Фузија и преземање (аквизиција) на банки

Детерминанти на фузија и аквизиција Аналитичко проектирање фузија/аквизиција Дали фузијата/аквизицијата ја намалуваат конкурентноста кај банките? Некои понови примери на банкарска фузија/аквизиција

Детерминанти на фузија и аквизиција

Фузија (merger) е сопственичка интеграција на две или повеќе банкарски институции со приближно еднаква големина. Аквизиција (acquisition) сопственичко преземање на помали банки од страна на поголеми и финансиски по јаки банки, кога преземањето на мали банки правно престанува да се користи.

До колку зајакнувањето на пазарната конкуренција, со воведување на нови информациски технологии како и глобализацијата, постои голема тенденција кон создавање на големи банкарски институции. Поголемите банки имаат поголема моѓност за деверзификација на работењето како и други корпоративни предности во неизвесно окружување. Тенденцијата на преземање води кон намалување на бројот на банките во финансискиот систем.

Промената на сопственичката структура постанува актуелна кога некои банки покажуваат недоволно перформанси. Тоа создава основа да на пазарот на капиталот јаките и ефикасните банки – преку купување на контролниот пакет на акции – ја преземаат управувачката улога над слабите банки. Новата водечка структура вообичаено воведува во преземаните банки нова менаџерска екипа која настојува да по пат на соодветна програма обезбеди квалитетно работење и зголемување на профитабилноста во нардниот период.

Во развиените земји и тоа во тек на деведесетите години дошло до голем бран ан фузија и аквизиција. Така во САД од 1989 до април 1999 година е извршено 3. 844 фузии и аквизиции, со што се остварило сопственичко преземање на активите на банките во износ од 3.200 милиарди долари. Тоа исто времено довело до значајно намалување на бројот на банкарски институции во САД. Слични процеси на сопственичка интеграција на банки се забележани и во другите земји. Детерминантите на овој процес се многу различни.

Првата група на детерминанти која се појавува кај банките кои презимаат други банки се состои во тоа да се трудат да ја зајакнат својата пазарна моќ, поаѓајќи од добри перформанси и профитабилно работење во поминатите години. Во тој контекст една експанзивна банка може да бира помеѓу две опции. Првата обција е во стратегијата за интерен раст, што значи дека таа банка само создава додатна мрежа преку која географски ја зголемува зоната во која работи, зголемување на работата на база на диверзификација на банкарските произовди. Втората опција се состои во купување на други (аквизиција), вообичаено помали банки кои веќе имаат своја финансиска мрежа и шо е најбитно имаат комитентска база (депоненти и корисници на заеми). Оваа втора стратегија дава многу побрзи резултати, бидејќи се преземаат постоечки банки кои се во оперативна функција заедно со персоналот, инстутоционалниот капацитет и комитенската база.

Непосредни цели на банката која врши преземање се (1) остварување на поголем обем на работење, (2) добивање на нов приступ на пазари со финансиски услуги, (3) зголемување на асортиманот на финансиските производи и услуги кои ги нудат. Тоа значи дека смислата на сопственичко преземање се сосоти во репозиционирање на банката во контекст на нејзината развојна стратегија, при што банката настојува да на долг рок ја зајакне својата конкурентност на финансискиот пазар. Банките настојуваат да преку сопственичко преземање ја зголемат економијата на обем и/или економската рамка.

Втората група на детерминанти се состои во настојување да се намалат трошоците и ризиците во работењето со банка. Во овј случај често се работи за физија на банка со приближно слична големина кои низ процесот на физија настојуваат да ги намалат некои од финансиските трошоци. Тука се зема во предвид намалување на бројот на филијалите, исто тека имајќи ги во предвид и високата технологија онлајн банкарство, истражување на пазарот на банкарството и барање на иновативни чекори и производи. Во овој склоп спаѓа и намалување на вкупните банкарски ризици кои настануваат со зголемена диверзификација, што може да се случи во контекстот на правење на големи банкарски институции.

