D1SSERTATIÖ ACADEMICA,de

EFFICAC1A GLIMATUMAD

VARIAM GENTIUM. 1NDOLEM,PRACIPUE

INGENIA et MORES.Ill 1111 W Ulli III DIU I

CUJUS PARTEM SEXTAM,VENIAJMELISS. FACULT. UPS.

PR^SIDE

MAG. JAC. FRED. NE1KTER,El^u. et Polit. Prof. Reg. et Skytt.

R. A. E E. L L. M.

Ptiblico examini modefte fubmittit

ANDREAS WÅNGENBERG,QflroGothu

IN AUDITOR!0 QUST. MAJ. D. XIII. DEC. MDCCLXXXVIII.A. M. S.

UP SALIM, Litt. Direkt. Joh. Edman.

M A D A M E

.LA COMTESSE

de SP EN S,Nce

»r LILJENSTEDT,MADAMEl

Comrrte route Votre vie efl une preuve fenfible, qne Vousne fentez pas un plus grand plaifir, que d'ohliger ceux,qui ont recours a Vos bonrés, j'efpere que Vous m'ac-cordez la permisfion,. de mertre ces feuilles a Vos pieds..Je Vous d.emande pour elles la méme protection , queVous avez depuis Ii long-temps genereufement accoidé a1' aureur. Daignez. Madame les regarder comme unepreuve, quelque foible quelle foit, de la reconnoisfancela plus fincere & la plus vi ve de tous les bienfairs, dontVous mavez comblé. Je Vous prefente en méme tempsles trés-humbles asfurances du refpecl rrés-profond, avec.le quel je fuis

MADAME

Votre tres -humhle & tres-obeisfiint ßrviteur

Andr6 Wångenberg,.

VIRO

PERILLUSTRI et GENEROSISSIMO

C OMITI

CAROLO GUS7AV0SP ENS,

LeG|FKRO per DäLECARLIAM ET OrDINIS SPLENDIrDissiMi de Stella Polari Equiti,

RERUM SUARUM GRANDE DECORI-ET COLUMIN1.

/niofens velim lUüßrisßme Comes & concedas3 me publice Fecompellare, quem privatim toties maxima inditlgentia ad-mififii. A facie Tua nunquam recesfi, ntfi Tuo favöre^ Tuamunificentia exornatus. Mihi vero illud quam maxime cordifuit, ut omnem Tibi animi fubjeBionem, omr.e obfequiumpreeßem. Quod, ut publice etiam tefter, hasce pagelJas animitnei interpvetes esfe volui, quas Tuo nomini nuncupo, utnomine illitßvi fuperbiant. Sufcipias illas oro eadem hemgin -täte, qua omnia mea fufeipere non dedignatus fuifli, mein poßerum quoque fplendido Tuo patrocinio faveas. Tua fa-lus i? familidc Tu as iUufirisfimce erit mihi femper fummavotorum.

NOMINI TUI ILLUSTRISSIMI

humillimus eultor

Andreas Wångenberg.

V f R O

SUMME VENERANDO et CELEBERRIMO

S. tiieologi-y DOCTORT,

PASTOR! ET PRyEPOSITO Ecc-LESÜS Wangexsjs,.D 0 M I N O

JACOBO ISRAELI

KÖHLER,FAUTORI IN PAUCISSIMIS COLENDO ET SUSPICIENDO.

*TPibi, prims mes cujuscunque fortuns flafori fiudibiumque auftöri af-que aufpici, primitias meas Iitterarfss offerb, cum netnini üJas majo¬ri jure offerre potuero. Tantum vero obeft , ut licc munere beneficiaToa me repoiiere posfe mibi perfuadeam, ur om ne meum, per viram quc-que longisfimam, ftudium, »is rependendis non fnfficere eredam. Sed

cum meliora afcs me fnittra exfpeclentur, mnlui, ut hoc quafecuöque piVtotis mes indicium publicum exttaret, quatn nulluni. Menm folnrem Tuafemper contineri putabo, iraque votis,. quibus fortasie plus quam muns-ribus valeo, (henne incumbam, & a Summo rerum humanarum Arbifro,jmnquam intermittam, Tiei oinnem illam feliciratem pnecibus extorquereardentisfimis, qus in Virutn proburn & fapientem cadere posfit. Hifce

