deyərdi: “Bə nədi,

qurban olum, ağı su kimi içirəm, amma qara-

dan başım çıxmır”.

İndi, ay qaradan başı çıxanlar, ay kor

əlifə “ho!” deyənlər, ürəyim durmur, deməyə

bilmirəm, cəmi dörd nömrəlik “Cik-Cik”

qalır – mart, aprel, may, iyun...

Ondan sonra papağınızı qoyun əyri,

birbaşa evinizə gəlsin. Əgər yazılmayacaqsı-

nızsa da incimərəm. Mənə ki oxumayacaq-

sınız! Allah rəhmət eləsin Sabirə! Bu günü

görün hardan görüb:

–Oxuyurmu qəzetə şəhrinizin əhli tamam?

–Bəzi sarsaq oxumuşlar oxuyur....

mən – oxumam!

Bəs, oğlum, söz budu, oxuma! Neylir-

sən axı? Nəyinə lazımdı ki, məclisdə elmdən-

Aysel Xяlilova

31

sənətdən söz düşəndə, başını dik tutasan.

Səninki odur, qızıl-əhmər alması kimi.... qı-

zarmaq. Hayıf deyil?!”

Oxucu toplamaq, onları qəzetin ətrafın-

da birləşdirmək üçün müasirləri olan uşaq

mətbuat orqanlarını da bu işə səfərbər etməyi

məqsədəuyğun sayırdı Q.İsabəyli: “Lap ya-

dımdan çıxmışdı. Bu “Cik-Cik” ki var, dün-

yaya gələndən gözü qalıb qapıda. Deyirəm:

“Nə olub, ay “Cik-Cik”! Bəs deyir ki, balam,

mənim bu “Savalan” qardaşım, bu “Göyər-

çin” bacım, bu “Günəş” babam nə əcəb mənə

gözaydınlığı vermirlər?! Deyirəm: “Ay sağ

olmuş, bəlkə xəbərləri yoxdu?” Qayıdıb nə

desə yaxşıdı:

“Quzunu alan olmaz,

Ağıla salan olmaz!

Deyirlər, yarım gəlir,

Bu boyda yalan olmaz?!”

Yəqin olmaz!”

Q.İsabəyli təkcə uşaq şairi deyil, həm

də Allah adamıdır. Onun şeirlər silsiləsindən

biri belə adlanır: “Allah, Məhəmməd, ya

Əli”. “İşıq” nəşriyyatının əməkdaşı olmuş

mərhum Məmməd Məmmədov həmin şeirlər


32

silsiləsi haqqında yazır: “Bu yaxınlarda Qə-

şəm mənə neçə il bundan əvvəl yazdığı bir

silsilə şeirlərini oxudu. Düzü, bu şeirlər mən-

də çox qəribə hisslər oyatdı və onları ədəbiy-

yatın mahir bilicisi, professor Rüstəm Əliye-

və göstərmək üçün Qəşəmdən aldım.

Rüstəm müəllim şeirlərə baxar-baxmaz

onları ucadan oxumağa başladı. Redaksiyada

iş dayandı, hamı Rüstəm müəllimə qulaq

asırdı.

Rüstəm müəllim şeirləri çox bəyəndi.

Alimin onları ahənglə, ona ləzzət verən sətir-

lərə və ifadələrə izahlar verə-verə oxuması

məndə qürur hissi oyatdı.

Qəşəm öz şeirləri haqqında maraqlı bir

söz dedi:

–Bunlar mənim məhəbbət şeirlərim-

di...”

Bəlkə də ədəbi mübarizələrində şair bu

inama əsaslanır. Ona görə də bu gün cəsarətlə

demək olar ki, onun yaratdığı nəşriyyat və

mətbuat orqanı bütün oxucu kütləsini əhatə

edə bilmişdir. İndi “Şirvannəşr” nəşriyyat

dünyasının ən böyük mükafatına – İspaniya-

da “Qızıl Priz”ə layiq görülmüşdür.

Aysel Xяlilova

33


34

QAR – SÜD...

Qar dənəsi buluddan

Ayrılıb küt-küt düşür;

Pap... pap...

Pap... pap...

Sanki camışımızın

Əmcəyindən süd düşür;

Pap... pap...

Pap... pap...

Aysel Xяlilova

35

***

əşəm İsabəyli özünün yara-

dıcılığa başlaması haqqında belə yazır:

“İndiki kimi yadımdadır, təzə-təzə dör-

düncü sinfə gedirdim. Bir axşam şam yemə-

yindən sonra evdə hərə bir işlə başını

qatmışdı ki, yuxu gəlincə darıxmasın.

Mən də pəncərənin qarşısındakı stola

sinəmi dayayıb, başımı əyib, yazırdım.

Birdən elə bil məni vurub ayıltdılar. Baxdım

ki, yazdığım sətirlərin hamısı altbaalt

düzülüb, özü də boyca da bir-birindən fərq-

lənmir. Demə bacım da mənə göz qoyurmuş.

O dəqiqə dəftəri qapıb, evdəkilərə gös-

tərdi:

–Baxın ey, Qəşəm şeir yazıb!

Söz ildırım sürətilə otağa yayıldı. Hə-

min sürətlə də sabahı məktəbə gedib çıxdı.

Tərs kimi birinci dərsimiz də riyaziyyatdan

Q


36

idi. Bibər kimi acı bir müəllimimiz vardı.

Kəndin uşaqlarının qorxduğu bir varlıq var-

dısa o da həmin riyaziyyat müəllimi idi.

Axı onda bütün ölkədə qorxu vardı.

Baxmayaraq ki, Stalinin qırmancının səsi kə-

silmək üzrə idi.

Düzdü, sonralar o qırmancdan birini də

Brejnev götürmüşdü...

Bəli, riyaziyyat müəllimi sinfə girən

kimi, hansısa dili qurtlamış məni “satdı”:

–Müəllim, Qəşəm şeir yazıb.

Müəllim jurnalı stolun üstünə atıb,

çəp-çəp mənə baxdı. Tez sıçrayıb ayağa dur-

dum.

–De gəlsin! – əmrini verdi.

Qıpqırmızı olmuşdum. Gözümü yerə

dikib qorxuqarışıq utancaqlıqla gülümsünür-

düm.

–Demədim, de gəlsin?

Başımın üstünü alan qara-qorxunu bir-

təhər sovuşdura bildim. Şeirin adı “Moskva

ulduzu” idi. Onda da Moskvanın müqəddəs

olduğu vaxtlar idi.

Deyim ki, bu mənim ikinci şeirim idi.

İlk şeirimi yazdığım axşamı, ilhamımın ağzı

qızışmışdı, iki-üç vərəqin də ürəyinə xal sal-

mışdım.

Aysel Xяlilova

37

Əlbəttə, müəllim elə ilk misralarımdan

istedadsız olduğumu yəqin etmişdi.

Allah rəhmət eləsin, sonralar dərsindən

axsayanda, bunu taqqataq başıma vurardı...

Bu minvalla yüzlərlə dəftərin sinəsini

söküb, minlərlə qələm başı yedim...”

Yazıçı ilk qələm təcrübəsi dövründə

sənətin çox sirlərinə bələd deyildi. O, şeir

yazmağı yalnız qafiyə uydurmaq kimi başa

düşürdü.

Hələ belə bir həqiqəti dərk etməmişdi

ki, yaxşı əsər yazmaq üçün çox mütaliə

etmək lazımdır.

Q.İsabəyli etiraf edir: “Əvvəllər az

oxuyub, çox yazardım. Sonralar dərk etdim

ki, ürək quyu deyil, beli ha dərinə vursan da,

faydası olmayacaq. Yaxşı yazmaq üçün çox

oxumaq lazımdır. İndi çox oxuyub, az yazı-

ram...”

Q.İsabəyli “Üüü” kitabına yazdığı ön

sözdə yaradıcılığı haqqında hesabat verir:

– “Balaca, bapbalaca” (1982), “Heç nə

istəmir ana” (1983), “Şam nağılı” (1984),

”Əkil-Bəkil” (1987) kitablarını yazmışam”...

Şairin “Əkil-Bəkil” kitabı Azərbaycan

Komsomolunun, Dövlət Mətbuat Komitəsi-

nin və Yazıçılar İttifaqının “İlin ən yaxşı


38

uşaq kitabı” müsabiqəsində II yerə layiq

görül-

müşdür.

Q.İsabəylinin əsərləri rus, ingilis, uk-

rayna, belarus, qırğız dillərinə tərcümə edilib.

Bu şeirlər müəllifini uzun müddət yaşatmaq

iqtidarındadır.

Aysel Xяlilova

39


40

FƏSİLLƏR

–Qış nədi?

–Yağış, qar;

Qalaq-qalaq...

–Yaz nədi?

–Çiçək...

–Yay nədi?

–Yaylaq.

–Payız?..

–Köçha-köç;

Yaşıllıq dağdan,

Quşlar yuvadan,

Yarpaq budaqdan.

Aysel Xяlilova

41

***

əşəm İsabəyli yaradıcılığa

şeirlə başlamışdır. Rafiq Yusifoğlunun

ifadəsi ilə desək (“Uşaq ədəbiyyatı” kitabın-

da): “İlk vaxtlar mətbuatda lirik şeirləri ilə

çıxış edən, gözü ayağının altını görməyən

Qəşəmə tale “Balaca, bapbalaca” şeirini

yazdırdı”.

Bu şeir, dilinin sadəliyi, səmimiliyi,

ifadələrinin aydınlığı ilə seçilir. Sanki şair

balaca, bapbalaca olan uşaqların dünyasından

söz açacağını bildirir və demək istəyir ki,

uşaq ədəbiyyatı balaca olsa da, çox böyük hə-

qiqətləri ifadə edir. Siz onun balacalığına

baxmayın. Zahid Xəlil demişkən, kiçik

qığılcımla böyük tonqallar yandırmaq olar.

Balaca şamla böyük otaqları işıqlandırmaq

olar, balaca açarla böyük qapıları açmaq olar.

Q


42

Balaca bir toxumdum;

Balaca, bapbalaca.

Nəm torpağa toxundum;

Balaca, bapbalaca.

Gün çıxdı, yer isindi;

Balaca, bapbalaca.

Bir az da yerə sindim;

Balaca, bapbalaca.

Yerdən, Günəşdən yedim;

Balaca, bapbalaca.

Bir səhər də göyərdim;

Balaca, bapbalaca.

Torpağa kök salmışam;

Balaca, bapbalaca.

Lap göyə ucalmışam;

Balaca, bapbalaca.

Bu şeiri Q.İsabəyli poeziyasının epilo-

qu da hesab etmək olar. Rafiq Yusifoğlu isə

başqa fikirdədir:

Aysel Xяlilova

43

– Kim nə deyir desin, bu şeir Qəşəm

İsabəylinin öz tərcümeyi-halıdır.

Balaca-balaca, addım-addım, qədəm-

qədəm bu günümüzə gəlib çıxan, addım-ad-

dım, qədəm-qədəm üzü gələcəyə gedən Qə-

şəm İsabəylinin...

Qəşəm İsabəyli uşaq psixologiyasını,

eləcə də kənd həyatını yaxından bilən, ürə-

yində yumor duyğusu olan yazıçılarımız-

dandır. Mənə elə gəlir ki, uşaq yazıçısı üçün

ən vacib cəhətlərdən biri məhz yumordur. Nə

vaxtsa Qəşəm müəllimin “Toplan və Sərçə”

şeirini oxumuşam. İndi də yadımda qalıb:

–A sərçə cik-cik,

Buyur, qonaq ol!

–Yox, yox, istəməz,

Doymuşam, sağ ol!

–Əldən qapardı

Dişim dəyəni,

Tut çıxıb deyə,

Bəyənmir məni!..

Burada mənim xoşuma gələn cəhət nə-

dir? Yumor, yığcamlıq. Bu iki sözü nahaqdan

yanaşı işlətmirəm.


44

Elələri var ki, yumoru elə qəliz

ifadələr, süjetlər arasından keçirirlər ki, ada-

mın onu duymağa halı da qalmır. Nə yaxşı ki,

Qəşəm İsabəyli sözün qədrini bilən, yığcam-

lığa fikir verən şairlərimizdəndir....

Bəlkə də onun yaradıcılığını mənə sev-

dirən əsas cəhətlərdən biri bu yığcamlıqdır.

Onun “Heç nə istəmir ana” kitabından bitkin

şeir olan beytləri xatırlayıram:

***

İki sözlə bir lövhə çək,

Bənövşədə beşdi ləçək.

***

Kəndimizə yollanardım quş qanadında,

Vardı çəkən həsrətimi ana adında.

***

Açılan səhər bar-bəhərindi,

Tale – əllərin, bəxt – hünərindi....

Q.İsabəylinin şeirlərində uşaqlar bö-

yükləri müşahıdə edir və gördüklərindən

ibrət götürürlər.

Cəmi 8 misradan ibarət olan “Bərəkət”

şeirinə nəzər salaq:

Aysel Xяlilova

45

Babamla tezdən

Həyətə düşdük.

Yerə bir əlçə


O boyda kişi

Çöküb diz üstə,

Götürdü, öpdü,

Qoydu göz üstə.

Kişinin bir parça çörəyi öpüb gözünün

üstünə qoyması uşağı təkcə həyəcanlandır-

mır, həm də ona müqəddəs hisslər təlqin edir,

çörəyə hörmət təlqin edir.

Q.İsabəyli çörək mövzusunu bir neçə

əsərində davam etdirir. “Çörək” adlı şeirində

bu sözün mənasını açmağa çalışır:

Çör, çö-rək, çö-ö-rək, çö-y-rək....

Bəlkə “çöyür, ək”di bu?

Çöyür, yəni sür yeri,

Sür yeri, çöyür yeri.

Beləliklə “Bərəkət” şeirində babasının

bir parça çörəkdən ötrü torpağa əyilməyinin

sirrini başa düşməyə çalışan uşaq yavaş-

yavaş bəzi həqiqətləri dərk edir. Sən demə,

çörəyi müqəddəs edən keyfiyyətlərdən biri


46

onun ağır zəhmət bahasına başa gəlməsidir.

“Çörək” şeirində sonra oxuyuruq:

Gün yuvalandı, durma,

Yer havalandı, durma.

Kəli quyruqla, görüm,

Kotanı yağla, görüm.

Ay, qolların qulacdı,

Ay, yapış, bu da macdı1.

Əz daşı, kəltəni əz,

Əz, bala, yer təni əz.

Əzməsən, əzər dəni,

Səp yerə sən zər dəni.

Yerə bərəkət ensin,

Təndirin tüstülənsin.

Q.İsabəylinin poeziyasında diqqəti

cəlb edən ən mühüm keyfiyyətlərdən biri

onun sözünün şirinliyidir. Uşaq ədəbiyyatın-

da bu, başlıca keyfiyyətdir. Şair uşaqlar üçün

qələmə aldığı “Üüü...” nəsr kitabına yazdığı

ön sözdə _______________________

1.Mac – kotanın əl tutacağı

Aysel Xяlilova

47

deyir: “Qırx üç yaşına girmişəm. Şeirlərim

rus, ukrayna, belarus və qırğız dillərinə tərcü-

mə edilib. Onu da deyim ki, neçə il əvvəl an-

ladım ki, elə şey var, onu nəsrlə yazmaq la-

zımdı. Bu kitabım da həmin istəkdən ya-

randı. Gözünə şeir də qatmışam. Elə şey var

ki, onu nəsrlə demək olmur. Əziz balalar, hə-

mişə çalışmışam sözüm isti olsun. Rəhmətlik

Çərkəz babamın mənim haqqımda qoşduğu

“Qəşəmlə Dovşanın deyişməsi” kimi:

QəĢəm

Ay dəli dovşan, xıraları1 təhlərsən

2?!

Tulaları sallam dalınca, ləhlərsən!

DovĢan

Mən dovşanam, bu yerlərin sərdəri3,

Qoçaqsansa, bircə addım gəl bəri!”

Şairin dediyi kimi, şirin, ürəyəyatan

sözlər onun poeziyasını rövnəqləndirir. Çün-

ki dil uşaq ədəbiyyatında başlıca ünsürdür.

____________________

1.Xıra – kal yemiş

2.Təhlərsən – təklərsən

3.Sərdər – sərkərdə, böyük


48

Bəzən hətta quşların, heyvanların çı-

xartdıqları adicə səslər uşaq şairinin qələmin-

də poeziyaya çevrilir. Q.İsabəyli iki pişik

balasının bir-biri ilə səsləşməsini görün necə

mənalandırır:

İki pişik balası,

Bir-birindən balaca.

Biri miyoldayan tək,

O biri söyləyir “can”!

Şairin bir sıra şeirlərində yığcamlıq o

dərəcəyə çatır ki, şeirlər cəmi iki misra olur.

Məsələn:

Sərçə

Sərçə dimdikləyir qarı,

Nə itirib, nə axtarır?

Ağaclar

Susdu külək, yağdı qar,

Üşüyəcək ağaclar.

Külək

Əsmə, külək, əsmə, dur,

Çiçəklərim bar tutur.

Aysel Xяlilova

49

Xalq ədəbiyyatı ilə əlaqəsi. Q.İsabəyli-

nin şeirləri lirik uşaq folkloru ilə sıx əlaqə-

dardır. Azərbaycan uşaq ədəbiyyatının ilk nü-

munələrini yaradan sənətkarlarımız əsasən

folklordan istifadə etmişlər. Firudin bəy Kö-

çərli “Balalara hədiyyə” kitabını folklor nü-

munələri əsasında yaratmış, A.Səhhət, A.Şa-

iq, R.B.Əfəndiyev, M.Ə.Sabir və başqaları

ilk şeir nümunələrini folklor motivləri üstdə

qələmə almışlar. Bu ənənə müasir şairlərimiz

tərəfindən də inkişaf etdirilmişdir. Q.İsabəy-

linin şeir yaradıcılığında lirik folklor janrının

poetik xüsusiyyətləri bu əsərlərin keyfiyyət

göstəricisidir. Q.İsabəyli xalq ədəbiyyatında-

kı oxşama janrının xüsusiyyətlərini yaradıcı-

lığının çox böyük hissəsində qoruyub saxlaya

bilmişdir. O, “Oxşamalar” silsiləsindən yaz-

dığı şeirlərdə incə deyim tərzindən, xalq ədə-

biyyatına məxsus ifadələrdən istifadə etmiş-

dir. Məsələn:

Kəndimizə baharda gəl,

Göy otları çin-çin olar.

Hər addımda bir torağay,

Bir topa bildirçin olar.

Çiçəkləri yol yoldaşın,

Gülləri bələdçin olar.


50

Göründüyü kimi, Q.İsabəylinin oxşa-

maları formaca xalqınkına oxşamır. Lakin bu

şeirləri xalq ədəbiyyatı ilə onların məzmunu

birləşdirir. Xalq “oxşama” məfhumunun ar-

xasında uşağı oxşamağı, əzizləməyi nəzərdə

tutur.

Balama qurban inəklər,

Balam nə vaxt iməklər?

Lakin Q.İsabəylinin oxşamalarında

ağaclar, quşlar, çiçəklər, böcəklər əzizlənir.

Məs.:

Balaca bağbanam mən,

Bir bağım var – yepyekə.

Yaşıl budaq içində

Çardağım var – yepyekə.

Ağaclarım bar dolu,

Bar budağı – yepyekə...

Göründüyü kimi, bu oxşamada uşaq

əkib becərdiyi ağacları oxşayır və beləliklə

“oxşama” sözünün poetik mənası açılır. Yəni

kimin oxşamasından söhbət getmir. Əsas mə-

Aysel Xяlilova

51

sələ əzizləmək, qayğı çəkməkdir. Beləliklə

Q.İsabəyli xalq ədəbiyyatı janrına yeni bir

çalar da əlavə edir.

Qəşəm İsabəyli belə hesab edir ki, uşaq

şeirində gizli bir sehr, balacanı cəlb edən elə

bir müəmma olmalıdır ki, oxucunun ürəyini

döyündürsün, onu riqqətə gətirsin.

Həmin fikri filologiya elmləri namizədi

Füzuli Ələsgərli elmi fikrə əsaslanaraq belə

izah edir: “İstər klassik ədəbiyyatımızda, is-

tərsə müasir sənət əsərlərində, o cümlədən

uşaq poeziyasında məqsəd eyni olmuşdur:

poeziyanın mövzu dairəsinin müəyyənləşmə-

sində öz dövrünün tələblərini problematik

şəkildə nəzərə alan görkəmli sənətkarlar

uşaqların elm və təhsilə cəlb edilməsinə, yük-

sək bədii-estetik zövq sahibi kimi böyümə-

sinə, milli vətəndaşlıq duyğuları ilə tərbiyə

olunmasına ciddi cəhd göstərmişlər. Məsə-

lən, N.Gəncəvinin, M.Füzulinin, Q.Zakirin,

S.Ə.Şirvaninin, M.Ə.Sabirin və digər maarif-

çi şairlərin elmə, təhsilə çağırış motivli əsər-

ləri mühüm yer tutmuşdur. M.Ə.Sabirin

uşaqların maariflənməsinə həsr olunmuş

“Məktəbə tərğib” şeirində didaktika tam gücü

ilə olmasa da müəyyən mənada bu sahənin

inkişafında əsaslı rol oynayırdı. A.Səhhətin


52

“Ata və oğul”, A.Şaiqin “Məktəbdə” şeirlə-

rində uşaq və məktəb problemləri poetik mis-

ralarla təqdim olunur, maarifçiliyin qarşısın-

da duran məsələlər poeziyanın dili ilə təqdir

və təbliğ olunurdu.

Həmçinin uşaq poeziyasında anaya

sonsuz məhəbbət motivlərinə kifayət qədər

rast gəlinməsi də təsadüfi xarakter daşımır.

Bunun da səbəbi aydındır. Çünki uşaq daha

çox ana ilə təmasda olur və uşaqda anaya

sevgi hissi nə qədər qüvvətli verilərsə, cə-

miyyətə, müqəddəs ana torpağa, vətənə və

hətta təbiətə və hər bir varlığa rəğbət hissinə

çevrilməsinə kömək edər. Buna görə qüdrətli

qələm sahibləri ananın övlada və övladın

anaya məhəbbətini, bəzən isə kədər və izti-

rablarını şeirlərində qabarıq şəkildə təsvir et-

məyə çalışırdılar.

V.Q.Belinski poeziyanın yığcamlığına

üstünlük verərək yazırdı ki, “Lirik əsərlərin

uzunluğu ondan irəli gəlir ki, ya şair eyni bir

əsərdə bir duyğudan başqa duyğuya keçir və

bu keçidləri istər-istəməz ritorik əlavələrlə

doldurmağa məcbur olur, ya da saxta şeirə və

daha artıq, lirikaya zidd olan bir cərəyana qa-

pılıb, hər hansı didaktik, mücərrəd fikirləri

inkişaf etdirir”.

Aysel Xяlilova

53

Q.İsabəyli şeirdə öz yığcamlıq prinsi-

pinə sadiq qalır, xalq ədəbiyyatının çeşmə-

sindən qidalanaraq sözlə “oynayır”, onları

saf-çürük edir, uşaqların qəlbinə hakim kəsilə

bilən, onun bədii zövqünü formalaşdıran sə-

nət əsəri yaratmaq üçün şair ilhamından güc

alır, qəlbini ehtizaza gətirir.

Ümumiyyətlə götürsək, Qəşəm İsabəy-

linin uşaq şeir yaradıcılığında özünü göstərən

müxtəlif priyomlar müəllifin geniş bədii

estetik diapazona malik bir qələm sahibi ol-

duğundan xəbər verir.

Onun şeir kitablarında həm folklor

ənənələrinə, klassik sənətkarlarımızın yara-

dıcılıq yolunun davamına, həm də müasir

Qərbi Avropa ədəbi ənənələrinin izlərinə rast

gəlmək mümkündür.

Şairin qələmindən çıxan hər bir poetik

misra balaca oxucuları düşündürür, onların

əqli və bədii-estetik zövqünün formalaş-

masına xidmət edir. O, təsvir etdiyi hər bir

varlığı yaradıcı xəyalın qüdrəti ilə bəzəyir,

bədii təfəkkürünün gücü ilə qeyri-adi dərə-

cədə etikləşdirə bilir.

Görkəmli yunan alimi Aristotel haqlı

olaraq yazırdı ki, bədii təfəkkürün başlıca və-

zifəsi hər hansı maddi varlıqlarda çatışmayan

əlamət, keyfiyyət və xüsusiyyətləri yaradıcı


54

xəyalın qüdrəti ilə sənət əsərində tamamla-

maqdan ibarətdir.

Şair Məmməd İsmayıl isə bu elmi həqi-

qətləri sadə, son dərəcə anlaşılan bir dildə bi-

zə çatdırır. O yazır: “Təəssüf ki, bir-iki şairin

yazıları istisna olmaqla, yerdə qalan uşaq

şeirlərində məhz bu sehr çatışmır. Hələ əksər

şeirlərimizdə, necə deyərlər, “uşağı uşaq yeri-

nə qoymaq” tendensiyası güclüdür. Bu da pis

şablondan, ənənədən gələn bir bəladır. Uşa-

ğın “niyə”, “nə üçün” sualları şeirdən-şeirə,

kitabdan-kitaba keçir. Bəs Qəşəm İsabəyli

hansı yolla gedib?

Birincisi, onun yazılarında “uşağı uşaq

yerinə qoymaq” meyli azdır.

İkincisi, dilimizin şaqraq imkanların-

dan “topuq” çalmadan istifadə, feli qafiyələ-

rin yeni deyim tərzindən bəhrələnmək Qəşə-

min yazılarını mənalı və oxunaqlı edib. Yeni

qafiyə axtarışının özü yeni fikirlərin yaran-

masına səbəb olub: “may-uyma”, “atar-ata”,

“düşər-müşə”, “yayı-şumlayır” sözləri özlü-

yündə uyarlığı ilə ilk baxışdan qafiyələnmə-

yən, uyuşmayan sözlərdir. Amma Qəşəm İsa-

bəylinin şeirlərində bu sözlər “dirilir”, ətə-

qana gəlir, bir-birinə söykək olub müəllif

fikrinin açılmasına xidmət edir:

Aysel Xяlilova

55

Atam gedib

Bütün yayı,

Ağ çalada

Yer şumlayır.

Yaxud:

Salxım buz düşər,

Düşər, titrəyər.

Bir topa qardan

Meşə titrəyər.

Yaxud da:

Sığırçını, sərçəni

Salıb gözümçıxdıya.

A quşcuğazlar, daha

Çıxın gedin...

Çıxdı yay...

Misalların sayını istənilən qədər artır-

maq olar. Amma buna ehtiyac görmürəm.

Qəşəmin poeziyası görümlü, yaddaşa keçən

poeziyadır”.

Əslində hər şair Vətən torpağının məhz

onun taleyi, tərcümeyi-halı ilə bağlı olan bir

parçasını şeirə gətirərsə, o, əslində Vətən

poeziyasının boş qalan xanalarını doldurmuş

olar. Bu isə bütövlükdə poeziyamızın əlvanlı-

ğına təkan verər. Qəşəmin şeirlərində Kürün,

Kürdəmirin zahirən şeiriyyətsiz, boz çölləri-


56

nin nəfəsi düyülur. Uşaqlarımız poeziyamız-

da təsviri qıtlıqda olan bu yerlərin əlvan bo-

yalarını “Balaca, bapbalaca” kitabında apay-

dın seçir.

Bu şeirlərin yaxşı mənada dəqiq ünva-

nı var. Bu yazılar ünvanlı yazılardır. Yəni bu

yazıları oxuduqca gözlərinin qabağına sənə

məlum mənzərələrin olduğundan bir az da

romantik nüsxələri gəlir.

“Biçin”, “Ot çalır atam”, “Yay”, “Payız

gəlib kəndimizə” və s. şeirlərdə uşaqla təbiət

üz-üzə dayanır. Uşaq min rəngli təbiəti təzə-

dən bir də özü üçün kəşf edir. “Nənəli-

nəvəli” şeirlər silsiləsində ata-ana, baba-nə-

nə-nəvə adı ilə bağlı mövzular qoşulub birlə-

şir, nəticədə məişətimizin, adət-ənənələrimi-

zin müxtəlif anları işıqlanır:

Bir nənəm

var mənim,

Əli – bar ağacı:

Daş üstə ot olur,

İp üstə gül açır!

“Coğrafiya dərsi” silsiləsi Vətən torpa-

ğının gözəlliklərindən, onun poetik iqlimlə-

rindən bəhs edir. Uşaqlar “poetik meridian-

Aysel Xяlilova

57

ların” köməyi ilə torpağımızı addım-addım,

qaya-qaya gəzib-dolaşır, təbiətlə “dil tapır”.

Q.İsabəylinin poeziyasında xalq ədə-

biyyatı ilə bağlılıq, onun “Əkil-Bəkil”, “Nə-

nəm təkdi”, “Şamaxı – Şam nağılı” kimi iri

həcmli əsərlərində xüsusilə diqqəti cəlb edir.

“Şamaxı – Şam nağılı” poeması “Şa-

maxı” sözünün yaranması haqqında müəllifin

özünün yaratdığı bir əfsanədir. Poema Şam

adlı bir igiddən bəhs edir. Ölümlə nəticələnən

əsərlərin uşaqlara pis təsir edəcəyini əvvəlcə-

dən duyan şair üzünü Allaha tutub, onun ya-

ratdıqlarını vəsf edir. Sonra nağılı başlayır.

Şairin dili eynən xalq ədəbiyyatındakı lako-

nik, obrazlı dildir:

Yazbaşı,

Nağıllı

Bir axşam

Bir oğlan

Doğuldu,

Adı–Şam.

Şam idi

Adı da

Atanın;

Üç aydı

Sel-suda

Batalı.


58

–Ay gəlin,

Ərinə

Əvəzdi!

Ağlama,–

Dedilər–

Di, bəsdi!

Gözünün

Yaşını

Sil bircə!

Köməyin

Doğulub,

Bil, bircə!

Sonra Şam böyüyür, cəngavər bir oğ-

lan olur. O, atı qaçaraqda minir. Xam atı

cilovlayıb yorğaya sala bilir. Əkin-biçin işlə-

rindən baş çıxardır. Anasının ağzının tamına

çevrilir. Kotan çəkməyi, zəmi biçməyi hamını

heyran qoyur. Kiminsə heyvanı itsə, Şam ta-

pır. Hər yerdən oğurluq-əyrilik kəsilir. Kəndi

halallıq bürüyür. Kənddə əmək aşıb-daşır.

Əkinçi, biçinçi öz işiylə məşğul olur. Dağ

çaylarının gözü kimi igidlər də tər-təmiz,

dupduru olur. Lakin Şamı gözü götürməyən

də var. Bunlardan biri – Çuğul qəfildən

peyda olur. Şamı öldürmək üçün tədbir tökür:

Aysel Xяlilova

59

Bəlkə başını girləyim,

Süfrə açım, zəhərləyim.

Yox! Yox! Ayrıdır ümidim,

İndən belə gərək güdüm.

Hardan gəlir, hara gedir,

Hansı yaylaqlara gedir.

Qurd olub, izləyim gərək,

Göz olub, gözləyim gərək.

Boylanıb bax, bir, güdərlər,

Yavaş... birdən eşidərlər.

Bundan sonra Çuğul sözün həqiqi mə-

nasında çuğulluqdan çıxıb Şamın düşməninə

çevrilir.

Günlərin birində Şam gərgin işləyər-

kən Çuğul düşmənçiliyini edir. Əvvəlcə şair

Çuğulun necə işlədiyini təsvir edir:

Bir əli göydə,

Bir əli macda.

Şum çıxarırdı

Şam düz yamacda.

Kəl yorulmuşdu,

Dirənəcəkdi.


60

Boyunduruqdan

Samını çəkdi.

Beləliklə Şamın iş məqamında qulağı-

na kişnərti səsi gəlir. Şam gəlib görür ki,

onun atını beş nəfər baltalayır. Buna dözə

bilməyib qışqırır. Əlbəttə, Çuğul aradan çı-

xır. Cavanlar Şamı öldürmək üçün hücum

edir. Ona balta atırlar. Şam isə onların dördü-

nə də qalib gəlir.