Третата група на детерминанти е посебно повржана за мега компании кои имаат за цел создавање на многу големи банкарски институции, спремни да се вклучат во глобална конкуренција. Се работи на тоа да се создадат глобални “играчи” во смисла на мега банки кои влегуваат во конкуренцијта на светското банкарски пазар и се спремаат за понатамошните процеси за глобализација која се очекува во 21 век. Освен објективните фактори кај мега фузијата постојат и субјективни амбиции на големите банкарски менаџери да, преку зголемување на пазарната позиција на тие банки, за себе си обезбедат зголемување на својот личен престиж, како и соодвтетни директни и индиректни примања. фузија

Четвртата група на детерминати на фузија и аквизација се врзува за контролиран излез на надолно ефикасни банки од институционалниот систем кој бара зголемување на економска ефикасност во контекст на зголемување на пазарната неизвесност. Во таа смисла 1991 година во САД е донесен закон (Federal Deposit Insurance Corporation Improvement Act, FDCIA) со која е воведена потребната процедура така наречена брзи корективни акции. Оваа процедура овозможува на регулаторите на банки да можат побрзо да ги затвараат оние банки кај кои капиталот е падне под пропишаните квантитативни стандарди. На таков пазар и институционален контекст многу разнишани банки гледаат спас во преземање од срана на некоја јака банка која има финансиска моќ за да ја доврши нивната докапитализација.

На основа на досегашното искуство може да се заклучи дека ефектите од фузија и аквизација се доста јаки на планот за зголемување на пазарната сила односно создавање на крупни банкарски институции, отколку на планот за зголемување на банкарската профитабилност. Имено, сигурно процесите на сопственичка и организациска интеграција на банките значат и зголемување на пазарната снага на банкарските институции кои остануваат на пазарот. Дали фузија и аквизација ќе имаат позитивни ефекти над профитабилноста на банките секогаш зависи од конкретните околности. Нека фузија и аквизиција имаат позитивни ефекти, додека кај другите интеграции недостасуваат проектирани ефекти. При тоа посебно се укажува

на проблемот при стапување во некоја банка за различните култури кои постојат во нив, што го отежнува прцесот на донесување на проектирани цели на планот на профитабилност.

Во втората половина на деведесетите години во САД е забележано дека во јаките процеси на фузија и аквизација, кои генерално делуваат во делот за намалување на банкарските институции, дошло до пораст на бројот на нови банки. Се работи за создавање на нови локални банки, што го забавува процесот на намалување на банкарските институции на база на фузија/аквизиција. Во врска со тоа се поставува прашањето дали фузија и аквизација можат да допринесат во создавање на нови локални банки, доколу постојните локални банки се преземени од страна на големи банки или пак помали банки кои имаат географски одалечени седишта. Забележано е дека малите претпријатија сакаат персонален контакт со банките и дека според тоа фузија создава дупки во поглед на сервисирање на мали пословни клиенти. Од друга страна, големи или географски одалечени банки преферираат работење преко современите онлајн комуникациони мрежи.

Аналитичко проектирање на фузија и аквизиција

Главна дилема кај проектирање на фузија и аквизиција е дали ќе се постигне само зголемување на обемот и диверзификација на работењето или истовремено ќе се зголеми и профитабилноста на работењето искжана во принос по акција на банката и пазарната вредност на акцијата. Во принцип се тежнее кон тоа да преземањата во банкарството треба да ја создаваат вредноста за акционерите. Меѓутоа ефектите на фузија аквизација во пракса се многу различни во поглед на ефектите за допринос по акција. Ефектите од сопственичкото преземање се многу по сигурни поради брзотто зголемување на активноста на банките, ги јакне дистрибутивните мрежи и воведување на нови производи и услуги во програмата за банкарски институции. Главните носители на иницијативата кај проектирање на фузија и аквизација се топ менаџерите на банкарските институции кои низ со вакви преструктуирања добивааат поголема моќ и по правило поголем добиток. Акционерите на банките понекогаш спречуваат проектирана фузија, плашејки се да не доведат до намалување на приносот по акција. Кај анализа на предходните проектирани фузии или аквизиции на банки, се настојува да се согледа очекуваната вредност на проширената банкарска фирма која би требало да биде поголема од збирот на очекувани вредности на две банкарски фирми.

