PROJEKTTEMA : Proceset kimike ne fusha te ndryshme te veprimtarise shoqerore. Nentema: Proceset radioaktive ne fusha te ndryshme te veprimtarise shoqerore.Objektivat : Cfare eshte dukuria e Radioaktivitetit . Llojet e rrezatimit. Vetite e rrezeve. Perfitimet dhe rreziqet e rrezeve. Radioaktiviteti ne Shqiperi. Pasojat e radioaktivitetit. Energjia berthamore. Proceset Radioaktive ne mjeksi. Proceset Radioaktive ne industri. Proceset Radioaktive ne bujqesi. Izotopet radioaktive. Proceset Radioaktive ne produktet e konsumit dhe te sherbimit.Dukuria e Radioaktivitetit Aftsia q kan disa elemente pr t lshuar grimca e rrezatime e q kan veti fizike t caktuara quhet dukuria e radioaktivitetit N qoft se rrezatimi ndodh vetvetiu, radioaktiviteti sht natyror. Por fizikantt zbuluan me an t eksperimenteve laboratorike element t rinj q kan aftsi t rrezatojn e n kt rast radioaktiviteti sht artificial.Si u zbulua?M 1896 Marie Curie vendosi t kompletonte tezn e saj t doktorats n nj fush trsisht t re: radiacionin. Shkenctart e dinin se radiacioni i ngarkuar elektrikisht notonte n ajrin rreth uraniumit, por asgj tjetr nuk dihej m shum. Marie prdori nje aparat q i shoqi, profesor Pierre Curie, kishte shpikur pr t kapur ngarkesat elektrike rreth provzave minerale. Ajo e quajti lt proes radioaktivitet dhe doli n prfundimin se radioaktiviteti lshohej nga prbrenda atomeve t uraniumit.M 1898 asaj iu dha nj uranium i uditshm ose si quhej ndryshe prziers i zi, ku testimet e saj treguan nj rrezatim radioaktiv m t madh nga sa pritej t kishte nj sasi uraniumi. Ajo doli n prfundimin se duhej t kishte nj tjetr substanc brenda uraniumit e cila lshonte rrezatimin e teprt.Ajo planifikoi t hiqte t gjith elementt e njohur n mnyr q n fund ajo q do t mbetej do t ishte ky element i ri, i cilic kishte nj rrezatim tepr t lart. Ajo e ementoi mineralin e thrrmoi, e kaloi n nj sit, e shkriu n nj acid, e prvloi, e distiloi, dhe n fund e elektrolizoi.Cuditrisht, sa her q Marie hiqte nj nga elementt e njohur, ajo q kishte ngelur bhej gjithmoon e m radioaktivw se m par.N mars t 1901, przjersi i zi m n fund e lshoi sekretet e tij. Marie kishte gjetur dy dhe jo nj element radioaktiv : poloniumin dhe radiumin (i quajtur kshtu pasi ishte nj ndr elementt m radioaktiv t gjetur deri m sot). Marie prodhoi provza t vogla kripe radiumi. Peshonte 0.035 ons por ishte nj milion her m radioaktiv se uraniumi!Rrezet Radioaktive jan ato rreza te cilat lirohen gjat nj zbrthimi radioaktiv,kjo form e ktij rrezatimi dallohet nga rrezatimet e tjera pr shkak te aftsis deprtuese,prandaj ka efekt t ndryshm n botn e gjall.

Radioaktiviteti natyror-Vjen nga kozmosi ose nga materialet radioaktive q gjenden n tok (kaliumi,rubidiumi etj.).Kshtu p.sh ne Brazil ,radioaktiviteti natyror i toks sht pr 800 her m i lart sesa radioaktiviteti mesatar n tok. Burimi kryesor i radioaktivitetit natyror sht radoni,q sht 7.5 her m i rnd se ajri,sht i padukshm,nuk ka shije dhe er.Thngjilli,po ashtu prmban disa radionuklid n gjurm,me djegien e tij radionuklidet lirohen n mjedise.Energjia gjeotermale,e posarisht fosfatet,jan burim i prqenderimeve t larta t uraniumit,prandaj gjat nxerrjes dhe prpunimit t tyre lirohet radoni. Radioaktiviteti artificial-Fal shkencs dhe teknologjis,sot njeriu ka krijuar me qindra radionuklid artificial,ndrsa radioaktivitetin e tyre e ka vene n shrbim t tij,psh.,pr prodhimin e energjis elektrike,,pr qllime mjeksore ,por mjerisht edhe pr qllime ushtarake (Bombat nukleare). N rast t avarive n centralet eletrike atomike ose t shprthimit t bombave nukleare,degradohet mjedisi jetsor dhe biosfera n nj rajon shum t gjer.