Şam atının başını qucaqlayıb hönkür-

hönkür ağlayır. Birdən qulaqlarında uğultu

qopur. Çuğul Şamın başına arxadan balta ilə

vurur. Lakin son anda Şam özündə qüvvə ta-

pıb, Çuğulun boğazından yapışır.

Şamın da həyatı bitir.

Poema xalq nağıllarının motivləri əsa-

sında yazıldığına görə burada nağıl üslubu da


Şam can üstə “Ana-ana” deyərək qışqı-

randa evdə ana ürəyi balasının bu həyəcanını

duyur:

–Qulağım cingildədi,

Xeyrə olaydı barı.

Qəlbi sancdı ananın,

Əsdi diz qapaqları.

Aysel Xяlilova

61

Ətəyini əlinə

Alıb, tələsdi ana.

Düz yamacı az qala

Yüz dəfə gəzdi ana.

Birdən qulağı çaldı,

Qarğalar qarıldaşır.

Dondu yerində birdən,

Əsdi, hərləndi başı.

Nəhayət şair öz məqsədinin üstünə gə-

lir. O, “Şamaxı” sözünün haradan yarandığını

izah etməyə səy göstərir. Ana oğlunun öldü-

yünü görüb nalə çəkir:

–Nə görürəm, ay Allah,

Yuxu olaydı barı!-

Baxdı... oğlu can verir...

Qışqırdı:

–Şaaa-mm! Aaaa-xx... u..u..u...

Təpədə

Cüt məzar

Ucaldı.

Bu adsız

Təpə də

Ad aldı;


62

Şam... ax...u...

Şamaxı...

Bir şamdan alışar

Minlərlə şam axı!

Beləcə doğuldu,

Beləcə ad oldu,

Beləcə yurd oldu

Şamaxı!

***

“Nənəm təkdi” poeması “Salam”la baş-

layır. Sonra yazıçı oxucularına xoş gördük

edir.

Xoş gördük, ay Məhsəti,

Ay Anar, ay Yasəmən!

Balam, sizdən ötəri

Yaman darıxmışam mən.

Yazı yazanlar bilər,

İlham – cığal quşdu bir.

O adam xoşbəxtdi ki,

Çiyninə qonmuşdu bir.

Beləliklə şair ilham haqqında ilkin tə-

səvvür yaradır, sonra deyir ki, sizə çoxlu de-

yəcəyim var:

Aysel Xяlilova

63

Axır ki, dilə gəldim

“Hə”dən, “yox”dan, “bəli” dən...

Salamlar olsun sizə

Qəşəm İsabəylidən.

Sonra soruşur ki, Qəşəm kimdi? Məgər

tanımırsınız? Mənəm! Sonra yaşadığı Kürdə-

mir torpağının real təsvirini verir:

Torpağım isti düşüb,

Adı Xəlsədi, Xəlsə.

Elə cah-cəlalı yox,

Adi Xəlsədi, Xəlsə.

Bu cür təsvirdən sonra şair nənəsi haq-

qında hekayəyə başlayır. Kürdəmirin Xəlsə

kəndində 3 göz otaqda tək-tənha yaşayan bu

qarının ürəyi genişdi. Elə həyəti də ürəyi ki-

midi. Amma bu təklik torpağını bel üzünə

həsrət qoyub. Çəpəri keçəlləşib. Həyətdə

ağac görünmür. Şah tutu bir tərəfə aşıb. Çə-

killəri gərləşib. Damı uçub, əyilib. Elə bil ki,

hini döyüşdən çıxıb. Oğlu anasına zarafatla

deyir ki, birdən həyətinə gözümüz dəyər.

Çəpərinə it başı sanc. Nənə isə oğlunun ironi-

yalarına müdrikliklə cavab verir:

Allah məni oxşadıb

Özünə – son çağımda;


64

O da təkdi, mən də tək

Dünyanın qucağında.

Yolunuza baxmaqdan

Gözüm alacalanmış.

Ay oğul, oğulunku

Arvad alacanammış.

Bundan sonra nənənin giley-güzarı

başlayır.

O deyir ki, qapının cəftəsini dartıram,

arxamca gəlmir. Dəhrə əlimi didik-didik edib.

Dəryazımın tiyəsi bölük-bölük olub. Nənənin

giley-güzarı adi məişət giley-güzarından

çıxıb, ciddi problemə çevrilir.

“Nənəm çörək göndərib” fəslində şair

ən kövrək hisslərə toxunur. Uşaq qayğısından

uzaq qalan, həyatın ən ağır burulğanına

düşən nənə nəvələrini yadından çıxartmır,

onlara bir dəstərxan kənd çörəyi göndərir.

Allaha şükür, bu il

Dənlidi sünbülümüz.

-deyərək yenə də şükranlıq edir. Düşdüyü və-

ziyyətdən ah-nalə eləmir.

Poemanın hər bir fəsli insanın ruhuna

toxunan hisslərlə doludur. Şəhər işləri uşaq-

Aysel Xяlilova

65

ların başını qatıb. Onlar nənələrinə baş çəkə

bilmir. Günlərin birində nənə Bakıya gəlir.

Nənəm atıb evini,

Gəlib bizə dəyməyə.

Deyirəm, biz gələrdik!..

Deyir, ölmüşəm məyər?!

***

Yazıçı Əjdər Ol Qəşəm İsabəylinin

“Nənəm təkdi” kitabına “Şeirimizin unutdu-

ğu yerlər” adlı ön söz yazmışdır. Müəllif hə-

min yazısında Q.İsabəylinin yaradıcılığını

təhlil edir. Bu təhlil ənənəvi üslubda yazıl-

mamışdır. Müəllif sanki oxucu ilə canlı

dialoqa girir. Q.İsabəyli sənətinin gizli qalan

məqamlarını aşkara çıxarır. Əjdər Ol yazır:

“Qəşəm İsabəylinin bu kitabını oxuyanda çox

qəribsədim. Şirvanın ağacı – yulğun kolları,

otu – qarağan, quşotu, yovşan olan şoran

düzləri üçün burnumun ucu göynədi.

Yayda istinin cırhacırında “su” deyib

ilğımına qaçdığımız boz düzlər gözümün

önünə gəldi. Günəşdən yanıb qaralmış, şaxta-

dan əlləri çat-çat olmuş, qarışqa kimi qayna-

şan, işi-gücü başından aşan tanış üzvləri

andım.


66

“Torpağı isti düşən” və elə buna görə

də “Çırtma vur, qızım çıxım” deyən, öz işinin

yiyəsi, əlindəki işi görüb qurtarmayınca “din-

cəldim” deməyən, eyni zamanda əksər aran

kişiləri kimi kəmhövsələ, cingənə adam kimi

tanıdığım şairin öz duyğularını, fikirlərini

necə böyük səbrlə şeirə gətirdiyini görüb

toxtadım.”

Sonra Əjdər Ol yazır:

“Bu kitabdakı şeir misraları aran ada-

mının çöl işindən qayıtdıqdan sonra, dar bir

kölgəlikdə nəfəs dərib, ciyəri yana-yana içdi-

yi bardaq suyuna bənzəyir. Gün əyiləndən

sonra, axşamüstünün mehi misalındadır bu

sözlər.

Kitabda ömrün mənasını səhərin gözü

açılmamışdan ta gün batanacan gündəlik ru-

zusunu qazanmaq üçün çalışmaqda, üz ağlı-

ğını, baş ucalığını ocağını sönməyə qoyma-

maqda, oğul-uşağa həyan durmaqda görən və

könül rahatlığını ocağının başında tapmış

nənələrimizə bənzəyən bir nənədən söz açılır.

Nənəyə qocalıq güc gəlib. O öz işində olan

dövranın gərdişinə tamaşa edir:

Ot qalxıb çal-çəpərdə,

Boy vermir adama day.

Aysel Xяlilova

67

Qeyrət boğur, hünərim

Çatmayır da amma day.

Ancaq nənənin ürəyində təpər var, tək-

liklə barışmır, bir qarının görə biləcəyi işləri

görür.

Övladları onu “Allahın ümidinə” qo-

yub gedirlər, o da balalarını yeri-göyü yara-

dana tapşırıb, yola salıb. Nənə oğul-qız həs-

rəti çəkir, nəvələr nənəyə can atır.

Min-min nəsilləri yaşadan, əbədiliyə

qovuşduran əbədi həsrət. Həmən həsrətdəndir

elə kitab”.

***

Qəşəm İsabəylinin “Nənəm təkdi” kita-

bı haqqında müəllifə açıq məktub ünvanlayan

şair Məmməd Namaz yazır: “Şeir-sənətin,

qələmin bu çətin vaxtlarında sənə məktub

yazmağı mənə sənin “Nənəm təkdi” kitabın

məcbur etdi. Kitabı oxudum. Kövrəldim. Xə-

yal məni iyirmi ildən də artıq bir vaxta aparıb

çıxartdı. O zamanlar sən öz doğma Xəlsən-

dən Bakıya gəlmişdin. Zənbilində nar, heyva

vardı və əlbəttə, dəftər vərəqlərinə yazılmış

kənd şeirlərin, orta məktəbi bitirmiş bir gən-

cin yazıb-yaratmaq, imzasını tanıtmaq, çap

olunmaq, özünü Böyük Ədəbiyyatın yoluna


68

çıxarmaq arzusu vardı. Mən indi də o zənbili,

onun içindəki gözəl nemətləri gözlərim

önündə canlandıra bilirəm.

Bakıda qaldığın balaca bir evə getdik.

Məmməd İsmayılla, gözəl uşaq şairi Xanım-

ana Əlibəyli ilə görüşmək arzusundaydın.

Yadında varmı?!

İllər tez keçdi və sən bu illərdə günü-

gündən böyüdün, ədəbi aləmdə püxtələşdin.

Dalbadal kitabların çıxdı. Səni doğma Xəl-

səndən Bakıya – Ədəbi aləmə çəkib gətirən

sinəndəki od-alov, yaradıcılıq atəşi idi.

Və sən bu atəşə həmişə sadiq qaldın.

Bütün çətinliklərə dözə-dözə Böyük Ədəbiy-

yatın ətəyindən bərk-bərk yapışdın. Heç bir

şöhrət, ad-san istəmədən Ədəbiyyatın şərəfli

yolu ilə addımladın”.

Qəşəm İsabəylinin “Balaca-bapbala-

ca”, “Üüü”, “Əkil-Bəkil”, “Nənəm təkdi”

kitablarını vərəqlədikcə gözümüzün qarşı-

sında Vətən torpağının bəyaz, ot basmış çöl-

ləri, bərəkətli-bərəkətsiz yarğanları, qışın

çovğununda yalquzaqlar dolaşan, aranında

palçığı dizə qalxan izsiz-rizsiz yolları can-

lanır.

Maraqlı burasıdır ki, şair bu yerlərə

oxucunun qəlbində sonsuz məhəbbət hissi

Aysel Xяlilova

69

oyadır. Bu yerlərin əməksevər, dözümlü, əli

qabarlı, ürəyi açıq, könlü-gözü tox, həqiqət,

düzlük aşiqi dədə-babalarına, zamanın gərdi-

şindən yurdda tək-tənha qalmış qəlbi dualı,

dili gileyli nənələrinə rəğbət və məhəbbət

təlqin edir:

Nənəm təkdi Xəlsədə,

Üçcə göz otaqda tək.

Qapısında təndiri,

Süfrəsində duz-çörək.

Şair Məmməd Namaz 1995-ci il, okt-

yabr tarixli “Cik-Cik” qəzetində Qəşəm İsa-

bəyliyə müraciətlə yazır: “Bu gün sən Azər-

baycanın tanınmış uşaq şairlərindən birisən.

Səmimi bir uşaq yazıçısısan, gələcəyimizə

böyük “Əkinçi” qəzeti qədər şərəflə addımla-

yan “Cik-Cik” qəzetinin yaradıcısı və baş re-

daktoru, “Şur” kimi tanınmış bir nəşriyyatın

direktoru və yaradıcısısan.

Deyəsən, səni çox təriflədim. Amma

sən bunlardan da artıq tərifə layiqsən.

Sadə, səmimi bir şairsən, uşaqlar üçün

ürəyini yandıran bir nağılçısan, uşaq şairlə-

rinə təmənnasız kömək edən tələbkar və qay-

ğıkeş bir naşirsən.


70

“Nənəm təkdi” kitabın da məni o illə-

rin xatirələrilə analarımızın tək-tənha qaldığı

o doğma kəndlərə qanadlandırdı. Ciyərlərimə

kənd-kəsək ətri, doğma torpaq, axar sular,

əsər küləklər ətri gəldi.

Əziz Qəşəm!

Mən sənin Xəlsə kəndində tək-tənha

yaşayan nənənin qonağı oldum. O qərib payız

axşamları bu kövrək nənənin ürəyindən ke-

çənləri duydum. Gördüm ki, tənha nənən öz-

özünə qımıldanır:

Yol çəkir gözlərim hey,

Nə düşmür xəyalıma?!

Gündüzüm belə keçir,

Vay gecəmin halına...

Bu kövrək nənəmiz gündüz övladları-

nın yoluna göz dikir, “bəlkə gəldilər” deyə,

özünə təskinlik verir.

Amma axşamlar, gecələr o, doğma ev-

eşikdə tənha qalıb, qəribsəyir, doğmalarının

həsrəti onun yuxusunu ərşə çəkir:

“Vallah, qızdırmaq olmur,

Oğul, yorğan-döşəyi.””

Məmməd Namaz yazır: “Qəşəm! Sənin

bu kövrək poemanda Vətənə, onun daş-qaya-

Aysel Xяlilova

71

sına, adamlarına, quşlarına, hər bir kəsə və

hər bir şeyə böyük bir övlad, bir səmimi şair

məhəbbəti var.

Gördüm ki, bu, məhəbbəti dəniz olan

nənəmiz bakılı nəvələrinə məktub yazır, on-

lara çörək göndərir –

Bir dəstərxan arası,

Bir də əl boyda kağız,

Hər sözün – “can” arası...

Biz yamanca insafsız oğullarıqmış...

Analarımızı, nənələrimizi o doğma kəndlərdə

qoyub şəhərlərdə yaşadıq. Oğul-qız atası ol-

duq. Amma o oğul-qızlarımızdan heç olmasa

birini o doğma kəndimizə, o kövrək ana-

nənələrimizə qıymadıq.

Onları ata-baba ocağında üşüyə-üşüyə

qoyduq. Əlləri qoynunda, qulaqları səsdə,

gözləri yolda qoyduq...

Və analarımıza məhəbbətlə şeirlər,

nəğmələr həsr etdik...

Amma analarımıza, nənələrimizə şeir-

lər yox, nəvə-nəticələr lazımdır ki, onların

dədə-baba ocaqları sönməsin...

Bu gözəl kitabının da əsas qayəsi elə

bu arzulardır.


72

Kitabı oxuduqca kövrəldim. Ürəyimə

xoş, ilıq duyğular axıb gəldi. Və mən Sənin

bu uğuruna xeyli sevindim. Gördüm ki, Xəl-

sədə, nənəngildə

Ev qurmaq həvəsini

Oynadıb adamın da,

Yuva qoymuşdu leylək

Evimizin damında...

Bax, bu həvəslə sabahlara, yaşamağa,

ev-eşik qurmağa adamı ruhlandıran misralara

yaxşı mənada paxıllığım tutdu...

Gördüm ki, ata-baba yurdunda nəvə-

nəticə olmayanda

İndi quş quşluğuynan

Yuvasından gen gəzir.

Qapının it-pişiyi

Çöl gəzir, çəmən gəzir.

Mən Sənin “Nənəm təkdi” kitabını, bu

gözəl poemanı son illərdə yaradılmış ən gö-

zəl əsərlərdən biri, bəlkə də elə birincisi he-

sab edirəm. Bu gözəl əsəri böyük Şəhriyarın

“Heydərbabaya salam” əsəri səviyyəsində gö-

rürəm!..

Aysel Xяlilova

73

Mən arzu edərdim ki, bu gözəl kitabın

tirajı artırılaydı və bu kitab bütün məktəbli-

lərin stolüstü kitabı olaydı”.

Azərbaycan uşaq ədəbiyyatı təşəkkül

tapdığı ilk gündən folklora arxalanırdı. Onun

mövzusunda aparıcı ideyaları da, obrazlar

sistemi ilə də xalq ədəbiyyatına əsaslanırdı.

F.Köçərlinin dərslik kimi yaratdığı “Balalara

hədiyyə” kitabı da folklor nümunələri əsa-

sında tərtib olunmuşdur.

Folklor motivləri əsasında əsər yarat-

maq ənənəsi əslində bir ədəbi məktəb səviy-

yəsinə qalxmışdı. Bu məktəbin əsasən 2 qolu

diqqəti cəlb edir. I qola daxil olan sənətkarlar

xalq ədəbiyyatı nümunələrini birbaşa folklor-

dan deyil, əvvəlki dövrlərdə yaranmış yazılı

ədəbiyyatdan götürür. Nizami və Sədi yaradı-

cılığına müraciət xüsusilə aydın görünür.

S.Ə.Şirvaninin, M.Ə.Sabirin, R.B.Əfəndiye-

vin əsərlərində belə faktlar çoxdur.

S.Ə.Şirvani “Rəbiül ətfal” kitabında

Sədinin “Gülüstan” və “Bustan” əsərlərindən

götürülmüş çoxlu mətnlər var. Şair həmin

mətnləri müasir şəraitə uyğunlaşdıraraq yeni

ideyalarla zənginləşdirmişdir.

A.Səhhətin “İt və kölgəsi” Lev Tols-

toydan, R.B.Əfəndiyevin “Abbas və Nəbi”si


74

“Qabusnamə”dən, A.Şaiqin “Fitnə”si N.Gən-

cəvidən götürülmüşdür. Həmin ənənə bu gün

də davam etməkdədir.

Yazılı ədəbiyyatda işlənmiş folklor nü-

munələrinin yenidən ədəbiyyata gətirilməsi-

nin əsas səbəbi odur ki, ikincilər birincilərin

cilalanmış, tam büllur şəklinə salınmış süjet-

lərində daha yeni məna çalarları axtarırlar.

Bunun ikinci səbəbi odur ki, birincilərin əsər-

ləri öz dövründə geniş nəşr olunmurdu.

Onların süjetlərini yenidən işləməklə sanki

mənəvi ataların ruhunu şad etmək ikincilərin

öhdəsinə düşürdü. Zəif şəkildə olsa da, hə-

min ənənələr bu gün də yaşayır. N.Gəncəvi

mövzularından istifadə yolu ilə M.Seyidzadə

“Fitnə” poemasını, Ə.Səmədli “Hərənin bir

ulduzu” pyesini yazmışdı.

Uşaq ədəbiyyatımız yarandığı gündən

xalqdan mövzu götürmək ənənəsi daha güclü

meydana çıxmışdır. S.S.Axundovun “Qorxu-

lu nağıllar”, A.Şaiqin “Tülkü həccə gedir”,

“Yaxşı arxa”, “Tıq-tıq xanım”, S.M.Qəniza-

dənin “Tülkü və Zağca bəy”, F.Köçərlinin

“Balalara hədiyyə” kimi əsərləri sonrakı dövr

uşaq ədəbiyyatımız üçün bir impuls oldu.

Xalqın yaratdıqlarını öz məqsədlərinə uyğun

şəkildə bədii nümunəyə çevirmək ənənəsi bu

gün də davam edir.

Aysel Xяlilova

75

Maraqlıdır ki, digər ölkələrdə yaranan

ilk bədii nümunələrdə birbaşa xalq ədəbiy-

yatından istifadəyə üstünlük verilmişdir.

***

Yazıçı Ələviyyə Babayeva Qəşəm İsa-

bəylinin yaradıcılığından bəhs edərkən yazır:

“O vaxtlar mən “Gənclik” nəşriyyatında işlə-

yəndə cavan şairlərin əsərlərini diqqətlə izlə-

yərdim. Bir gün, nəşriyyata daxil olan

növbəti qovluğu açdım. Nəzərdən keçirdiyim

şeirlər diqqətimi cəlb etdi. Qovluğun üzə-

rində “Qəşəm İsazadə” yazılmışdı. Uşaqlar

üçün yazılmış şeirlərin axıcı ahəngi, körpə

ruhuna uyğun sadəliyi və təbiiliyi, bir də şeir-

lərin sadə deyim tərzi məni aldı. O qovluq-

dakı şeirlərin bir neçəsi, xüsusən “Külək”

şeiri indi də yadımdadır:

–Ay külək, nə əsirsən?

–Əsməsəm, olmaram mən!

–Olmağının xeyri var?

–Xeyri var ki, varam mən.

–Qışda nə xeyrin var, hə?

–Qışda yağış, qaram mən.

–Yazda bəs?...


76

–Ağacları

Oyadan nübaram mən.

–Yayda nəsən, ay dəli?

–Yaydamı?.. Baharam mən.

–Payızda bəs?

–Payızda

Aşıb-daşan varam mən.

Bağça dolu xəzələm,

Budaq dolu baram mən.

Bu şeirdə misraların tapıntısı, doğrusu,

məni valeh etdi. “Şeir indi də yadımdadır”

deyəndə bunu gəlişigözəl söz kimi qəbul

etməyin. Çox-çox uzaq illər bundan əvvəl,

bir dəfə şeir yaddaşıma heyrətini bildirən

Mikayıl Müşfiq məndən soruşdu: – Qızım,

bu şeirləri əzbərləmək üçün neçə dəfə oxu-

yursan?

Dedim: – Mən əzbərləmirəm, yaxşı

şeirlər özləri qalır yadımda.

Fikrə getdi ustad, dedi: – Onda sənə bir

şeir deyim. Təzəcə yazmışam, hələ çap olun-

mayıb. Canımı qorxu aldı. Diqqətə çevrildim.

Ancaq şeiri tam da olmasa, təkrar söyləyə

bildim.

Bu, onun “Yalnız ağac” şeiri idi. Son-

ralar bu şeir, hətta onun külliyyatında da ixti-

Aysel Xяlilova

77

sarla gedib. Mənim yaddaşıma isə yazıldığı

kimi, o vaxt şairin dilindən eşitdiyim tək

həkk olunub.”

Sonra Ə.Babayeva sözünə davam edə-

rək yazır: “Nə idi Qəşəm İsabəyli (o zaman

qovluqda “İsazadə” yazılmışdı) şeirlərinin

diqqəti cəlb edən məziyyəti? Hər şeydən

əvvəl xəlqiliyi. Şifahi xalq ədəbiyyatı çeşmə-

sindən su içmişdir bu şeirlər.

Şair, nasir şübhəsiz xalqın içərisindən

çıxır, lakin onun xalq dərgahına qayıtması

çətin, əzablı yollardan keçir. Bu yolu hərə bir

cür keçir, ancaq saf bulağın suyu hamıya qis-

mət olmur. Bulaq suyu kimi şəffaf, saf, özülü

torpağa dayanan bu şeirləri uşaq, böyük elə

bulaq suyu kimi də ləzzətlə içir.

Q.İsabəylinin ən iri həcmli əsərlərin-

dən biri “Əkil-Bəkil” poemasıdır.

Poemanın baş qəhrəmanı Bəkilin 13

yaşı var. Sərhədyanı kəndlərdən birində yaşa-

yır. Məlumdur ki, sərhəd zonasında yaşayan

hər bir kəsdən xüsusi sayıqlıq və diqqət tələb

olunur. Onlar sərhədçilərin ən yaxşı kömək-

çiləri olmalıdır. Balaca Bəkildə bu xüsusiy-

yətlərin hamısı vardır. O, şəhərli şagird dost-

larına başına gəlmiş maraqlı əhvalatları şirin,

yumoristik bir dillə nəql edir. Uşaqları sərhəd


78

zastavasına aparır, onlara bir dəfə dövlət sər-

həddini pozmuş hiyləgər casusu necə tutdu-

ğunu danışır.

Ümumiyyətlə, Bəkil diribaş, tədbirli,

ağıllı, yaxşı oxuyan, idmanı sevən, ayıq-sayıq

bir oğlandır. Buna görə sərhədçilər də onu

çox sevir.

Şair Bəkili elə məhəbbətlə təsvir edir

ki, istər-istəməz adamın yadına nağıllarımız-

dakı ağıllı Cırtdan, Keçəl, Idığ-Bıdığ və

başqaları düşür.

Bəkil adı özü də təsadüfi seçilməyib.

Bəkil qədim Oğuz ellərində sərhəd gözətçisi

olub. Nağıl dili yüyrək olar. Bəkil səhifədən-

səhifəyə gözümüz önündə böyüyür, boya-ba-

şa çatır. Orta məktəbi uğurla bitirir. Hamı ki-

mi o da əsgərliyə gedir. Onu bir sərhəd zasta-

vasının komandiri respublika Hərbi komis-

sarlığına məktub yazaraq öz hissələrində sax-

lamağı xahiş edir. Razılıq verirlər. Bəkil hə-

qiqi hərbi xidmətdə də hamıya nümunə olur.

Göstərdiyi igidliyə və şücaətə görə “Qırmızı

Ulduz” ordeni ilə təltif edilir. Təqdimat mə-

rasiminə general özü gəlir.

Şair yeri gəldikcə xalqımızın tarixi

keçmişindən məharətlə istifadə edərək ibrəta-

miz hadisələri poemanın ümumi süjeti ilə

Aysel Xяlilova

79

uyğunlaşdıra bilmiş, əsərə əsl qəhrəmanlıq,

vətənpərvərlik ruhu gətirmişdir.

Yazdım “Əkil-Bəkil”i,

Çap etdim, oxuyasan.

Bir az da sözlərimin

Qoxusunu duyasan.

Şair səhv etmir, burda hər misranın

özünəməxsus qoxusu var, hər çiçəyin öz ətri.

Belədir, təbiətdə hər çiçəyin öz ətri olur,

qızılgülün, qərənfilin, nərgizin, lalənin, inci-

gülün, reyhanın ətri ətirşahın qoxusuna bən-

zəmir. Lakin hamısı bizi valeh edir, hamısı

nəfəs duruldur. Qəşəm İsabəylinin şeirlərin-

dən də saf, özünəməxsus el şeiri ətri gəlir.

Hətta bunların nə üçün ürəyə beləcə getdiyini

heç izah edə bilmirsən. Fikir fikri çəkir,

düşünürsən ki, axı biz artıq dünya ədəbiyyatı

xəzinəsindən bac alan açıq gözlü ziyalılarıq.

Oxuduqlarımızın da hamısını qəbul eləmirik,

seçir, saf-çürük etməyi bacarırıq. Bəs nə

təhər olur ki, uşaq vaxtı əzbərlədiyimiz sa-

dəcə “Əkil-Bəkil”i, “Üşüdüm, ay üşüdüm”ü

unuda bilmirik. Qəribədir, bir elə məna kəsb

etməyən misralar ən qiymətli incilər kimi

ömür boyu yaddaşımızın xəzinəsində səslə-

nir:


80

Əkil-Bəkil quş idi,

Çəpərə qonmuş idi.

Qəşəm İsabəylinin “Əkil-Bəkil”i də,

bax beləcə, sehrlidir, eldən gəlib, bədii ədə-

biyyatın məhsuluna çevrilib:

Halaya gəl, halaya,

Dövrə vuraq, oynayaq;

Tapaq halaypozanı,

Sıramıza qoymayaq.

“Halay vuraq, oynayaq, halaypozanı

qoymayaq”. Bu şeirin daxili alliterasiyası,

musiqisi nəinki kiçik oxucunu, ümumiyyətlə

ədəbiyyat vurğunu olan hər kəsi özünə çəkir,

şeir quşun uçması kimi sadə və təbii gorunür,

əslində uçmaq axı çox mürəkkəb prosesdir.

Quş isə qanadlarını çırpıb qalxır.

Qəşəm İsabəylinin “Əkil-Bəkil”i nağıl-

lardan gələn halayla başlasa da, hadisələrin

gedişi oxucunu adi həyat çulğalaşmaları və

əhvalatları ilə üzləşdirir. Halaya yığışan

uşaqlar kimlərdir? Biri Babəkdir, biri İsma-

yıldır (Şah İsmayıl Xətai), biri Həcərdir, Nə-

bidir, Sabirdir, Xaqanidir, Nəsimidir, biri də

sadəcə Əkil-Bəkildir. Müəllif ustalıqla adi

Aysel Xяlilova

81

həyat hadisələrini nağılın şirin axarına yönəl-

dir. Sirr deyil ki, bəzi poemalarda süjet xət-

tindən təcrid olunmuş ibrətamiz fikirlər, lirik

ricətlər baş alıb gedir. Əsərin ümumi süjet

xəttindən aralanıb ibrətli əhvalatlara, ricətlərə

geniş yer verilir. Belə aralanma, uyuşmaz çı-

xışlar heç bir xeyir vermir, heç nəyə inan-

dırmır. Qəşəm İsabəylinin əsərlərindəki ricət-

lər, əlavələr isə əsərin qanına, canına hopdu-

rulur. Nağılvarı “Əkil-Bəkil” poemasında bu

günümüzün nisgilli əhvalatları ümumi süjet

xətti ilə çox təbii çarpazlaşır.

Vətən məhəbbəti, arzuolunmaz sərhəd

cəfakeşliyi, sərhəddin o tayında qalan doğ-

malar, adı qəsdlə tarixdən silinən, gizlədilən

ikinci Vətən torpağı nisgili çox təbii nağıllaş-

dırılmışdır poemada. İki doğmanın arasına

ayrılıq səddi çəkən, ancaq heç vaxt ayırmaq

istəməyən, boynuna düşən vəzifəni əzabla

yerinə yetirən Araz harayı ürəyi riqqətə

gətirir. Bu yanğını, bu nisgili və bu fəryadı

müəllif ustalıqla çatdırır oxucusuna.

Kitabda “Tayqulağ”ın, “Idığ-Bıdığ”ın

və başqa bir sıra əfsanəvi nağıl qəhrəmanları-

nın da macəraları verilir ki, bu da ümumi

süjet xəttini zənginləşdirir və daha maraqlı

edir.”


82

Sonra Ə.Babayeva yazır: “Qarşımda

Qəşəm İsabəylinin bir kitabı da var. Şeir kita-

bı deyil, nəsrlə yazılıb. Kitabda müəllifin iki

nağılı – “Üüü”, “Elnur, Əkil və onların

başına gələnlər”, bir də “Gəldim Xəlsə kəndi-

nə” povesti çap olunub. Qəribə burasındadır

ki, Qəşəm İsabəylinin nəsr təhkiyə üslubu

şeir dili kimi poetik və nağıl məziyyətlidir.

Kitabda ağlağan Günayın hekayəti məni

valeh elədi. Qəribə də ad seçib müəllif po-

vestə – Üüü.

Xəyal məni uzaq, ötən illərə çəkdi. O

illərə ki özüm də uşaq ədəbiyyatı ilə məşğul

olurdum və uşaqlar üçün povestlər, hekayələr

yazırdım. Azərbaycan ədəbiyyatında uşaqlar

üçün çox-çox əsərlər yaradılıb. Deyərdim ki,

bunların arasında Qəşəm İsabəylinin yazdıq-

ları səviyyəsinə qalxan əsərlər o qədər də çox

deyil”.

***

Görkəmli şairimiz Məmməd Ġsmayıl

Q.İsabəylinin “Əkil-Bəkil” poemasına yazdı-

ğı “Ön söz”də çox maraqlı məqamlara toxu-

nur. O göstərir ki, bu kitabı əlinə almısan və

onun ilk vərəqlərini çevirməyə başlayırsan.

Aysel Xяlilova

83

Mənim borcum, daha doğrusu, oxuyacağın

bu yazının borcu sənə bələdçi olmaqdır. Bə-

lədçinin işi isə bələd olduğu yola yolçuluq et-

məkdi, elə bir yola ki, yüz dəfə təkrar-təkrar

keçsə də bezməsin, usanmasın, Qəşəm İsa-

bəylinin (Siz onu indiyədək “İsazadə” kimi

tanımısınız) “Əkil-Bəkil” poemasını mən

dəfələrlə oxumuşam, amma yorulub eləmə-

mişəm. Əksinə, hər dəfə də nəsə yeni bir tə-

ravətli duyğuyla üzləşmişəm. Bu isə uğur qa-

zanmaq istəyən bir müəllif qələmi üçün heç

də az deyil. İş burasındadır ki, Qəşəm şair

kimi ilk kövrək addımlarını mənim gözümün

qabağında atıb. Elə ilk poetik tanışlıqdan

yadımda qalan və sonralar unutmaq istəsəm

də unuda bilmədiyim “Yolda daşdı, göydə

quşdu torağaylar” misraları da Qəşəmin ob-

razlı düşüncə tərzinə malik olduğundan xəbər

verirdi. Həm də bu obrazlı düşüncə tərzinin

poetik məziyyətləri ilk baxışdaca diqqəti çə-

kirdi: Fikrin uyarlı, yerində işlədilən sözlərlə

əmin-arxayın deyimi. Sözü, necə deyərlər,

əyib bükmək, istədiyin axara salmaq bacarığı.

