MODULI PRONSIA INTELEKTUALE DHE SIPRMARRJA REALIZUAR ME MBESHTETJEN E AMSHC

Projekti RiNi Sipermarrese

Pronsia intelektuale

elsi pr t fituar nj eprsi mbi konkurrencn sht inovacioni dhe mbrojtja e prshtatshme q i ofrohet veprimtaris me karakter inovativ. Shumica e korporatave t mdha ndrkombtare e ka fituar pozitn e saj t suksesshme n treg fal mbrojtjes s shpikjeve apo risive teknologjike t krijuara nga punonjsit e tyre.

Jo pak prej tyre pr dekada me radh i ruajn me fanatizm formulat e prodhimit t produkteve t ofruara prej tyre. E pothuaj pa prjashtim t gjitha, e quajn nj prej prbrsve m t rndsishm t pasuris s vet, markn, me t ciln lidhin pazgjidhshmrisht reputacionin e tyre n treg.

Pronsia intelektuale prbhet nga frytet e ndryshme t veprimtaris intelektuale. Kto rezultate t puns intelektuale t njeriut njihen edhe me emrin t mira jomateriale dhe grupohen prgjithsisht n dy grumbuj normash: ato q lidhen me t pronsin industriale dhe t drejtn e autorit. Por, pronsia intelektuale ka karakter dinamik, duke prfshir gjithnj e m shum nj numr t mirash t tjera.

Nj mbrojtje e prshtatshme e pronsis intelektuale, nuk sht shtje vetm e subjekteve t interesuara, por edhe detyr dhe interes i komunitetve dhe i shoqris n trsi.

Pr rndsin gjithnj e m t madhe, t s drejts s pronsis intelektuale, dshmojn konventat dhe marrveshjet e shumta ndrkombtare q jan hartuar dhe nnshkruar n lidhje me t. Harmonizimi i standardeve t mbrojtjes n rrafshin ndrkombtar, si dhe lehtsia gjithnj e m e madhe e prfitimit t ksaj mbrojtjeje n sistemet e ndryshme, por dhe intensifikimi i proceseve globalizuese, q ushtrojn ndikim t vazhdueshm n natyrn e marrdhnieve tregtare, bjn q e drejta e pronsis intelektuale t fitoj rndsi dhe karakter global.

Harmonizimi i standardeve t mbrojtjes n rrafshin ndrkombtar, si dhe lehtsia gjithnj e m e madhe e prfitimit t ksaj mbrojtjeje n sistemet e ndryshme, por dhe intensifikimi i proceseve globalizuese, q ushtrojn ndikim t vazhdueshm n natyrn e marrdhnieve tregtare, bjn q e drejta e pronsis intelektuale t fitoj rndsi dhe karakter global.

Pronsia intelektuale ka karakter jomaterial. Prandaj dhe cilsohet gjithnj si e mir jomateriale, ka e dallon n mnyr rrnjsore prej atyre q njihen si t mira materiale.

T mirat jomateriale

Fakti, q kto t mira kan karakter jomaterial, nnkupton q pronsia intelektuale nuk mund t perceptohet me an t shqisave. Ndaj, dhe ka rndsi parsore, q t shkputet e mira jomateriale, q do t thot pronsia intelektuale, nga gjithka materiale, q do t thot, nga do mbarts i saj, nnshtrat, apo shfaqje materiale.

Ndryshon n mnyr rrnjsore vepra letrare nga mbartsi i saj material, q mund t jet nj dorshkrim n letr, apo n nj memorie kompjuterike. Ndaj, nse blejm nj roman n librari, kemi bler vetm materien, lndn: q do t thot faqet e shtypura n letr n nj form t caktuar. Pra, kemi bler vetm sendin material, por nuk kemi bler asgj nga t drejtat e auorit, q mishrohen n kt mbarts material.