Gjat dukuris s radioaktivitetit nga brthamat e elementve dalin thrrmija, vetit e t cilave percaktojn tre lloje rrezatimesh.:Rrezatimi alfaGrimcat alfa kan aftsi t lart jonizuese dhe lvizin me shpejtsi relativisht t medha por e humbin shpejt energjin e tyre gjat bashkeveprimit me lendt ku kalojn. Kshtu rrezatimi alfa nuk ka aftsi te madhe deprtuese.Rrezatimi betasht fluks elektronesh pr brthamat radioaktive natyrore ( beta) dhe fluks elektronesh pozitive (pozitrone) pr berthamat radioaktive artificiale (beta). Kto grimca levizin me shpejtsi afrsisht t barabart me shpejtsin e drits. Kan aftsi t madhe deprtuese tek lndt ku kalojn. Kan aftesi t vogl jonizuese.Rrezatimi gamasht rrezatim q prmban fotone me energji t lart por me gjatsi vale shum t shkurtra. Kan aftsi t lart deprtuse. Nuk devijohen nga fusha magnetike Dmtojne indet e gjalla. Duhet t mbrohemi nga ky lloj rrezatimi. Por mund ta perdorim pr shkatrrimin e indeve kanceroze.

Rrezatimi jo-jonizues nuk ka energji t mjaftueshme pr t jonizuar atomet n materialin me t cilin ndrvepron. Shembuj t rrezatimit jo-jonizues prfshijn: mikrovalt dritn e dukshme valt e radios Rrezatimin Ultraviolet TV valet

Efektet Biologjike t Rrezatimit Radioaktiviteti natyror sht i prhershm dhe i intesitetit t dobt.N kt doz t radioaktivitetit,organizmi i njeriut dhe i gjallesave t tjera sht adaptuar gjat evolucionit. Prkundrazi,rritja e intesitetit t radioaktivitetit artificial rezulton me pasoja afatgjata n shndetin e njeriut dhe t biocenozs. Elementet radioaktive zakonisht rrezatojn pr nj koh t gjat,prandaj informatat pr efektet e rrezatimit jonizues jan t fituara duke prcjell personat q prjetuan bombardimin e Nagasakit dhe Hiroshims,pastaj gjat studimit t kancerit t mushkrive t xehtart q punojn n xehroret e uranit ose gjat studimit t formave t ndryshme t mutacioneve te fmijt,nnat e t cilve gjat shtatznis jan rrezatuar. Shum prej tyre (nna e fmij) q kan prjetuar bombardimin m von kan vdekur nga lukemia dhe smundjet e tjera malinje.Fmijt q kan lindur m von jan me 'rregullime fizike dhe mentale (si dhe ndryshime tetraogjene dhe mutagjene).Pasojat negative jan shprehur edhe n biocenoz.Pr shum vjet me radh toka e kontaminuar nuk sht shfrytzuar. Efektet e rrezatimit jonizues shfaqen pr shkak te jonizimit te indeve npr t cilat kalon rrezatimi.N kto qeliza dhe inde rrezatimi shkakton efekte somatike dhe gjenetike. Efektete somatike t rrezatimit varen nga doza e rrezatimit.Kshtu p.sh.,dozat letale t rrezatimit (q jan afro 5 Gy) shkaktojn smundje akute t rrezatimit,e cila manifestohet me rnie t numrit t eritrociteve,t trombociteve,zvoglim t imunitetit.Rrezatimi shkurton gjatsin e jets dhe zvoglon dimensionet e trupit,dmton spermatogjenezn,ndrsa ovogjeneza sht m pak e ndjeshme n rrezatim. M t ndjeshme n rrezatim jan qelizat q karakterizohen me ndarje t shpejt,prandaj femijt jan dukshm m t ndjeshm se sa t rriturit.Po ashtu,bimt me berthamat e mdha dhe me numr t madh kromozomesh jan m t ndjeshme n rrezatim se bimt m numr t vogl kromozomesh. Hulumtimet kan treguar se lndimet somatike nga rrezatimi shfaqen n pasardhs,e q n t vrtete jan mutacione,t cilat manifestohen me 'rregullime biokimike dhe fiziologjike.Pasojat gjenetike t rrezatimit shprehen pas 60 deri 900 vjet e m von. Ndrsa mutacionet somatike n gjak,mli dhe tru etj.,mund t shprehen pas 10-30 vjetve dhe rndom shkaktojn kancerin.N aspektin gjenetik nuk ka doza tolerante t rrezatimit apo prqendrimit t agjensve mutagjen.Prandaj,pasojat e rrezatimit radioaktiv pr ardhmrin e njerzimit jan t paparashikueshme. Prmes zingjirit trofik,materiet radioaktive mund t grumbullohen n organizmin e njeriut.Prej gjallesave m t ndjeshme n rrezatim jan gjitart,kurse m pak t ndjeshme jan bakteret.Dihet prej gjallesave vetm bakteret dhe disa lloje mund t mbijetojn katastrofn nukleare. Meq provat nukleare jan burim i madh i radioaktivitetit,andaj me marreveshje ndrkombtare ato jan ndaluar n atmosfer,sepse t reshurat radioaktive,t prcjella me rrymat e ajrit,praktikisht e kontaminojn tr planetin.Nga kjo form e rrezatimit nuk sht kursyer askush,pra as njeriu. Po ashtu,ka t dhna se edhe valt elektromagnetike q lirohen nga largpruesit,nse njerzit banojn n largperues,mund t sjellin efekte negative pr shndetin e njeriut:dmtohet sistemi nervor,zvoglohet aktiviteti,enzimat kolineteraz,'rregullohet funksioni i mlis,zvoglohet sasi Hb dhe numri i leukociteve n gjak etj.