Az-çox yazı-pozu ilə məşğul olanlar bu

prosesin – sözlə diltapma prosesinin, özünü,

öz poetik düşüncə tərzini tapma prosesinin

necə ağır, necə çətin və əzablı bir iş olduğu-


84

nu yaxşı bilirlər. Əslində sənətkarlıq sirri de-

yilən bir şey varsa, o elə budur. Qəlbindən

keçən qeyri-adi, çılğın fikirlərin boynuna uy-

ğun söz və forma tapmaq bacarığı. Siz “Əkil-

Bəkil”i oxuduqca fikirlərimizin təsdiqini öz

gözlərinizlə görəcəksiniz.

Müəllif poemanı müxtəlif fasılələrlə üç

dəfə təzədən işləyib, əslində yazıb desək, da-

ha doğru olar. Mən üç variantın üçünü də

oxumuşam. Əslində yazıda bağban səriştəsi

özünü büruzə verir. Poemanın ilk variantını

xeyli əvvəl yazan müəllif, sonralar özü öz

imkanlarını duymuş, poemanın yeni variant-

larını işləməyə başlamışdır. Yox, bu sadəcə

həcm artımı xatirinə edilən əlavələr deyil,

həm də ədəbi təcrübənin artması, ifa imkan-

larının daha mütəhərrik, daha yetkin olma-

sıdır.

Bizim bir çoxumuz torpaq adamlarıyıq,

öz həyat təcrübəmizdən bilirik ki, payızda

kartof çıxarılan zaman nabələd adam işini bir

bel ağzı tağətrafı qazıntı ilə bitmiş hesab edir,

nə çıxar, çıxar. Təcrübəli əkinçi isə tağın ət-

raflarını da qazmalı olur, nəticə etibarilə səhv

də eləmir. Çünki çıxan əlavə məhsul göz qa-

bağındadır. Təcrübəli şair, yazıçı da təcrübəli

əkinçi kimidir. Axtarışı mütləq bəhrə verir.

Aysel Xяlilova

85

Qəşəm İsabəylinin “Əkil-Bəkil” poemasının

müxtəlif variantlarını oxuyan oxucu birinci

ilə sonuncu varıantlar arasında necə böyük

fərqlərin olduğunu görməmiş olmaz. Özü də

bu fərqlər ancaq poemanın bir bitkin əsər

kimi xeyrinədir.

Poema yazmaq, özü də bitkin, kamil

bir poema yazmaq indi həqiqətən də çətin bir

işdir. Yazı ilk sətirlərindəncə oxucunu ələ

alır, onu Əkil-Bəkilin ömür yollarında düşdü-

yü müxtəlif macəralardan keçirir. Seçilən

şaqraq təhkiyə-ifadə üslubu birinci misradan

sonuncu misraya qədər davam edir. Elə bir-

nəfəsə yazı-lış ovqatı poemanın birnəfəsə

oxunuşuna imkan yaradır. Hər misra fikirlə

hissin bəhrəsidir.

Müasir poemalarda, istər böyüklər

üçün yazılmış poemalar olsun, istərsə də

uşaqlar üçün, süjetsiz lirik ricətlər baş alıb

gedir, əslində belə poemalar müəllifin qəsdən

uzatdığı uzun şeir təsiri bağışlayır. Xüsusən

uşaqlar üçün yazılmış poemalarda bu yol

daha dözülməzdir. Uşaqlar, elə yeniyetmələr

də hər hansı ibrətamiz hadisənin poetik dava-

mını izləməyi daha çox xoşlayırlar. Bu da

təbii bir haldır. Sözün varsa, sözünü de, yox-

sa aranda tutdan olub, dağda qurutdan olma-

ğın nə mənası?!


86

Yaxşı haldır ki, Qəşəm öz əsəri üçün

uğurlu bir yol seçib. O öz qəhrəmanı Əkil-

Bəkili müxtəlif həyat macəralarına salır. Və

bu macəralardan həyatda necə çıxmaq müm-

künsə, müəllif əsərində də bu təbii yolu izlə-

yir. Məktəbli Əkildən əsgər Bəkilə kimi bir

zaman məsafəsi fəsil-fəsil xalqın tarixi mər-

hələlərinin fonunda tərənnüm olunur.

Müəllif sanki heç nəyə müdaxilə etmir,

eləcə öz şıltaq qəhrəmanına qoşulub hara üz

tutursa, oraya gedir, dünyaya qəhrəmanının

gözüylə baxır.

Beləliklə də, öz oxucusunu yaxşı mə-

nada aldadır. Müəllifin ustalığı da elə bu

aldanış məqamındadır. İlk baxışda sərhəd və

sərhədçilərdən təzə nə yazmaq olar ki... hər

şey məlumdur; süjet xətti də, məzmun da,

sərhəd pozuntuları da. Əsərin ilk səhifələrini

bu aldanışla oxumağa başlayan oxucu get-

dikcə özü də gözləmədən maraqlı bir həyat

axınına düşür. Sən demə, bu sərhəd o sərhəd-

dən deyilmiş. Bu sərhəddin o tayında da

Azərbaycan varmış, adı qəsdən coğrafiya

kitablarına salınmayan, tarixi dərsliklərdə ke-

çirilməyən Azərbaycan. Bir də tarixə ayrılıq

çayı kimi düşən Araz varmış, bu Arazın iki

qardaş arasına su salan axarı varmış. Poema-

Aysel Xяlilova

87

dan həsrətli Araz axır, dəlisov Kür nərildəyir.

Bir də Kürün sol yaxasında bir Şirvan kəndi

var, bu kəndin yayda Kürün ayna sularında

balığa dönüb şütüyən nəğməli uşaqları var.

Bu sahil kəndinin sahil həsrətli adamları var.

Poemada çoxlu kino elementləri var,

çəkilən lövhələrin hamısı gözəgörümlüdür.

Bəlkə də bu keyfiyyət şairin xeyli müddət

kino sahəsində işləməyindən irəli gəlir. Əs-

lində həyatda gördüyümüz heç nə insan varlı-

ğında izsiz qalmır, hətta gördüyümüz çox

şeyi biz yerli-dibli unutsaq da. Yaddaşımızın

hansı küncündəsə özünə yer tapıb yaşayır, bir

də vaxtı-vədəsi, məqamı gələnə kimi.

Məqamı gələndə isə təklif-filan gözləmədən

qələmə qoşulub kağıza köçür, bu halda yazı

şahıbinin özü də öz yazdığına məəttəl qalır,

axı bu yazıları o harda, nə zaman yaşamışdı,

indi də xatırlamadan yaddaşının üfüqlərində

boy göstərir. Qəşəmin “Əkil-Bəkil”ində də

belə səhnələr istənilən qədərdir.

–Ay Idığ, ey?

–Can, Bıdığ!

–Xəbərin var xəbərdən?!

Döşəyimiz, deyəsən,

Aşıb düşüb yəhərdən.


88

Qoyun qırxdırmır bizə,

Belində bir zəmi var.

Gəl döşəyi axtaraq,

Bir xotman güzəmi var.

Poemaya bizim hər birimizin uşaqlığı-

nın müəyyən bir hissəsi hopub. Bir də poe-

mada folklora, ağız ədəbiyyatına fikri qoşul-

ma var. İstədiyin qədər atalar sözlərinin,

bayatı və tapmacaların birbaşa, yaxud fikri

bəhrələnməsini duymaq çətin deyil. Poema-

nın dili həqiqətən də şəhdi-şirəlidir. Bəlkə də

elə nağıllarımızdakı Əkil-Bəkil müəllifə

sehrli söz çırağının yerini göstərib, ona görə

yazı bu qədər oxunaqlı çıxıb.

Xüsusən seçilən səkkizlik, yeddilik he-

ca yuvarlaqlığının və bu hecaların qarşılığı-

nın yaratdığı axar, çevik ifadə imkanları şairə

istədiyi mənzərəni istədiyi şəkildə yazmağa

kömək edir. Bu isə misraların hər birinə po-

etik enerji gətirir. Misralar da Kür sularına

bənzəyir, bir az sakit aramla, yeri gəldikcə isə

coşğunluqla axmağa başlayır.

Azərbaycan bütün axar-baxarı, dərdi-

kədəriylə, başıbəlalı tarixiylə bir yazının

ifadə imkanları fövqündə oxucu marağından

keçib gedir:

Aysel Xяlilova

89

Əkil-Bəkil sadəcə

Əkil-Bəkil deyildi.

Söz idi, söhbət idi,

Ağızdı... gözdü... dildi.

Oxucu Idığ-Bıdığla da, Əkil-Bəkilin

köməyi ilə digər nağıl qəhrəmanları ilə də

tanış olur. Müəllif müxtəlif zamanları bir

axarda birləşdirməyi ustalıqla bacarır. Xüsu-

sən “Vətən” kəlməsinin özünəməxsus açımı

yadda qalır:

Böldüm hecaya “Vətən”i – “Və”-“tən”.

Nə deməkdi “və”, nə deməkdi “tən”?

Bağlayıcıdır “və”– dərslikdə var;

Min fikri, sözü açar, bağlayar.

Bəs “tən”?

“Tən – bədən”...

“Tən – düz”...

“Tən – yarı”...

Hansı uyardı bu mənaların!?

Əlbəttə “yarı”... “Yarı”, yəni –“tən”!

Eyləsə onda nədir bəs “Vətən”!?

“Və”dən qabağa – onlar, sən və mən!

“Və”dən arxaya qalan yarı – “tən”...


90

Topla bu ayrı “yarı”ları sən,

Bax, bu birlikdən yaranıb Vətən.

Vətən, yəni biz; bir qəlbdə canı...

Şimallı, Cənublu Azərbaycanım.

Əslində Əkil-Bəkilin sərhədçiliyi rəm-

zi məna daşıyır. Söhbət hansı sərhəddən ge-

dir? Bu sərhəd haradan keçir? Bu sərhəddi

kimlər çəkiblər, niyə və nə zaman çəkiblər?

Kimlərdir bu sərhəddin keşiyində dayananlar,

kimi kimdən qoruyurlar?!

Bax, müəllif zahırən uşaq poeması

sayılan “Əkil-Bəkil”də əslində daha böyük

mətləblərdən söhbət açmağa çalışır. Bir tor-

pağın, bir elin ikiyə parçalanmış zülmündən

və bu zülmün az qala ikiyüz illik dəhşətli

tarıxindən söhbət açmaq istəyir. Bu elə tarix-

dir ki, nə məktəblərdə keçiblər, nə də müəl-

limlərin cəsarəti çatıb bu barədə bir söz deyə.

Nə deyir bizə bu tarix?!

Yanımıza əliboş gəlməkdə fikri, məra-

mı nədir?!

Kimlər bizimçün bu qanlı, yalanlı

tarixi yaratdılar?!

Bizə yalançı, hamar bir tarix öyrət-

məklə düşmənlərimizin fikri nə olub? İki

Aysel Xяlilova

91

dəfə əlifbamızı dəyişməklə hansı siyasət də-

yirmanına su tökülüb? Bütün bunları bilmək

üçün “Əkil-Bəkil”lə həmsöhbət olmaq gərək-

dir.

Ədəbiyyatın, söz sənətinin borcu han-

sısa siyasətə ifaçı olmaq deyil. Amma biz is-

təsək də, istəməsək də siyasətdən kənarda da

yaşaya bilmərik. Bir var yalana xidmət elə-

yən siyasət, bir də var həqiqətə xidmət edən

ədəbiyyat. İyirminci illərdən üzü bəri ədəbiy-

yatımız təəssüf ki, çox halda yalana xidmət

eləyib, bütöv bir zaman yolu yalançı kolxoz

romanları, povestləri, şeir və poemaları heçli-

yə qovuşub. Adam inana bilmir ki, yalana

heykəl qoyub, ona səcdə etmək olarmış.

Amma ağır olsa da bu, həyatın sərt reallığıdır.

Çox yaxşı ki, son vaxtlar yaşından asılı olma-

yaraq sənət adamlarımız hərə öz ilhamının

ifadə imkanları baxımından həqiqəti, yalnız

həqiqəti tərənnüm etməyə çalışırlar. Belə ya-

zılardan biri oxuculara təqdim edilən “Əkil-

Bəkil” poemasıdır.

Poemanın ötən il (1989) Azərbaycan

Dövlət Mətbuat Komitəsinin, Azərbaycan

Yazıçılar İttifaqının, Respublika Komsomo-

lunun Mərkəzi Komitəsi ilə birgə keçirdikləri

“Ən yaxşı uşaq kitabları” müsabiqəsində


92

ikinci mükafat alması faktı da müəllifin

poetik istedadının təsdiqidir.

Əlbəttə, oxuculara təqdim olunan bu

yazını xeyli uzatmaq da olardı. Bir də kitabın

oxucu auditoriyasını nəzərə alıb onu müxtəlif

səpkidə də yazmaq mümkündür. Amma buna

lüzum gormurəm. Çünki uşaq kitabına yazı-

lan “Ön söz”də uşağı uşaq yerinə qoymaq

yox, ona onun öz səviyyəsində – həyat səviy-

yəsində fikir demək daha vacibdir. Əminəm

ki, onsuz da istər məktəb yaşlı uşaqlar, istər

yeniyetmələr, istərsə də gənclər bu kitabdan

istədiyi hissləri ala biləcəklər. Mənə bələdçi-

lik qalır. Bələdçinin vəzifəsi isə yolçuya yo-

lun əvvəlini nişan verməkdir, mənzilin sonra-

kı davamı yolun uğrundan, yolçunun səbrin-

dən asılıdır”.

Aysel Xяlilova

93


94

NİYƏ İKİDİR ADIN

Uzanır çay boyunca,

Gah da çayı bölür tən.

Bu iki parça olan

Sənin köksündür, Vətən.

Niyə ikidir adın,

Ay sənə qurban canım;

Şimal Azərbaycanım,

Cənub Azərbaycanım!?

Aysel Xяlilova

95

***

-ci illərin axırı-80-ci illə-

rin əvvəllərindən Azərbaycan uşaq nəsrində

novator keyfiyyətlər görünməyə başladı. Bu

da, şübhəsiz, sovet dövlətində gedən məlum

proseslərlə, Stalinin ölümündən sonra xarici

ölkələrlə əlaqələrin genişlənməsi, dünya ədə-

biyyatının ən yaxşı nümunələrinin rus və

Azərbaycan dilinə çevrilməsi ilə sıx bağlı idi.

Namiq Abdullayevin “Balaca Kiberin

macəraları”, E.Mahmudovun “Kainat gə-

misi”, “Veneranın göyləri od içindədir” kimi

povestlərindən sonra Zahid Xəlilin “Ballıca”,

“Çıraq nənənin nağılları”, “Cırtdanla Azma-

nın macəraları” kimi yeni üslublu kitabların

yaranması uşaq nəsrimizdə bir dirçəliş təsiri

bağışladı. Q. İsabəyli də təcrübəli həmkarla-

rına qoşuldu. Hiss olunmağa başladı ki, bi-

70


96

zim yazıçılarımız da dünya uşaq ədəbiyyatı

ilə nəfəs alır. Q.İsabəylinin “Üüü...” povesti

milli ədəbiyyatımızdan daha çox Avropa

ədəbi ənənələri ilə bağlı idi.

Balacalar üçün yazılan əsərlərdə cə-

miyyətin böyük problemlərinə toxunmaq

ənənəsi dünya uşaq ədəbiyyatında çoxdan

mövcuddur. H.X.Andersenin, Qrimm qar-

daşlarının, Ş. Perronun nağıllarında folklor

üslubuna uyğun bir dillə böyük problemlərə

toxunulmuşdur.

L. Kerrolun “Alisa möcüzələr ölkəsin-

də”, M. Servantesin “Don Kixot”, C.Sviftin

“Qulliverin macəraları”, R.Kiplinqin “Mauq-

li”, C.Rodarinin “Çipollinonun başına gələn-

lər”, Ç. Dikkensin “Oliver Tvistin macərala-

rı” və s. kimi onlarla əsər xatırlamaq olar ki,

bu kitablarda cəmiyyətin ciddi problemləri

yüngül əhvalatlarla, yumoristik süjetlərlə əks

olunur. Bu sahədə italyan yazıçısı C.Rodari

xüsusilə fərqlənir. O, cəmiyyətdə iqtisadiyya-

tın qeyri-bərabər bölgüsünə, varlı-kasıb prob-

leminə həsr etdiyi “Çipollinonun başına

gələnlər” əsərində bəşəriyyəti düşündürən

problemlərdən söhbət açır.

Q. İsabəyli də “Üüü...” povestində bu

yolla getməyə səy göstərir. Daim ağladığına

Aysel Xяlilova

97

görə Üüü adlandırılan qızcığaz sirli-sehrli,

əfsanəvi ölkələrə gedib çıxır. Onun bu ölkə-

lərdə gördükləri qeyri-adi hadisələrdir. Üüü

paltarını və ayaqqabısını balıncının altında

gizlətdiyinə görə başına qəribə işlər gəlir. Bir

dəfə səhər yuxudan duranda balıncının altın-

dan qoca bir qarının paltarını və ayaqqabısını

tapır. Elə o saat da dönüb olur qoca qarı. Tə-

sadüfən su quyusuna baxan Üüü orada özünü

görür. Yazıçı bu hadisəni belə təsvir edir:

“Bəli, Üüü qocalmışdı. Qocalmaq da

var, qocalmaq da. Bu o qocalmaqdan idi ki,

nə canda həvəs qalmışdı, nə qolda-qıçda qüv-

vət. Üüü başa düşdü ki, quyuya bir az da bax-

sa, qorxusundan dəli olacaq. Odur ki, əlini

uzadıb yapışdı kösövdən. Amma... kösöv nə

gəzirdi.

Başını yuxarı qaldıranda çaşıb qaldı.

Kösöv qol-budaq atıb yarpaqlamışdı. Hətta

üstü dolu gül-çiçək, mer-meyvə idi. Qəribə

bu idi ki, gül-çiçək, mer-meyvə də yanıq-

yanıq idi.”

Beləliklə Üüü sehrli aləmə qədəm qo-

yur. Onun gördükləri qeyri-adi hadisələrdir.

Məsələn, onun gəzdiyi ölkələrin birində in-

sanlar ağac şəklində bitiblər. Onların bütün

əzaları insanınkıdır. Danışırlar, görürlər. Tək-


98

cə fərq ondadır ki, bu insanlar ağac şəklində

torpaqda bitib. Bəlkə də bu hadisə uşaqları

qorxuda bilər. Lakin həmin əhvalat özlü-

yündə bir metaforadır.

Padşahın haqsız olaraq torpağa basdır-

dığı bu insanlar toxum kimidir. Onlar göyə-

rir, haqq-ədalət tələb edir. “Nahaq qan yerdə

qalmaz” xalq məsəli alleqorik bir əhvalat

şəklində belə ifadə edilib.

L. Kerrol ənənələrinə uyğun olaraq

“Üüü”də bəzən uşaqları maraqlandıran və

onların mədəni davranışları ilə bağlı olan

əhvalatlarla da qarşılaşırıq. Üüü sehrli bir öl-

kədə əllərini yumamış stola əyləşə bilmir.

Qabları yığışdırmamış yerindən tərpənə bil-

mir və s. Müəllif ənənəvi nəsihət yolundan

imtina edərək bu yolla gedir və bizcə nəticəsi

yaxşı olur. Yəqin ki, bu əhvalatlardan uşaqlar

bir nəticə çıxararlar.

“Üüü” povesti Azərbaycan uşaq nəsri-

nin dünya standartlarına cavab vermək cəhd-

lərindən biri kimi maraqlıdır. Əsərdə oxucu-

nu az qane edən və ya heç qane etməyən epi-

zodlar da var. Əsas məsələ budur ki, Q. İsa-

bəyli də qələm yoldaşlarının novator bir

ədəbiyyat yaratmaq təşəbbüslərinə qoşularaq

onların səsinə səs vermişdir.

Aysel Xяlilova

99

Azərbaycanda uşaq ədəbiyyatı uzun

müddət söz sənətinin ikinci dərəcəli hissəsi

kimi qiymətləndirilirdi. Dünya ədəbiyyatını

nəzərdən keçirdikdə gorurük ki, inkişaf etmiş

ölkələrdə uşaq ədəbiyyatına ən vacib bir sahə

kimi baxılır və həmin sahəyə ən istedadlı in-

sanlar gəlir. Məsələn, E. S. Tompson, Priş-

vin, Bianki, Dmitriyev gözəl uşaq yazıçısı

olmaqla bərabər həm də görkəmli təbiətşünas

alim olmuşlar. L. Kerrol riyazi analiz və

məntiq üzrə dünya şöhrətli alim idi. Oksford

universitetinin professoru kimi riyaziyyat

elmində bir sıra kəşflərin müəllifi olmuşdur.

Riyazi düşüncənin orijinallığı bədii düşüncə-

nin də orijinallığına səbəb olmuşdur.

Lakin təəssüf ki, 60-cı illərə qədər

Azərbaycanda uşaq ədəbiyyatı ilə məşğul

olan insanların çox az hissəsi belə istedada

malik idi. S.Vurğun, R. Rza kimi sənətkarlar

bu sahə ilə məşğul olmağa başlayandan sonra

uşaq ədəbiyyatına çoxlu istedadlar gəldi.

70-80-ci illərin ədəbiyyatı bir sıra cə-

hətlərinə görə xüsusilə diqqətəlayiq idi. 70-ci

illərdən başlayaraq uşaq nəsri sahəsində bir

sıra çox dəyərli əsərlər yarandı. Rus dilində

yazıb yaradan Maqsud və Rüstəm İbrahim-

bəyov qardaşlarının gənclər üçün yaratdıqları


100

əsərlər diqqəti cəlb etdi.

“Bayquş gəlmişdi”, “Kərgədan buynu-

zu”, “Ondan yaxşı qardaş yox idi” və s. kimi

əsərlər 80-ci illər ədəbiyyatına güclü təkan

verdi.

Kiçik yaşlı uşaqlar üçün yaranan nəsr

əsərlərinin içərisində diqqəti cəlb edən əsas

cəhət uşaqlar üçün təqdim olunan obrazların

qeyri-adi şəraitə düşməsi idi.

Q. İsabəylinin “Üüü...”, “Elnur, Əkil

və onların başına gələnlər”, “Gəldim Xəlsə

kəndinə” povestlərinin qəhrəmanları yarım-

realist, yarım-fantastik qəhrəmanlar idi. Əgər

“Üüü...” povestinin qəhrəmanı qeyri-adi bir

dünyaya düşürsə, “Elnur, Əkil və onların ba-

şına gələnlər” povestinin qəhrəmanları bizim

dünyada yenə də sehrli bir aləmə düşürlər.

“Əkil-Bəkil” poemasından fərqli olaraq po-

vestdə bu qəhrəman körpə uşaqdı. O, gah arı-

ya çevrilir, gah adını yadından çıxardır, gah

da qeyri-adi situasiyalarda təsvir olunur. Bu

povestlərin hər üçü üçün xarakterik olan

ümumi cəhətlər var. Onların hər üçünün dili

xalq dilidi. Burada xalq ədəbiyyatının şəhdi-

şirəsi o saat nəzərə çarpır. Əkilin “Arılarla

davası” fəslində oxuyuruq: “Əkil gözlərini

yumub, ağzını açmışdı. Əlləri isə işləyirdi.

Tut da tut idi deyim sənə, ha! Yeməklə

Aysel Xяlilova

101

doymaq olmurdu ə. Dilinin üstünə qoymağını

görürdün, əriyib gedirdi.”

Bu gözəl dil bəzən o qədər ifrata varır

ki, müəllif hadisələri göstərmək əvəzinə

onlar haqqında özü də danışır və inanır ki,

oxucu əhvalatı təsəvvür edə biləcək. Məsə-

lən: “Əkil fikirləşirdi ki, yəqin arılar da onun

oxumağından oxuyur. Başqa cür də ola bil-

məzdi. Yeyirsənsə, deməli, yemək haqqında

da oxumalısan. Əkil çox fikirləşdi, az fikir-

ləşdi, birdən arılara paxıllığı tutdu.”

Yazıçı təhkiyəsi hər yerdə belə şirin və

gözəldir. Xəlqi və axıcıdır. Lakin oxucu uşaq

əhvalatları görmək istəyir. Bəzən yazıçı daha

çox əhvalat danışmaq xatirinə onların çoxunu

özü nəql edir ki, bu da heç də həmişə uğur

gətirmir.

Q. İsabəyli nəsrini daim onun poeziya-

sı müşayiət edir. Sanki müəllif özü də başa

düşür ki, onun poeziyasının gücü daha çox-

dur. Lakin bütün bunlara baxmayaraq Q.İsa-

bəylinin povestləri Azərbaycan uşaq nəsrinin

inkişafında xeyli müsbət rol oynamışdır.

Bu əsərlər haqqında dövri mətbuatda

xeyli məqalə çap olunmuşdur.

Həmin məqalələrdə Q.İsabəylinin yara-

dıcılığı haqqında bir-birindən maraqlı fikirlər

söylənmişdir.


102

***

Görkəmli yazıçı Ələviyyə Babayeva

Q.İsabəylinin əsərləri haqqında yazır:

“Qəşəm İsabəylinin “Üüü...” povesti-

nin adı kimi özü də uşaq nəsri üçün tapıntı-

dır. Ağlağan Günayı hamı “Üüü...” çağırır.

Povestin proloqunda müəllif bu adın hardan

meydana gəldiyini məzəli bir hadisə ilə əla-

qədar açıqlayır. Bundan sonra bir-birini üstə-

ləyən gözlənilməz əhvalatlar bizə balaca qız-

cığazın böyük sərgüzəştlərini, gözlənilməz

əməllərini nağılvari poetik dillə təqdim edir.

–“Bu qızın adı nədir? – Nərmin səsini

kəsib, uşaqlara baxdı.

–De, de! – uşaqlar maraqla cavab göz-

ləyirdilər.

–Üüüdür! – Nərmin sözünü bitirdi.

–Necə?! – Uşaqlar xorla çığırışdılar.

–Üüü!

Günay o dəqiqə səsini kəsdi. Amma iş

işdən keçmişdi. Qızcığaz dönüb olmuşdu

Üüü”...

Bundan sonra müəllif bizi ağlağan qı-

zın maraqlı macəraları ardınca çəkib aparır:

“Üüü”nün Ağac-adamlar meşəsinə düşməsi-

ni, tərsinələr, küsülülər, oğrular, doğrular öl-

Aysel Xяlilova

103

kəsinə səyahətini, “əvəzsiz həkim”lə görüşü-

nü və başqa heyrətamiz sərgüzəştlərini nağıl-

vari-poetik dillə təsvir edir. Mətləb burasın-

dadır ki, əyləncəli səyahətləri yazıçı sadəcə

əyləncə kimi əyləndirmək xatirinə vermir,

həm də düşündürür, hər bir əfsanəni müasir

həyat hadisələri ilə çarpazlaşdırır, bugünkü

ictimai həyatla, bizə agah olan çətinliklərlə

əlaqələndirir.

Qəşəm İsabəyli müxtəlif epoxaları na-

ğılvari axarda ustalıqla çarpazlaşdırmağı ba-

carır. “Bayramlar” şəhərində dünyaya göz aç-

mış həkim baba ilə tanışlıq dünyanın sirlərini

açır “Üüü”yə. Müdrik həkim sehrli cin kimi

çıxılmaz vəziyyətlərdən çıxmağı öyrədir ona.

Bir də sirli aləmin açarını verir əlinə – fikir-

ləşməyi öyrədir ona.

Əsərin bir yerində Tərsinələr ölkəsin-

dən söhbət gedəndə oxuyuruq: “Allahdan

gizli deyil, sizdən niyə gizli olsun, ay uşaq-

lar, bu fikirləşmək, deyirəm, yaman şeydir.

İşin ki çətinə düşdü, başladın fikirləşməyə,

bil ki, düzələcək”.

“Təzə padşah hakimiyyəti ələ aldı. Sa-

rayın dörd tərəfinə hasar çəkdirdi. İpəkqurdu

kimi girib oturdu içində, başladı əmr verib,

divan tutmağa. İlk əmri ölkənin adını dəyiş-


104

mək oldu. Ağıllılar ölkəsini çevirib elədi

“Rələnisrət isəklö – Tərsinələr ölkəsi!”

Sonra ana dilində danışmağı qadağan

edir. Deyir, hamı tərsinə danışmalıdır. Cəza-

nın qorxusundan camaat susur. Həkim baba

deyir: “Kimin artıq dili vardı ki, verəydi ül-

güc altına!” Hər kəs də danışmazdan əvvəl

gərək şahın şəninə bir neçə sətirlik şeir söylə-

yəydi. Həmin şeirin özü də tərsinə oxunmalı-

dır. Tərsinələr ölkəsinin şahı el oğullarını

sevir, ancaq cəza vermək üçün.

Sonra “Üüü” Küsülülər ölkəsinə düşür.

Burda qarıdan eşitdikləri onu oturub təm-

kinlə düşünməyə, fikirlərini yığıb-yığışdır-

mağa səsləyir. ...İki ot barışmır ki, birləşib

çəmən olsun. İki söz doğma deyil ki, haqq

olsun... Mehribanlıq atıb gedib... adamlar bir-

birinə düşməndir”.

“Üüü”nün Oğrular ölkəsində gördüklə-

ri isə söyləməklə bitməz, bunun üçün gərək

povesti vərəqləyəsən.

Bundan sonrakı fəsildə oğru şahın sər-

güzəştlərini maraqla izləyirsən.

Q.İsabəylinin “Elnur, Əkil və onların

başına gələnlər” nağıl-povesti və “Gəldim

Xəlsə kəndinə” povesti də böyük maraqla

oxunur.

Aysel Xяlilova

105

Bütün bu kitablardan müəllifin doğma

kəndi Xəlsəyə olan məhəbbəti işıqlı bir körpü

kimi keçir.

Doğma Xəlsə, onun çətinlikləri, tor-

paqdan ayrıla bilməyən qocaların – nənələrin,

babaların tənhalıq nisgili, gözü doğma yerlər-

də olan cavanların bir parça çörək dalınca ço-

vuması, didərginliyi, qız-gəlinlərin Xəlsə

həsrəti Qəşəm İsabəylinin əsərlərinin canı-

qanıdır. Nə etmək olar, həsrət, məhəbbət ədə-

biyyatın ən qoca vətəndaşlarındandır.”

Q. İsabəylinin nəsr əsərləri buğunkü

uşaqların xoşuna gəlir. Çünki bu əsərlər

uşaqlarda yeni təzahür edən təfəkkürün, ümu-

miyyətlə, əqli inkişafın istiqamətləndiril-

məsində, bədii qavrama vərdişlərinin yaran-

masında əsas rol oynayır.

Yazıçı dərk edir ki, kiçik yaşlı uşaqlar-

da təfəkkür və əqli keyfiyyətlərin inkişafı, es-

tetik və mənəvi tərbiyənin formalaşması üçün

onlara tövsiyə olunan bədii materialların

yaradıcılıq dəyərinə fikir vermək əsas məsə-

lələrdən biridir.

Çünki indiki nəslin idrak imkanları

bizdən daha dərin bilik verməyi, dünyagörü-

şünün daha da formalaşması məqsədilə onla-

rın təfəkkür dairəsini genişləndirməyi tələb

edir.


106

Azərbaycan müstəqillik qazandıqdan

sonra Q. İsabəyli daha çox nəşriyyat fəaliyyə-

tinə fikir verməyə başladı. “Şirvannəşr” nəş-

riyyatını, “Cik-Cik” qəzetini yaratdı. Dövrün

ictimai-siyasi hadisələri onun nəsrinə də təsir

etdi. O, daha çox publisistik əsərlər yaratma-

ğa meyl göstərdi.