Funksionet e t drejts s pronsis intelektuale

Dispozitat e s drejts s pronsis intelektuale prmbushin tre funksione:

Pronsin

Monopolin

Shprblimin

E drejta e pronsis intelektuale realizon funksionin e pronsis, ka do t thot, q i njeh nj subjekti t individualizuar tagrat e pronarit mbi nj t mir jo materiale. Pronsia e t mirave jomateriale dhe monopoli i shfrytzimit t tyre mundsojn prfitimin e shprblimit nga pronari, nse ai u jep kt t drejt palve t treta.

Nse shkruan nj vjersh, ose nse mendon nj emr pr kompanin tnde, dhe kt e lanon n treg, ather je pronar i ktyre t mirave jomateriale dhe mund t krkosh shprblim pr shfrytzimin e tyre. dokush tjetr q do t donte ti shfrytzonte ato, do t duhej t merrte plqimin tnd dhe ti ke mundsi q ta japsh kt plqim kundrejt nj shprblimi t caktuar.

E drejta e pronsis intelektuale buron ndr t tjera nga nj praktik e lasht shumvjeare e shprndarjes s privilegjeve nga ana e sundimtarve. Ajo u garanton subjekteve t autorizuara monopole pasurore t cilat i vendosin n pozit m t privilegjuar karshi personave t tret. Ndaj dhe ksaj t drejte i njohim dhe funksionin monopolizues.

Me kt funksion lidhet ngushtsisht dhe funksioni shprblyes, q nnkupton se n t drejtn e pronsis intelektuale shfaqet nj lloj pranimi i prpjekjes krijuese, sikurse dhe n rrafshin e t mirave materiale.

N prmbushjen e t tre ktyre funksioneve, e drejta e pronsis intelektuale, orvatet t barazpeshoj interesat e subjekteve t autorizuara me interesat e antarve t tjer t shoqris, n veanti, me interesat e atyre t cilt dshirojn t prfitojn nga frytet e puns intelektuale, pr qllime edukative, kulturore, apo hulumtuese, ose dhe pr vet prdorimin e tyre vetjak.

N parim, t drejtat pasurore, q burojn nga dispozitat e t drejts s pronsis intelektuale, kan karakter t prkohshm, q do t thot, jan n fuqi vetm pr nj periudh t caktuar. Kufizimit kohor nuk i nnshtrohet mbrojtja e t mirave personale t autorve t t mirave jomateriale. E drejta e pronsis intelektuale ka karakter territorial. Ajo njihet n raport me nj territor t caktuar.

Nga e drejta e pronsis intelektuale, buron nj detyrim i prgjithshm erga omnes, ka do t thot, t gjith jan t detyruar t respektojn t drejtn e pronsis intelektuale, pavarsisht nga marrdhnia personale, apo lidhja e afrsis q kan me autorin.

Tagrat ekskluzive

Mnyra kryesore e mbrojtjes s t

drejts s pronsis intelektuale, lidhet me faktin q pronarve t tyre u njihen t ashtuquajtura tagra ekskluzive. Thelbi i ktyre tagrave prcaktohet nga ndalimet q burojn prej tyre, t cilat garantojn dhe sigurojn monopolin e caktuar q ekziston n drejtim t shfrytzimit t tyre. Ndaj dhe n raport me tagrat ekskluzive nj rndsi t dors s par merr fakti se far mund tu ndalohet t tjerve.

Ashtu si dhe talentet u sjellin prfitime atyre q i zotrojn, kur kta i hedhin ato n qarkullim ashtu dhe pronsia intelektuale mund tu sjell prfitime subjekteve t autorizuara, n saj t menaxhimit t tagrave ekskluzive q burojn prej tyre. Menaxhimi prfshin veprimet, q lidhen me regjistrimin, ruajtjen, ushtrimin dhe disponimin e t drejtave t pronsis intelektuale.

Kto veprime kan pasoja t rndsishme pr siprmarrsit q operojn n treg, por nse ato kryhen n mnyrn e duhur mund t ojn drejt nj avantazhi konkurrues n raport me konkurrentt, t cilt nuk do t jen n gjendje t kopjojn zgjidhjet inovative, pa cnuar tagrat ekskluzive.