Bombat NukleareEpoka e prdorimit t energjis nukleare pr qllime luftarake fillon me hedhjen e bombave atomike n Nagasaki dhe n Hiroshima me 1945.Kjo sht arsyeja q rrezatimi si form e posame e ndotjes s ambientit jetsor aktualizohet pas Lufts s Dyt Botrore,prkatsisht pas hedhjes s bombave atomike (20 kilotonshe),n kto qytete Japoneze.Sa pr ilustrim po prmend faktin se pas hedhjes s bombs atomike n Hiroshim kan vdekur m se 66.000 njerz;n epiqendr t eksplodimit kan ngelur gjurm t njerzve t fosilizuar,po ashtu jan plagosur m se 69.000 njerz.Prej 75.000 ndrtesave,sa ka pasur ather Hiroshima,jan shkatrruar menjher m shum se 7000,kurse 65.000 jan djegur pas eksplodimit.Pr disa minuta (nga veprimi mekanik ,termik dhe radioaktiv) do t vdisnin m se 1.1 miliard njerz,po aq njerz do t kishin nevoj pr ndihm mjeksore,e cila nuk do t mund t'iu ofrohej,ndrsa njerzit q do t mbesin gjall do t jen barts t pasojave gjenetike pr disa gjenerata.Eksplodimi atomik degradon biosfern.Pas eksplodimit atomik n atmosfer ngritet nj sasi e madhe e tymit,blozs,pluhurit dhe gazeve t cilat do t pengojn deprtimin e drits dhe t energjis diellore n tok.Sipas disa parashikimeve,pr do megaton t eksplodimit atomik,n atmosfer (stratosfer) ngriten m se 0.5-3.0 miliard tonelata pluhur,si pasoj transparenca zvoglohet pr 99%.Ekspertt konsiderojn se muajt e par pas ekslodimit t bombs 10.000 Mt temperatura n tok do t zbres nn 230 K (kelvin),uji i lumenjve do t ngrihet,vegjetacioni do t zhdukt.Evropa do t shndrrohej n nj shkrettir t errt akulli.Zjarri dhe tymi do t djegin dhe ngufasin organizmat q kan pasur fat qe ti mbijetojn sulmit t par atomik.Ndrpritet fotosinteza.Toka mbete pa energji diellore e cila sht gjenerator i jets n tok.Me ndrprejen e fotosintezs 'rregullohet edhe zingjiri trofik.Ekspertt parashikojn q 1-2 vjet pas eksplodimit atomik pluhuri nga atmosfera shtresohet n tok,me ka krijohen kushtet pr deprtimin e srishem t energjis diellore n tok.Rritja e prqendrmit t CO2n atmosfer si dhe rritja e rrezatimit ultraviolet do t shkaktoj ndryshimin e klims n prmasa globale n tok.Prandaj,vendet ''fitimtare'' n kt konflikt,nse e tejkalojn ''dimrin nukleare'',nuk do t mund t mbijetojn rrezatimin e shtuar ultraviolet

Rreze radioaktive ne jeten e perditshmeRreze radioactive kan edhe celulart q prdorim sot,jan shum t dmshm nse i mbajm n xhep t pantollonave se mund t ket ndikim negativ n spermatogjenez tek meshkujt,po ashtu edhe nse mbahet n ndonje xhep afr zemrs, kudo qoft afr organizmit t njeriut rrezet e celularve jan shum t rrezikshme.Pastaj edhe kompjuteri yn lshon rreze jo edhe aq t mira pr organizmin e njeriut,e keni vrejtur q po t qndroni nj koh t gjat pran kompjuterit do t keni dhembje koke. Rreze t dmshme lshojn edhe t ashtuquajturat antenat t Televizioneve ose kompanive kombtare

Rrezet rentgenRrezatimi rentgen paraqet nj pjes t spektrit elektromagnetik,i cili karakterizohet me gjatsi shum t shkurtr valore ndaj spektrit t dukshm.Energjit e fotoneve t ktij rrezatimi jan t rendit 10keV-1MeV.[3]Rrezet X jan nj form e rrezatimit t padukshm me frekuenc t lart elektromagnetike.Gjatsia valore sht midis 10 dhe 0.01 nanometra, q korrespondojn me nj frekuenc prej 30 PHz deri 30 EHz.