Ermənistan-Azərbaycan münasibətləri-

nin kəskinləşməsi onun publisistikaya meyli-

ni gücləndirdi. Məsələn, “Erməni” adlı publi-

sistik yazısında çox sadə, anlaşıqlı epitetlər-

dən istifadə edilir. Yazıda oxuyuruq: Atalar

sözüdü, “Erməninin yaxşısı olmaz. Olsa da

bu erməni o birinə nisbətən yaxşı olar”. Mü-

əllif sonra davam edir: “İşdi, yaxşı bir erməni

görsəniz (heç yaxşı sözü yerinə düşmür) bilin

ki, xalis deyil, qarışığı var. Necə ki, zalım

uşağı qonum-qonşudan döl tutmaqda ad çıxa-

rıb. Zəhməti də türkün boynuna. Neyləsin,

kirvədi, keçə bilmir.”

Ermənilərin ləyaqətsiz hərəkətini çox

incə bir yumorla belə verir: “Allah rizasına

erməninin də öz sifəti var. Nədir? Zinalıq!

Yoxsa bu boyda Qarabağ soyqırımını zina-

dan söz düşüb başqa kim törədə bilərdi?! Bu

yerdə bir ərəb sözünə ehtiyacımız oldu: “Lə-

nətulla əla qövmüz zalimin!” Yəni “Allah za-

Aysel Xяlilova

107

lımlara lənət eləsin!” Zalım deyəndə adamın

yadına erməni düşür”.

Yazını isə Q.İsabəyli son dərəcə oriji-

nal yekunlaşdırır: “Durum gedim qələmi yu-

yum, mındara dəyib.”

Q. İsabəylinin publisistikasında yum-

şaq bir ironiya üstünlük təşkil edir. “Millət

təmizə çıxır” əsərində təmiz sözünü ironiya

ilə işlədir. Əslində millətin faciəsini verir.

Müstəqillik əldə edildikdən sonra millətin di-

nə kortəbii bir axını, özünə “Məşədi”, “Hacı”

titulunu qazanmaq üçün dəridən-qabıqdan

çıxan insanları incə bir yumorla tənqid edir.

Yazıda oxuyuruq: Kür qırağında bir Yol-

çubəyli kəndi var. Maşallah, pəpəyeyəndən

məməyeyənəcən hamı gedib məşədi olub.

İndi ora Məşədibəyli deyirlər. Qurban oldu-

ğum xatadan-baladan saxlasın. Fəxrimizdi.”

Sitatın sonundakı “fəxrimizdi” sözü

ironiya ilə deyildiyinə görə onun publisistik

gücü də bu sözdə cəmləşir. Əsərin sonunda

müəllif yenə də eyni ironik bir tonla yazır:

“Bəli, millət girişib dinə...”

Burada yada salmalıyıq ki, Q. İsabəyli

dini mövzuda yazılan bir neçə poetik nümu-

nənin müəllifidir. Onun “Allah, Məhəmməd,

ya Əli!” silsiləsindən yazdığı şeirlər şairin


108

həqiqi dinə, Allah-taalaya inamının məhsulu-

dur. Deməli, şair Allah adamıdır. “Millət tə-

mizə çıxır” essesində isə yalançı dindarları,

dinin şöhrətindən istifadə etmək istəyən in-

sanları tənqid edir. Belə əhval yazıçının “Epi-

demiya”, “Əfəndim” hekayələrində də davam

etdirilir. Bu yazılar zamanın öz diqtəsinin

məhsuludur.

XXI əsr özü ilə yeni keyfiyyətlər gətir-

di. Onların içərisində qloballaşma adlanan

proses kiçik xalqların mədəniyyətlərinə təsir

edə biləcək elə yeniliklər gətirdi ki, dünya

xalqlarının sevinclə gözlədiyi bu hadisə bir-

dən-birə onların fəlakətinə çevrilməyə başla-

dı.

Qloballaşma – dünya mədəniyyətləri-

nin inteqrasiyasıdır. Bu elə bir prosesdir ki,

dağların başında, dərələrin dibində, gözdən

uzaq bir diyarda yaşamasından asılı olmaya-

raq dünyanın bütün xalqları onun fəal istirak-

çısıdır. Bu prosesdə iştirak etmək heç kəsin

özündən asılı deyil. Çünki dünyanın rabitə

sistemi bizi elə bürüyüb ki, hətta ən savadsız

insanlar belə öz uşaqlarını bu prosesdən

uzaqlaşdıra bilməzlər.

Televiziya və radio, internet şəbəkələri

bizi öz ağuşuna almışdır.

Aysel Xяlilova

109

Belə bir şəraitdə böyük millətlərdə ki-

çik millətlərin mədəniyyətini öz içərisində

əritmək imkanı yaranır. Bu prosesin iki tərəfi

var: birincisi, kiçik millətlər böyüklərin mə-

dəniyyətini mənimsəməklə daha da zənginlə-

şir. İkincisi, bu zənginləşmə prosesində kiçik

millətlərin öz mədəniyyətlərini tam itirmək

təhlükəsi yaranır. Bu, millətlərin dilinə, ədə-

biyyatına, adət - ənənəsinə də öz təsirini gös-

tərir. Belə bir şəraitdə məktəbin, xüsusilə,

müəllimlərin qarşısında ciddi problemlər ya-

ranır. Bu problemlər həddindən artıq çoxdur.

Biz həmin problemlərin yalnız birindən bəhs

etmək istəyirik.

İnsanın hərtərəfli inkişafında bədii

ədəbiyyatın rolu haqqında görkəmli alimlərin

kifayət qədər maraqlı fikirləri vardır.

Artıq belə bir həqiqət dərk olunub ki,

bədii sözü dərk edən insan hansı sənət sahibi

olursa olsun, cəmiyyət üçün gərəkli adama

çevrilə bilər.

Çünki bədii sözdə, obrazlı ifadədə sö-

zün birbaşa mənasından daha çox enerji var

və həmin enerji nitq zamanı qarşısıalınmaz

gücə çevrilir.

Bir millət kimi azərbaycanlılar isə

bədii sözə daha çox əhəmiyyət verirlər. Bunu


110

bayatılarımız, laylalarımız, bir sözlə, folklo-

rumuz sübut edir.

Əzizim bəxtiyarım,

Bəxtimin taxtı yarım!

Üzündə göz izi var,

Sənə kim baxdı, yarım?

Üzdə gözün izini görən bədii qəhrəman

sözün siqlətini nə qədər dərindən dərk etdi-

yini bir daha nümayiş etdirir. Xalq öz ədə-

biyyatına ən yaxşı tərbiyə məktəbi kimi

baxıb. Buna görə də qeyri millətlər “literatu-

ra” (letter – fransız sözüdür, “hərf, söz” mə-

nasını ifadə edir) dediyi halda azərbaycanlılar

bu sənəti “ədəbiyyat” (ərəb sözündən götü-

rülüb, “ədəb, mərifət” deməkdir) adlandırıb-

lar.

Qloballaşmanın bizim mədəniyyətimi-

zə mənfi təsiri daha güclüdür. Bunun ən

başlıca səbəbi, yeniliyi hamıdan tez qəbul et-

mək istəyimizlə bağlıdır. “Çırmanırıq keçmə-

yə çay gəlməmiş”i M.Ə.Sabir elə-belə demə-

yib. Bu gün Azərbaycan televiziya məka-

nında gedən proseslər xalqın mənəvi dəyər-

lərini məhv etməyə yönəlib. Təsəvvür edin

ki, bir zamanlar üzünü azacıq açan bir gəlin

Aysel Xяlilova

111

el qınağı olardı. Bütün ailə, hətta nəsil onu

açıq-saçıqlıq üstündə danlayardı. Bu gün

həmin gəlin toyda, televiziyada soyunur, bə-

dənini nümayiş etdirir və bunu əsaslandırmaq

üçün yüzlərlə söz danışır. Qloballaşma prose-

sində milli-mənəvi dəyərlərin qorunub sax-

lanmasında xüsusi rol oynamalı olan televi-

ziyalar tərsinə fəaliyyət göstərir, dəyərlərimi-

zi köhnəlik kimi qiymətləndirir, musiqi, poe-

ziya sahəsində qazandığımız nailiyyətləri

məhv etməyə istiqamətlənir. Özü də bu pro-

ses naşılıqdan irəli gəlmir. Yeni ənənələr çox

güman ki, vahid bir nöqtədən idarə olunur və

yüz illərlə qazanılan mədəniyyəti məhv etmə-

yə yönəlir. Heç bir musiqi savadı olmayan

adamlar bəstəkar, korifey, qafiyəni belə bil-

məyən insanlar şair kimi təriflənir, təqdim

edilir. Bunun arxasında dayanan məqsəd isə

tam aydındır: Azərbaycan mədəniyyətini

məhv etmək! Onun qazandıqlarını və ümu-

mən mədəni səviyyəni aşağı salmaqla bu iste-

dadlı xalqı dünyaya heç nəyə qadir olmayan

bir kütlə kimi təqdim etmək!

1920-ci ildə inqilabçı adı ilə Azərbay-

cana soxulan ermənilər kənd və şəhərlərimiz-

də necə qırğın törətmişdilərsə, indi, qlobal-

laşma prosesində də eyni cür hərəkət edir,


112

bəzi adamların var-dövlət hərisliyindən isti-

fadə edərək televiziyalarımıza gizli yol tapır

və mədəniyyətimizdə zəlzələ rolunu oynayır.

Şouların və bir sıra başqa verilişlərin məqsə-

di budur.

Artıq xalqımızın həyatında mütərəqqi

rol oynayan uşaq ədəbiyyatı, ümumən söz sə-

nəti təklənmiş və küncə sıxışdırılmışdır.

Onun gücü xalqdadır. Bu gün yaranan ədə-

biyyat xalqa çatmalıdır ki, təsirli olsun, qlo-

ballaşma prosesində xalqın dayağına çevril-

sin. Lakin söz sənətimiz xalqa çatmır.

Çünki ən böyük təbliğat maşını olan

televiziyalar qəsdən onun qarşısını kəsir, ki-

tabları isə alan azdır. Beləliklə ədəbiyyat

evdə müdrik bir qocanın təklənməsinə bənzə-

yir. Qoca gözəl sözlər deyir, lakin ona qulaq

asan yoxdur.

Bu proses Q.İsabəylini də ciddi narahat

edir. Onun yaradıcılığının lap ilk çağlarından

misralarının alt qatında bir satirik ruh var idi.

O ruh çox zaman nənəsini, doğma torpağını

yada salmayan cavan övladlara doğru yönə-

lirdi. Həmin ruh ara-sıra satiraya da çevrilir-

di. Şair yaxşı başa düşürdü ki, nənəsini kənd-

də üç göz otaqda tək-tənha qoyub şəhərdə ev-

eşik quran cavanın heç bir təqsiri yoxdur.

Aysel Xяlilova

113

Böyük amallar onu dağa-daşa salıb. Nənənin

təkliyi də, dərd əlindən gileylənməyi də nəti-

cədə poetik duyğuya çevrilirdi. Bu əhvalatla-

rın həyatın bizə diqtə etdiyi bir tale olduğu

nəticəsinə gəlinirdi.

Lakin bu gün Qəşəm müəllim həqiqi

satirik bir ədəbiyyat yaratmağa başlayıb. Bir

az Mirzə Cəlil, bir az Əziz Nesin, bir az xalq

ruhundan qida alan bu hekayələrin tənqid

hədəfi qloballaşmanın gətirdiyi mənəvi fəla-

kətlərdir. Yazıçının son kitabının adı belədir:

“Avropa dəbi, dar şalvarlar və qızlarımızın

monqol ayaqları”. Kitaba daxil olan eyniadlı

hekayə həcminə və toxunduğu problemlərin

əhatəliliyinə görə digərlərindən seçilir.

Müəllif həyatımızda gedən proseslərin

geyimlərə və insanların rəftarına gətirdiyi ey-

bəcər yeniliklərə etiraz edir. Bəlkə “etiraz

edir” sözü bizim istədiyimiz mənanı vermir.

Yazıçı bu eybəcər yeniliklərə daxili bir üsyan

edir. Bilərəkdən hadisələri adi halından

çıxarıb karikatur vəziyyətə salır. Dar və gö-

dək şalvarlar geyinən qızlarımızın ayaqları-

nın əyriliyini xüsusi olaraq nəzərə çarpdır-

maq üçün vaxtilə Monqolustanda əyri ayaqlı

igidlərin sevildiyini, bütün qızların məhz belə

yöndəmsiz ayaqlılara vurulduğunu xüsusi bir


114

qəzəblə yada salır: “Bir qıza ki iki oğlan aşiq

olurmuş, hansının ayaqları daha çox əyriy-

mişsə cananı verirmişlər onun qoltuğuna:

–Get ə, qırışmal, qurban olasan əyri

ayaqlarına.”

Bu cümlələrin arxasında dayanan hid-

dət gödək və dar şalvar geyinən müasir qızla-

ra çevrilən bir qəzəbdir. Lakin hekayədə əh-

valatlar geyim üstündə qurulsa da tənqid hə-

dəfi dəb dalınca qaçanları, baba və nənəsinin

yaşayış tərzindən uzaqlaşıb özünü əxlaqsız

bir aləmin qoynuna atan cavanlarımızın dü-

şüncəsində yaranan naqisliklərdir. Müəllif

gəncliyin düşüncəsindəki bu yaramazlıqları

ifşa etmək üçün ən tutarlı ifadələr və bədii

obrazlar axtarışına çıxır: “Bir də görürsən

dütdəyin biri... dar şalvarı çəkib əyninə, val-

lahi, elə bil bostan müqəvvasını keçirmisən

iki kibrit çöpünə, qoymusan yolun ortasına,

bırcıda-bırcıda gəlir, beləsini görəndən sonra

and içmək günahdır, ağam Mirqayıbın cəddi

haqqı, bir-iki gün gəlib dururlar gözümün

qabağında, boğazımdan su da keçmir.”

Yazıçı vəziyyətin ciddiliyini dərk edir.

Başa düşür ki, bu, mod kimi məişətə daxil

olan geyimlər daha yuxarı dırmaşmaq iqtida-

rına malikdir. Dar şalvarlar hətta nənələrimi-

Aysel Xяlilova

115

zin geyiminə çevrilə bilər. Bu təhlükə daha

dəhşətlidir: “O günü baxıram ki, nənəmin

otağında bir “hi, hə” var, gəl görəsən. Əlüstü

anladım ki, arvad gücə düşüb. Dedim, ayə,

yıxılıb eləyər, biabır olarıq... Tez qapını aç-

dım. İlahi!... Gördüm arvad boynunu verib

yerə, əllərini də dala dayaq eləyib, qızım da

arxası ona sarı, nəsə arvadı onun içinə sox-

maq istəyir. Qan-tər aparıb hər ikisini.

–Bu nədi, ay qız, neylədiyinizdi?

Səsimi eşitcək qızım dik atıldı:

–Nənəmə şalvar geydirirəm.”

Bu vəziyyəti yaradan qloballaşma adı

ilə dünyaya öz geyim və yaşayış tərzini yay-

maq istəyən digər xalqlardırmı? Xeyr! Qlo-

ballaşma dünyada gedən mədəni bir prosesdir

və hər bir millət bu prosesdə başqalarının

mütərəqqi cəhətlərini mənimsəmək imkanına

malikdir. Başqa xalqlarda təbliğat mexanizmi

məqsədyönlü fəaliyyət göstərir. Amerikada,

Almaniyada, Hollandiyada, Rusiyada yaşa-

yan xalqlar Şərq musiqisinə, İslam mədəniy-

yətinə diqqət etməyə və ondan nəyisə əxz

etməyə başladığı bir vaxtda bizim televiziya-

larımızın bir sıra kanalları digər xalqların

özlərinin belə çoxdan imtina etdiyi geyimləri,

əxlaqsız ailə münasibətlərini təbliğ etməyə


116

üstünlük verir. Yüngül əxlaq isə ağılsız in-

sanları daha çox cəlb edir. Hekayədə oxuyu-

ruq: “Etiraf eləyim ki, zəmanədən geri qalmış

bir azəri türkü kimi mən həmişə, qız-qadın-

larımıza yuxarıdan aşağı baxmışam. Həmişə

elə bilmişəm ki, qaratoyuq onlardan ağıllıdır.

İndi görürəm ki, böyük səhvim var. Bu zənn

sahibləri bir geofizik kimi başa düşürlər ki,

əndamın seysmoaktivliyini yüksəltmək üçün

şalvar yuxarıdan onu elə sıxmalıdır ki, büz-

düm gərginlik həddinə çatıb çanaq sümüyü

çataşına qədər dartıla bilsin ki, üzr istəyirəm,

mədəni demiş olsaq... Avropa dəyərli naz-

nemət dünya standartlarına uyğun incə

ştrixlərlə adamı şoka sala bilsin.”

Bu parçada müəllifin gizli bir eyhamı

da diqqəti cəlb edir.

Əslində “yeni mod” altında məişətə

daxil olan bu eybəcərliyin əsas səbəbkarları

cəmiyyətimizdə yüngül yolla karyera qazan-

maq istəyən, çox zaman ona nail olan “ağıllı”

insanlardır.

Hekayəni oxuyan adamda müəllifin

dünya sivilizasiyasina qarşı çıxdığı fikri ya-

ranmır.

Çünki sivilizasiya əxlaqın inkişaf etmiş

mərhələsidir. Bugünkü dünya həmin mər-

Aysel Xяlilova

117

hələni yaşayır. Onun qanunları ilə geyinir,

yeyib-içir, məclislərdə yüksək davranış

nümunələri göstərir.

Hekayədə ifşa olunanlar isə həmin

sivilizasiyanın çoxdan imtina etdiyi, lakin bi-

zim müasirlərimizin həvəslə qoşulduğu cə-

hətlərdir ki, bunlar yalnız tənqidə və

ironiyaya layiqdir.

“Avropa dəbi, dar şalvarlar və qızları-

mızın monqol ayaqları” əsərinin məntiqi da-

vamı olan “Öp məni” hekayəsi də eyni yanğı

və ehtirasla yazılmışdır. Bu hekayə ezop

dilindən istifadə yolu ilə yaranan ən yaxşı nü-

munədir.

Müəllif pozulmaq təhlükəsi ilə qarşıla-

şan gənclərin davranış – münasibətlərində

yaranan eybəcərlikləri ifşa edir. İntim mü-

nasibətlərin açıq-saçıqlığı, açıq-aşkar nüma-

yiş etdirilməsi müəllifi həyəcanlandırır: “Val-

lahi-billahi biz balaca kənd uşaqları olanda

heç at-eşşəyin intim əhvalatlarına da oğurluq

baxa bilməzdik...

... Amma indi bizim bir para cavanları-

mız var ki, at-eşşək onların yanında toya get-

məlidir.”

“Avropa dəbi, dar şalvarlar və qızları-

mızın monqol ayaqları” kitabı satirik nəsri-


118

mizin təzə bir nümunəsi kimi diqqətimizi

cəlb edir. Lakin bu hekayələr cəmi min nüs-

xəlik bir kitabda qalsa, onun əhəmiyyəti də

sayı qədər olacaq.

Belə əsərlər ekranlara, böyük auditori-

yalara yol tapmalıdır.

Qəşəm İsabəylinin uşaqlar və gənclər

üçün yaratdığı əsərlər hələ bir neçə nəslin

ədəbi tərbiyəsi ilə məşğul olacaq, onların

milli-mənəvi dəyərlər əsasında formalaşma-

sında layiqli rolunu oynayacaqdır.

Aysel Xяlilova

119

QЯLЯM DOSTLARЫ

ГЯШЯМ ИСАБЯЙЛИNИN YARADЫCЫLЫЬЫ

ЩАГГЫНДА


120

EY TÜRKÜN ÖVLADLARI

Yarın düşmən səfini,

Göz dikib Vətən sizə.

Bu gün oğul tanımır,

Azərbaycan – tən sizə.

Vurun keçin! Qırın keçin!

Zəhri yarılsın yağının!

Yaxın! Yıxın!

Hay çəkin, hayqırın keçin!

Quduzdu, hiyləgərdi,

Qəlbdə qat-qatdır kini.

Ey türkün övladları,

Unudun türk rəhmini!

Vurun keçin! Qırın keçin!

Zəhri yarılsın yağının!

Yaxın! Yıxın!

Hay çəkin, hayqırın keçin!

Aysel Xяlilova

121

Məmməd Ġsmayıl

“Ədəbiyyat və

incəsənət” qəzeti

(11 fevral 1983)


122

ABDUL ÄMÌ

–Ay ämì, quådur bu, hä? –Çäyìrtkädì, quå deyìl.

–Bu nädì, bayquådu, hä? –Zaõcadí, bayquå deyìl.

–Bu da fìldì, yep-yekä?

–Yox, yox, camíådí, oõlum. –Bäs bu göldä bìtän nä?.. –Qarõí-qamíådí, oõlum.

– Adama boy vermir ot,

Çayır-çəməni dizdən…

Nə çox quş var, ağac var,

Ay əmi, kəndinizdə.

Aysel Xяlilova

123

***

n üç-on dörd ilin söhbətidi,

yanıma şivərək bir oğlan gəlmişdi, şeirlərini,

könül duyğularını çəkinə-çəkinə mənə gös-

tərdi. Daxili bir nigaranlıqla o şeirlərə gö-

zucu nəzər saldım. Axı, onda mənim özüm

“gənc şair” sərhədini adlamamışdım və təbii

ki, yanıma məsləhətə gələnlər də təkəm-sey-

rək idi. Bir də ki, nədənsə bu ilk qədəmlərini

atan gəncə yazıları haqqında pis fikir deməyə

tərəddüd edirdim. Bəlkə onun gələcək taleyi

mənim “pis” və ya “yaxşı” fikrimdən asılı idi.

Nə isə... o şeirlərdən biri “Torağaylar” adla-

nırdı:

Əl götürməz yoldan-rizdən,

Qar-yağış da olsa dizdən.

Nəğmə deyər şirin-şirin:

Saya salmaz yaydır-qışdır

O


124

Torağaylar.

Yolda daşdır,

Göydə quşdur

Torağaylar...

“Yolda daşdır, göydə quşdur torağay-

lar” misrası fikrimdə ilişib qaldı... Balaca bir şeir üçün “fikrin quraq keçdiyi” o illərdə bu da az deyildi. Şeirin müəllifinə məsləhət ver-dim. Başqa yazılarındakı yaxşı və nöqsanlı cəhətləri göstərdim. Sonra “Torağaylar”ın müəllifi səbrlə, dözümlə işlədi, öyrəndi, yaz-dı, pozdu, özünü axtardı və tapdı – “Balaca, bapbalaca” kitabında...

Mən hələ onda Qəşəm İsazadənin “To-rağaylar şeirində və başqa yazılarında uşaq-ların göyqurşağı – xəyal dünyasına bir daxili maraq hiss eləmişdim. İndi “Torağaylar”ı Qə-şəmin uşaqlar üçün ilk kitabında oxuyanda sevindim, necə deyərlər, o intuisiyamın düz çıxmağına inandım. Kitab “Balaca, bapba-laca” adlanır.

Adı da, özü də “balaca” olan bu kitab-da uşaqların “barmağını yalaya-yalaya” oxu-yacağı çox şeirlərlə rastlaşdım. Məncə poezi-yada adilikdə qeyri-adilik axtarışı, gözlənil-məzlik və sehr vacibdir. Sehrsiz poeziya adi fakt və informasiya yığınından başqa bir şey

Aysel Xяlilova

125

olmayacaq. Qəşəmin yazılarında bax, belə bir sehr var. Oxucu bu sehrin təsiri altına düşüb, müəllifin “yalan” və “uydurmalarına” da, mübaliğə və həqiqətlərinə də eyni dərəcə-də inanır.

Təəssüf ki, bir-iki şairin yazıları istis-

na olmaqla, yerdə qalan uşaq şeirlərində

məhz bu sehr çatışmır.

Hələ əksər şeirlərimizdə, necə deyərlər,

“uşağı uşaq yerinə qoymaq” tendensiyası

güclüdür. Bu da pis şablondan, ənənədən

gələn bir bəladır. Uşağın “niyə”, “nə üçün”

sualları şeirdən-şeirə, kitabdan-kitaba keçir.

Bəs Qəşəm İsazadə hansı yolla gedib?

Birincisi onun yazılarında “uşağı uşaq yerinə

qoymaq” meyli azdır. İkincisi dilimizin şaq-

raq imkanlarından “topuq” çalmadan istifadə,

feli qafiyələrin yeni deyim tərzindən bəhrə-

lənmək Qəşəmin yazılarını mənalı və oxu-

naqlı edib. Yeni qafiyə axtarışının özü yeni

fikirlərin yaranmasına səbəb olub; “mayuy-

ma”, “atar-ata”, “düşər meşə”, “yayı-şumla-

yır” sözləri özlüyündə uyarlığı ilə ilk baxış-

dan qafiyələnməyən, uyuşmayan sözlərdir.

Amma Qəşəm İsazadənin şeirlərində

bu sözlər “dirilir”, ətə-qana gəlir, bir-birinə

söykək olub müəllif fikrinin açılmasına xid-

mət edir:


126

Atam gedib

Bütün yayı, Ağ çalada Yer şumlayır.

Yaxud: Salxım buz düşər, Düşər titrəyər. Bir topa qardan Meşə titrəyər.

Yaxud da: Sığırçını, sərçəni Salıb gözümçıxdıya. A quşcuğazlar, daha Çıxın gedin, çıxdı yay...

Misalların sayını istənilən qədər artır-

maq olardı. Amma buna ehtiyac görmürəm. Qəşəmin poeziyası görümlü, yaddaşa gələn poeziyadır.

Əslində hər şair Vətən torpağının məhz onun taleyi, tərcümeyi-halı ilə bağlı olan bir parçasını şeirə gətirirsə, o, əslində Vətən poe-ziyasının boş qalan xanalarını doldurmuş olur. Bu isə bütövlükdə poeziyamızın əlvan-lığına təkan verir. Qəşəmin şeirlərində Kü-rün, Kürdəmirin zahirən şeiriyyətsiz, boz

Aysel Xяlilova

127

çöllərinin nəfəsi duyulur. Uşaqlarımız poezi-yamızda təsviri qıtlıqda olan bu yerlərin əl-van boyalarını “Balaca, bapbalaca” kitabında apaydın seçir.

Bu şeirlərin yaxşı mənada dəqiq ün-vanı var. Bu yazılar ünvanlı yazılardır. Yəni bu yazıları oxuduqca gözlərinin qabağına sənə məlum mənzərələrin olduğundan biri az da romantik nüsxələri gəlir. “Biçin”, “Ot çalır atam”, “Yay”, “Payız gəlib kəndimizə” və s. şeirlərlə uşaqda təbiət üz-üzə dayanır. Uşaq min rəngli təbiəti təzədən bir də özü üçün kəşf edir.

“Nənəli-nəvəli” şeirlər silsiləsində ata-ana, baba-nənə-nəvə adı bağlı mövzular qo-vuşub birləşir, nəticədə məişətimizin, adət-ənənələrimizin müxtəlif anları işıqlanır:

Bir nənəm

Var mənim;

Əli –

Bar ağacı;

Daş üstə

Ot olur,

İp üstə

Gül açır!

“Coğrafiya dərsi” silsiləsi adından gö-

ründüyü kimi, Vətən torpağının gözəlliklərin-


128

dən, onun poetik iqlimlərindən bəhz edir.

Uşaqlar “poetik meridianların” köməyi ilə

torpağımızı addım-addım, qaya-qaya gəzib-

dolaşır, təbiətlə “dil tapır”.

Bütövlüklə xoş təsir bağışlayan “Bala-

ca, bapbalaca” kitabında bəzi nöqsanlara da

rast gəlinir ki, onları da xatırlarmaq yerinə

düşər.

Müəllif nədənsə təbiətlə bağlı şeirlə-

rində “hələ sökülməmiş dan” misrasını bol-

bol işlədir, bu isə təbii ki, təkrara gətirib çı-

xarır. “Çərkəz babam” şeiri də bizi qane et-

mədi:

Balam quşu uçurdur ki,

Vursun göyün üzündə;

Babam bir ovçudur ki,

Quş yayınmaz gözündən.

Təbii nemətlərin onsuz da qıtlaşan ça-

ğında babanın “quşu gözündən” vurmağını

uşaqlara təbliq etmək nə dərəcədə məqsədə-

uyğundur. Yaxud:

Bax, o banlayan

Bizim beçədir;

Yazıq bilməyir

Yarı gecədir.

Aysel Xяlilova

129

Qafiyə xatirinə “gecə yarıdır” ifadə

qovşağı yuxarıdakı şəklə düşüb.

Bu deyilən nöqsanlar ümumilikdə ki-

tabdan alınan xoş ovqatı üstələmir. Bu isə

gənc müəllifin müvəffəqiyyəti sayılmalıdır.


130

OXÅAMA

Buludlar aõlayíbdír, Güllär gözü yaålídír.

Bänövåänìn, lalänìn Gülär gözü yaålídír.

Äyìb boynunu otlar, Otlar åeh baxíålídír.

Aysel Xяlilova

131

(“Əkil-Bəkil”

kitabına giriş.

Bakı, “İşıq”, 1990 )


132

DÄRS

– Yerdä bìr topa Särçä durubsa,

Qoçaqsan, daå at, Uçurt, göydä say.

– Adam daå atar Särçäyä, ata?!

Aysel Xяlilova

133

*** zìz oxucu! Täzäcä bu kìtabí älìnä almísan vä onun ìlk väräqlärìnì çevìr-mäyä baålayírsan. Mänìm borcum, daha doõ-rusu, oxuyacaõím bu yazínín borcu sänä bä-lädçì olmaqdír. Bälädçìnìn ìåì ìsä bäläd olduõu yola yolçuluq etmäkdì, elä bìr yola kì, yüz däfä täkrar-täkrar keçsä dä bezmäsìn, usanmasín. Qäåäm Ìsabäylìnìn (sìz onu ìndìyädäk Ìsazadä kìmì tanímísíníz) “Äkìl-Bäkìl” poe-masíní män däfälärlä oxumuåam, amma yorulub elämämìåäm. Äksìnä, här däfä dä näsä yenì bìr täravätlì duyõuyla üzläåmìåäm. Bu ìsä uõur qazanmaq ìstäyän bìr müällìf qalamì üçün heç dä az deyìl. ìå burasíndadír kì, Qäåäm åa-ìr kìmì ìlk kövräk addímlaríní mänìm gözü-mün qabaõínda atíb. Elä ìlk poetìk taníålíqdan yadímda qalan vä sonralar unutmaq ìstäsäm dä unuda bìl-

Я


134

mädìyìm “Göydä quådu, yerdä daådí tora-õaylar” mìsralarí da Qäåämìn obrazlí düåüncä tärzìnä malìk olduõundan xäbär verìrdì. Häm dä bu obrazlí düåüncä tärzìnìn poetìk mäzìyyätlärì ìlk baxíådaca dìqqätì çäkìrdì: Fìkrìn uyarlí, yerìndä ìålädìlän söz-lärlä ämìn-arxayín deyìmì. Sözü, necä de-yärlär, äyìb bükmäk, ìstädìyìn axara salmaq bacaríõí. Az-çox yazí-pozu ìlä mäåõul olan-

lar bu prosesìn – sözlä dìltapma prosesìnìn, özünü, öz poetìk düåüncä tärzìnì tapma pro-sesìnìn necä aõír, necä çätìn vä äzablí bìr ìå olduõunu yaxåí bìlìrlär. Äslìndä sanatkarlíq sìrrì deyìlän bìr åey varsa, o elä budur. Qälbìndän keçän qeyrì-adì, çílõín fìkìrlä-rìn boyuna uyõun söz vä forma tapmaq bacaríõí.

Sìz “Äkìl-Bäkìl”ì oxuduqca fikirlärìmì-zìn täsdìqìnì öz gözlärìnìzlä göräcäksìnìz.