Menaxhimi i pronsis intelektuale

N krahun tjetr, prfitimi n mnyr t vetdijshme dhe t sakt nga mundsit q ekzistojn n epokn dixhitale, duhet t shoqrohet nga nj sistem sinjalizimi q na paralajmron prball kostove t panevojshme, q duhet t mbartim nse cnojm t drejtat e t tjerve.

Regjistrimi i t drejtave i referohet kryesisht markave tregtare, modeleve t prdorimit dhe disenjove industriale, si dhe treguesve gjeografik. Por, edhe prfitimi i patentave pr shpikjet, i nnshtrohet nj procedure rreptsisht formale pr deklarimin e tyre. N disa sisteme ligjore, regjistrimit i nnshtrohen gjithashtu veprat q mbrohen nga e drejta e autorit. Prfitimi i tagrave ekskluzive lidhet me kryerjen e nj veprimi faktik (ose krijimit t s mirs materiale nga ana e autorit) apo juridik (kalimi i tagrit ekskluziv ndaj t mirs jomateriale nga ana e subjektit t autorizuar deri m tani, tek nj subjekt tjetr).

Ushtrimi i tagrave ekskluzive, lidhet para s gjithash me kundrshtimin e cnimit t monopolit t subjektit t autorizuar nga ana e subjekteve t tjera (aspekti negativ) dhe n ann tjetr, nga prdorimi i t mirave jomateriale n prputhje me thelbin e s drejts (pr shembull prdorimi i marks n qarkullimin tregtar, zbatimi i nj shpikjeje pr prodhimin e produkteve t caktuara, licencimi, etj).

Nj prej mnyrave pr ushtrimin e tagrave ekskluzive sht disponimi i tyre, prmes kalimit t tagrave, apo licencimit q nnkupton dhnien e t drejts pr shfrytzimin e t mirs intelektuale n mnyr ekskluzive, ose joekskluzive.

Nse je titullar i t drejtave t autorit ndaj nj vepre t caktuar, nj alternativ e mir pr transferimin e t mirave pasurore ndaj veprs sht dhnia e licencs apo kalimi i disa prej t drejtave q na takojn (p.sh., e drejta pr nj prcjellje t vetme n publik), duke mbetur titullar i t drejtave t tjera.

Kjo do t na jap mundsin, q n vazhdimsi t shfrytzojm rezultatin e talentit ton pa cnuar t drejtat e t tjerve.

Kalimi i t drejtave pasurore t autorit kufizohet pr disa t drejta, pr nj territor dhe pr nj periudh kohore, t prcaktuara shprehimisht n marrveshje apo kontrat.

Kto kontrata duhet t jen n formn e nj shkrese, prndryshe jan t pavlefshme, q do t thot, vullneti i shprehur prej palve duhet t nnshkruhet personalisht prej tyre.

T drejtat pasurore t autorit kalohen n form ekskluzive ose joekskluzive.

N rastin e kalimit t s drejts n formn ekskluzive, pronari i veprs origjinale nuk e ka m t drejtn e prdorimit t veprs, gjat periudhs kohore dhe pr territorin e rn dakord, si dhe nuk ka t drejt tia kaloj t njjtin tagr nj pale t tret.

N rastin e kalimit t s drejts n formn joekskluzive, autori apo, prkatsisht, pronari i veprs origjinale gzon t drejtn e prdorimit t saj vet ose nprmjet nj pale t tret.

Personi, q gzon t drejtn e shfrytzimit t veprs n formn joekskluzive, nuk mund tia kaloj kt t drejt nj pale t tret, pa miratimin me shkrim t autorit t veprs.

Kalimi i nj t drejte pasurore nga titullari i t drejts s autorit nuk nnkupton kalimin e t drejtave t tjera. Pronsia intelektuale, sikurse dhe do e mir tjetr krkon mbrojtje dhe brenda pr brenda siprmarrjes.