Vetit e rrezeve rentgenRrezet X kan vetit: fizike,kimike dhe biologjike. Vetit fizike: Rrezet X jan rrezatime elektromagnetike. N hapsir t lir ata udhtojn n nj vij t drejt. Shpejtsia - 1,86,000 milje / sek (e njjt me at t drits). Ato jan t padukshme pr syrin e njeriut. Nuk mund t dgjohen. Nuk mund t ndjehen. Ato nuk mund t reflektohen, thyhen ose shtrembrohen nga fusha magnetike apo elektrike. Ato tregojn vetin e shprbrjes ,interferences dhe thyerjes ngjashm me dritn e dukshme Ata nuk krkojn ndonj medium pr prhapjen e tyre. Deprtimi: rrezet X mund t deprtojn n lngje,trupa t ngurt dhe gaze. Shkalla e deprtimit varet nga intensiteti, cilsia dhe gjatsia valore e rrezeve X. Absorbimi: rrezet X absorbohen nga materie te ndryshme ku absorbimi varet nga struktura e materies dhe gjatsia valore e rrezeve X. Aftsia jonizuese: rrezet X ndrveprojn me materialet n t cilat deprtojn dhe shkaktojn jonizimin. Ndriimi fluoreshent: kur rrezet X bijn mbi materiale t caktuara emetohet nj drit e dukshme q quhet ndriim fluoreshent. Rrezet X kane vetin e absorbimit, dobsimit dhe shprndarjes.Ato gjithashtu tregojn efektin e ngrohjes.Vetit kimike: Rrezet X shkaktojn ndryshime t ngjyrave t substancave, ndryshime kimike sepse prodhojn shum jone aktive radikale Oh n uj si dhe shkaktojn shkatrrimin e fuqive fermentuese t enzimeve.Vetit biologjike: Rrezet X prdoren n trajtimin e lezioneve malinje si dhe kan nj efekt mikrobvrass ose bakterioacid .

Rrezet rentgen ne mjeksi.Rrezet jan nj nga metodat m t zakonshme t prdorura n fushn e mjeksis pr t br diagnozn n lidhje me kockat dhe nyjet.Ajo sht gjithashtu nj nga metodat m pak t shtrenjta.Por gjithmon frika nga efektet e dmshme t radiografis pr shkak t ekspozimit ndaj rrezatimit sht e pranishme.Megjithat, prvoja ka provuar se prfitimet nga radiografit i tejkalojn rreziqet q lidhen me t.Kockat dhe dhembet:-Frakturat dhe infeksionet.Ne shumicen e rasteve me thyerje dhe infeksione te kockave apo dhembeve radiografia eshte testi jo vetem me I shpejte por edhe me mire-Artriti. Radiografia e kyceve mund te zbuloje prova per nje artrit.Radiografite e bera vit pas viti e ndihmojne mjekun te percaktoje se sa eshte perkeqesuar artriti juaj.-Prishja e dhembeve.Xray zbulon prishjen e dhembeve dhe ne zona qe sduken me sy-Osteoporoza.Nje lloj I vecante Xray (DEXA) bent e mundur matjen e densitetit kockor.-Kanceri I kockave.rrezet X shpesh jane egzaminimi I pare qe te bent e dyshosh per nje patologji malinje.Gjoksi.-Infeksionet e mushkrive.Pneumonia, tuberkulozi ose kanceri mushkrive shpesh zbulohen me nenradiografi-Kanceri I gjirit.Mamografia eshte nje lloji vecante ro grafie qe perdoret per te shqyrtuar indet e gjirit-Zmadhimi I zemres.-Enet e bllokuara te gjakut.Duke injektuar material kontrasti, jod mund te ndjekim pershkushemrine e tij neper enete e gjakut per te konstauar bllokimin.Barku-Problemet e traktit tretes.Me futjen e nje sasie barium me pije ose me klizme mund te zbulojme patologji te sistemit gastrointestinal.-Gelltitja e trupave te huaj.Nese femija juaj ka gelltitur nje monedhe apo dicka tjeter nje Ro grafi mund te tregoje vendndodhjen e atij objekti.

Prfitimet nga rrezet X qndrojn te:* Lehtsia e diagnozsRrezet X jan metod e thjesht dhe e leht pr t diagnostikuar shtjet e eshtrave.Ato nuk jan prdorur vetm pr diagnostifikimin e kockave por edhe pr dhmbt. Kjo i ndihmon personelit mjeksor q shpejt dhe sakt te diagnostifikoj thyerje ose prishje n eshtra, apo smundjeve t tjera periodontale, infeksionet n eshtra, lunga,cista, anomalit e zhvillimit, dhe lloje t caktuara t tumoreve* Diagnostifikim i shpejtImazhi me rreze X sht nj proces i shpejt dhe i thjesht duke e br at shum t dobishm gjat trajtimeve emergjente. Ajo i mundson nj mjeku t diagnostikoj nj pacient me leht dhe m shpejt duke krkuar brenda trupave t tyre n mnyrn m pak invazive.* Ekspozimi i rrezatimit t prkohshmDoza efektive e rrezatimit varet nga pjesa e trupit q duhet t fotografohet. Dhe pr fardo doze,rrezatimi nuk mbetet n trupin e pacientit pas veprimit t rrezeve X. Pr shembull, doza e radiografis pr kurriz sht 1.5 MSV, e cila sht e barabart me sasin e rrezatimit t sfondit q nj person do t ekspozonte pr 6 muaj.* S'ka efekte ansoreRrezet X nuk jan t njohura pr efekte ansore.Avancimet n teknologji e kan uar zhvillimin e pajisjeve me rreze X q sigurojn filtrimin vendimtar dhe teknikat e kontrollit pr t reduktuar apo humbur rrezatimin e prhapur.Kjo siguron q ato pjes t trupit q nuk jan duke u fotografuar nuk jan t ekspozuar ndaj rrezatimit.[11]