Müällìf poemaní müxtälìf fasìlälärlä üç däfä täzädän ìåläyìb, äslìndä yazíb desäk daha doõru olar. Män üç varìantín üçünü dä oxumuåam. Äslìndä yazída baõban särìåtäsì özünü bìruzä verìr.

Poemanín ìlk varìantíní xeylì ävväl ya-zan müällìf, sonralar özü öz ìmkanlaríní duy-

muå, poemanín yenì varıantlaríní ìålämäyä baålamíådír. Yox, bu sadäcä häcm artímí xa-tìrìnä edìlän älavälär deyìl, häm dä ädäbì

Aysel Xяlilova

135

täcrübänìn artmasí, ìfa ìmkanlarínín daha mütähärrìk, daha yetkìn olmasídír. Bìzìm bìr çoxumuz torpaq adamlaríyíq, öz häyat täzrü-bämìzdän bìlìrìk kì, payízda kartof çíxarílan zaman nabäläd adam ìåìnì bìr bel aõzí taõät-rafí qazíntí ìlä bìtmìå hesab edìr, nä çíxar, çí-

xar. Täcrübälì akınçì ìsä taõín ätraflaríní da qazmalí olur,

Nätìcä etìbarìlä sähv dä elämìr. Çünkì çíxan älavä mähsul göz qabaõíndadír. Täcrü-bälì åaìr, yazíçí da täcrübälì äkìnçì kìmìdìr. Axtaríåí mütläq bährä verìr.

Qäåäm Ìsabäylìnìn “Äkìl-Bäkìl” poemasínín müxtälìf varìantlaríní oxuyan oxucu bìrìncì ìlä sonuncu varìantlararasínda necä böyük färqlärìn olduõu görmämìå olmaz. Özü dä bu färqlär ancaq poemanín bìr bìtkìn äsär kìmì xeyrìnädìr.

Poema yazmaq, özü dä bìtkìn, kamìl bìr poema yazmaq ìndì häqìqätän dä çätìn bìr ìådìr.

Yazí ìlk sätìrlrìndäcä oxucunu älä alír, onu Äkìl-Bäkìlìn ömür yollarínda düådüyü müxtälìf macäralardan keçìrìr. Seçìlän åaq-raq tähkìyä-ìfadä üsulu bìrìncì mìsradan so-nuncu mìsraya qädär davam edìr. elä bìrnä-fäsä yazílmíå ovqatí poemanín bìrnäfäsä oxunuåuna ìmkan yaradír. Här mìsra fìkìrlä hìssìn bähräsìdìr.


136

Müasìr poemalarda, ìstär böyüklär üçün yazílmíå poemalar olsun, ìstärsä dä uåaqlar üçün, süjetsìz lìrìk rìcätlär baå alíb gedìr, äslìndä belä poemalar müällìfìn qäs-dän uzatdíõí uzun åer täsìrì baõíålayír. Xüsu-sän uåaqlar üçün yazílmíå poemalarda bu yol daha dözülmäzdìr.

Uåaqlar, elä yenìyetmälär dä här hansí ìbrätamìz hadìsänìn poetìk davamíní ìzlä-mäyì daha çox xoålayírlar. Bu da täbìì bìr haldír. Sözün varsa, sözünü de, yoxsa aranda tutdan olub, daõda qurutdan olmaõín nä mänasí?!

Yaxåí haldír kì, Qäåäm öz äsärì üçün uõurlu bìr yol seçìb. O, öz qährämaní Äkìl-Bäkìlì müxtälìf häyat macaralarína salír. Vä bu macäralardan häyatda necä çíxmaq müm-künsä, müällìf äsärìndä dä bu täbìì yolu ìzlä-yìr.

Mäktäblì Äkìldän äsgär Bäkìlä kìmì bìr zaman mäsafäsì fäsìl-fäsìl xalqín tarìxì märhälälärìnìn fonunda tarannüm olunur. Müällìf sankì heç näyä müdaxìlä etmìr, eläcä öz åíltaq qährämanína qoåulub hara üz tutursa, oraya gedìr, dünyaya qährämanínín gözüylä baxír.

Belälìklä dä, öz oxucusunu yaxåí mä-nada aldadír. Müällìfìn ustalíõí da elä bu aldaníå mäqamíndadír. Ìlk baxíåda särhäd vä särhädçìlärdän täzä nä yazmaq olar kì… här

Aysel Xяlilova

137

åey mälumdur, süjet xättì dä, mäzmun da,

särhäd pozuntularí da. Äsärìn ìlk şahıfälärìnì bu aldaníåla oxumaõa baålayan oxucu getdìk-cä özü dä gözlämädän maraqlí bìr häyat axí-nína düåür.

Sän demä, bu särhäd o särhäddän de-yìlmìå. Bu särhädìn o tayínda da Azärbaycan varmíå, adí qäsdän coõrafìya kìtablarína sa-línmayan, tarìxì därslìklärdä keçìlmäyän Azärbaycan.

Bìr dä tarìxä ayrílíq çayí kìmì düåän Araz varmíå, bu Arazín ìkì qardaå arasína su salan axarí varmíå.

Poemadan häsrätlì Araz axír, dälìsov Kür närìldäyìr. Bìr dä Kürün sol yaxasínda bìr Åìrvan kändì var, bu kändìn yayda Kürün ayna sularínda balíõa dönüb åütüyän näõmälì uåaqlarí var. Bu sahìl kändìnìn sahìl häsrätlì adamlarí var.

Poemada çoxlu kìno elementlärì var, çäkìlän lövhälärìn hamísí gözägörümlüdür. Bälkä dä bu keyfìyyät åaìrìn xeylì müddät

kìno şahasìndä ìålämäyìndän gälìr. Äslìndä häyat gördüyümüz heç nä ìnsan varlíõínda ìzsìz qalmír, hätta gördüyümüz çox åeyì bìz yerlì-dìblì unutsaq da.

Yaddaåímízín hansí küncündäsä özünä yer tapíb yaåayír, bìr dä vaxtí-vädäsì, mäqa-mí gälänä kìmì. Mäqamí gäländä ìsä täklìf-


138

fìlan gözlämädän qälämä qoåulub kaõíza kö-çür, bu halda yazí sahibinìn özü dä öz yazdí-õína määttäl qalír, axí bu yazílarí o harda, nä zaman yaåamíådí, ìndì dä xatírlamadan yad-daåínín üfüqlärìndä boy göstärìr. Qäåämìn “Äkìl-Bäkìl”ìndä dä belä sähnälär ìstänìlän qädärdìr.

–Ay Ídíõ, ey?! –Can, Bídíõ! –Xäbärìn var xäbärdän?! Döåäyìmìz,deyäsän, Aåíb düåüb yähärdän. Qoyun qírxdírmír bìzä, Belìndä bìr zämì var. Gäl,döåäyì axtaraq, Bìr xotman güzämì var.

Poemaya bìzìm här bìrìmìzìn uåaqlíõí-nín müäyyän bìr hìssäsì hopub. Bìr dä poe-mada folklora, aõíz ädäbìyyatína fìkrì qoåulma var. Ìstädìyìn qädär atalar sözlärì-nìn, bayatí vä tapmacalarín bìr baåa, yaxud fìkrì bährälänmäsìnì duymaq çätìn deyìl.

Poemanín dìlì häqìqätän dä åähdì-åìrä-lìdìr. Bälkä dä elä naõíllarímízdakí Äkìl-Bä-kìl müällìfä sehìrlì söz çíraõínín yerìnì göstä-rìb, ona görä yazí bu qädär oxunaqlí çíxíb. Xüsusän seçìlän säkkìzlìk, yeddìlìk heca yu-

Aysel Xяlilova

139

varlaqlíõínín vä bu hecalarín qaråílíõínín ya-ratdíõí axar, çevìk ìfadä ìmkanlaríní åaìrä ìs-tädìyì mänzäränì ìstädìyì åäkìldä yazmaõa kömäk edìr. Bu ìsä mìsralarín här bìrìnä poe-tìk enerjì gätìrìr.

Mìsralar da Kür sularína bänzäyìr, bìr az sakìt aramla, yerì gäldìkcä ìsä coåõunluq-la axmaõa baålayír. Azärbaycan bütün axar-baxarí, därdì-kädärìylä, baåíbälalí tarìxìylä bìr yazínín ìfadä ìmkanlarí fövqündä oxucu maraõíndan keçìb gedìr:

Äkìl-Bäkìl sadäcä Äkìl-Bäkìl deyìldì. Söz ìdì,söhbät ìdì, Aõízdí, gözdü, dìldì.

Oxucu Ídíõ-Bídíõla da, Äkìl-Bäkìlìn

kömäyì ìlä dìgär naõíl qährämanlarí ìlä dä taníå olur. Müällìf müxtälìf zamanlarí bìr axarda bìrläådìrmäyì ustalíqla bacarír. Xüsu-sän “Vätän” kälmäsìnìn özünämäxsus açamí yadda qalír.

Äslìndä Äkìl-Bäkìlìn särhädçìlìyì räzì mäna daåíyír. Söhbät hansí särhäddän gedìr? Bu särhäd haradan keçìr? Bu särhädì kìmlär çäkìblär, nìyä vä nä zaman çäkìblär? Kìm-lärdìr bu särhäddìn keåìyìndä dayananlar, kìmì kìmdän qoruyurlar?!


140

Bax, müällìf zahìrän uåaq poemasí sa-yílan “Äkìl-Bäkìl” dä äslìndä daha böyük mätläblärdän söhõät açmaõa çalíåír. Bìr tor-paõín, õìr elìn ìkìyä parçalanmíå zülmündän vä bu zülmün az qala ìkìyüz ìllìk dähåätlì ta-rìxìndän söhbät açmaq ìstäyìr.

Bu elä tarìxdìr kì, nä mäktäblärdä ke-çìblär, nä dä müällìmlärìn cäsarätì çatíb bu barädä bìr söz deyä. Nä deyìr bìzä bu tarìx?! Yanímíza älì boå gälmäkdä fìkrì, märamí nädìr?! kìmlär bìzìmçün bu qanlí, yalanlí tarìxì yaratdílar?!

Bìzä yalançí, hamar bìr tarìx öyrät-mäklä düåmänlärìmìzìn fìkrì nä olub? Ìkì däfä älìfbamízí däyìåmäklä hansí sìyasät dä-yìrmanína su tökülüb? Bütün bunlarí bìlmäk üçün “Äkìl-Bäkìl”lä hämsöhbät olmaq gäräk-dìr.

Ädäbìyyatín, söz sänätìnìn borcu han-sísa sìyasätä ìfaçí olmaq deyìl. Amma bìz ìs-täsäk dä, ìstämäsäk dä sìyasätdän känarda da yaåaya bìlmärìk. Amma bìr var yalana xìdmät eläyän sìyasät, bìr dä var häqìqätä xìdmät edän ädäbìyyat.

Ìyìrmìncì ìllärdän üzübärì ädbìyya-tímíz täässüf kì, çox halda yalana xìdmät eläyìb, bütöv bìr zaman yolu yalançí kolxoz romanlarí, povestlärì, åer vä poemalarí heç-lìyä qovuåub.

Aysel Xяlilova

141

Adam ìnana bìlmìr kì, yalana heykäl qoyub ona säcdä etmäk olarmíå. Amma aõír olsa da bu häyatín särt reallíõídír. Çox yaxåí kì, son vaxtlar yaåíndan asílí olmayaraq sänät adamlarímíz härä öz ìlhamínín ìfadä ìmkanlarí baxímdan häqìqätì, yalníz häqìqätì tärännüm etmäyä çalíåírlar. Belä yazílardan bìrì oxuculara täqdìm edìlän “Äkìl-Bäkìl” po-emasídír.

Poemanín ötän ìl Azärbaycan Dövlät Mätbuat Komìtäsìnìn, Azärbaycan Yazíçílar Ìttìfaqínín, Respublìka Komsomolunun Mär-käzì Komtäsì ìlä bìrgä keçìrdìklärì än yaxåí uåaq kìtablarí müsaqìbäsìndä ìkìncì mükafat almasí faktí da müällìfìn poetìk ìstedadínín täsdìqìdìr.

Älbättä, oxuculara täqdìm olunan bu yazíní xeylì uzatmaq da olardí. Bìr dä kìtabín oxucu audìtorìyasíní näzärä alíb onu müx-tälìf säpgìdä dä yazmaq mümkündür. Amma buna lüzum görmüräm.

Çünkì uåaq kìtabína yazílan ön sözdä uåaõí uåaq yerìnä qoymaq yox, ona onun öz sävìyyäsìndä-häyat sävìyyäsìndä fìkìr demäk daha vacìbdìr.

Ämìnäm kì, onsuz da ìstär mäktäb yaålí uåaqlar, ìstär yenìyetmälär, ìstärsä dä gänclär bu kìtabdan ìstädìyì hìsslärì ala bìlä-cäklär.


142

Mänä bälädçìlìk qalír. Bälädçìnìn väzìfäsì ìsä yolçuya, yolun ävvälìnì nìåan vermäkdìr, mänzìlìn sonarkí davamí yolun uõrundan, yolçunun säbrìndän asílídír.

Aysel Xяlilova

143

Ellada Umudlu

“Yeni fikir” qəzeti (1991)


144

ÇÖRÄK

Бu çöräk kì, var – “Saríbuõdadí”, Bìzìm çöllärìn ondadír dadí.

Ämìm çíxardíb taxíl åumunu, Dayím säpìbdìr ìlk toxumunu.

Suyunu atam özü verìbdìr,

Bax, buna görä tez göyärìbdìr!

Babam bìçändä zämìnì bìldìr,

Dedì: – Maşallah, bäräkätlìdìr!

Bu çöräk kì, var – “Saríbuõdadí”, Bìzìm çöllärìn ondadír dadí.

Ye bìr, sän dä bax… necädìr?!

–Åìrìn!.. –Bax, bu çöräyì anam bìåìrìb!

Aysel Xяlilova

145

***

“Mənim oxucularım balacalardır.

Dünyanın ən pak, ən kövrək, ən təmiz var-

lıqları.”

Çox eşitmişəm Qəşəm İsabəylidən bu

sözləri. Camaat kitabı ilə fəxr edəndə, tərif-

ləyəndə, Qəşəm müəllim də oxucuları ilə

öyünüb, onları tərifləyib.

Altı kitabından beşinin balacaların

payına düşməsi də təsadüfü deyil.

ərəkətli Şirvan torpağı ər-

səyə gətirib hər ikimizi. “Yazıçı” nəşriyyatın-

da beş il tələbə-təcrübəçi olmuşam, o hami –

redaktor. “İşıq”da dörd il o partkom olub,

mən komsomol katibi. Onun dəmir intizamı

ilə mənim qayğılı, kirayənişin günlərim tez-

tez toqquşub. Yola getməmişik. Fürsət tapan

kimi sancmışıq bir-birimizi.

B


146

–Könülsüz işlədiyin üçün özünü doğ-

rultmursan, – deyib.

–Özümü doğruldacağım yeri coğrafiya

müəllimləri tutub – eşidib (Q. İsabəyli BDU-

nun coğrafiya fakültəsini bitirib).

Çapdan çıxmış kitablarının ilkindən

mənə bağışlayıb. Böyük gözü ilə də oxumu-

şam onları, uşaq gözü ilə də. Qurtaran kimi

də yadımdan çıxıb o oxuduqlarım (“Heç nə

istəmir ana” kitabından başqa).

Bu səbəbdən də Qəşəm İsabəyli məni

razı salmayıb. “Əkil-Bəkil”in təkrar nəşrini

ilk dəfə görəndə “Ehtiyac vardımı bu kita-

ba?” sualı keçdi fikrimdən.

Müəllifin az sonra bağışladığı nüsxəni

vərəqlədim və məhz bu təkrarnəşrlə Q.İsabəli

gözümdə ucaldı. Mənim fikrimcə Q. İsabəyli

bir yazıçı kimi bu kitabla özünü təsdik etdi.

Əvvəlki uşaq kitablarında demək istədiyini

bu kitabda deyə bilib Qəşəm İsabəyli.

Bu dəfəki “Əkil-Bəkil”i məktəbyaşlı

oğlumun – Orxanın gözü ilə oxudum:

“Oğuz” nədi?

“Nə”, yox, “kim”,

Böyük bir yurda hakim.

Qədim türk tayfaları,

Aysel Xяlilova

147

Bizim balalar ki, var.

Bu Oğuz dövlətində

Birləşib, yaşayıblar.

Uşaq təfəkküründən yüzlərlə sual yağ-

dı üstümə: – Kimdir türklər? Bəs onlar xarı-

cilər deyil? Türklər haradan oldu bizim baba-

mız? Bizim babamız Lenindir axı? Guya biz

Oğuz dövlətindənik? Yox, biz SSRİ-dənik.

Vərəqlər açıldıqca uşaq qəlbinə də yeni

səhifələr yazıldı:

Sən Odlar ölkəsinə

Minnət qoymazdın əvvəl,

Azəri türkcəsinin

Qeydinə qalmağa gəl.

Azəri türklərinə nə olub ki? Azəri türk-

ləri biziksə, biz Oktyabr inqilabı sayəsində

azadlığa qovuşmuşuq. İndi də son damla qa-

nımız, son ümid nəfəsimiz qalanadək ac-su-

suz, yorqun-arğın kommunizmə doğru yüyür-

məkdəyik. Büdrəyəndə də yenidənqurma ço-

mağı “dadımıza yetir”.

“Əkil-Bəkil”in qəhrəmanları

...Ha gəzsələr də,

Vətəndən doymadılar.


148

Sərhədçilər Arazı

Keçməyə qoymadılar.

...Durub fikrə daldılar;

Savalana, Təbrizə

Baxa-baxa qaldılar.

Orxanın da sualları sapa düzülür:

–Arazı keçəndə nə olar? Savalan hara-

dır, Təbriz haradır? Mən də oraları görmək

istəyirəm...

O da bizim Vətəndi!

Bu da bizim Vətəndi!

Niyə yolları çəndi;

Niyə parçalanıblar,

Niyə iki bədəndi?!

–Vətən əppəkdimi, parçalana? Kim

parçalayıb? Niyə parçalayıb? Biz parçalan-

masaydıq, nə edərdik ki?

Çar kimi

İndi də var eləsi,

Tamam türk dünyasına

Gizli cahad eləyib;

...Əli ürəyi üstə:

–Ah! Deməli dünyanın

Sabahı türklərindi?!

Aysel Xяlilova

149

–Kimdi o çara oxşayanlar? Soldatdı,

tapançası var?

...Ürəyinin başında

Sov.İKP bileti...

Bu misralar məni inandırdı ki, kommu-

nistlər ordusunun sadiq əskəri kimi tanıdığım

Qəşəm İsabəylinin partbileti təkcə cibində

qalıb...

Və nədənsə qanlı yanvar günləri düşdü

yadıma. O vaxt zəng vurub ona təşəkkür

etdim. Dedim, sağ ol ki, bir vaxt partiyaya

geçməyimə sən mane olmusan. Sonra da so-

ruşdum ki, bütün bunlardan sonra niyə bart-

bileti atmırsan?

–Mənim inandığım partiya ümidlərimi

doğrultmadı, Azadlığı əvvəl gərək öz içində,

öz ruhunda bərqərar edə biləsən – dedi.

Bugünkü “Əkil-Bəkil” Qəşəm İsabəy-

linin yaradıcılığı barədəki bütün tərəddüdləri-

mi dağıtdı. İndi mən onu bir çox həqiqətlərə

israrla cavablar tələb edən suallar kitabı

hesab edirəm:

“Xətai hökm elədi:

–Öz dilinə sığınıb,


150

Yaşasın Azərbaycan!”

“...Canı ölmüş Vətən,

Farsın, rusun əliylə

İki bölünmüş Vətən.”

“Şimallı,

Cənublu Azərbaycanım!”

“Lap qoyaq Brejnevin

Boynuna min günahı!

Qazax, gürcü qırğını,

Yaxşı, kimin günahı!?”

“Bəs Bakı faciəsi?

...İki ildi erməni

...Qoymur evimizdə də

Rahat oturaq, bizi!”

– misralarını oxuyan balaca oxucular istər-

istəməz suallar yağışına düşəcək və o sual-

lara əvvəl evdən, ailədən, sonra məktəbdən,

daha sonra cəmiyyətdən cavab tələb edəcək-

lər. Və bizim ümidlərimiz bəlkə elə o cavab-

ların işığında göyərəcək...

Aysel Xяlilova

151

Яъдяр Ол

“Nənəm təkdi”

kitabına ön söz

(Bakı, “Şur”, 1995)


152

***


Üçcə göz otaqda tək;


Süfrəsində – duz-çörək.

Deyir, Allah oxşadıb

Özünə son çağımda;

O da Təkdi, mən də – tək


Aysel Xяlilova

153

***

ина эцндян бизим поезийа-мызда вятянин унудулан йерляри олуб.

Шеиримизин эюзц тякъя чямянляри, бу-лаглары, мешяляри, даьлары, сюзцн кясяси, йур-думузун ахар-бахарлы мянзярялярини эюрцб.

Анъаг йайында иланлар мяляшян, гышын-да йалгузаглар долашан чюллярин шеири йазылма-йыб. Яэяр вятянин тозу-торпаьы, палчыьы дизя чыхан аранындан йазылмайыбса, онда бу йер-лярдя дирилик тапмыш, щягигятин юзц кими сярт, габа шяраитдя йашайан, мин бир язиййятя гат-лашан, йохдан вар йарадан инсанлар да йада дцшмяйиб.

Шеиримиздян эилей-эцзар елямирям. Нейляйяк, оланымыз будур.

Гяшям Исабяйлинин бу китабыны оху-йанда чох гярибсядим. Ширванын аьажы – йульун коллары, оту – гараьан, гушоту, йов-

шан олан шоран дцзляри цчцн бурнумун ужу эюйняди.

Б


154

Йайда, истинин жырщажырында «су» де-йиб, ильымына гачдыьымыз боз дцзляр эюзц-

мцн юнцня эялди. Эцняшдян йаныб га-

ралмыш, шахтадан ялляри чат-чат олмуш, г-

aрышга кими гайнашан, иши-эцжц башындан ашан таныш цзляри андым.

«Торпаьы исти дцшян» вя еля буна эюря дя «Чыртма вур, гызым-чыхым» дейян, юз иши-нин йийяси, ялиндяки иши эюрцб гуртарма-

йынжа «динжялдим» демяйян, ейни заманда яксяр аран кишиляри кими кямщювсяля, жинэя-

ня адам кими таныдыьым шаирин юз дуйьула-

рыны, фикирлярини нежя бюйцк сябрля шеиря эя-тирдийини эюрцб тохтадым.

Бу китабдакы шеир мисралары аран ада-

мынын чюл ишиндян гайытдыгдан сонра, дар бир кюлэяликдя няфяс дяриб, жийяри йана-йана ичдийи бардаг суйуна бянзяйир. Эцн яйилян-дян сонра, ахшамцстцнцн мещи мисалында-дыр бу сюзляр.

Китабда юмрцн мянасыны сящярин эю-

зц ачылмамышдан та эцн батанажан эцндя-

лик рузусуну газанмаг цчцн чалышмагда, цз аьлыьыны, баш ужалыьыны ожаьыны сюнмяйя гоймамагда, оьул-ушаьа щяйан дурмаг-

да эюрян вя кюнцл ращатлыьыны ожаьынын ба-шында тапмыш, няняляримизя бянзяйян бир нянядян сюз ачылыр.

Aysel Xяlilova

155

Няняйя гожалыг эцж эялиб. О юз ишин-

дя олан дювранын эярдишиня тамаша едир:

От галхыб чал-чяпярдя, Бой вермир адама дай. Гейрят боьур, щцнярим Чатмайыр да амма дай.

Анжаг нянянин цряйиндя тяпяр вар,

тякликля барышмыр, бир гарынын эюря биляжяйи ишляри эюрцр.

Ювладлары ону “Аллащын цмидиня” гойуб эедибляр, о да балаларыны йери-эюйц йарадана тапшырыб, йола салыб.

Няня оьул-гыз щясряти чякир, нявяляр няняйя жан атыр. Мин-мин нясилляри йашадан, ябядилийя говушдуран ябяди щясрят. Щямян щясрятдяндир еля китаб.

Язиз охужу! Бу китаб мяним цчцн ушаг китабы

дейил, ушаглыьымын китабыдыр. Онсуз да еля щяр йашда ушаглыг еляйирик.

Эял йашымыза бахмайаг, сюзляря бахаг! Сюзлярин ки йашы бялли дейил.


156

ATLI ANAR

Evimizdə darıxmışam,

At minib, cıdıra çıxmışam.

Nənəm deyir, igid budur,

Mənim balam Koroğludur.

–Atım nədi, ay nənə, tap?!

Deyir: – Atın Qıratdı lap!

Çəkdim Qıratı qırmancı:

–Ehey!... Ehey, Koroğluyam, qaçın!

Evimizdə darıxmışam,

At minib, cıdıra çıxmışam.

Aysel Xяlilova

157

Məmməd Namaz

“NЯNЯM TЯKDИ” KИTABININ MЦЯLLИFИ,

QЯLЯM DOSTUM QЯШЯM

ИSABЯYLИYЯ AЧIQ MЯKTUB

“Cik-Cik” uşaq

qəzeti, (1995)


158

NÄNÄM GÄLÌB

A çìl xoruz, bäsdì day, Bäsdì saldín hay-haray. Sän dä bìl, ey gälsänä, Nänäm gälìb Xälsädän.

Anam yer salíb, yatír, Yaman yorulub arvad.

Mänì dä çaõírdí: – Gäl, Oõlum, gäl, qucumda yat!

Nänäm yatír yataqda,

Oturmuåam män ancaq. Öpüräm üz-gözündän,

Görän haçan duracaq?!

Aysel Xяlilova

159

***

еир-сянятин, гялямин бу чятин вахтларында Сяня мяктуб йазмаьы мя-ня Сянин «Няням тякди» китабын мяжбур ет-ди. Китабы охудум. Кюврялдим. Хяйал мяни ийирми илдян дя артыг бир вахта апарыб чыхартды. О заманлар Сян юз доьма Хялсяндян Бакы-йа эялмишдин.

Зянбилиндя нар, щейва варды вя ялбяття, дяфтяр вярягляриня йазылмыш кянд шеирлярин, орта мяктяби битирмиш бир эянъин йазыб-йарат-маг, имзасыны танытмаг, чап олунмаг, юзцнц Бюйцк Ядябиййатын йолуна чыхармаг арзусу варды.

Мян инди дя о зянбили, онун ичиндяки эюзял немятляри эюзлярим юнцндя жанлан-дыра билирям.

Бакыда галдыьын балажа бир евя эет-дик. Мяммяд Исмайылла, эюзял ушаг шаири Ханымана Ялибяйли иля эюрцшмяк арзусун-

дайдын. Йадында вармы?!

Ш


160

Илляр тез кечди вя Сян бу иллярдя эцнц-эцндян бюйцдцн, ядяби алямдя пцхтяляш-

дин. Далбадал китабларын чыхды. Сяни доьма Хялсяндян Бакыйа–Ядяби алямя чякиб эяти-рян синяндяки од, алов, йарадыжылыг атяши иди.

Вя Сян бу атяшя щямишя садиг галдын. Бцтцн чятинликляря дюзя-дюзя Бюйцк Ядя-

биййатын ятяйиндян бярк-бярк йапышдын. Щеч бир шющрят, ад-сан истямядян, Ядябиййатын шяряфли йолу иля аддымладын.

Бу эцн Сян Азярбайжанын танынмыш ушаг шаирляриндян бирисян. Сямими бир ушаг йазычысысан, эяляжяйимизя бюйцк «Якинчи» гязети гядяр шяряфля аддымлайан «Жик-Жик» гязетинин йарадыжысы вя баш редактору, «Шур» кими танынмыш бир няшриййатын дирек-тору вя йарадыжысысан.

Дейясян Сяни чох тярифлядим. Амма Сян бунлардан да артыг тярифя

лайигсян. Садя, сямими бир шаирсян, ушаглар

цчцн цряйини йандыран бир наьылчысан, ушаг шаирляриня тямяннасыз кюмяк едян тялябкар вя гайьыкеш бир наширсян.

«Няням тякди» китабын да мяни о ил-лярин хатиряляриля аналарымызын тяк-тянща галдыьы о доьма кяндляря ганадландырды.

Aysel Xяlilova

161

Жийярляримя кянд-кясяк ятри, доьма тор-

паг, ахар сулар, ясяр кцлякляр ятри эялди. Язиз Гяшям! Мян Сянин Хялся кяндиндя тяк-тянща

йашайан нянянин гонаьы олдум. О гяриб пайыз ахшамлары бу кювряк нянянин цря-

йиндян кечянляри дуйдум. Эюрдцм ки, тян-

ща нянян юз-юзцня гымылданыр:

Йол чякир эюзлярим щей, Ня дцшмцр хяйалыма? Эцндцзцм беля кечир, Вай эежямин щалына…

Бу кювряк нянямиз эцндцз ювладла-рынын йолуна эюз дикир, «бялкя эялдиляр» дейя юзцня тяскинлик верир. Амма ах-

шамлар, эежяляр о доьма ев-ешикдя тянща галыб гярибсяйир, доьмаларын щясряти онун йухусуну яршя чякир…

Валлащ, гыздырмаг олмур, Оьул, йорьан-дюшяйи.

– дейян няня бизим ювладларымызы–нявя-ня-тижялярини доьма ата-баба ожагларына сясля-йир.

Гяшям! Сянин бу кювряк поеманда Вятяня, онун даш-гайасына, адамларына,


162

гушларына, щяр бир кяся вя щяр бир шейя бю-йцк бир ювлад, бир сямими шаир мящяббяти вар.

Эюрдцм ки, бу мящяббяти дяниз олан нянямиз бакылы нявяляриня мяктуб йазыр, онлара чюряк эюндярир –

Бир дястярхан арасы, Бир дя ял бойда каьыз, Щяр сюзцн – «жан» арасы…

Биз йаманжа инсафсыз оьулларыгмыш… Аналарымызы, няняляримизи о доьма кянд-

лярдя гойуб шящярлярдя йашадыг. Оьул-гыз атасы олдуг.

Амма о оьул-гызларымыздан щеч ол-маса бирини о доьма кяндимизя, о кювряк ана-няняляримизя гыймадыг. Онлары ата-ба-ба ожаьында цшцйя-цшцйя гойдуг. Ялляри гойнунда, гулаглары сясдя, эюзляри йолда гойдуг…

Вя аналарымыза мящяббятля шеирляр, няьмяляр щяср етдик...

Амма аналарымыза, няняляримизя ше-ирляр йох, нявя-нятижяляр лазымдыр ки, онларын дядя-баба ожаглары сюнмясин…

Бу эюзял китабынын да ясас гайяси еля бу арзулардыр.

Aysel Xяlilova

163

Китабы охудугжа, кюврялдим. Цряйи-мя хош, илыг дуйьулар ахыб эялди. Вя мян Сянин бу уьуруна хейли севиндим. Эюрдцм ки, Хялсядя, нянянэилдя

Ев гурмаг щявясини Ойнадыб адамын да. Йува гоймушду лейляк Евимизин дамында…

Бах, бу щявясlя сабащлара, йашама-ьа, ев-ешик гурмаьа адамы рущландыран мисралара йахшы мянада пахыллыьым тутду…

Эюрдцм ки, ата-баба йурдунда ня-

вя-нятижя олмайанда

Инди гуш гушлуьуйнан Йувасындан эен эязир. Гапынын ит-пишийи Чюл эязир, чямян эязир…

Мян Сянин «Няням тякди» китабыны, бу эюзял поеманы сон иллярдя йарадылмыш ян эюзял ясярлярдян бири, бялкя дя еля биринжиси щесаб едирям.

Бу эюзял ясяри бюйцк Шящрийарын «Щейдярбабайа салам» ясяри сявиййясиндя эюрцрям!..


164

Мян арзу едярдим ки, бу эюзял китабын тираъы артырылайды вя бу китаб бцтцн мяктяблилярин столцстц китабы олайды.

Гой бизим балаларымыз о эюзял няня-

лярини танысынлар, севсинляр, онларын исти, илыг, доьма гужагларына тяляссинляр…

Aysel Xяlilova

165

Ələviyyə Babayeva

“Ədəbiyyat” qəzeti, (10 yanvar 1997)


166

QUR…QUR…QUR…

Anar məktəbə ac gəlib,

Qarnı cur-cur curuldayır.