Ndaj vlen q t:

Trajnohen punonjsit n drejtim t vlerave q jan n zotrim nga ana e subjektit dhe mnyrave pr mbrojtjen e tyre;

T prfshihen klauzola q lidhen me mbrojtjen e pronsis intelektuale n kontratat me punonjsit dhe n rregulloret e puns. N rastin kur punonjsit kan qasje tek know-how, q sht sekret tregtar i kompanis, ka rndsi t dors s par, q n kontratn e puns t shtohet klauzola q ndalon zbulimin e informacioneve, dhe madje klauzola e sekretit t prfshij dhe periudhn pas pushimit t marrdhnieve t puns;

T krijohet nj njsi, apo vend pune/pozicion pune pr shtje t pronsis intelektuale, me qllim katalogimin e tagrave ekskluzive q jan n zotrim t subjektit, monitorimin e prdorimit t tyre;

Gjat shfrytzimit t t drejtave t veta t pronsis intelektuale, t bhet kujdes q t mos dobsohen (shterren) tagrat ekskluzive prmes prdorimit t tyre t paprshtatshm apo tolerimit t shkeljeve t vogla nga ana e subjekteve t tjera (prfshir ktu dhe subjektet konkurrente);

T bashkpunohet me agjencit qeveritare dhe joqveritare pr menaxhimin e t drejtave t pronsis intelektuale;

T shihen me vmendje pasojat fiskale t disponimit t t drejtave t pronsis intelektuale, t blerjes dhe dhnies s licencs (t drejtat e pronsis intelektuale jan prbrs jomaterial t pasuris dhe mund t jen objekt amortizimi ndrsa licencimi mund t prbj burim t ardhurash, si dhe t gjenerimit t kostove).

E drejta e autorit prbn nj kapitull t gjer t s drejts s pronsis intelektuale.

Ajo prfshin mbrojtjen e nj larmie t drejtash dhe prcakton fushzbatimin e tyre. Kto t drejta iu referohen t mirave jomateriale q kan karakterin e veprave.

Mbrojtja e tyre nuk lidhet me vlern, destinacionin, mnyrn e shprehjes apo formn.

Koncepti i veprs ka n t drejtn e autorit nj kuptim tepr t gjer, dhe prfshin do rezultat apo shfaqje t veprimtaris krijuese t njeriut me karakter individual.

do krijim i puns s njeriut do t konsiderohet se sht vepr, nse ka pasuruar gjendjen ekzistuese me element t rinj dhe prfaqson fryt t prpjekjes krijuese individuale.

Vepra do t jen krijime t ndryshme letrare, publicistike, n artet pamore, n arkitektur, etj.

E Drejta e Autorit

Ekzistojn disa lloje veprash q prfitojn nga mbrojtja e ofruar nga e drejta e autorit. Ndrmjet tyre prfshihen dhe ato q njihen me emrin vepra t prejardhura si dhe veprat me bashkautorsi.

Vepr e prejardhur sht ajo vepr q mbshtetet n prpunimin e nj vepre tjetr (prkthimet, prshtatjet, prmbledhjet, shkurtimet, etj).

N rastin e ktyre veprave ushtrimi i t drejtave t autorit varet nga plqimi i autorit t veprs origjinale. Katalogt (p.sh., antologjit, bazat e t dhnave) mund t gzojn mbrojtje si vepr e veant, sipas t drejts s autorit ,nse przgjedhja e tyre (renditja, grupimi, etj) ka karakter krijues.

Veprat kolektive jan enciklopedit apo publikime t ndryshme periodike, por dhe disa vepra multimediale.

Dispozitat e t drejts s autorit i referohen jo vetm t drejtave t autorit, sensu stricte, por edhe t drejtave t lidhura me t drejtn e autorit.

Kto t fundit nuk kan karakterin e t drejtave t autorit, por rregullohen nga normat e s drejts s autorit, pr shkak t ngjashmris me t drejtat e autorit.