Rreziqet nga ekspozimi i rrezeve XProblemi sht se rrezet X jan nj form e rrezatimit jonizues. Kur drita normale godet nj atom,ajo nuk mund ta ndryshoj atomin n asnj mnyr t konsiderueshme.Por kur nj rreze X godet nj atom,ajo mund t godas elektronet jasht atomit pr t krijuar nj jon, nj atom elektrikisht t ngarkuar. Elektronet e lira pastaj prplasen me atome t tjera pr t krijuar m shum jone.Nj jon i ngarkuar elektrikisht mund t oj n reagime t panatyrshme kimike brenda qelizave. Ndr t tjera, mund t thyej zinxhirt e ADN-s ose ADN-ja do t zhvilloj nj mutacion.Kanceri mund t jet shkaktuar nga dmtimi i ADN-s. Dmtimi iADNndodh edhe pa pranin e rrezatimit dhe kjo mund t jet arsyeja q nj nga t katr njerzit do t zhvilloj nj kancer t ktij lloji. Qelizat normale kan mekanizma q riparojn kt dm gjenetik. N qoft se dmi nuk sht identifikuar ose nse shkalla e dmtimit sht shum e lart pr mekanizmat e riparimit, kjo mund t rezultoj n nj kancer q sht duke u formuar. Kshtu, ekziston nj lidhje mes rrezatimit me doz t lart dhe kancerit.

Teknologjia berthamore ne fusha te ndryshme te veprimtarise shoqerore

Teknologjia brthamore sht njra ndr shkencat aplikative m t rndsishme. Ktu n radh t par, mendohet n prodhimin e energjis brthamore dhe aplikimet e llojllojshme t izotopeve radioaktive . Aplikimi i izotopeve n teknik, n bujqsi dhe n mjeksi sot ka rndsi t madhe. Pr energjetikn brthamore mund t thuhet se sht duke u zhvilluar me nj tempo fundamentale. N vendet e zhvilluara ku ndihet mungesa e burimeve t energjis konvencionale energjia brthamore sht br pothuajse burim kryesor.

Ne EnergjetikeNj nga prdorimet m t gjera t energjis brthamore sht prodhimi i energjis elektrike, por progreset n fushn e teknologjis brthamore jan br shkak q t pritet q kjo teknologji t ndikoj m shum n prmirsimin e jets s njerzimit. Psh. prdorimi i energjis brthamore n fushn e mjeksis sht br shkak q t krijohet nj deg e re e mjeksis e quajtur mjeksia brthamore.

Ne mjeksi N mjeksi lnda radioaktive shfrytzohet edhe n fushn e diagnostifikimit, edhe n fushn e kurimit. N radiologji jan instrumentet ato q prdorin rrezetradioaktiveX (rreze kto t zbuluara n vitin 1895 nga Vilhelm Rntgeni. N mjeksin brthamore pr diagnoz prdoren rrezet gama, kurse pr kurim rrezet beta. Ilaet mund t ndahen n ilae t prdorura pr diagnoz, ato pr kurim, si dhe ato q njkohsisht prdoren edhe pr diagnoz edhe pr kurim, T gjitha ilaet janradioactiveQ prej shum kohsh rrezet brthamore prdoren pr diagnostifikimin e smundjeve t ndryshme n trupin e njeriut. M par pr kt proces prdoreshin rrezet X, por rrezet brthamore si rrezet Gama kan forc m t madhe deprtuese,saktsi m t madhe dhe shum prparsi t tjera. Prve ksaj, prdorimi i radiomedikamenteve q prbhen nga lnd radioaktive ka br t mundur diagnostifikimin dhe kurimin e kancereve t ndryshme, smundjeve t mlis dhe t pankreasit si dhe t infeksioneve t ndryshme. Radiomedikamentet prdoren pr dallimin e bllokimeve t enve t gjakut, anomalit e zemrs, t veshkave dhe t organeve t tjera t trupit. Disa radiomedikamente prdoren pr zhdukjen e kisteve dhe tumoreve. N kt mnyr mjeksia brthamore ka krijuar shpresa t reja pr diagnostifikimin dhe kurimin e shum smundjeve t rnda, shum prej t cilave m par kan qen t pashrueshme. Tashm rrezet brthamore prdoren edhe n operacione t ndryshme dhe sidomos n operacionet n tru pa qen nevoja e hapjes s kafks s pacientit dhe pritet q kjo teknologji t shfrytzohet edhe n operacione t tjera. Specialistt e mjeksis brthamore po bjn prpjekje q duke prdorur teknologjin brthamore t riparojn t metat e foshnjs q para lindjes. N prgjithsi mund t thuhet se energjia brthamore po krijon zhvillime t reja e t rndsishme n fushn e mjeksis.Gjithashtu teknologjia brthamore prdoret edhe pr kurimin e kafshve dhe shfrytzohet gjersisht n fushn e veterinaris dhe blegtoris. Duke shfrytzuar kt teknologji, specialistt prpiqen t prmirsojn racn e kafshve t ndryshme q t japin m shum qumsht dhe mish dhe q jan m rezistente ndaj smundjeve. Edhe pr prmirsimin dhe sigurimin e ushqimit t kafshve n blegtori prdoren rreze radioaktive. Duhet thn se t tilla metoda aktualisht shfrytzohen n vendet e zhvilluara,ndrsa vendet e tjera jan n ende n hapat e para t prpjekjeve pr shfrytzimin e ksaj teknologjie.Ne bujqesiNj nga problemet kryesore q mundojn njerzimin sht mungesa e lndve ushqimore dhe i produkteve bujqsore. Teknologjia brthamore mund t ndihmoj njerzimin edhe n kt fush. Rrezet brthamore prdoren pr prmirsimit e llojit t bimve bujqsore duke i br ato m rezistente prball diellit dhe t ftohtit dhe duke shtuar rendimentin e tyre. Nse kjo metod gjen prdorim t gjer do t mund t prodhohen shum lloje bimsh dhe do t rritet shum her rendimenti n bujqsi. Rrezet brthamore prdoren edhe pr luftimin e parazitve t ndryshm q dmtojn bimt bujqsore. Aktualisht specialistt n fushn e produkteve bujqsore po e prdorin kt metod duke u prqendruar mbi produktet baz si gruri,orizi,elbi dhe pambuku.