BRUKS-PATRONEN,HÖGÅDLE

HERR MATTHIAS SMARRTUS,OCH

HÖGÅDLAFRU

LOVISA SMARRiEA,FODD INDEBETOU,

Tfrån^ den flunäen jag fick den lyckan, at uptagas i Edertvårda bås, bar Eder gunft och Edert förtroende vidaofvergått min fortjånfl och förekommit min ofilan. Hos Frmitt Herrskap bar jag forfl i min lefnad jätt erfara denlyckan, at aga nbje utan tvång och. utan blandning af leds¬nad. Tikåten, mitt Herrskap, at jag upoffrar åt Eder den¬na min lärofpän. Den borde vitna om min vördnad och ar¬ianfia , men lärer endafl vitna om min oformogenhet; Ederynneft och Ert ädelmod torde dock tillägga den famma altdet värde, fom faknas i defs inre halt. Måtte den HogfleGuden fkilja från Edert bus och Edra perforier all Jorg ochal! oro. Måtte J jjelfva få njuta en få orubbad fälibet, fomEdert ädla bjerta altid fåker bereda åt andra. Med oför¬änderlig och upriktig vbrdnad framhärdar

HERRSKAPETS

vdmjukaße tjanareAnders Wångenberg,

KAMMERERAREN

H00AD LE

Herr JON LINGMARK,

Tillagnas denna Academifka Af handling , fåfom etringa vedermåle af erkånfla får bevifta vålgerningar, af

HÖGÅDLE HERR KAMMERERARENS

ödmjuke tjeanr3Anders Wångenberg»

noftro fatisfieri posfe rrbitratur Buffon rf). In terris,qute proxime Septem ipeftant Triones, Cererem nonprovenire conftat, nec edules baccas atque radices fatisabunde; in qtiibusdam vero locis, ut in Grönlandia, vixtantum graminum fucerefcit, quantum miferis accolis,ut arceant frigus, ad ftipanda tibialia fufHciat. Sed,quod terra noverca negat, mare fupplet immenfam vimpifcium fubminiftrando Pifcium frequentiorem efurnfuis non carere incommodis Medici docent, qui cutaneosmorbos, praecipue lepram exinde oriri perhibent. Vi-guit certe & viget teterrima illa lues, iis in locis , ubi

I fo¬

rt) L'bomme ne pourroit pas fe nourrir d' herbe feule, il periroit d'iita-nition, s,il ne prenoit des alimetis plus fubftantiels; n'ayant qu'un eflomac te*des inteftitis courts, il ne peut pas comme le bceuf, qui a quatre eftomacs te*des boyaux tres longs, prendre a la fois un grand volume de cctte maigrenourriture, ce qui feroit cependant necesfaire, pour en compenfer Ja qualité,Voyez ces pieux folitaires, qui s' åb/liemient de tout ce qui a eu vie, quoi-que foutenus par leur ferveur, ils ne reßftent, que pendant peu d'anttces acette abfiinetice cr71eile, Ainfi Vabftinence de taute chaire, loin de convenir ala nature, ne pourroit que la detruire, fi l'bomme y etoit reduit. 11 ne pour-roit, du tnoitts dans ces elmats, ni fubfifler, ni fe multiplier. Pcut-étre cettediete feroit-elle pesfible dans les climats meridionaux, ou les fruns font pluscuits d?5 les plantes plus fubflantielles. Euffon des animaux camasfiers.

b) Nullibi, quam in gente Africana, quam Gra?ci Aciidoplagos ap-pellant, eibi ad valetudinem poreflas, melius peiTpe&a eft. Grarcus quidamnomine Agatbarcides, ex cujus deperdito opere excerpta in BibiiothecaPhotii reftanr, primus ejus gentis mentionem fecit. Habitant ad finesiEtbiopis, circa montis lun®, loca frugum pecorumque omnium fterilia,Eurus vero ingentem prregrandium locuftarum vim quotannis advebit,quas ,fale afperfas per totum annnm edunt. Gens eft tenui & macilentocorporis habitu & extra modum nigra, fed agilis & pedibus pernicisfi-ma. Simul vero ac feninm iinminet, corporibus eorum volatile pediculo-rurn genus innafcitur; incipiunt a prcecordiis & alvo, & omnem tandemcorporis fuperficietn depafcuntur. Pruritus eos primum lacesfir. Morbodenique ad maturitatem extraßo, puftulse erumpunt, fe ipfos lacerant& gravisfimis cum doloribus obeunt. Vide Photii pivqicßtßhiov, EditioScotti ab anno 1653. p. 1356. Fidem huic relation), ob quam ramen fidem me.