Sənubər deyir: – Oy, aman!

Qurbağa var, quruldayır!

Rəşad deyir: – Hanı? Hanı?

Göstərin onu izləyim!

Vüsalə deyir: – Budur, ey,

Anar cibində gizləyib!

Bəxtiyar deyir: – Bəri ver,

Kəsim səsini!..

–Qur-qur-qur...

Yox, deyəsən, atam canı,

Bu qurbağa qudurubdur!..

Zəng vurulur, hamı susur,

Qur-qur susmayır, qaç, gəlir!..

Müəllimə gülür: – Deyən,

Anar bu gün də ac gəlib?!

Aysel Xяlilova

167

***

oezìyamízda, xüsusän dä

uåaq åeirlärìndä daha çox yurdumuzun axar-baxarlí çämänlärì, meåälärì, yamaclarí qälä-mä alíníb. Yayínda ìlanlar mäläåän, qíåínda yalquzaqlar ulaåan çöllärìnìn åerìyyätì yazíl-mayíb. Bu fìkrì deyän åaìrlä mübahìsä etmäk ìstärdìm. Yazílíb!

Qäåäm Ìsabäylìnìn “Balaca-bapbala-ca”, “Üüü”, “Äkìl-Bäkìl”, “Nänäm täkdì” kitab-laríní väräqlädìkcä Vätän torpaõínín bäyaz, mändäcär basmíå çöllärì, barakätlì-bäräkät-sìz yarõanlarí, qíåín çovõununda yalquzaqlar dolaåan, aranínda palçíõí dìzä qalxan ìzsìz-rìzsìz yollarí canlanír gözümüzün qaråísínda.

Maraqlí burasídír kì, åaìr öz oxucusu-na bu yerlärì sevmäyì öyrädìr. Sonsuz mä-häbbät oyadír bu yerlärìn ämäksevär, dö-zümlü, älì qabarlí, üräyì açíq, könlü-gözü tox, häqìqät, düzlük aåìqì dädä-babalarína,

P


168

zamanín gärdìåìndän yurdda täk-tänha qalan qälbì dualí, dìlì gìleylì nanalärìnä.

Nänäm täkdì Xälsädä, Üçcä göz otaqda täk. Qapísínda tändìrì, Süfräsìndä duz-çöräk. Deyìr: – Allah oxåadíb Özünä son çaõímda; O da täkdì, män dä täk Dünyanín qucaõínda…

Vä ya åähärä gälän nänänìn gälìnìn qarasínca deyìnmäyì:

Nänäm obaådan durub, Deyìnìr öz-özünä: –Sänì doõan arvadín Külü qoyum gözünä. Pähä-pählä bäsläyìr Yeddì ìldì caní bäs. “Gälìn ocaõa gälär!” Söyläyìrlär, haní bäs?! Nä qazí alíådíríb, Nä dä çayí dämdädì! Xamírgöz Ähmäd qízí Yuxuyla çäm-xämdädì!

Aysel Xяlilova

169

O vaxtlar män “Gänclìk” näårìyyatínda ìåläyändä cavan åaìrlärìn äsärlärìnì dìqqätlä ìzläyärdìm.

Bìr gün, näårìyyata daxìl olan növbätì qovluõu açdím. Näzärdän keçìrdìyìm åerlär dìqqätìmì cälb etdì. Qovluõun üzärìndä “Qäåäm Ìsazadä” yazílmíådí.

Uåaqlar üçün yazílmíå åerlärìn axící ahängì, körpä ruhuna uyõun sadälìyì vä täbì-ìlìyì, bìr dä åerlärìn sadä deyìm tärzì mänì aldí. O qovluqdakí åerlärìn bìr neçäsì, xüsu-sän “Küläk” åerì ìndì dä yadımdadír:

–Ay küläk, nä äsìrsän? –Äsmäsäm, olmaram män! –Olmaõínín xeyrì var? –Xeyrì var kì, varam män. –Qíåda nä xeyrìn var, hä? –Qíåda yaõíå, qaram män. –Yazda bäs?.. –Aõaclarí Oyadan nübaram män. –Yayda näsän, ay dälì? –Yaydamí?.. Baharam män. –Payízda bäs? –Payízda Aåíb-daåan varam män.


170

Baõça dolu xäzäläm, Budaq dolu baram män.

Bu åerdä mìsralarín tapíntísí, doõrusu,

mänì valeh etdì. “Åer ìndì dä yadímdadír” deyändä bunu gälìåìgözäl söz kìmì qäbul etmäyìn. Çox-çox uzaq ìllär bundan ävväl, bìr däfä åer yaddaåíma heyrätìnì bìldìrän Mìkayíl Müåfìq mändän soruådu:

–Qízí, bu åeirlärì äzbärlämäk üçün neçä däfä oxuyursan?

Dedìm: –Män äzbärlämìräm, yaxåí åerlär özlärì qalír yadímda.

Fìkrä getdì ustad, dedì: – Onda sänä bìr åeir deyìm. Täzäcä

yazmíåam, hälä çap olunmayíb. Canímí qorxu aldí. Dìqqätä çevrìldìm.

Ancaq åeirì tam da olmasa, täkrar söyläyä bìldìm. Bu, onun “Yalníz aõac” åerì ìdì. Son-ralar bu åer, hätta onun küllìyyatínda da ìxtì-sarla gedìb. Mänìm yaddaåíma ìsä ìlk yazíl-díõí kìmì, o vaxt åaìrìn dìlìndän eåìtdìyìmtäk häkk olunub.

Nä ìdì Qäåäm Ìsabäylì (o zaman qov-luqda “Ìsazadä” yazílmíådí) åerlärìnìn dìqqätì cälb edän mäzìyyätì? Här åeydän ävväl xäl-qìlìyì. Åìfahì xalq ädäbìyyatí çeåmäsìndän su ìçmìådìr bu åerlär.

Åaìr, nasìr, åübhäsìz xalqín ìçärìsìn-dän çíxír, lakìn onun xalq därgahína qayít-

Aysel Xяlilova

171

masí çätìn, äzablí yollardan keçìr. Bu yolu härä bìr cür keçìr, ancaq saf bulaõín suyu hamíya qìsmät olmur. Bulaq suyu kìmì åäf-faf, saf, özülü torpaõa dayanan bu åerlärì uåaq, böyük elä bulaq suyu kìmì dä läzzätlä ìçìr.

Yazdím “Äkìl-Bäkìl”ì, Çap etdìm, oxuyasan. Bìr az da sözlärìmìn Qoxusunu duyasan.

Åaìr sähv etmìr, burda här mìsranín

özünämäxsus qoxusu var, här çìçäyìn öz ätrì. Belädìr, täbìätdä här çìçäyìn öz ätrì olur, qízílgülün, qäränfìlìn, närgìzìn, lalänìn, ìncì-gülün, reyhanín ätrì ätìråahín qoxusuna bän-zämìr. Lakìn hamísí bìzì valeh edìr, hamísí näfäs duruldur. Qäåäm Ìsabäylìnìn åeirlärìn-dän dä saf, özünämäxsus el åerì ätrì gälìr.

Hätta bunlarín nä üçün üräyä beläcä gìrdìyìnì heç ìzah edä bìlmìrsän. Fìkìr fìkrì çäkìr, düåünürsän kì, axí bìz artíq dünya ädäbìyyatí xäzìnäsìndän bac alan açíq gözlü zìyalílaríq.

Oxuduqlarímízín da hamísíní qäbul edämmìrìk, seçìr, saf-çürük etmäyì bacaríríq. Bäs nä tähär olur kì, uåaq vaxtí äzbär-lädìyìmìz sadäcä “Äkìl-Bäkìl”ì, “Üåüdüm, ay üåüdüm”ü unuda bìlmìrìk. Qärìbädìr, bìr elä


172

mäna käsb etmäyän mìsralar än qìymätlì ìncìlär kìmì ömür boyu yaddaåímízín xäzì-näsìndä säslänìr:

Äkìl-Bäkìl quå ìdì, Çäpärä qonmuå ìdì.

Qäåäm Ìsabäylìnìn “Äkìl-Bäkìl”ì dä, bax beläcä, sehrlìdìr, eldän gälìb, bädìì ädä-bìyyatín mähsuluna çevrìlìb.

Halaya gäl, halaya, Dövrä vuraq, oynayaq: Tapaq halaypozaní, Síramíza qoymayaq.

“Halay vuraq, oynayaq, halaypozaní

qoymayaq”. Bu åerìn daxìlì allìterasìyasí, musìqìsì näìnkì kìçìk oxucunu, ümumìyyätlä ädäbìyyat vurõunu olan här käsì özünä çäkìr, åer quåun uçmasí kìmì sadä vä täbìì görünür, äslìndä uçmaq, axí çox müräkkäb prosesdìr. Quå ìsä qanadlaríní çírpíb qalxír.

Qäåäm Ìsabäylìnìn “Äkìl-Bäkìl”ì naõíl-lardan gälän halayla baålasa da, hadìsälärìn gedìåì oxucunu adì häyat çulõalaåmalarí vä ähvalatlarí ìlä üzläådìrìr. Halaya yíõíåan uåaqlar kìmlärdìr? Bìrì Babäkdìr, bìrì Ìsmayíl-dír (Åah Ìsmayíl Xätaì), bìrì Häcärdìr, Näbì-dìr, Sabìrdìr, Xaqanìdìr, Näsìmìdìr, bìrì dä

Aysel Xяlilova

173

sadäcä Äkìl-Bäkìldìr. Müällìf ustalíqla adì häyat hadìsälärìnì naõílín åìrìn axarína yö-näldìr. Sìrr deyìl kì, bäzì poemalarda süjet xättìndän täcrìd olunmuå ìbrätamìz fakirlär, lìrìk rìcätlär baå alíb gedìr. Äsärìn ümumì süjet xättìndän aralaníb ìbrätlì ähvalatlara, rìcätlärä genìå yer verìlìr. Belä aralanma, uyuåmaz çíxíålar heç bìr xeyìr vermìr, heç näyä ìnandírmír. Qäåäm Ìsabäylìnìn äsärlä-rìndäkì rìcätlär, älavälär ìsä äsärìn qanína, canína hopdurulur. Naõílvarì “Äkìl-Bäkìl” poemasínda bu günümüzün nìsgìllì ähvalat-larí ümumì süjet xättì ìlä çox täbìì çarpaz-laåír. Vätän mähäbbätì, arzuolunmaz särhäd cäfakeålìyì, särhädìn o tayínda qalan doõ-malar, adí qäsdlä tarìxdän sìlìnän, gìzlädìlän ìkìncì Vätän torpaõí nìsgìlì çox täbìì na-õíllaådírílmíådír poemada. Ìkì doõmanín ara-sína ayrílíq säddì çäkän, ancaq heç vaxt ayírmaq ìstämäyän, boynuna düåän väzìfänì äzabla yerìnä yetìrän Araz harayí üräyì rìq-qätä gätìrìr. Bu yanõíní, bu nìsgìlì vä bu fär-yadí müällìf ustalíqla çatdírír oxucusuna. Kìtabda “Tayqulaõ”ín, “Ídíõ-Bídíõ”ín vä baå-qa bìr síra äfsanävì naõíl qährämanlarínín da macäralarí verìlìr kì, bu da ümumì süjet xättìnì zängìnläådìrìr vä daha maraqlí edìr.

Qaråímda Qäåäm Ìsabäylìnìn bìr kìtabí da var. Åeir kìtabí deyìl, näsrlä yazílíb. Kìtab-da müällìfìn ìkì naõílí – “Üüü”, “Elnur, Äkìl vä


174

onlarín baåína gälänlär”, bìr dä “Gäldìm Xäl-sä kändìnä” povestì çap olunub. Qärìbä bu-rasíndadír kì, Qäåäm Ìsabäylìnìn näsr tähkìyä üslubu åer dìlì kìmì poetìk vä naõíl mäzìyyätlìdìr. Kìtabda aõlaõan Günayín he-kayätì mänì valeh elädì.Qärìbä dä ad seçìb müällìf povestä– “Üüü”.

Xäyal mänì uzaq, uzaq ötän ìllärä çäk-dì. O ìllärä kì, özüm dä uåaq ädäbìyyatí ìlä mäåõul olurdum vä uåaqlar üçün povestlär, hekayälär yazírdím. Azärbaycan ädäbìyya-tínda uåaqlar üçün çox-çox äsärlär yaradílíb. Deyärdìm kì, bunlarín arasínda Qäåäm Ìsa-bäylìnìn yazdíqlarí sävìyyäsìnä qalxan äsär-lär o qädär dä çox deyìl.

Bu gün dä sevìlä-sevìlä oxunan, därs-lìklärä düåän, dìllär äzbärì Abdulla Åaìqìn də äsärlärì häqìqätän böyük ädäbì mäktäbdìr.

Bahar oldu açaram, Qar, borandan qaçaram; Baåqa güllär açanda, Män quå olub uçaram.

Vallah, deyä bìlmärìk kì, bu åerì nä

vaxt oxumuåuq, nä vaxt äzbärlämìåìk. Mänä elä gälìr kì, xalq åeirì kìmì A. Åaìqìn åerlärì dä bìzìm här bìrìmìzlä bìrlìkdä doõulub vä yaddaåímízín güzgüsünä häkk olunub. Yerì gälmìåkän, bu böyük klassìklä baõlí bìr äh-

Aysel Xяlilova

175

valat daníåím. 1947-48-cì ìllärdì. Män yayda Qafqaza ìstìrahätä getmìådìm. Åaìq äfändì dä orada ìdì, müalìcä olunurdu.

Bìr gün nahardan sonra parkín xälvät guåäsìndä oturub kìtab oxuyurdum. Åaìq äfändì o günü yäqìn maraqlí hämdämì olma-díõíndan gälìb yanímda äyläådì. Onu görcäk, älìmdäkì kìtabí bükdüm.

O, kìtabín cìldìnì näzärdän keçìrìb de-dì:

–Älìndä elä hey alman dìlìndä kìtab görüräm.

–Bälì, – dedim – Qrìmm qardaålarínín topladíqlarí alman xalq naõíllarídír. Åaìq äfändì, män axí, alman ädäbìyatí sahäsìndä çalíåmaq ìstäyìräm.

Näfìs åäkìllì kìtabí alíb väräqlädì, son-ra fìkìrlì-fìkìrlì dedì:

–Xalq ädäbìyyatí häqìqätän böyük xä-zìnädìr. Bìr xalqín ädäbìyyatí yalníz o vaxt äsl köklü, täpärlì ìnkìåaf edär kì, åìfahì ädä-bìyyatla, folklorla tämasda olsun vä bu änä-nälärì üstündä kök atsín.

Qabaqda balaca bìr qíz top-top oyna-yírdí. Uåaq topu atír, ancaq nä qädär çalíåír-dísa tuta bìlmìrdì. Sonra o, topu yerä vurma-õa baåladí. Top yerä däyìb qalxír vä düz gä-lìb qollarí üstä düåürdü. Qízcíõaz da daha topun ardínca ora-bura çovumurdu. Åaìq äfändì dedì:


176

–Görürsän, çämìnì tapdí. Top yerä dä-yändä düz yuxarí qalxír, yer ona ìstìqamät verìr.– Onun nä demäk ìstädìyìnì baåa düå-düm. Sonra da çeåmäyìnì sìlä-sìlä davam et-dì.–Sänìn dìl öyränmäyìn yaxåídír. Buna söz yox! Ancaq alman ädäbìyyatína meylìn…

Axí onlarín sänä ehtìyací yoxdur. Azärbaycanímízín ìsä yaxåí, savadlí, därìn mütäxässìslärä ehtìyací var.

Onun müdrìk kälamí ìndì dä qulaõím-dadír. Eåìdìräm onun säsìnì. Canínda Vätän mähäbbätì, torpaq sehrì olmayan ìnsan kö-çärì quådur, o da qaldí sänätkar ola. Sänät-karín caníndakí torpaq, Vätän sevgìsìdìr sä-nätä qüvvät verän, gecäsìnì gündüzä çevì-rän, yuxusuz gecälärìnìn äzablarína bal qa-tan. Män hämìåä xalq yaradícílíõíní öyränmì-åäm, ìzlämìåäm, bu da elä bährì-käbìrdìr kì, onun ancaq ävvälì var, axírí yoxdur. Sözümü doõrultmaq üçün bìr haåìyä çíxmaq ìstä-yìräm. Naõíllarímíz, adätän, - “bìrì vardí, bìrì yoxdu” ìlä baålayír. Lakìn Vätän torpaqlarínín åìmal sämtìndä – Qubada, Därbänddä na-õíllarín çoxu belä baålayír: “Olub, olmayíb”…

Bunu eåìdändän sonra “Älvìda” roma-nínda fäsìllärdän bìrìnì belä baålamíåam: “Olub, olmayíb, bu dünyada bìr qíz olub, adí Åìrìn, taleyì ací”.

Özündän çox razí bìr qäläm “dostum” äsärì (o zaman älyazmasíní) oxuyandan so-

Aysel Xяlilova

177

nra belä bìr därkänar yazmíådí: “Bu rusca-dan gälmädìr – “Bílo, ne bílo!” Bìnäva sadä bìr åeyì bìlmädìyìnì, qanmadíõíní da bìlmìrdì. Axtarmaq, öyränmäk äväzìnä, sadäcä ola-raq: “Olmaz, yox” demäyì üstün tuturdu. Be-läsìnä nä deyäsän? Bìr dä baå qoåmaõa däyärmì!..

Hä, Qäåäm Ìsabäylìnìn “Üüü…” poves-tìnä qayítmaq ìstäyìräm. Düzü, mänä elä gä-lìr kì, bu povestìn adí kìmì özü dä uåaq näsrì üçün tapíntídír. Aõlaõan Günayí hamí “Üüü” çaõírír. Povestìn proloqunda müällìf bu adín hardan meydana gäldìyìnì mäzälì bìr hadìsä ìlä älaqädar açíqlayír. Bundan sonra bìr-bìrìnì üstäläyän gözlänìlmäz ähvalatlar bìzä balaca qízcíõazín böyük särgüzäåtlärìnì, gözlänìlmäz ämällärìnì naõílvarì poetìk dìllä täqdìm edìr.

“–Bu qízín adí…– Närmìn säsìnì kä-sìb, uåaqlara baxdí.

–De, de! – uåaqlar maraqla cavab gözläyìrdìlär.

–Üüüdür… – Närmìn sözünü bìtìrdì. –Necä?! – uåaqlar xorla çíõíríådílar. –Üüü! Günay o däqìqä säsìnì käsdì. Amma

ìå ìådän keçmìådì. Qízcíõaz dönüb olmuådu Üüü…”

Bundan sonra müällìf bìzì aõlaõan qí-zín maraqlí macäralarí ardínca çäkìb aparír:


178

“Üüü”-nün Aõac-adamlar meåäsìnä düåmä-sìnì, tärsìnälär, küsülülär, oõrular, doõrular ölkäsìnä säyahätìnì, “äväzsìz häkìmlä” gö-rüåünü vä baåqa heyrätamìz särgüzäåtlärìnì naõílvarì-poetìk dìllä täsvìr edìr.

Mätläb burasíndadír kì, äyläncälì säya-hätlärì yazíçí sadäcä äyläncä kìmì äy-ländìrmäk xatìrìnä vermìr, häm dä düåün-dürür, här bìr äfsanänì müasìr häyat ha-dìsälärì ìlä çarpazlaådírír, bugünkü ìctìmaì häyatla, bìzä agah olan çätìnlìklärlä älaqä-ländìrìr.

Qäåäm Ìsabäylì müxtälìf epoxalarí na-õílvarì axarda ustalíqla çarpazlaådírmaõí ba-carír. “Bayramlar” åähärìndä dünyaya göz açmíå häkìm baba ìlä taníålíq dünyanín sìrlä-rìnì açír “Üüü”yä. Müdrìk häkìm sehrlì cìn kìmì çíxílmaz väzìyyätlärdän çíxmaõí öyrädìr ona. Bìr dä sìrlì alämìn açaríní verìr älìnä – fìkìrläåmäyì öyrädìr ona.

Äsärìn bìr yerìndä tärsìnälär ölkäsìn-dän söhbät gedändä oxuyuruq: “Allahdan gìzlì deyìl, sìzdän nìyä gìzlì olsun, ay uåaq-lar, bu fakirläåmäk, deyìräm yaman åeydìr. Ìåìn kì, çätìnä düådü, baåladín fakirläåmäyä, bìl kì, düzäläcäk”.

“Täzä padåah hakìmìyyätì älä aldí. Sa-rayín dörd täräfìnä hasar çäkdìrdì. Ìpäkqurdu kìmì gìrìb oturdu ìçìndä, baåladí ämr verìb, dìvan tut-durmaõa. Ìlk ämrì ölkänìn adíní

Aysel Xяlilova

179

däyìåmäk oldu. Aõíllílar ölkäsìnì çevìrìb elädì – “Rälänìsrät ìsäklö – Tärsìnälär ölkäsì!”

Sonra ana dìlìndä daníåmaõí qadaõan edìr. Deyìr, hamí tärsìnä daníåmalídír. Cäza qorxusundan camaat susur.

Häkìm baba deyìr: “Kìmìn artíq dìlì vardí kì, veräydì ülgüc altína!” Här käs dä daníåmazdan ävväl gäräk åahín åänìnä bìr neçä sätìrlìk åer söyläyäydì.

Hämìn åerìn özü dä tärsìnä oxun-malídír. Tärsìnälär ölkäsìnìn åahí el oõulla-ríní sevìr, ancaq cäza vermäk üçün.

Sonra “Üüü” küsülülär ölkäsìnä düåür. Burda qarídan eåìtdìklärì onu oturub täm-kìnlä düåünmäyä, fìkìrlärìnì yíõíb-yíõíådírma-õa säsläyìr.

“… Ìkì ot baríåmír kì, bìrläåìb çämän olsun. Ìkì söz doõma deyìl kì, haqq olsun… Mehrìbanlíq atíb gedìb… adamlar bìrì-bìrìnä düåmändìr”.

“Üüü”nün Oõrular ölkäsìndä gördüklärì ìsä söylämäklä bìtmäz, bunun üçün gäräk povestì väräqläyäsän. Bundan sonrakí fäsìl-dä oõru åahín särgüzäåtlärìnì maraqla ìzlä-yìrsän.

“Üüü” kìtabíndakí “Elnur”, Äkìl vä onla-rín baåína gälänlär” naõíl-povestì vä “Gäldìm Xälsä kändìnä” povestì böyük maraqla oxu-nur.

Bütün bu kìtablardan müällìfìn doõma kändì Xälsäyä olan mähäbbätì ìåíqlí bìr


180

körpü kìmì keçìr. Doõma Xälsä, onun çätìn-lìklärì, torpaqdan ayríla bìlmäyän qocalarín – nanalärìn, babalarín tänhalíq nìsgìlì, gözü doõma yerlärdä olan cavanlarín bìr parça çöräk dalínca çovumasí, dìdärgìnlìyì, qíz-gälìnlärìn Xälsä häsrätì Qäåäm Ìsabäylìnìn äsärlärìnìn caní, qanídír.

Nä etmäk olar, häsrät, mähäbbät ädä-bìyyatín än qoca vätändaålaríndandír.

Mänä deyä bìlärsìnìz kì, yänì bu äsär-lärdä heç bìr nöqsan, heç bìr qüsur görmür-sünüz? Axí sändän bìr kälmä dä tänqìdì fìkìr eåìtmädìk.

Bìr gün Äflatunun mäktäbìndän täcrìd olunan Ärästunu vurmaq ìstäyänlär onun növbätì kìtabíní räy üçün Sokrata verìrlär. Bìlìrlär kì, Sokrat täläbkardír, necä olsa äsär-dä nöqsan tapacaq. Müdrìk Sokrat ìsä äsärì oxuyub baåa vurandan sonra deyìr:

“Çox gözäl. Burda mänìm bìldìklärìm ustalíqla åärh olunub. Bìlmädìklärìm dä var. Yäqìn kì, bunlar da çox gözäldìr. Zähmät he-sabína yazílíb, ona görä dä çox gözäldìr”.

Deyìm kì, män, ümumìyyätlä, tänqìdì nä sevìräm, nä dä qäbul edìräm. Mäqsädìm sevä-sevä oxuduõum cavan müällìf haqda xoå söz demäk, öz täässüratímí bìldìrmäk ìdì.

Mänä bìr åey mälumdur kì, ìstedadí olan sänätkarín nä mädhä ehtìyací var, nä

Aysel Xяlilova

181

dä hücumlardan qorxub çäkìnìr. Özü öz yo-lunu tapír.

Qäåäm Ìsabäylìnìn “Nänäm täkdì”, “Äkìl-Bäkìl”, “Üüü” kìtablaríní näìnkì maraqla oxudum, hätta bäzì sähìfälärìn üstünä “Saõ ol!”, “Äla” sözlärìnì yazmaqdan özümü sax-laya bìlmädìm.


182

OT ÇALÍR ATAM

Ot çalír atam, Xotmalayíram. Seçìb, ayíríb,

Gül toplayíram.

Bìr-bìr yíğmíåam, Bìrcä qucaqdí. Anam neçä gün Saxlayacaqdír.

Yaz otlarínda Torpaq ätrì var, Bìr çängäsìndän Bìr quzu doyar…

Ot çalír atam, Xotmalayíram, Seçìb, ayíríb,

Gül toplayíram.

Yazíq gül-çìçäk Necä kì, saõdí, Çöl otlaríyçün Daríxacaqdí!

Aysel Xяlilova

183

Rafiq Yusifoğlu

“Uşaq ədəbiyyatı”

kitabı, (2002)


184

MÄNÌM TOYUQLARÍM

Ay toyuqlarím, dän yedìnìzmì? Ìndì dä yatmaq istädìnìzmì?!

Aõac budaõí – yay evlärìnìz, Säpsärìn olar gecä yerìnìz.

Ay cücä cìp-cìp, demä çíxdí may,

Soyuqlayarsan, beçäyä uyma!

Häyät-bacanín zänglì saatí – Qírmízípìpìk gör necä yatír?!

Rahat uyuyun, qízarínca dan, Oyadacaõam sìzì yuxudan.

Su ìçdìnìzmì, dän yedìnìzmì;

Ìndì dä yatmaq istädìnìzmì?!

Aysel Xяlilova

185

***

‰çƒíƒ äƒíjàjà Õ•ëñ• àäëû áàïáàëà‡à áèð ê�íää• à÷àí, "Áàëà‡à, áàïáàëà-‡à" àäëû èëê êèòàáûíû í•øð åòäèð•í Ã•ø•ì Èñà-á•jëèíèí õîøá•õòëèjè îíäà îëóá êè, ëîâ‹àëàí-ìàjûá, •ðøè-êƒðøƒ áèð-áèðèí• ãàðûøäûðìàjûá. ••ë• óøàãëûã ÷à‹ûíäàí ä•ðê åë•jèá êè, á‰jƒê-á‰jƒê ãàïûëàðû à÷ìàã ƒ÷ƒí êè÷èê, ëàï êè÷èê áèð à÷àð äƒç•ëòì�ê ìƒìêƒíäƒð. Ã�ø•ì ä• áƒòƒí óøàãëàð êèìè á‰jƒê-á‰jƒê àðçóëàðëà jàøàjûá. Àí‡àã òàëå îíà äƒíjàíûí �í á‰jƒê èøë•ðèíè áàëà‡àëàð, áàïáàëà‡àëàð àðàñûíäà àõòà-ðäûá.

Ã•ø�ì á‰jƒjƒá, îðòà ì•êò•á áèòèðèá, óíèâåðñèòåòèí ‡î‹ðàôèjà ôàêƒëò•ñèíèí ì•çóíó îëóá, ìƒ•ëëèì èøë•jèá, ì•òáóàò èø÷èñè îëóá, óçóí-óçóí jîëëàð êå÷•íä•í ñîíðà bàëàëàðû-

ìûçın ruhunu oxşamaq Ž•â•ñè îjàíûá ƒð�jèí-

ä•... ÖÖöÖöÖëêədə ilk ìƒñò•ãèë uşaq ã•çåòi ÷ûõàðıb: "†èê-‡èê"...

G


186

Àí‡àã áó "†èê-‡èê"� …�ë•í• ã•ä•ð Ã•ø•ìèí áàøû äàøëàðäàí äàøëàðà ä•jèá. Êƒð-ä•ìèðä• îðòà ì•êò•á áèòèðèá. Áàêûäà ìåòðî òè-êèíòèñèíä•, ñîíðà äî‹óëäó‹ó ê�íää• èøë•jèá. Ç•Žì•òèí, îíóíëà ó‡àëìà‹ûí, îíäàí ç‰âã àë-ìà‹ûí ë•çç•òèíè äàäûá. Àí‡àã …�ð…èí ç��ì•ò-ä•í ñîíðà Žèññ åë•jèá êè, áó •ëë•ð ò•ê‡� ôèçèêè èø …‰ðì�ê ƒ÷ƒí jàðàíìàjûá. Áó •ëë•ð ã•ë•ì òóòìàã ƒ÷ƒí äî‹óëóá.

Àí‡àã Ã�ø•ì ÷îõ òåç Žèññ åäèá êè, èëê í•ç•ðä� jƒí…ƒë, ÷îõ jƒí…ƒë …‰ðƒí•í ã•ë•ì

êəòì•íä•í ä•, áàëòàäàí äà, ä•ìèð÷è …ƒðçƒí-ä�í ä� à‹ûðäûð. Á•ëê• ä• åë• áóíà …‰ð� òàëå îíó óøàã jàçû÷ûñû åë•jèá...

Ã•ø•ìèí ìƒ�ëëèìëèêä•í æóðíàëèñòèêàjà ƒç òóòìàñû, 1975 - 1976-‡û èëë•ðä� Ä‰âë•ò Ðàäèî â• Òåëåâèçèjà êîìèò•ñèíä• øòàòäàíê•-íàð ìƒõáèð â•çèô•ñèíä• ÷àëûøìàñû îíóí òàëå-jèíè áàøãà èñòèãàì•òä• - äàŽà äî‹ðóñó, •ñë ì�‡ðàñûíà j‰í•ëòìèøäèð. Èëê âàõòëàð ì•òáóàò-äà ëèðèê øåiðë•ðè èë• ÷ûõûø åä�í "…‰çƒ àjà‹ûíûí àëòûíû …‰ðì•j•í" Ã•ø•ì• òàëå "Áàëà‡à, áàï-áàëà‡à" øåiðèíè jàçäûðäû:

Áàëà‡à áèð òîõóìäóì, Áàëà‡à, áàïáàëà‡à. Í•ì òîðïà‹à òîõóíäóì, Áàëà‡à, áàïáàëà‡à...

Aysel Xяlilova

187

„ƒí ÷ûõäû, jåð èñèíäè, Áàëà‡à, áàïáàëà‡à. Áèð àç äà jåð• ñèíäèì, Áàëà‡à, áàïáàëà‡à. Jåðä�í, Gƒí•øä•í jåäèì, Áàëà‡à, áàïáàëà‡à. Áèð ñ•��ð ä� …‰j•ðäèì, Áàëà‡à, áàïáàëà‡à. Òîðïà‹à ê‰ê ñàëìûøàì, Áàëà‡à, áàïáàëà‡à. Ëàï …‰j� ó‡àëìûøàì, Áàëà‡à, áàïáàëà‡à.

Êèì í• äåjèð äåñèí, áó øåið Ã•ø•ì Èñà-á•jëèíèí ‰ç ò�ð‡ƒìåjè-Žàëûäûð. Áàëà‡à-áàëà‡à, àääûì-àääûì, ã•ä•ì-ã•ä�ì áó …ƒíƒìƒç• …�ëèá ÷ûõàí, àääûì-àääûì, ã•ä•ì-ã•ä•ì ƒçƒ …�ë•‡�j� …åä•í Ã•ø•ì Èñàá•jëèíèí...