E drejta shqiptare konsideron si t drejta t lidhura me t drejtn e autorit, kto lloje specifike t drejtash: e drejta e artistve ekzekutues dhe interpretues, e drejta e prodhuesve t regjistrimeve fonografike, e drejta e prodhuesve t veprave kinematografike, ose t veprave t tjera audiovizuale.

Veojm dy lloje t drejtash autori, t cilat mund t gjejn zbatim n raport me veprat:

t drejtat pasurore; dhe

t drejtat personale.

Me ndihmn e t drejtave personale t autorit mbrohen interesat q lidhen ngushtsisht me personin e autorit, q shfaqen n lidhjen q ky i fundit ka me veprn e tij. Kto t drejta jan n veanti: e drejta e autorsis, ose e drejta e autorit pr ta nnshkruar veprn me emrin e tij, ose nn nj pseudonim, apo dhe pr ta ln at anonim.

T drejta personale t autorit jan gjithashtu e drejta e autorit pr t ruajtur paprekshmrin e krijimit t tij, n drejtim t forms dhe prmbajtjes, e drejta pr prdorimin e rregullt t veprs nga ana e personave t tret, e drejta e mbikqyrjes s prdorimit t veprs nga ana e personave t tret. Po ashtu sht vetm autori, ai q gzon t drejtn e shfaqjes s veprs pr her t par n publik.

T gjitha t drejtat e prmendura m sipr kan karakter t patjetrsueshm dhe pr m tepr autori vet nuk mund t heq dor prej tyre. Ato nuk jan t kufizuara n koh dhe n hapsir.

Pas vdekjes s autorit, kto t drejta i ushtrojn trashgimtart e tij, me prjashtim t rastit, kur vet autori ka shprehur nj vullnet t ndryshm. T drejtat personale t autorit i takojn vetm autorit, q do t thot personit fizik q ka konceptuar krijimin.

T drejtat pasurore t autorit jan para s gjithash e drejta e shfrytzimit t veprs dhe e disponimit t saj n do aspekt t shfrytzimit t veprs, por edhe e drejta e shprblimit pr prdorimin e veprs nga persona t tret.

Kto t drejta kan karakter t tjetrsueshm dhe jan t trashgueshme. Kan karakter t prkohshm, ka do t thot, se pas shterrimit t nj periudhe kohore, t prcaktuar me ligj, kto t drejta pushojn.

Si parim, kto t drejta i takojn autorit t veprs. Por, mund t ket raste q kto t drejta prfitohen nga subjekte t tjera. Nj rast i till do t ishte pr shembull, situata, n t ciln vepra sht rezultat i puns s punonjsit n kuadr t zbatimit t detyrimeve t tij t puns.

N kt rast, nse pundhnsi e ka pranuar krijimin, ather, pundhnsit i takojn vetm t drejtat pasurore t autorit.

T drejtat pasurore t autorit zgjasin 70 vjet, duke i llogaritur q nga viti q pason vitin e vdekjes s autorit. Duhet theksuar q e drejta e autorit prmban rregullimin e hollsishm t rasteve, kur t autorizuarve u takon e drejta e shprblimit n nj mas t caktuar.

Dizpozitat e ligjit pr t drejtn e autorit, iu garantojn subjekteve t autorizuara mundsin pr t prfituar t drejtat pasurore t autorit, gjat kohs kur kto t drejta ekzistojn. Por, parashikohen dhe raste, kur ky plqim nuk sht i nevojshm. Kto raste njihen me emrin e prdorimit pa lejen e autorit t veprave t mbrojtura

Rndsin m t madhe praktike e ka prdorimi i lejuar pr qllime vetjake, ose prdorimi i lejuar vetjak. Ky prdorim i referohet veprave tanim t publikuara, dhe prfshin prdorimin e kopjeve t veanta t veprave brenda nj rrethi personash q jan n marrdhnie t afrta personale apo lidhje miqsie, pa cnuar shfrytzimin tregtar t veprs.

Network of Initiatives