•>) te ( efolis fere pifcibus fe incolae fuftentant c). Quemcunquecibum valerudini non aeque conducibilem esfe, omnesmihi largituros confido ; fed an cibus etiam ad moresefformandos valeat, minus fortasfe liquer. Conftans ta¬rnen eft, tam plebis, quam eruditorum opinio, matresSc nutrices fuas propenfioncs nutritiis fuis cumj la£tecommunicare, Lepida de hac re, Hiftoriola in fpe&ato-re Anglicano legitur : puer capra pro nutrice ufus, adul-ta aetate moribus placidis Sc decoris fuit, prsecipue (iteftes adesfent, ratione naturae impetum fubigente. Cumvero la£te nutricis tanta illi currendi faltandique libidoingenerata fuit, ut quovis die locum folitarium feligeret,quo deüderio fuo caprino more faltandi Sc difcurrendi,remotis arbitris, fatisfacere posfet. Vithim vegetabilemoptimum , tetatem longislime producere Sc fenfuum acu-mini prodesfe , Medici perhibent; quod Haller Brach-mannorum exemplo, qui hominum mitisfimi, Sc maxi-me longaevi dicuntur , Sc Newtoni probari ftudet, quidum optica fcriberet, folo vino , pane Sc la&e ufus fuit.Carnibus vero plus alimenri inesfe dicunt. Populi Boreales,quibus fru£tuum minor copia Sc major fames, vi£tu excar-ne fubfiftere nequeunt d). Vi£tus mere vegetabilis ro-

bur

sm obfhingere nolo, conciliare conatur audor libri: Voyage de l' Ammi-rfll Drake autour de nionde.

c) Wilson in integra fecunda parte libri nuper citati, adfhuenda ali-mentoruin in corpus & apimum noftrum poteflate occupatur. Confequen-tiar, quas e fuis deducit principiis, parum, hac quidem in parte, a noftraopinione abhorrent, cum vero ob curtam nollram in Medicina & Chemiafuppelledilem, examinare nequeamus, an ipiis ejus principiis fua conftetveritas, ejus autoritärem ad thefin noltram probandam in fubfidium vo-care non aufi fumus. Quae in parre tertia, de morali climatum influxu,hypotbefi lux indnlgens, trndit, certe exaggerata iunt, ut in pofterumevidenter monftrabimus.

d) Vide Buffon 1, c. Judaeorum quoque feditiofos contra DucemFuum tuinultus vehementiori carnalis vidus defiderio ortos fuisfe e Num.

» ) &7 ( «bur corporis debilitat, quod proprio fuo exemplo con»firmat Haller; praecipue fi diu duravir, cum carnium vi-olentisfimum defideriuni tandem adesfe incipit d), Ex-perientia quoque teftari videtur, populos, qui carnibuscopiofe vefcuntur , iilis, qui tantum fru&ibus vivunt, ro-bore & audacia multum prasftare. In univerfa Hiftoriavix exemplum cujusdam nationis occurrere credit Mi¬chaelis 5 quae fola vegetabilia comederic & bellicae virtu-tis laudem tuita fit e). Quisque itaque populus paftor & venator agricolas ferocia &fortitudine vincere fölet. Hanc opi-nionem Hume, in fuo de chara£tere nationali tentamine, ex¬emplo Svecorum refellere conatur, quos inter pugnacisft-mas gentes refert; fed ipfum illud exemplum contrariaum probat; ignoravit enim laudatisfimus vir, vix ullamEuropa gentem frequentius, quam Svecanam , fi Anglosforte v& Danos exceperis, carnibus vefci, Qui vifceracruda manducant, omnium ferocisfimi & maxime fangui-narii exiftimantur, quod tarn in iingularibus perfonis,quam populis expertum eft. Illuftris Condati Princepspuerum inco£la tantum carne enutriri jusfit, qui corporequidem faclus eft robuftus 8c alacer, fed animo immiti 8cfame canina. Cola Pefce Neapolitanus, non minus u-rinandi eximia arte, quam efferis fuis moribus famofus,carne cruda vi£litavit /). Infelix Selkirk verum illud ar-chetypon fabulte Robinfon Crufa, a föciis itineris in infuladeferta Juan Fernandes dereliüus, per complures annoscarne cruda ferarum , quas capere potuit, vi&itavit; ma¬ximas adeptus eft vires 8c fummam agilitatem, quas veroI 2 vi-