Ã•ø•ì Èñàá•jëè "Áàëà‡à, áàïáàëà‡à", "•å÷ í• èñò•ìèð àíà", "Øàì íà‹ûëû", "€êèë-á•êèë" àäëû øåið êèòàáëàðûíûí ìƒ�ëëèôèäèð. 1989-‡ó èëä• îíóí "€êèë-B•êèë" êèòàáû Àç•ðáàj‡àí Jàçû÷ûëàð Èòòèôàãûíûí, Àç•ðáàj‡àí Ä‰âë•ò Ì•òáóàò Êîìèò•ñèíèí â• Àç•ðáàj‡àí Kom-somolunun èêèí‡è ìƒêàôàòûíà ëàjèã …‰ðƒëƒá.


188

Ã•ø•ì Èñàá•jëè óøàã ïñèõîëî…èjàñûíû, åë•‡� ä� ê�íä ��jàòûíû jàõûíäàí áèë�í, ƒð�-jèíä• jóìîð äój‹óñó îëàí jàçû÷ûëàðûìûçäàí-äûð. Ì•í� åë� …�ëèð êè, óøàã jàçû÷ûñû ƒ÷ƒí �í âà‡èá ‡�Ž•òë•ðä•í áèðè ä• ì•Žç jóìîðäóð. Í• âàõòñà Ã•ø•ìèí "Òîïëàí â• Ñ•ð÷•" øåiðè-íè îõóìóøàì. Èíäè ä• jàäûìäà ãàëûá:

- À ñ•ð÷� ‡èê-‡èê, Áójóð, ãîíàã îë! - Jîõ, jîõ, èñò•ì•ç, Äîjìóøàì, sà‹ îë! - €ëä•í ãàïàðäû Äèøèì ä•j•íè; Òóò ÷ûõûá äåj•, Á•j•íìèð ì•íè!..

Áóðàäà ì•íèì õîøóìà …�ë�í ‡�Ž•ò í•äèð? - Jóìîð, jû‹‡àìëûã. Áó èêè ñ‰çƒ íà-Žàãäàí jàíàøû èøë•òìèð•ì. Åë•ë•ðè âàð êè, jó-ìîðó åë• ã•ëèç èôàä•ë�ð, ñƒæåòë•ð àðàñûíäàí êå÷èðèðë•ð êè, àäàìûí îíó äójìà‹à �àëû äà ãàëìûð. Í• jàõøû êè, Ã•ø�ì ñ‰çƒí ã�äðèíè áè-ë�í, jû‹‡àìëû‹à ôèêèð âåð•í øàèðë•ðèìèçä•í-äèð...

Á•ëê• ä• Ã•ø•ìèí jàðàäû‡ûëû‹ûíû ì•í• ñåâäèð�í �ñàñ ‡�Ž•òë•ðä•í áèðè áó jû‹‡àìëûã-äûð. Îíóí "•å÷ í• èñò•ìèð àíà" êèòàáûíäàí

áèòêèí øåið îëàí áåjòë•ðè õàòûðëàjûðàì:

Aysel Xяlilova

189

*** Èêè ñ‰çë� áèð ë‰âŽ• ÷•ê, Á•í‰âø•ä• áåøäè ë•÷•ê. ***

Ê•íäèìèç• jîëëàíàðäûì ãóø ãàíàäûíäà, Âàðäû ÷•ê•í Ž•ñð•òèìè àíà àäûíäà.

*** À÷ûëàí ñ•Ž•ð áàð-á•Ž•ðèíäè,

Òàëå – •ëë•ðèí, á•õò - �ƒí•ðèíäè... Ã. Èñàá•jëè í•ñð ñàŽ•ñèíä� ä� ‰ç ã�ë•-

ìèíè ñûíàìûøäûð. Îíóí ÜÜÜÜüüü"‚‚‚üüüüüüüüüüü" êèòàáûíäà òîï-

ëàíàí əsərləri Ã•ø•ìè Ž•ì ä• èñòåäàäëû áèð óøàã íàñèðè êèìè òàíûäûð...


190

ÅÄHÄRLÌ OÕLAN

Deyìräm: – Balíq Görmüsän torda?

Deyìr: – Görmüåäm; Televìzorda.

– Bäs bulaq necä, Suyu buz bulaq?

– Görmüåäm, – deyìr – Kìnoda ancaq.

– Araz därìndìr,

Yoxsa Kür? – dedìm. – Hansí hansíndan

Böyükdür? – dedìm.

Dayandí, baxdí Üzümä mat-mat… Dedì: – Müällìm

Keçmäyìb heç vaxt!

Aysel Xяlilova

191

Müzəffər Məmmədov

Müəllim,

Füzuli rayonundan

məcburi köçkün

“NЯNЯM TЯKDИ” KИTABI

HAQQЫNDA

(2002)


192

ELDAR

Yaman däcäldì Eldar, Azíb yolunu azõín. Bìrcä pìåìklärì var,

Gündä döyür yazíõí.

Tutub daåa, axír kì, Bülbülü qovdu baõdan.

Vurub yuvasíní da Saldí yaåíl budaqdan.

Síõírçíní, särçänì

Salíb gözümçíxdíya. A quåcuõazlar, daha

Çíxín gedìn… çíxdí yay!..

Uåaqlar oynayanda, Eldar uzaqdan baxír.

Quålarí sevmäyänì Kìm seväcäkdìr axí?!

Aysel Xяlilova

193

***

əmimiyyəti, düzlüyü hə-

yatda tapa bilməyəndə kitabda yazılanlarla

kifayətlənərdik. Bu elə bir zaman idi ki, ha-

mının əlində kitab olardı.

İndi hər cür adda qəzetlər var, hamı qə-

zet oxuyur. Qəzetlər çoxluğu və onların nüfu-

zu kitaba yenə də sevgi tərbiyə edə bilər.

Amma oxucu gərək hiss etsin ki, kitab

müəllifinin özü ilə sözü bir-birini təsdiq edir.

Qəşəm İsabəylinin “Nənəm təkdi” kita-

bını oxuyandan sonra hiss etdim ki, əsərdə

saxta söz yoxdur, nə yazılıbsa səmimidir.

“Nənəm təkdi” poeması mənə çoxlu

sayda nəqəratla müşayiət olunmuş bir musiqi

təsiri bağışladı. Oxuduqca gah azyaşlı uşaq,

gah da ahıl bir kişi olurdum. Poema “Sa-

lam”la başlayır. Salam salamatlığa, səmimiy-

yətə yol açan sözdür.

S


194

Nənə Kürdəmirdə, Xəlsə kəndində

təkdir. Xəlsə sözünün mənasını bilmədən bu

əsər nə cür torpaqda əkildiyi məlum olmayan

bir ağac olardı. Ona görə şair izah edir ki,

Xəlsə “rəncbər” deməkdir.

“Bəs “rəncbər” nədir?”.

“Rəncbər – əkinçidi, muzdurdu.

Harda çörəyi çıxsa, ora olardı yurdu”.

Nənənin oğlu, gəlini, nəvəsi isə şəhər-

dədir. Oğlu həm şairdir, həm də şair təbiətli-

dir. Bilirəm, deyəcəksiniz ki, şair elə şair

təbiətli olar. Bunun əksini deyən də ola bilər.

Qəşəm İsabəyli uşaqların dilini gözəl

bilir. Uşaqlarla ünsiyyətdə olmaqdan zövq

alır. Yəqin uşaqlar da dərsliklərində onun

şeirlərini oxusalar çox məmnun qalarlar.

Yaxşı olar ki, uşaqlarla görüşə bilmədiyinə

görə darıxan şairimizin bir bəndini oxuyaq:

“Xoş gördük, ay Məhsəti,

Ay Anar, ay Yasəmən.

Vallah, sizdən ötəri

Yaman darıxmışam mən.”

“Salam”dan başlayıb bu kitabı birnəfə-

sə oxudum. Müəllifin təbirincə desək, mən də

“cılxa fikir” oldum. Maraqlı olan hər sözə

Aysel Xяlilova

195

əsir düşdüyümə görə, bu əsəri ikinci dəfə

oxudum.

–“Salam”, “Xoş gördük”, “Nənəm tək-

di”, “Nənəm deyir”, “Nənəm çörək göndə-

rib”... Bax, kamilləşməyin, şirinləşməyin bir

yolu da bu əsərdən keçirmiş. Mən də bu yolu

keçdikcə müəllifin sözü ilə desək:

“Haçandı sarınırdım

Qəlbimə yumaq kimi,

Pıqqa-pıq qaynayırdım,

Bişirdim quymaq kimi”.

Nənəm təkdir, darıxır, iynəsini sapla-

yan, kitab oxuyub, ovunduranı yoxdur. Buxa-

rı qurum tutub, pilətə tüstüləyir, qaloşları su

keçirir, pensiyasını vaxtında almır, gərmə

kəsilməyib, çəpəri dağılıb... Bütün bunlar

düzələn işlərdi.

“Köçür qonum-qonşular. Gimgələrim

dağılır” dərdi ağır dərddir. Nənə daha da tən-

ha qalacaqdır. Oğul Nənənin könlünü almaq,

çal-çəpər qayğısından uzaqlaşdırmaq məqsə-

dilə zarafat edir:

“İt başı sanc çəpərə,

Göz dəyər var-yoxuna.”


196

Nənə zarafatı ciddi qəbul etmir. Lakin

həyatına yekun nəticə çıxarır:

“–Oğul, indi bilmişəm

Var-yox – övladmış – deyir.

Oğul, indi bilmişəm,

Övlad da yadmış – deyir”.

Nənə belə qənaətin əsası olmadığını da

bilir. Axı onun evini-eşiyini bəxş eləməyə

nəvəsi var. Nənə qayğısız qaldığını dilə gətir-

sə də, övladlarını gərginlikdə saxlamır.

Onlara “bir dəstərxan arası” çörək və

bir də məktub göndərir. Çörəyi qonşunun

təndirində bişirib, “rah”dır, öz təndirində bi-

şirsəydi “narah” olardı. Çünki öz təndiri “qo-

callayıb”. Məktubda isə hər sözün arasında

bir “can” yazıb.

Beçə əti yediyini deyir, beçə ətini tək

yemir, əgər budun birini pişiyə verməsə,

pişik küsər, deyir. Nənənin “başçılığı” altında

it, pişik normal güzaran keçirirlər.

Əsəri oxuyarkən hər addımda unudu-

lan, dəbdən düşən sözlərə rast gəldim, yada

salındığına görə bu sözlər də şairdən razı qa-

lacaqdır. Bu sözlər itirilmiş, sonra isə yeni-

dən tapılan dəfinə kimi bərq vurur.

Aysel Xяlilova

197

“Ağzımın kirişi qırılıb” deyən Nənə bi-

zə cəhrəsini xatırladır. Kiriş cəhrədə işlənən

qırlanmış möhkəm qaytandır. O qırılanda

cəhrə işləmir. Kiriş hərəkəti mexanizmin bir

hissəsindən başqa bir hissəsinə ötürən

qayışın işini görür. “Cəhrə”, “kiriş” Nənənin

sözüdür, toxuduğu xalıların tarıxidir. Əsərdə-

ki belə sözlərin çoxluğundan heyrətə gəldim.

Oğlunu, gəlinini, nəvəsini görmək

üçün Nənə şəhərə gəlir. O, pəncərədən küçə-

yə baxan nəvələrinin halına acıyır, “ürəyinin

başı şokulür”. Ayaqları torpağın ləzzətini

dadmayan, özlərini camış kimi batdağa batır-

mayan nəvələrinə yazığı gəlir. Nəvələrinin

çölə buraxılmadığını biləndə, deyir ki, mən

“fal atan toyuğu da belə saxlamıram”, onu da

həyətə, çölə buraxıram.

Nənə qoyun-quzunun da məhəl qoy-

madığı bol meyvəyə nəvələrinin tamarzı qal-

masını özünə sığışdıra bilmir.

Nənə öz düşüncəsi, əməli, psixologiya-

sı ilə bir pedaqoji poema qəhrəmanıdır.

O, pambıq yığmaq, malı örüşə apar-

maq, meşədən odunu belinə alıb gətirmək,

şıllaq atan inəyi sağmaq və sairə kimi sınaq-

təcrübə məktəbi keçibdir. Gəlinin də bu

məktəbi keçməməsinə təəssüflənir.


198

“Pəhə-pəhlə bəsləyir

Yeddi ildi canı bəs!

Gəlin ocağa gələr!

Söyləyirlər, hanı bəs?”

Hər bir misranın çoxlu təfsirini söylə-

mək olar, ancaq müəllifin özünə istinad

edərək “qeytət məni boğur... hünərim çatmır”

deyib, gücsüzlüyümü etiraf edirəm. Düşün-

cələrimi bu misralara səpələyib, poemanın

sonuna qacıram.

Nənə evini satıb, yır-yığış eləyib, oğlu-

nun, gəlininin, nəvəsinin yanına gəlir. Ancaq

şəhərdə kəndin ləzzətini görmür. “Qonşularla

yığışıb axşam oturmaq üçün” “burnunun ucu

göynəyir”.

“Ay dədə, qeyrətin də,

öz yeri varmış demə”

söyləyir. Evinin damında yuva quran leyləyi

xatırlayır. Leyləyin ev tikmək həvəsini də

qiymətləndirir. Nənə bilir ki, leylək yenə gə-

ləcək, həmişəki kimi yenə adəti üzrə yuvanın

həndəvərində yorulmadan, ərinmədən beş-altı

dəfə dövrə vuracaqdır. Ancaq onu bilmir ki,

Nənəni görməyəndə nə fikirləşəcək.

Aysel Xяlilova

199

Mən də Nənəni bu çətin sualla birlikdə

qoyub ona “xudahafiz” deyirəm. Yenə şairin

sözü mənə yardımçı olur.

Xuda – Allah... Xudahafiz –

Allah səni saxlasın!

“Salam”la başlayıb “Xudahafiz”lə

qurtaran poema, sən dinclik, səmimiyyət

sevən millətimizin nənəsinin poemasısan!


200

OXÅAMA

Kändìmìzä baharda gäl, Göy otlar çìn-çìn olar.

Här addímda bìr toraõay,

Bìr topa bìldìrçìn olar.

Çìçäklärì yol yoldaåín, Güllärì bälädçìn olar.

Aysel Xяlilova

201

Fizuli Əsgərli

МЦСТЯГ ИЛЛИК

ИЛЛЯРИНДЯ

ЙАРАНМЫШ

ФОЛКЛОР

МОТИВЛИ

УШАГ

ЯДЯБИЙЙАТЫ

Uşaq ədəbiyyatı:

Qarşılıqlı yaradıcılıq

qaynaqları.

(2010)


202

ÇÌNAR

–Neçä yaåín var, çìnar? –Köklärìmdän soruå, gäl.

–Ay çìnarín köklärì, Sìz bìlärsìnìz mägär?

–Bìz nä deyäk, yaxåísí

Tap belì, beldän soruå! –Ay bel, sän nä deyìrsän?

–Tap älì, äldän soruå.

Tapdím älì… buy, bu kì, Babamín ällärìymìå;

Çìnarín baåí üstä Bìr äsrìn ìllärìymìå.

Aysel Xяlilova

203

***

u illərdə yaşlı nəsllə yanaşı

yeni nəslin nümayəndələri də ədəbi prosesdə

fəal iştirak edirdilər. Bu qələm sahiblərindən

biri də milli uşaq ədəbiyyatımızda öz orijinal

üslubu ilə seçilən Qəşəm İsabəyli olmuşdur.

Şair M.İsmayıl onun yaradıcılığının

real qiymətini verərək yazır: “Elə ilk poetik

tanışlıqdan yadımda qalan və sonralar unut-

maq istəsəm də unuda bilmədiyim “yerdə

daşdı, göydə quşdu torağaylar” misraları da

Qəşəmin obrazlı düşüncə tərzinə malik oldu-

ğundan xəbər verirdi. Həm də obrazlı düşün-

cə tərzinin poetik məziyyətləri ilk baxışdaca

diqqəti çəkirdi: fikrin uyarlı, yerində işlədilən

sözlərlə əmin-arxayın deyimi. Sözü, necə

deyərlər, əyib bükmək, istədiyin axara sal-

maq bacarığı... Əslində sənətkarlıq sirri

deyilən bir şey varsa, o elə budur”.

B


204

Və ya şairin qələmə aldığı şeirləri həm

fərdi üslubuna, həm də çox incəliklə toxun-

duğu mövzusuna görə seçilir. Onun hər bir

misrasında xalq deyimini duymaq mümkün

olur. Xalq yaradıcılığından və milli klassik

ədəbiyyatımızdan qida almış şair orijinal nü-

munələrini yaratmışdır. Xüsusilə, onun şeir

yaradıcılığında lirik folklor janrlarının poetik

xüsusiyyətləri özünü göstərir.

Məsələn, “Bərəkət”, “Çörək” və sair

şeirlərin poetik misraları sanki bizə mərasim

nəğmələrini xatırladır:

Babamla tezdən,

Həyətə düşdük.

Yerə bir əlcə


O boyda kişi

Çöküb diz üstə;

Götürdü, öpdü,

Qoydu göz üstə

(“Bərəkət”)

Və ya

...Çöyür, yəni sür yeri,

Sür yeri, çöyür yeri.

Aysel Xяlilova

205

Gün yuvalandı, durma,

Yer havalandı, durma.

Kəli quyruqla, görüm,

Kotanı yağla, görüm...

(“Çörək”)

Yaxud, “Oxşamalar” silsiləsinə daxil

etdiyi şeirlərdə xalq yaradıcılığının təsiri du-

yulsa da, şairin üslub gözəlliyi misraları daha

da poetikləşdirir:

Kəndimizə baharda gəl,

Göy otları çin-çin olar.

Hər addımda bir torağay,

Bir topa bildirçin olar.

Çiçəkləri yol yoldaşın,

Gülləri bələdçin olar...

Q.İsabəylinin “Şamaxı Şam nağılı” və

“Əkil-Bəkil” adlı iri həcmli əsərləri xüsusilə


“Şamaxı Şam nağılı” poemasının möv-

zusu əfsanə xarakterlidir. Şair əsərin qəhrə-

manını – Şamı doğulan vaxtdan həyatının

sonuna qədər dastansayağı təsvir edir:

Yaz başı,

Nağıllı


206

Bir axşam;

Bir oğlan

Doğuldu,

Adı Şam...

Müəllif Şamın sonrakı həyat tərzini

təsvir edir, onun qəhrəmanlara xas olan

fəaliyyətindən söz açır: atı qaçaraqda minir,

xam atı ram edir, insanlara əl tutur, xeyirxah-

lığı və zəhmətsevərliyi ilə hamının rəğbətini

qazanır. Lakin ortaya çıxan şər qüvvə – Çu-

ğul qəhrəmanla üz-üzə gəlir. Nağıllardan

fərqli olaraq, əsas qəhrəman Şam şər qüvvə

üzərində qələbə çala bilmir, Çuğulun na-

mərdliyi nəticəsində öz həyatını itirir.

Müəllif daha çox əsas məqsədini, Şa-

maxı sözünün etimalogiyasını açmağa çalışır:

oğlunun can verdiyini öz gözlərilə görən ana-

nın ürək yanğısı ilə çəkdiyi nalədən (“Şaaa-

mm! Aaaa-xx...u...u...u”) “Şamaxı” sözünün

yarandığını oxucuya izah edir:

Bir şamdan

Alışar

Minlərlə

Şam axı!

Beləcə

Doğuldu,

Aysel Xяlilova

207

Beləcə

Ad oldu,

Beləcə

Yurd oldu

Şamaxı!

Q.İsabəylinin iki hissədən ibarət olan

“Əkil-Bəkil” poeması “Ən yaxşı uşaq kitabı”

adlı Respublika müsabiqəsində ikinci müka-

fata layiq görülmüşdür. Şairin daha çox

müraciət etdiyi folklor motivlərindən qaynaq-

lanmış bu əsərdə Vətən məvhfumu olduqca

qabarıq təsvir olunmuşdur. Şair əsərini

uşaqlara bu cür təqdim edir:




Qoxusunu duyasan.

Şair bu misraları qələmə almaqla əsə-

rin bədii dəyərini, təsir qüvvəsini, düşündü-

rücü məqamlarını önə çəkmək istəyir. Folklor

motivlərindən məharətlə istifadə edən şair

bitkin bir əsər yaradır, poetik duyğularla

müasir oxucunu öz arxasınca aparır, onu

dərindən düşündürür, Vətən sevgisinə səslə-

yir.


208

“Adım Əkil-Bəkildir” adlanan birinci

hissədə şair Əkil adlı bir şagird obrazını yara-

dır.

Altıncı sinifdə oxuyan Əkil öz fərdi

keyfiyyətləri və yaşına xas olmayan igidliyi

ilə seçilir. Casusluq niyyəti ilə sərhədimizi

keçərək, özünü şikəst adam kimi qələmə

verən kişi şübhəli hərəkətləri ilə balaca

qəhrəman Əkilin sərrast gözündən yayınmır

və o, kişini aldadaraq sərhəd zastavasına gə-

tirir. Yoxlama zamanı məlum olur ki, özünü

əlil kimi göstərən bu kişi peşəkar casus imiş.

Əkilin igidliyi bütün kəndə və məktəbə

geniş yayılır. O, sərhəd qoşunları koman-

danlığı tərəfindən “Sərhəd əlaçısı” döş nişanı

ilə təltif olunur.

“Keşikdə” adlanan ikinci hissədə Bəkil

ordu sıralarına çağrılır. Məktəbdə oxuduğu

illərdə göstərdiyi igidliyə rəğmən, ona sər-

həddə qulluq etməsinə razılıq verilir. Bəkil

burada da igidlik göstərir, ən təhlükəli casusu

yaxalayaraq zastavaya gətirir.

Müəllif Bəkilin dili ilə iki yerə parça-

lanmış Azərbaycanın dərdini xatırlayır, iki

qütbə bölünmüş bu xalqın nə vaxt birləşəcəyi

haqqında öz düşüncələrini poetik misralarda

verməyə çalışır:

Aysel Xяlilova

209

Neyləyək biz, ilahi!

Canı cana yetirək?!

Şah İsmayıl Xətaini

Hardan tapıb gətirək?!

Q.İsabəyli bu əsəri ilə dövrün Azərbay-

cana rast gətirdiyi mənfur düşmən obrazının

mənəvi simasını açır, erməni qəsbkarlarının

törətdiyi ağır cinayətləri mühakimə edir, mü-

qəddəs torpağın bölünməz olduğunu dönə-

dönə qeyd edir.

Şair M.İsmayıl “Əkil-Bəkil” poeması-

nın ön sözündə yazır: “Poema yazmaq, özü

də bitkin, kamil bir poema yazmaq indi həqi-

qətən də çətin bir işdir. Yazı ilk sətirlərindən-

cə oxucunu ələ alır, onu Əkil-Bəkilin ömür

yollarında düşdüyü müxtəlif macəralardan

keçirir. Seçilən şaqraq təhkiyə-ifadə üsulu

birinci misradan sonuncu misraya qədər

davam edir. Elə birnəfəsə yazılış ovqatı poe-

manın birnəfəsə oxunmasına imkan yaradır.

Hər misra fikirlə hissin bəhrəsidir”.1

Q.İsabəylinin uşaqlar üçün xalq deyi-

mində yazdığı əsərlərinin rəvan ahəngi,

onların ruhuna uyğun gələn sadəliyi və

__________________________________

1.Q.İsabəyli. Əkil-Bəkil. – Bakı, 1987, s.4.


210

təbiiliyi, şeirlərin sadə, yeni üslublu təsvir

tərzi də onun üstün cəhətlərini və deyilənləri

təsdiq edir. “Külək” şeirində bu xüsusiyyətlə-

ri görmək mümkündür. Şairin bu şeiri forma

baxımından ilk növbədə şifahi xalq yaradı-

cılığından qidalanmışdır və S.M.Qənizadənin

“Zalımam, hay zalımam” adlı nağılını xatırla-

dır:

–Ay külək, nə əsirsən?

–Əsməsəm, olmaram mən!

–Olmağının xeyri var?

–Xeyri var ki, varam mən.

–Qışda nə xeyrin var, hə?

–Qışda yağış, qaram mən.

–Yazda bə?..

–Ağacları

Oyadan nubaram mən...

Alleqorik üsulda və mükalimə şəklində

yazılan bu şeir uşaqların həyata baxışını for-

malaşdırır, bilgisini artırır, orijinal misrala-

rın poetik tapıntısı adamı valeh edir.

Şifahi xalq ədəbiyyatı çeşməsindən qi-

da alan bu şeir nümunələri uşaqların yadda-

şına əbədi həkk olunur. Bulaq suyu kimi

şəffaf, ləzzətlə qəlbə süzülən bu səpgili şeir-

Aysel Xяlilova

211

lər şairin poetik yaradıcılığının bəzəyinə çev-

rilir.

“Nənəm təkdi” poeması da nağıl üslu-

bunda qələmə alınmışdır. Balaca oxuculara

“salam” verən şair uşaqların onun kitabını

oxumağına sevinir:

İnanmağım gəlməyir,

Düzü, gözümə, vallah!

Bu sənmisən, əlində

Kitabımdır... ma-şal-lah!?

“Xoş gördük” fəslində isə uşaqlardan

ötrü darıxdığını, onlarsız yaşaya bilməməsini,

onun intizarına son qoyduqları üçün sevindi-

yini dilə gətirir:

Xoş gördük, ay Məhsəti,

Ay Anar, Qəşəm, Zərən!

Vallah, sizdən ötəri

Yaman darıxmışam mən.

Nə yaxşı qoymadınız,

Yolda mənim gözümü.

Bir az da səbr eləyin,

Açıb töküm özümü...

Poema kənddə tənha yaşayan nənənin

həyatına həsr olunmuşdur. Nənə öz evində


212

təkbaşına yaşasa da öz analıq borcunu unut-

mur, fikri-zikri uşaqlarının yanındadır. Heç

tək qaldığına da heyfsilənmir, Allahın da tək

olduğunu yada salaraq özünə təskinlik verir:

Deyir: – Allah oxşadıb

Özünə son çağımda.



Poema bir neçə bölməni əhatə edir:

“Nənəm deyir”, “Nənəm çörək göndərib”,

“Nənəm atıb evini”, “Nənəm obaşdan du-

rub”, “Nənəm yır-yığış etdi”, “Nənəmgilə

gəlmişəm”, “Nənəm mət hazırlayıb”, “Nənəm

məktub yollayıb”, “Nənəm satıb evini”. Hər

bir bölmədə nənənin keçirdiyi iztirablar,

kövrək hiss və duyğular, zəmanəyə, dünyaya

nikbin baxışı yeni nəslin gələcək həyatının

xoşbəxtliyinə hesablanmışdır. Şair Əjdər Ol “Nənəm təkdi” əsəri haq-

qında yazır: “Qəşəm İsabəylinin bu kitabını oxuyanda çox qəribsədim.

Şirvanın ağacı – yulğun kolları, otu – qarağan, quşotu, yovşan olan şoran düzləri üçün burnumun ucu göynədi. Yayda, istinin cırhacırında “su” deyib, ilğımına qaçdığımız boz düzlər gözümün önünə gəldi. Günəşdən

Aysel Xяlilova

213

yanıb qaralmış, şaxtadan əlləri çat-çat olmuş, qarışqa kimi qaynaşan, işi-gücü başından aşan tanış izləri andım”.

1

Q.İsabəyli özünü uşaq şairi kimi tanıt-sa da, öz maraq doğuran hekayələri ilə də diqqəti cəlb edə bilmişdir.

“Samur at minir” kitabını onun düşün-dürücü, tərbiyəvi əhəmiyyətli hekayələri daxil edilmişdir.

“Samur at minir” adlı kitaba daxil edi-lən “Duqqu, Cuqqu, Qızıl və başqaları”, “Ab-dul əmi”, “Ye...iç...hür”, “Əriştə”, “Bir fincan “kompot””, “Talvarda bir gecə” və sair heka-yələr öz məzmunu və dərin mənası ilə seçilir. Uşaqların bütün yaş mərhələlərində keçirdiyi gerçək həyati hisslərini, hələ bərkiməmiş kövrək düşüncələrini, yalnız özlərinə məx-sus olan sirli dünya mənzərələrini təbii poetik boyalarla və şirin üslubla qələmə alan Q.İsa-bəyli özünü bir uşaq nasiri kimi də təsdiq et-mişdir. Onun şairlik məharəti orijinal nəsr əsərlərinin yaranmasına səbəb olmuşdur.

Bu baxımdan, onun nağıl motivli “Üüü”, “Elnur, Əkil və onların başına gələn-lər” adlı nağıl-povestləri öz bədii dəyəri ilə diqqəti cəlb edir. “Gəldim Xəlsə kəndinə” __________________________________________ 1.Q.İsabəyli. Nənəm təkdi (“Şeirimizin unutduğu yerlər” məqaləsi). – Bakı, 2008, s.4-5


214

povesti də oxunaqlığı və tərbiyəvi əhəmiyyəti baxımından uşaqların marağına səbəb olur.

Yazıçı Ə.Babayeva yazır: “Qəşəm İsa-bəylinin “Nənəm təkdi”, “Əkil-Bəkil”, “Üüü” kitablarını nəinki maraqla oxudum, hətta bəzi səhifələrin üstünə “sağ ol!”, “əla” sözlərini yazmaqdan özümü saxlaya bilmədim”.

1

Məqalənin digər bir yerində isə Ə.Ba-bayeva belə qeyd edir: “Qəşəm İsabəylinin “Üüü...” povestinin adı kimi özü də uşaq nəs-ri üçün tapıntıdır. Ağlağan Günayı hamı “Üüü” çağırır. Povestin proloqunda müəllif bu adın hardan meydana gəldiyini məzəli bir hadisə ilə açıqlayır. Bundan sonra bir-birini üstələyən gözlənilməz əhvalatlar bizə balaca qızcığazın böyük sərgüzəştlərini, gözlə-nilməz əməllərini nağılvari poetik dillə təqdim edir.”

2

Doğrudan da, bu əsəri oxuyan hər bir

oxucu nağıllar aləminə düşür. Əsərin süjet

xətti əsasən Aygünün (Üüü-nün) gördüyü

qəribə yuxuların müstəvisi üzərində qurul-

muşdur. Qəhrəman yuxusunda fantastik gö-

rüntülərlə qarşılaşır, müxtəlif vəziyyətlərə

düşür, bütün bunlar sonda onun mənfi xasiy-

yətlərdən xilas olmasına gətirib çıxarır. ________________________________ 1.“Ədəbiyyat qəzeti”, 10 yanvar 1997 2.Yenə orada.

Aysel Xяlilova

215

Müəllif onunla gah Ağac – adamlar

meşəsinə, Tərsinələr, Küsülülər, Oğrular öl-

kəsinə səyahətə çıxarır, gah qocanın maraq

doğuran hekayəsinə nəqşlər salır, gah da

daha çox qüvvət almasını təsvir edir. Dirilik

suyunu içərək ölməzlik qazanan Xıdır İlyas,

insanlara şəfa verən müdrik həkim və digər

nağıllar aləminin obrazları orijinal şəkildə

oxucuya təqdim olunur. Əsərdə təsvir edilən

əhvalatları oxuduqca bizə məlum olur ki,

müəllif təkcə milli folklor nümunələrindən

deyil, o cümlədən, dünya xalqlarının yaradı-

cılığından da istifadə etməyi bacarmışdır.

“Üüü” nağıl motivli fantastik əsər təsiri ba-

ğışlayır. Ona görə kiçik yaşlı oxucu bu

əsərin təsirinə düşür, tənbəl, ağlağan Aygü-

nün hər bir hərəkətini maraqla izləyir. Oriji-

nal üslubda qələmə alınmış bu nəsr əsərində

xalq yaradıcılığının bir neçə janrından istifa-

də hallarını görmək mümkündür. Layla, tap-

maca, bayatı, nağıl və sair. “Elnur, Əkil və onların başına gələn-

lər” povestində müasir dövrün həyat mən-zərələri qələmə alınsa da, müəllif özünün nağılçılıq üslubuna sadiq qalmış, bu sirli dünyanın seyrinə çıxmışdır. Baba obrazının dediyi hər bir kəlam xalq deyiminin incilərin-dəndir.