Ne industriEnergjia brthamore ka gjetur prdorim t gjer edhe n industri. Me an t rrezeve brthamore mund t maten me saktsi diametrat e pjesve t ndryshme, parametrat e saldimit si dhe t pjesve t ndryshme industriale nga m t imtat e deri tek m t mdhat. Rrezet Gama pr shkak t aftsis s madhe deprtuese prdoren pr kontrollimin e makinerive dhe t tubacioneve. Kto rreze prdoren edhe n studimin e mineraleve duke ndihmuar n prcaktimin e vendndodhjes, sasis dhe madhsis s mineraleve. Lndt radioaktive shfrytzohen edhe n sektorin e nafts. Duke prdorur aparatura me lnd radioaktive, specialistt kuptojn sasin e nafts q ndodhet n puset naftmbajtse. Rrezet radioaktive shfrytzohen edhe gjat procesit t rafinimit t nafts. Sot klima dhe ambienti jan krcnuar m shum se m par dhe mbrojtja e tyre ka rndsi t madhe pr njerzimin. Pr kt arsye shkenctart prpiqen t shfrytzojn teknologjin brthamore pr t reduktuar ndotjen e toks dhe ajrit. Lnda radioaktive ndihmon n projektimin e hartave mbi ndotjen e klims dhe ambientit dhe me ndihmn e ktyre hartave mund t parashikohet niveli i ndotjes dhe t merren masa parandaluese. Gjithashtu me ndihmn e rrezeve radioaktive, mund t prcaktohet edhe niveli i ndotjes s deteve nga ana e tankerve t nafts. Sipas statistikave m shum se 1/6 e popullsis s bots jeton n rajone ku mungon uji i pijshm. Me an t teknologjis brthamore mund t zbulohen burimet nntoksore t ujit, mund t filtrohet uji i ndotur dhe mund t zbulohen zonat e rrjedhjes s ujit npr liqene dhe n kt mnyr t pengohet humbja e burimeve ujore. Gjithashtu me an t teknologjis brthamore uji i kripur i deteve mund t kthehet n uj t mbl. Nga ana tjetr me shfrytzimin e energjis brthamore mund t dallohet cilsia e produkteve ushqimore dhe mund t kryhet procesi i pasterizimit dhe konservimit t tyre pr nj koh t gjat. Rrezet brthamore pr shkak t deprtimit thell n brendsin e toks ndihmojn shum n studimet e gjeologve duke i njohur ata me epoka t ndryshme t zhvillimit t toks. Duke patur parasysh, fushat e gjera t prdorimit t energjis brthamore, vendet e bots po nxitojn pr shfrytzimin e ksaj teknologjie n fushn e progresit t tyre. Pr kt arsye fuqit perndimore q posedojn teknologji brthamore prpiqen t ruajn monopolin e tyre mbi kt teknologji, por RII me prpjekjet e specialistve t shkenctarve t saj ka mundur t posedoj teknologjin brthamore dhe t shfrytzoj prparsit e ksaj teknologjie. Aktualisht n Iran jan aktive disa qendra studimore brthamore t cilat prodhojn lndn e nevojshme radioaktive q prdoret n mjeksi, bujqsi, blegtori dhe industri. N kt mnyr n Iran prodhohen lloje t ndryshme t radiomedikamenteve dhe t aparaturave t pajisura me lnd radioaktive dhe ky proces sht n zgjerim e sipr. Me ndihmn e teknologjis brthamore Irani sht n gjendje t prodhoj radiomedikamentet e nevojshme dhe t diagnostifikoj dhe kuroj lloje t ndryshme t kancereve. Me ndihmn e teknologjis brthamore, Irani ka arritur suksese t shumta n lidhje me kurimin e diabetit, uljen e nivelit t kolesterolit n gjak dhe t smundjeve t tjera t rnda. Padyshim, sukseset e shkenctarve iranian shfrytzimin paqsor t energjis brthamore dshmojn qart pr rolin e madh t teknologjis brthamore n mirqenien e popullit dhe t vendit.