IX. 5, videmus, Michaelis arbitratur, Judseos abftinentia Iba in morbumincidisfe, qui absque animali cibo fanari nequiit. Mofaifche Recht, T,IV. §. 189.

e) U c./) Unzejr, der Arz N, 29»

* 5 6$ C •vitae civili & focietati humanae redditus perdidit. Simi-Iia de puella fera in Campania Gallica captä, narrantur,de qua p. 14. jam locuti fumus, cujusque fa£ti plurimiteftes adhuc fuperftites funt. Gentes etiam, quae omnemarrem culinariam refpuiint, immanitate Sc ferocia omnesalias fuperare dicunturj Brafiliani, Tartarorum quasdamtribus Sc Efkimaux in exemplo funt.

§. XXIII. Novum noftrae fententiae robur ex mor¬borum Hiftoria accedit, Etenim, cum nova disera, fyfte«ma novum morborum exftitisfe conftat. Invaletudinesquasdam certis adhaerere terris antea obfervavimus, qua-rum aliquot non femper,fed per certum tantummodotempus llium in incolas loci exercuerunt imperium, un-de, mutatis moribus gentis, a novis aegritudinibus velutidetrufse fuerunt. Ut vero hunc cibi & valetudinis ne-xum eo luculentius evincamus, le£torem ad ea refpicerejubemus, quae fupra §. XI. diximus de induilriae & fo-cordiae humanae poteftate, ad clima loci cujusdam in pe¬jus vel melius transformandum 3 quibus novas quasdamobfervationes , ut materias uberiorem conciliemus lucem,addere placet. lnter lilvas paludiferas faltim in calidio-ribus terris, aerem maligniorem & coeium fieri rigidiusPhyfici obfervarunt. Sunt etiam , qui animalcula vel in-fe£ta e putridis furgere aquis perhibent, quas vifum fu-giunt, fed morborum latentes caufas conftituunt b). Ar-bores quidem fparfim confitae fanitati coeli Sc foli fcecun-ditati profuntj multa enim exempla docent, regiones ex-

cir

h) Antiqni Oeconomi hoc in eligenda pofitione villarum maximi es«fe momenti purarunr. Nes paJudem quidem vicinam esfe oportet adißciis - -ejuod caloribus nocivum virus er11eint infeßis aculeis atmnva gignit anitna-lin, qua in nos denfisßmis exnminibus involnnt. Tum etiam natricum fer-pentiumque pefies, hyberna deflhutns uligitie, ccsno & fermentata colluvie vetie-nntas emitrit, ex quibus fape contrahuntur caci morbi, quorum cnufas, neMedici quidem perfpicere posfunt féfe. Columella JL. I. c. 5, Quibus con-

» ) *9 ( #

cifis filvis non folum lignationis fed etiam falubritatisfoecunditutisque infignem fecisfe jafturam» Chaufuis i)operofa eruditione probat Italiae, 6c in prirnis regionisRomae vicince, falubritatem, cum fuis nemoribus fuisfe de«»ftfuélam. Poivre k) eadem fere de hifula Francice in A-frica teftatur, ubi rarefcens pluvia, flagranrius ccelum 6cminor fertilitas excifionem faltuum infecutae funt. Islan-dia filvofa fegetes olim protulit, quas filvis fuis detra-£la nunc ferttir afpernari /). Hoc vero non impedit,quominus regio filvis inciduis 6c contiriuis obte&a, atquefoeda paludibus, frigidior 6c minus falutifera habeatur m).In locis quoque incultis, fulgura frequentius confpici di-cuntur, quae corruptionem quandam aeris arguere opi-natur Wilson j fed regionis habitu induftria incolarum