216

Baba ilə nəvə arasında gedən mükali-mə xalq yaradıcılığının bir sıra sirli məqam-larının məna dəyərini üzə çıxarır, kiçik yaşlı oxucunu xalq adət-ənənəsi ilə yaxından tanış etməyə çalışır. Xalq yaradıcılığını yetərincə mənimsəyən müəllif bu əsərində də bir neçə janrdan istifadə edir. Burada alleqoriya üsulu ilə mükalimələrə, müxtəlif janrlardan nümu-nələrə – sayaçı sözlərinə, düzgülərə, qaravəl-lilərə və sairə rast gəlmək olur.

Aysel Xяlilova

217

Fəzayıl Bağmanlı

ZИRVЯ YOLЧUSU

(poema)

“Yuxularım-

həqiqətlərim” kitabı

(2008)


218

***

Səslə bu şöhrəti görüb-duyanı,

Ucalıq bir ata mülkündü, bala.

Xırda bir kəndlə də böyük dünyanı

Heyrətə gətirmək mümkündü, bala!

Məmməd Araz

Aysel Xяlilova

219

ollar dedim... ağıl yolu,

Cavan yolu, ahıl yolu,

Üç almalı nağıl yolu,

And içəndə Əli yolu,

Tərsə yortan dəli yolu.

Yollar dedim... ay adamlar,

Yer oğlunun gör nə qədər yolları var.

Ümmanlarda Nuh gəmisi,

Asimanda təyyarədir,

Xəyallarda, xülyalarda

Asimandır, kəhkəşandır, səyyarədir.

Yollar dedim... o yolların

Dağa-daşa sarılanı,

Qəbiristanda qırılanı,

Dərələrdə leş axtaran,

İzsiz-tozsuz itəni var,

Zirvələrdə zirvə kimi bitəni var.

Yollar dedim... şəhər-şəhər, ölkə-ölkə

Ünvanlanan “şüşə” yollar,

Y


220

Vaqonları yırğalanan qoşa yollar.

Qoşa yollar yolçusudur cavan Qəşəm,

Arzuları çalxalanan ümman Qəşəm.

Arxasınca atılan su elə bil ki,

Donub qalıb üz-gözündə muncuq təki.

Taraq-taqlar sürətlidir,

Bakıyadək çoxdur sayı.

Bu sürətdən yelpik alıb,

Pəncərədən meh çiləyir aran yayı.

Qovluqdadır var-dövləti,

Qovluqdadır arzuları,

Çətinliyi, dəyanəti, səadəti.

Qovluqdadır on bir illik məktəb yolu,

Elm, təhsil, ədəb yolu.

O yolların özül daşı əlifbalı,

Tay-tuşlarla gah mehriban, gah qovğalı.

Dörd ilinə o, Xəlsədə –

Doğulduğu kəndlərində vida dedi.

İkinci bir “beş”lə dolu dörd ilinə

Söykək oldu Beyi kəndi.

Bir ilini Kürdəmirdə vurdu başa,

Son iki il Axtaçıda gəldi xoşa.

Qatar gedir, xatirələr çözələnir,

Aysel Xяlilova

221

Gənc məzunun yaddaşında təzələnir.

Budur, bu gün on bir ilin

Əzabını, gileyini unudubdur,

Ali məktəb ünvanına üz tutubdur.

Qatar gedir, o bilmir ki,

Çətin aylar, ağır illər ötüşəcək,

İyirmi dörd yaşlı oğul

Ali məktəb diplomunu

Kürdəmirə gətirəcək.

Axtaçıda, Beyidə dərs aldığı

Müəllimlər ordusuna qoşulacaq,

Onlarla həmkar olacaq.

SĠNĠFLƏRƏ SIĞIġMAYAN

ARZULAR

Xəyal var ki əlçatmazdır, ünyetməzdir,

Həqiqət var, xəyal deyil.

Yel qanadlı söz köhlənim

Qabaqladı məni beş il.

Qəşəm ömrü sinif-sinif sözə döndü,

Beyinlərə nur daşıyan közə döndü.

Hər bir sinif dörd divardır,

Siniflərə sığışmayan

Arzu, istək, dilək vardır.

Milyonlarla balalara,


222

Atalara, analara

Söz deməkdi arzuları.

Ana vətən qarşısında

Öz borcunu ödəməkdi arzuları.

Zor deyil ki, sığışmadı

Siniflərə arzuları.

/Gül-çiçəkli bir qutuda

Bal toplaya bilməz arı./

Bu arzular qovdu onu

Yenə Xəzər sahilinə.

Vida dedi öz ömrünün

Axtaçıda, Beyidəki üç ilinə.

Teleradio məkanında müxbir oldu,

“İşıq”dasa1 işıqlı bir müdir oldu.

Bərkə-boşa sala-sala

Öyrədəndi bu həyat da.

(Ağıllılar kəşfiyyatda.)

Direktorluq elədi o, “Yazıçı”da2,

“Şur” adlanan nəşriyyatda.

_______________

1,2 – nəşriyyatlar

“Cik-cik” uşaq qəzetinin

Adına bax, oduna bax.

Gəl Qəşəmin “Cin” adlanan

Nağılvari povestinin dadına bax.

Körpələrin dili ilə dindi Qəşəm,

Xəlsə boyda bir nur kimi

Aysel Xяlilova

223

Dünyamızın sabahına endi Qəşəm.

Yer şarının bu başından o başına

Budaqlanan bəhrəli bir tağ oldu o.

İyirmi min yadelliyə

İngiliscə1 doğuldu o.

Vətən boyda bir sinifdə “Cin”i ilə

Dilə gəldi nasir kimi, şair kimi,

Yüz-yüz, min-min Azərbaycan övladının

Qırx beş yaşlı müəllimi.

Bu, ömürdü, illər əmir gilə-gilə,

Əmə bilmir ömrün dəyər yağlarını.

“Ay külək, nə əsirsən”lə2 döndü yelə,

Unutmadı ömrün Xəlsə çağlarını.

Unutmadı soy-kökünü –

Öz elini, obasını,

Əzət, Quba nənəsini,

Atasını, anasını,

_______________________________________

1.“Cin” nağılı 60 min sayda Azərbaycan

türkcəsində, 20 min sayda ingiliscə nəşr edilib.

2.Q.İsabəylinin kitabının adı

Hacımayıl babasını.

Həzin, kövrək duyğuları

Qafiyəli misralara meydan oldu.

“Nənəm təkdi” poeması

Dönüklərə üsyan oldu.


224

“ƏKİL-BƏKİL” MÜKAFATI

Qəşəm nə bilərdi bir ildən sonra

Yanvar gecəsində nələr olacaq,

Namərdlik mərdliyi çəkəcək dara,

Bakı Xiyabana körpü salacaq.

Yerləri, göyləri titrədəcək ün,

Buğlanacaq yerdə qan qərənfili.

Ağlar insanları ovutmaq üçün

Gələcək dünyaya “Əkil-Bəkil”i1.

Bu kitab açaraq nə qədər qapı,

Şairin dördnala çapaçaq atı.

İlin ən dəyərli uşaq kitabı

Mükafat alacaq – pul mükafatı.

Ehtiyac çapaçaq yenə atını,

Əbəs sevinəcək, əbəs yerə o.

__________________________

1.Q.İsabəylinin kitabının adı

Aldığı istedad mükafatını

Mükafat verəcək şəhidlərə o.

Verəcək Şəhidlər xiyabanına,

Azacıq təskinlik qalacaq ona.

Fəqət dəmir deyil, daş deyil insan,

Köksünü düşmənə nifrət oyacaq,

Aysel Xяlilova

225

Zərdabda zəmisi oda yaxılan

Naşir Həsənbəyi1 xatırlayacaq.

İllər qanadlıdır, ancaq quş deyil,

O saç qırovunda, üz qırışında...

O vaxtdan ötüşüb keçib səkkiz il.

“Qəşəm İsabəyli əlli yaşında”2

Yazdı, xatirələr boylandı fağır,

Bəyaz varaqlara düşdü səs-səda,

Dördüncü sinifdən başlayan cığır

Yol oldu “Balaca-bapbalaca”da.

Ömrün əlli ili qaralı-ağlı...

Bəzən su ələndi üstünə közün.

Bəzən səyyah oldu çiyni yaraqlı,

Ad tüfəngin oldu, dad şeirin-sözün.

__________________________

1,2 – Q.İsabəylinin kitablarının adı

XƏLSƏ HEYKƏLĠ

Oxucum, qulaq as, yaxşı bax yola,

Gözlə binaları sapa düz bir-bir.

Bakıya girəndə sola bax, sola,

Geri qayıdanda sağ tərəfdədir.


226

Badamdar Bakıda Xəzridöyəndi,

Xəlsə heykəlini görərsən burda.

Vətən nöqtəsinin balaca kəndi

Necə gərəklidi gör doğma yurda.

O, göydən düşməyib, əl yaradıb, əl,

Özülü halal cib, alın təridir.

İki mərtəbəli bu bəyaz heykəl

Naşir İsabəyli “Şirvannəşr”idir.

O, başa gəlincə ötüb neçə il,

Ehtiyac sancılıb cibinə mil-mil.

Qəşəm nələr çəkib, dözüb zillətə,

Dözüb ki, oğulluq etsin millətə.

Burda çap maşını, burda nələr...nə...

Hazırdı daima Qəşəm əmrinə,

İş yeri veribdir neçə işsizə,

Fəhlədir, şairdir, nasirdir Qəşəm.

Nizam-intizamı canlı möcüzə,

Ustad müəllimdir, naşirdir Qəşəm.

On beş kitab ilə səfərdədir o,

Evlərdə, kəndlərdə, şəhərdədir o.

Məsum təbəssümdür, nurlu bənizdir,

Aysel Xяlilova

227

Aqildir “dar şalvar”1 gileyində də.

Bir sözlə, tanınır, xətri əzizdir

Onun Yazıçılar Birliyində də.

Anarı, Nərmini qoşa qolları,

Qəşəm övladları Qəşəm yolları.

Bu yollar uzağa qol atıb indi...

İspanlar mükafat verdilər bizə.

Qəşəm nəşriyyatı layiq bilindi

Madriddə Beynəlxalq Qızıl Prizə.

XEYĠR-DUA

Ulu dərgahına üz tutanları

Məkrli şeytandan gen elə, Allah!

Bizə göndərdiyin yağışın, qarın

Hər bir damlasını dən elə, Allah.

__________________________________________

1.Q.İsabəylinin “Avropa dəbi, dar şalvarlar və gö-

zəlçələrimizin monqol ayaqları” kitabı.

Adilsən, qadirsən, yetənsən haya,

Ol desən, yol olar hər daş, hər qaya.

Bədnam röyaları sovur havaya,

Nurlu yuxuları çin elə, Allah!

Mərdə dəyən zaman namərdin daşı,


228

Axır Bağmanlının odlu göz yaşı.

Bir naqisə qarşı, bir bədə qarşı

İsabəyliləri min elə, Allah!

Aysel Xяlilova

229

Zahid Xəlil

Füzuli Əsgərli

Uşaq ədəbiyyatı

(dərslik)

(Bakı, ADPU-nun

nəşriyyatı, 2007)


230

YAÕÍÅ

– Yaõír? – Hä… yaõír…

– Nä yaõír? – Yaõíå.

– De, görüm nädìr,

Nä axí yaõíå!?

– Yaõíå sudur, su, Buluddan gälìr.

Yaõdímí, yer-göy Yay-qíå dìncälìr.

– Yer-göy dìncälìr Yay-qíå deyìrsän,

Bäs nìyä “su” yox, “Yaõíå” deyìrsän!?

Aysel Xяlilova

231

***

ədii forma və məzmun ax-

tarışları və orijinal üslubu ilə seçilən, Azər-

baycan uşaq ədəbiyyatına yeni nəfəs gətirən,

rəngarəng yaradıcılığa malik olan şairlərdən

biri də Qəşəm İsabəylidir.

Həyatı

Qəşəm İsa oğlu İsabəyli Kürdəmir ra-

yonunun Xəlsə kəndində dünyaya göz açmış-

dır. Hələ məktəbdə oxuyarkən ədəbiyyata

dərindən maraq göstərmiş, bu onun sonrakı

ədəbi yaradıcılığında xüsusi rol oynamışdır.

1972-ci ildə Azərbaycan Dövlət Uni-

versitetinin coğrafiya fakültəsini bitirən şair

Kürdəmir rayonunun Axtaçı və Beyi kənd

məktəbində müəllim kimi fəaliyyət göstər-

mişdir. Bakıya gələndən sonra “Azərbaycan-

film” kinostudiyasında və “Yazıçı” nəşriyya-

B


232

tında redaktor, “İşıq” nəşriyyatında redaksiya

müdiri, Mədəniyyət Nazirliyinin “Şur” nəş-

riyyatında direktor vəzifəsində çalışmışdır.

“Şirvannəşr” nəşriyyatının yaradıcısı və

direktoru kimi fəaliyyət göstərən Q.İsabəyli

yaxşı işinə görə Madriddə Beynəlxalq Qızıl

Prizə layiq görülmüşdür.

O, həmçinin “Cik-Cik” uşaq qəzetinin

baş redaktorudur.

Görkəmli şair və yazıçılarla M.İsmayıl,

(M.Araz, H.Ziya, F.Dərgahov və s.) yaxın tə-

mas yaradan Q.İsabəyli ömrünün yarıdan ço-

xunu uşaq ədəbiyyatına həsr etmiş, xüsusilə

80-90-cı illərdə onun yaradıcılığı ədəbi icti-

maiyyətin diqqətini daha çox cəlb edə bilmiş-

dir.

Altmışıncı illərin sonlarından şeir yaz-

mağa başlayan şairin “Balaca-bapbalaca” adlı

ilk kitabı 1982-ci ildə işıq üzü görmüşdür.

Yaradıcılığı

Q.İsabəylinin “Balaca-bapbalaca”,

“Nənəm təkdi”, “Əkil-Bəkil”, “Ay külək, nə

əsirsən” adlı şeir kitablarını vərəqlədikcə Və-

tən torpağının şoran çölləri, palçığı dizə

Aysel Xяlilova

233

çıxan, az-az insan ayağı dəyən narahat yolları

göz önündə canlanır.

Pafoslu ibarələrdən uzaq olan, real hə-

yat gerçəkliyini qələmə almağı daha çox

sevən şair uşaqlara bu yerləri də sevməyi

təbliğ edir. Bu yerlərin zəhmətkeş, hər əziy-

yətə dözümlü, əli qabarlı, gözü-könlü tox,

həqiqət və ədalət arzusu ilə yaşayan ağsaqqal

və ağbirçəklərinin həyat tərzini qələmə alan

müəllif zamanın gərdişini yazıya köçürür:


Üçcə göz otaqda tək.


Süfrəsində duz-çörək.

Q.İsabəylinin uşaqlar üçün yazdığı

şeirlərin axıcı ahəngi, körpə ruhuna uyğun

sadəliyi və təbiiliyi, sadə deyim tərzi onun

üstün cəhətlərindəndir. “Külək” şeirində bu

xüsusiyyətləri görmək mümkündür. Mükali-

mə şəklində yazılan bu şeir uşaqların dünya-

ya baxışını, bilgisini artırır, orijinal misrala-

rın tapıntısı adamı valeh edir.

Şifahi xalq ədəbiyyatı çeşməsindən qi-

da alan bu şeir uşaqların yaddaşına əbədi

həkk olunur. Bulaq suyu kimi şəffaf, ləzzətlə


234

içilən bu səpgili şeirlər şairin poetik yaradı-

cılığının bəzəyinə çevrilir.

Şair M.İsmayıl Q.İsabəylinin yaradıcı-

lığının düzgün qiymətini verir: “Elə ilk po-

etik tanışlıqdan yadımda qalan və sonralar

unutmaq istəsəm də unuda bilmədiyim “göy-

də quşdu, yerdə daşdı torağaylar” misraları

da Qəşəmin obrazlı düşüncə tərzinə malik

olduğundan xəbər verir. Həm də bu obrazlı

düşüncə tərzinin poetik məziyyətləri ilk ba-

xışdaca diqqəti çəkirdi: fikrin uyarlı, yerində

işlədilən sözlərlə əmin-axayın deyimi. Sözü,

necə deyərlər, əyib bükmək, istədiyin axara

salmaq bacarığı...

Əslində sənətkarlıq sirri deyilən bir şey

varsa, o elə budur”.

Q.İsabəylinin şeirlərində müxtəlif yaş

mərhələsində olan uşaq obrazlarına rast gəli-

rik. Bunlardan “Konsert”, “Atlı Vüqar”, “Sa-

mur at minir”, “Tərləmə, ha”, “Qur... qur...

qur”, “Nərmin”, “Ərköyün” və sair şeirlərdə

uşaqların sirli aləmi ilə tanış olur, onların hər

bir hərəkətini, dünyaya baxışını izləyirik.

“Konsert” şeirində xoruldayan bir oğ-

lan yumorla təqdim olunur.

Gecənin bir aləmində ailəyə “konsert”

verən bu uşağın hər bir hərəkətini məzəli

Aysel Xяlilova

235

misralarla təsvir edən şair oxucuların çöhrə-

sində təbəssüm yaradır.

Şair müxtəlif xarakterə malik uşaqların

özlərinə xas olan hərəkətini təsvir etmək

üçün oynaq misralarına yumor qatır, nəticədə

bu yığcam şeirlərdə balaca oxucular sanki

özlərini dupduru aynada görürlər. “Anam

çörək yapanda”, “Şəhərli oğlan”, “Nənəmgilə

gəlmişəm”, “Ay nənəli”, “Qonaq” və digər

şeirlərdə kövrək uşaq psixologiyasını görmək

mümkündür.

“Anam çörək yapanda” şeirində uşağın

müşahidələri qələmə alınır.

Ana çörək yapanda it, pişik, hətta sər-

çələr də təndirin başına toplaşırlar, bu nemət-

dən azacıq dadmaq üçün məqam gözləyirlər.

Öz balasını sevdiyi kimi bu canlılara da biga-

nə olmayan ana onları da yedizdirir, çörəyi

əvvəlcə özü yediyi üçün oğlunu danlayır:

Anam acıqla üzümə baxdı:

–Oğlum, bu səndə nə qanacaqdı?!

Bəs it, bəs pişik, yazıqdı sərçə?!

De, acmı qalsın sübh səhərəcən?!

Şair bu misralarla uşaqlara təbiətdə

mövcud olan digər canlılara sevgi hissləri

aşılayır, ömrün mənasını onlara başa salır.


236

Q.İsabəylinin iki hissədən ibarət olan

“Əkil-Bəkil” poeması “Ən yaxşı uşaq kitabı”

adlanan Respublika müsabiqəsində ikinci

mükafata layiq görülmüşdür.

Bu əsərdə Vətən məhfumu olduqca qa-

barıq təsvir olunur. Şair əsərini oxucuya bu

cür təqdim edir:




Qoxusunu duyasan.

Şair bu misraları qələmə almaqla əsə-

rin bədii dəyərini, təsir qüvvəsini, düşündü-

rücü motivlərini önə çəkmək istəyir. Folklor

motivlərindən məharətlə istifadə edən şair

bitkin bir əsər yaradır, poetik duyğularla

müasir oxucunu öz arxasınca aparır, onu dü-

şündürür, Vətən sevgisinə səsləyir.

“Adım Əkil-Bəkildir” adlı birinci his-

sədə şair Əkil adlı şagird obrazını yaradır.

Altıncı sinifdə oxuyan Əkil öz fərdi keyfiy-

yətləri və yaşına xas olmayan igidliyi ilə seçi-

lir. Casusluq niyyəti ilə sərhədi keçərək, özü-

nü şikəst adam kimi qələmə verən kişi özü-

nün şübhəli hərəkətləri ilə balaca qəhrəman

Aysel Xяlilova

237

Əkilin sərrast gözündən yayınmır və o, kişini

aldadaraq sərhəd zastavasına gətirir. Yox-

lama zamanı məlum olur ki, özünü əlil kimi

göstərən bu kişi peşəkar casus imiş. Əkilin

igidliyi bütün kənddə və məktəbdə geniş

yayılır və o, sərhəd qoşunları komandanlığı

tərəfindən “Sərhəd əlaçısı” döş nişanı ilə

təltif olunur.

“Keşikdə” adlanan ikinci hissədə artıq

Bəkil ordu sıralarına çağırılır. Məktəbdə oxu-

duğu illərdə göstərdiyi igidliyə rəğmən, onu

sərhəddə qulluq etməsinə razılıq verilir.

Bəkil burada da igidlik göstərir, ən təhlükəli

casusu yaxalayaraq zastavaya gətirir.

Müəllif Bəkilin dili ilə iki yerə parça-

lanmış Azərbaycanın dərdini xatırlayır, iki

qütbə bölünmüş bu xalqın nə vaxt birləşəcəyi

haqqında düşüncələrini poetik misralarla ver-

məyə çalışır:

Neyləyək biz, ilahi!

Canı cana yetirək?!

Şah İsmayıl Xətaini

Hardan tapıb gətirək?!

Q.İsabəyli bu əsəri ilə dövrün Azərbay-

cana rast gətirdiyi mənfur düşmən obrazının

mənəvi simasını açır, erməni qəsbkarlarının


238

törətdiyi cinayətləri mühakimə edir. Ana tor-

pağın bölünməz olduğunu dönə-dönə qeyd

edir.

Şair Məmməd İsmayıl “Əkil-Bəkil”

poemasının ön sözündə yazır: “Poema yaz-

maq, özü də bitkin, kamil bir poema yazmaq

indi həqiqətən də çətin bir işdir. Yazı ilk

sətirlərindəncə oxucunu ələ alır, onu Əkil-

Bəkilin ömür yollarında düşdüyü müxtəlif

macəralardan keçirir. Seçilən şaqraq təhkiyə-

ifadə üsulu birinci misradan sonuncu misraya

qədər davam edir. Elə birnəfəsə yazılış ovqatı

poemanın birnəfəsə oxunmasına imkan yara-

dır. Hər misra fikirlə hissin bəhrəsidir”.

“Nənəm təkdi” poeması olduqca oriji-

nal üslubda qələmə alınmışdır. Balaca oxucu-

lara “Salam” verən şair uşaqların onun kitabı-

nı oxumağına sevinir, onlardan ötrü darıx-

dığını dilə gətirir. Poema kənddə tənha yaşa-

yan nənənin həyatına həsr olunub. Nənə tək

yaşasa da fikri-zikri uşaqlarının yanındadır.

Təkliyinə heyfsilənmir, əksinə, özünə möh-

kəm ürək-dirək verir:

Deyir: – Allah oxşadıb

Özünə son çağımda.



Aysel Xяlilova

239

Poema bir neçə bölmədən ibarətdir:

“Nənəm deyir...”, “Nənəm çörək göndərib”,

“Nənəm atıb evini”, “Nənəm obaşdan du-

rub”. “”Nənəm yır-yığış etdi”, “Nənəmgilə

gəlmişəm”, “Nənəm mət hazırlayıb”, “Nənəm

məktub yollayıb”, “Nənəm satıb evini”. Hər

bir bölmədə nənənin keçirdiyi iztirabları, hiss

və duyğuları, zəmanəyə, dünyaya baxışı və

bunların yeni nəslin tərbiyəsində rolunu

görməmək mümkün deyildir.

Q.İsabəyli özünü uşaq şairi kimi tanıt-

sa da, öz hekayələri ilk uşaq və gəncləri də

sevindirə bilmişdir. “Samur at minir”, “Bir

qarıyla, bir qoca, Dingilim-fış oynar gecə”,

“Bir qəlbin məhəbbət etirafları” kitablarına

onun düşündürücü, tərbiyəvi əhəmiyyətli

hekayələri daxil edilmişdir.

“Samur at minir” kitabına daxil edilən

“Duqqu, Cuqqu, Qızıl və başqaları”, “Abdul

əmi”, “Ye...iç...hür”, “Əriştə”, “Bir fincan

“kompot””, “Talvarda bir gecə” və sair heka-

yələr öz məzmunu və dərin mənası ilə seçilir.

Onun “Üüü”, “Elnur, Əkil və onların

başına gələnlər” adlı nağıl-povesti öz bədii

dəyəri ilə diqqəti cəlb edir. “Gəldim Xəlsə

kəndinə” povesti də bu baxımdan uşaqların

marağına səbəb olur.


240

Q.İsabəyli xüsusilə 90-cı illər Azərbay-

can uşaq ədəbiyyatının inkişafına təkan verən

qələm sahiblərindən biridir. Yaradıcılıq yol-

larında heç vaxt arxayınlaşmayan, öz şirin

üslubu, rəvan dili ilə uşaqların mənəvi dün-

yasını fəth edən Q.İsabəyli yeni nəslin forma-

laşmasında əvəzsiz rol oynayır.

Aysel Xяlilova

241

Qяшяm Иsabяylinin юmцrlцyц


242

DAŞ

–Guruldayan nədir?

–Göy...

–Oxuyan?

–Çay...

–Uçan?

–Quş...

–Bəs o?

–Daşdı, yamacda

Yataq salıb oturmuş.

Aysel Xяlilova

243

***

sabəyli Qəşəm İsa oğlu –

Azərbaycan Yazıçılar (1986) və Jurnalistlər

birliklərinin üzvü (1983).

1948-ci il avqustun 14-də Azərbayca-

nın Kürdəmir rayonunun Xəlsə kəndində

ziyalı ailəsində anadan olmuşdur. İbtidai

təhsilini Xəlsə kəndində, səkkizilliyi Beyi kən-

dində oxumuş, doqquzuncu sinfi Kürdəmir

şəhər dəmiryol məktəbində, onbirilliyi isə

Axtaçı kəndində bitirmişdir (1955-1966). Üç

ay Bakıda metro tikintisində, sonra Xəlsədə

mövsümi işdə çalışmışdır. ADU-nun (indi

BDU) geoloji-coğrafiya fakültəsini bitirmiş-

dir (1967-1972).

Kürdəmirin Axtaçı və Beyi kənd orta

məktəblərində müəllim (1972-1975), AzTv-də

ştatdankənar müxbir (1975-1976), C.Cab-

barlı adına “Azərbaycanfilm” kinostu-

И


244

diyasının “Xronika” şöbəsində inzibatçı və

redaktor işləmişdir (1976-1982). Sonra

“Yazıçı” nəşriyyatında redaktor (1982-

1984),“İşıq” nəşriyyatında redaksiya müdiri

(1984-1992), Mədəniyyət Nazirliyinin “Şur”

nəşriyyatında ilk direktor olmuşdur (1992-

1998). Hazırda “Cih-Cih” uşaq qəzetinin tə-

sisçisi və baş redaktoru (1993), “Şirvan-

nəşr”in təsisçisi və naşiridir (1996).

1967-ci ildən dövri mətbuatda çıxış

edir. Rus, ukrayna, şotland, moldova, tacik,

litva və latviya ədəbiyyatından (rus dili vasi-

təsilə) tərcümələri vardır. Əsərləri rus, ingi-

lis, ukrayna, belarus və qırğız dillərinə tərcü-

mə olunmuşdur. 1980-ci ildə “Sovet Azər-

baycanı maarifi-60” mahnı mətnləri müsa-

biqəsində mükafat alıb.

Q.İsabəylinin “Əkil-Bəkil” poeması

“İlin ən yaxşı uşaq kitabı” I Respublika mü-

sabiqəsində qalib olub (1989). Müəllif müka-

fatı şəhidlərin xatirəsinə ucaldılacaq abidə

fonduna köçürmüşdür.

Əsərləri:

1.Balaca-bapbalaca

B.,“Gənclik”,1982, 72 səh. 7.000 n.

Aysel Xяlilova

245

2.Heç nə istəmir ana

B., “Yazıçı”, 1983, 76 səh. 6.000 n.

3. Şam nağılı

B., “Gənclik”, 1984, 64 səh. 5.000 n.

4. Əkil-Bəkil

B., “Gənclik”, 1987, 72 səh. 3.000 n.

5. Əkil-Bəkil

B., “İşıq”, 1990, 176 səh. 25.000 n.

6. Üüü...

B., “Gənclik”, 1990, 208 səh. 30.000 n.

7. Cin (nağıl)

B., “Şur”,1993, 32 səh. 50.000 n.

8. The Jinn (ingiliscə)

B.,“Şur”,1993, 32 səh. 20.000 n.

9. Nənəm təkdi

B., Cik-Cik, 1995, 48 səh, 6.000 n.

10.Ömrün Xəlsə çağları

B.,Cik-Cik,1996, 16 səh. 2.000 n.


246

11. Şamaxı – Şam nağılı

B.,Cik-Cik, 1996, 16 səh. 6.000 n.

12.Qəşəm İsabəyli 50 yaşında

B., Şirvannəşr, 1998, 66 səh. 500 n.

13. Üüü...

B.,Şirvannəşr, 2000, 64 səh. 600 n.

14. Elnur, Əkil və onların başına gələnlər.


15.Ay külək, nə əsirsən


16.Üüü...


17. Elnur, Əkil və onların başına gələnlər


18. Ay külək, nə əsirsən

B.,Şirvannəşr, 2004,52 səh. 500 n.

19.Bir qəlbin məhəbbət etirafları


Aysel Xяlilova

247

20. Samur at minir


21.Bir qarıyla bir qoca...


22. Avropa dəbi, dar şalvarlar...

B., Şirvannəşr, 2007, 1000 n.

23.Ölü bilər, mən bilərəm


24. Nənəm təkdi


25.Bu şəhər mənə göz dağı olub

B., Şirvannəşr, 2011, 192 səh. 355 n

Mahnı topluları

26. Q.İsabəyli, O.Rəcəbov

“Anam, nənəm, bir də mən”.



“Çörək haqqında nəğmələr”.



248


“Çörək haqqında nəğmələr”.


Tərcümə

29. S.Şenkman, Biz kişilər...

(Ruscadan, H.Bədəlli ilə),

Bakı, “İşıq”, 1988, 35.000 n.

Aysel Xяlilova

249

KĠTABIN

ĠÇĠNDƏKĠLƏR

Azяrbaycanыn gюrkяmли uшaг yaзычыsы

Qяшяm Иsabяylи

Bir neçə söz..................................................5

Dövrə bir nəzər...........................................11

Ədəbiyyat və sənət

uğrunda mübarizə........................................25

“Qəşəm şeir yazır”......................................33

Qəşəm İsabəylinin poeziyası.......................39

Qəşəm İsabəylinin nəsri..............................93

Qяlяm dostlarы

Qяшяm Иsabяylиnиn yaradыcыlыьы haqqыnda

Məmməd Ġsmayıl

Əlvan duyğular..........................................121

Məmməd Ġsmayıl

İlhamın ifadə imkanları.............................131

Ellada Umudlu

“Əkil-Bəkil”, yoxsa “suallar” kitabı..........143


250

Əjdər Ol

Şeirimizin unutduğu yerlər........................151

Məmməd Namaz

“Nənəm təkdi” kitabının müəllifi,

qələm dostum Q.İsabəyliyə

açıq məktub...............................................157

Ələviyyə Babayeva

İsdedad özü öz yolunu tapır.......................165

Rafiq Yusifoğlu

Qəşəm İsabəyli..........................................183

Müzəffər Məmmədov

“Nənəm təkdi” kitabı haqqında.................191

Fizuli Əsgərli Мцстягиллик илляриндя йаранмыш фолклор мотивли ушаг ядябиййаты.............201

Fəzayıl Bağmanlı Zиrvя yolчusu (poema)..........................217

Zahid Xəlil, Füzuli Əsgərli Qяшяm Иsabяyli (1948)...........................229

Qяшяm Иsabяylinin юmцrlцyц.................241

Aysel Xяlilova

251

Ofset üzrə çapçı

Azər Məmmədli

Kompüter icraçısı

Cəmilə Akifqızı

Çapçı Zülfiyyə Əliqızı

İstehsalat müdiri Fəzilə Bəhlulqızı

Çapa imzalanıb 10.06.2011

Format 84х108 1/32

Fiziki çap vərəqi 8,12

Sayı 300


252

Aysel Xəlilova

(Aysel Zahid qızı Xəlilova)

“QəĢəm Ġsabəyli”

Bakı-Шirvannяшr-2011

ebooks.azlibnet.azebooks.azlibnet.az/download/9IvLN7PA.pdf«Qяшяm Иsabяylи» 2 Beynəlxalq...

Documents

Transcript of ebooks.azlibnet.azebooks.azlibnet.az/download/9IvLN7PA.pdf«Qяшяm Иsabяylи» 2 Beynəlxalq...