Rrezet infra te kuqe dhe perdorimi I tyre ne fusha te ndryshme te veprimtarise shoqerore

MjeksiN mjeksin popullore efekti i ktyre rrezeve sht prdorur pr t shruar infektime t ndryshme t trupit si p.sh infeksionet e shkaktuara n det nga meduzat apo banor tjer t detit. Pr dallim nga mjeksia zyrtare sasia e rrezatimit ka qen e pa kontrolluar apo m mir t themi n baz t vzhgimit t praktikuesit t terapis. Si burim i rrezatimit sht prdorur saxha meprush. N mjeksi rrezet infra t kuqe prdorn pr rrezatimin e pjesve t infektuara.Njohurit e fituara nga mjeksia popullore dhe prsosmria e aparaturs pr kontrollimin e sasis s rrezatimit t kontrolluar, kan zhvilluar edhe terapi tjera.Rrezet e afrta infra t kuqe deprtojn n dhe nn lkur pr deri sa ato t mesmet absorbohen n siprfaqe t lkurs.

Astronomi

N astronomi me kto rreze vzhgohen trupat e "ftoft" (nn temperaturn 1000K) q n brezat tjera t spektrin nuk dallohen. Pr qllime t ndryshme jan prodhuar edhe IR-Spekterskopi.

Elektronik dhe informatikN elektronik kto rreze gjen prdorim t madh n funksionimin e komanduesve nga largsia (ajr komanduesit). Zbatimi i tyre bhet gjatsit valore 880 deri 950nm pasi q foto diodat e silicit dhe transistort n kt brez kan ndjeshmri m t madhe.N informatik pr bartjen e informatave Kompjutert pajisen me pik prerje q funksionojn me infra rreze t kuqe. Jan t njohura pik prerjetIrDAt cilat e bjn t mundsohem lidhjen ajror t Kompjuterit me aparatet periferike. N zhvillimin e ksaj teknologjie ka kontribuar firmaHewlett Packarde cila kishte pr qllim e transferimit ajror t informatave. N vitin 1979 kjo firm integroj pr her t par n nj llogarits xhepi nj pik prerje me t cilin arrihej transferimi i t dhnave n nj shtypshkronj elektronike. N vitin1990instalohet pr her t par nj pik prerje e till n nj kompjuter. Kjo pik prerje standardizohet dhe thirrej Lidhja serike infra e kuqe. Pr shkake t shpejtsis s bartjes s informatave zvendsohet me Fast IR, standard q prdoret pr t gjith pllakat kryesore tr kompjutert e prodhimit pas t 2002-s. Gjat viteve pasuese me kt standard fillojn t pajisen edhe makinat tjera periferike si PDA, Notebooks. Teknologjia e pik prerjesIrDAm von fillon t zvendsohet me teknologjinBluetooth.Gjatsia valore e standardizuar pr pruesit optik t informatave gjendet gjatsin 1550nm d.m.th n brezin NIR

KimiRrezatimi i molekulave me rreze infra t kuqe shkakton lkundjet dhe rrotullimin e tyre. Spektroskopia infra e kuqe sht nj metod analizuese fizike e cila prdor vetit e ndryshme t materieve ndaj rrezatimit IR.

Matjet e vegjetacionitPr t matur vegjetacionin e hapsirs n tok bhen fotografime me aparate q prdorin rrezet infra t kuqe. N spektrin e infra t kuqeve, vegjetacioni ka nj shkall shum t lart t reflektimit 6 her m t madhe se n dritn e dukshme. Ngjyra e klorofilit pr dallim nga t tjerat nuk absorbohet n shkall t madhe dhe kjo e bn t mundshme matjen e prhapjes s asaj dhe n baz t ksaj vije n konkludim pr hapsirn e vegjetacionit. N perndim thuhet se me kto aparatura mund t matet edhe gjendja shndetsore e vegjetacionit. N fakt ky konkludim sht i thjesht ku sht m gjelbr sht m shndosh.