I 3 me-

fentientia Varbo de Re Ruft. L. 12. & Plinius H. N. L. XVIII. c. 6.docent. De infenfisfimo faluti inter paludes aere, dignus eft , qui legaturTargioni Tozetti in Viaggi di Tofcana T. 2. ubi Maremna, vel litora-Jis Tofean« regio, evidentisfimum hujus rei documentum piitber,

i) La Mnijon Rußique d' Horace.k) Voyages d"un Philofophe p. 31.T) Vide libellum Danicum. Agerdyrkningens tnoylighed i Island,tri) Vide Ruffon Supplement Tom. X. p. 346, in 8:0, Gdttingifches

Magazin von Lichtenberg & Forster Tom. I. Part. Ii. ubi dis»fertatio de hac materia exftnt. Their is -no douht, tbat flört vegeta-lies and fcattered trces, trotigh rohich the rnys of the fun penetrate, andthe air circulates freely, muß tend to purify the atmofphere and make itmore convenient to atiimal life; but we muß confidtr, that the countries noivnlluded to, are cowerd roith a chfe woody ceat, trougb ivbicb the mys ofthe fun nerver penetrate to the furface of the earth, and confequently thepower of thefe trees, is confined to the tops, 011 whieh only the rnys oflight can act, white the air retained under them is litle agitated, and fel¬dom changed,' and is cnntinunllf recieving frefh impregr.ntiot\s from decayingtrees sind roting leaves,whieh dnyly full to the ground —• Lightriing, even grec.tivny North (in America) vas tkerfore muß frequent and general, ivbicb Jkewedits Atmofphere, to be highly charged wirb pbJogifton.-— The furface leingtmch clared, lightning las hecome lejs frequent; the air iå more pure, äry

• ) 7° ( &

meliorato, hoc quoque phaenomenon multam rarefcit.Medicus Montepesfulanus Raymond terminum vitae huma-nse, pro locorum fitu, mirum in modum in ProvinciåProvence) variare narrat, cum in tractibus paludofis,

numerum hominum fi asfumimus medium, incolae vixultra o£todecim annos vivant, fed in aliis loci pofitioni-bus ad rriginta & in quibusdam ad quinquaginta annosaccedant. Hiftoriä medii aevi nova exempla fubmini-ftrat. Ut enim plurimis per hoc tempus cladibus Euro¬pa affli&a fuit, ita nec mirum videatur, ejus faciem hocteve multum ab eo mutatam fuisfe, qualis Tub imperioRomano fuerat »). Barbari, qui torrentis inftar alveumfupergresfi, florenrisfimas provincias folitudinem fecerant,nec ipfi laborare voluerunt, cum, ut omnes. fere barbaraegentes, indufiriam quamcunque fervitutis haberent indi¬cium 8c viris ftrenuis parum decoram , nec tanrum liber-tatis & incitamenti Romanis in fervitutem glebse reda£lisconcederent, ut hi folerrem fuam operam in agros,quos non ipfi, fed fuperbi posfidebant domini, exco-lendos impendere potuerint. Sic filvae fenfim arva de-reli&a occuparunt; aquae refiduae nova fecerunt ftagna,quorum effiuviis aer inquinatus fuit, 8c clima ita indu-ruit, ut plurimae frutices , quae acriores non ferunt hie-mes, fenfim deperierint. Sic vites 8c Oleaftri , quasProbus aliique imperatores Galliae infeverant, pofi: CaroliMagni aevum, cceli, cui jam obcalluerunt, denuo impatien-tes fa&ae funt. Flumina quoque, quae mare mediterra-neum excipit 8c ejusdem ponti finus gelu faepius fietisfeferuntur, novum in hifce terris prodigium; quid? quod

vi-

and dephlogifticated. Putrid defeafes are in confequence of tiefe alterations,lefs frequent, rapid and dangerous, than fortnely. Wilson I. c. p. 273. fequ,

«) De vaftatione provinciarum Imperii Romani a Barbaris fubje&arum,videatur Robertsson Hi(iory of Charles the Fifth Intr, Not. I.