Rezonanca magnetike Eshte nje ekzaminim imazherik joinvaziv, pa dhimbje qe ndihmon mjeket ne diagnostikimin e semundjeve te ndryshme , kur metodat e tjera radiologjike jane te pamjaftueshme. Rezonanca Magnetike, pra RM, perdor fushe te fuqishme magnetike, vale elektromagnetike dhe nje kompjuter per te prodhuar pamje te detajuara te organeve, indeve te buta, kockave dhe virtualisht te gjitha strukturave te tjera te brendshme te trupit.RM nuk perdor rrezatim te jonizuar (rrezet x). Imazhet e detajuara te RM i mundesojne mjekut te vleresoje me mire pjeset e trupit dhe patologji te veanta qe nuk mund te percaktohen ne menyre te pershtatshme me metodat e tjera te imazherise si rreze x, ultratingujt ose tomografine e kompjuterizuar(e quajtur edhe CT ).Rezonanca Magnetike e sistemit muskuloskeletal perdoret per te diagnostikuar apo vleresuar: demtimet e meniskut, ligamenteve, kartilagos tendoneve dhe muskujve. frakturat (ne paciente te veante). patologjite e diskut spinal (p. sh, hernia diskale). demtimin e shtylles kurrizore pas traumave demtimet e lidhura me sportin dhe rregullimet e lidhura me punen te shkaktuara nga sforcimi i perseritur ose goditjet e fuqishme. infeksionet (p. sh. osteomieliti). tumoret (p. sh. tumoret fillestare dhe metastazat) qe perfshijne kockat dhe kyet dhimbjen, enjtjen ose hemorragjine ne indet brenda dhe perreth kyeve dhe kockave.Rezonanca Magnetike gjithashtu perdoret per te diagnostikuar: tumoret e kraharorit, abdomenit ose pelvisit patologjite funksionale dhe anatomike te zemres. tumoret dhe anomalite e tjera te organeve riprodhuese (p. sh. uterusin, ovaret, testikujt, prostaten). semundje te melise ose organeve te tjera (kur diagnoza nuk arrihet me teknika te tjera). anomali dhe semundje vaskulare, arteriale dhe venoze(Angiografia RM). patologjite e temthit dhe rrugeve hepatobiliare (MRCP) si alternative e ERCP invazive.

Radioaktiviteti ne industri Industria e automobilave prdor izotopet pr t testuar cilsin e elikut n makina. Prodhuesit e avionve prdorin rrezatimin per t kontrolluar t metat e motorve. Minierat dhe kompanit e nafts prdorin izotopet pr t gjetur dhe per t prcaktuar sasin e depozitave minerale gjeologjike Kompanite e gazit dhe te nafts prdorin izotopet pr t prcaktuar pranin e hidrokarbureve. Kompanit e tubacionive shfrytzojne Izotopet radioaktive pr t krkuar pr defekte n saldimet Ekipet e ndrtimit prdorin materiale radioaktive pr t vlersuar lagshtine e toks dhe dendsine e asfaltit.

Radioaktiviteti ne bujqesi Materialet radioaktive te vogla perdoren per te mos lejuar krimbat te futen ne perime . Vlera ushqyese , pjekja dhe shkrirja jan prmirsuar duke prdorur Izotopet Smundjet e ( kikirikve, domateve, qepve ,orizit , sojes , elbit ) jane zbuluar duke prdorur materialet radioactive Materialet radioaktive tregojn se si bimt thithin pleh ;kjo ndihmon hulumtuesit . Izotopet ndihmojne fermert dhe shkenctart per te kontrolluar demtimet : p.sh. Kalifornia ka prdorur rrezatim sterilizimi q prej nga mesi i viteve 70 pr t kontrolluar infeksionet mesdhetare apo per mizen e frutave .

Radioaktiviteti ne produktet e konsumit & sherbimit 103 uzina brthamore e SHBA sigurojne 20% t energjis elektrike. Detektor tymi radioaktive t instaluar n 90 % te shtpive t Ameriks . Disqet kompjuterike mbajne t dhnat m mir kur trajtohen me rrezatim. Tiganet qe nuk ngjisin jan trajtuar me rrezatim q t mbajn veshjen me te cilen jane te mbeshtjellur. Fotokopjueset dhe prodhuesit e plastikes prdorin sasi t vogla te rrezatimit pr t eliminuar zhurma statike Kozmetika, produktet e flokve dhe lentet e kontaktit jan t sterilizuara me rrezatim pr t hequr irritimet dhe mos te shkaktojne alergji. Materialet radioaktive jan prdorur per te sterilizuar paketimet e ilaceve dhe veprojne si vrases te patogjeneve. Pr t maksimizuar prodhimet e lehta, ato mbeshtillen me mantela qe prmbajn nitrat radioaktiv.

Radioaktiviteti ne Ekonomi Ekonomia e Amerikes dhe punojesit perfitojne nga radioaktiviteti dhe materialet radioaktive : $330.7 billion ne vit nga shitjet industriale , 4,000,000 vende pune , dhe 60 milion te ardhura nga taksat . Energjia berthamore ndikon direkt dhe indirekt ne ekonomine e Shba-se : $90 billion ne total nga shitjet e mallrave dhe sherbimeve , 442,000 vende pune $17.8 billion nga taksat lokale dhe shtetrore. Radioaktiviteti ne Mjeksi Hiperteroidet te cilat konsistojne tek njerzit dhe macet mund te kurohen me terapi radioactive. Materialet radioaktive jan prdorur n 100 milion testet laboratorike t mostrave t indeve dhe lngjeve te trupit.

Radioaktiviteti ne kerkimet shkencore FDA krkon q t gjitha drogat t testohen pr sigurin dhe efektivitetin; m shum se 80% jan testuar me materiale radioactive. Materialet radioaktive jan prdorur edhe n kerkimet biomedicinale , studimet metabolike, inxhinieri gjenetike dhe ne studimet per mbrojtjen e mjedisit. Investigatoret e krimeve prdorin rrezatimin pr t shqyrtuar provat Muzet mbshteten n materialet radioaktive pr t verifikuar vrtetsin e objekteve t artit dhe pikturave.

Punoi: Sadrita Ullini