I. ) '71 c ®vinum in cellulis, ibidem hoc tempore aliquando in folidaßlconcrevit glaciem 0). Nova hoc tempore luum varietasingruit, prifcis ne nomine quidem cognirarum, qua? con-tagionem fuam per univerfam fuderunt Europam 8c fatahominum praecoci morte occuparunt. Nuper laudatusRaymond p) numerum iniit peftium , quibuscum, Sc an¬te &c poft: Romarn conditam , Europa confli&ata eft , 8cnullum tempus, poft litterarum quidem memoriam, pefti-lentius, quam ita di£lum medium, fuisfe oftendit. Addugiiftum a Roma condita 732 anni commutantur, qui-busfi Kircherus calculos' re&e pofuit, triginta 8c trespeftes inciderunt. Subdu£tis 33 peftiferis annis, 699 re-ftant, numero quorum medio, peftis vigefimo quovis pri-mo vel vigefimo fecundo anno recurrit. A Chrifto ve-ro nato ad annum 1680, peftium interftitia longe mino-ra deprehendit, 8c 97 peftes , quarüm fere fingulae u-niverfales fuerunt , eo tempore ingruisfe credit: quod fipari calculo ad medium redigatur numerum, quivis propedecimus feptimus annus pefti laboravit. Quod vero tem¬poris intervallum , fi in minores refecamus partes, nonomnes generi humano pariter lethales fuisfe videmus;poft enim annum 1006, peftes longe crebrius, quam anteillam Epocham redierunt. Ab anno ioc6 ad 1039 quo¬vis feptimo anno. Ab anno autem 1006 ad 1680,peftes 52 fuisfe dicuntur; itaque ad eandem computandimethodum, quivis annus duodecimus vel decimus terriuspeftifer fuit. Obfervaru quoque dignum videtur, quodclades iftae phylicae cladibus poliricis indisfolubili velutifocietate jun£fae fuerunt. * Quo folutior civilis difciplina,quo magis proculcata legum au£toritas, quo frequentio-

ra

o) Vide de hac re Muratori» Antiquitntes Ttnlia medii avi T. JI. Disf.16. & Collection des Hifloriens de France par les Benedictins T. 1. pasfim.

p) K c. p. 100.

# ") 72 (

ra & magis cruenta externa 8c civilia ingruebant bella; eocrebriores etiam phylicae iftae calamitates fuerunt, ipfaqueelementa fuarn male fedulam opem hominibus interne-cino furore fernet invicem deftruturis, praebuisfe vi»dentur. Seculum XIV, quod, ob disfolutarn civiiem di-fciplinam 8c feditionum frequentiam, prae omnibus fereceteris in Hiftoria male audir, etiam peflium crebriorireditu funeftisfimum fuisfe videtur.. Hoc enim feculumqnatuordecim peftes, inter quas famofisfima Digevdbden q),afflixerunt , adeo ut fexto quovis anno redierint. SeculisXVI 8c XVII, cum autoritäre imperantium fenfim ma¬gis magisque increfcente, fenlim quoque haec phyficadecreverunt mala, quo peftium vis randem ita deferbuit.,ut hsec fecula duodecim tantum conflitata lint peftibus,quae intervallo, ultra fedecim inter fe annorum abfuerunt. Pollannum i6go Europa peftibus univerfalibus non laboravir,

§, XXIV. Hane fecu.li noftri felicitarem plurimi finedubio prudentiae imperantium asferunt, qui contagionem9ut primum fe prodere incipit, coronis 8c cuftodiisa fuis nnibus arcent. Sed principes noftros fuis non de-fraudamus praeconiis, licet partem quandam hujus laudis,curte eorum folertiori de agricultura addamus. Nefcirequidem me fateor, anne peftis noftris in plagis , ut qui-busdam placet, non niü ex Oriente inveta feviat; con-üare tarnen arbitror, multas alias lues pefti haud minusexitiales , ut Plica Polonica, Sudor Anglicanus, Ignis SanBiAntonii 8cq, r), medio sevo vel fponte in Europaeis

ter-

q) Digerdöden nullibi magis, quam in Sveda