При што V = вредноста на банката, А = банка која го врши преземањето, В = банка која се превзема (таргетна банка).

При проектирање на фузија/ аквизација битно е да се согледаат синергетските ефекти т.е. дали вредноста на новонастаната фирма е поголема од збирот на двете банки кои влегуваат во интеграција. Евалуацијата на банката може да се пресмета преку намалениот ток на приноси, кој новата банка ќе го оствари во наредниот период во однос на комбинирана стапка на принос кој би го оствариле и двете банки. Всушност се работи за проектирање на франшизни вредности на новата банка. Меѓутоа евалуацијата на вредноста на идните банкарски фирми е несигурна бидејќи

зависи од реалноста на проценката на идниот приход и расход на новата банкарска фирма во неизвесно опкружување. Исто така е тешко да се процени адекватен попуст или намалување на стапката која треба да обезбеди конверзија на идните текови на принос од вредноста на банките во сегашниот момент.

Кај фузија и аквизација се користат коефициент на пазарната вредност. Овој коефициент се добива како количник на (а) пазарната вредност на акциите на банка – купувач плус евентуалниот износ од трансакциските пари кои им се нудат на акционери чија банка треба да се превземе и (б) пазарна вредност на акции на компанијата која треба да се превзема. Ако овој коефициент е поголем од 1, тоа значи дека на продавачите на акциите од банки им се нуди повеќе од колку што е моменталната пазарна цена на акциите на берзата. Таа разлика ја претставува премијата која ја нуди купувачот на акции за да ги потикне акционерите на продажба. Ако коефициентот на пазарна вредност е помал од 1, тогаш холдерите на банките (компанијата), која е таргет за пазарот за превземање, компанијата – купувач настојува да понуди доволна премија за да ги стимулира акционерите на таргетираната фирма да ги прифатат условите на превземање (фузија или аквизација).

Во еден пример тоа ке изгледа вака. Компанијата која настојува да го изврши превземањето може да им понуди на акционерите на таргетната комппанија избор поmеѓу две опции. Првата опција е се нуди 2 американски долари во пари и плус 0,4 редовно акција на комоанијата – купувач вреднувани по 50 американски долари по акција плус 0,25 преференцијални акции вреднувани по 20 американски долари по акција. Моментланата цена која се нуди на компанијата која треба да се превземе е около 20 американски долари по акција. Во овој пример за продавачот на компанијата е подобро да ја прифати другата опција, бидејќи таа дава поголема премија.

Операцијата A: USD 2 + 0.4 (USD 50) /USD 20 = 1,1

Операција Б: 0.375 (USD 50) + 0.25 (USD 30) / USD 20 = 1,3

Во процесот на сопственичката трансакција се користи и аналитичка постапка која се базира на односот на цената и придонесот по акција ( т.н. Price/Earning Ratio или PER). Тој се добива кога пазарната цена на акција се подели со придонесот по акција. При кој можат да се користат податоци од последниот годишен придонес по редовната акција. Ако редовната цена на берза би изнесувала 48 американски долари, а годишниот принос по акција е 4 американски долари, во тој случај PER е 12. Тоа би значело дека на берзата за една редовна акција се плаќа толку колку изнесува претпоставениот принос по акција за 12 години. Во аналитичкиот пример може да се претпостави дека две таргетни компании за превземање – со ист износ на профит, ист број на акции – имаат различни вредности на параметар PER. Во тој случај пазарната вредност на редовните акции ќе биде различна, па според тоа и вкупната вредност на акциониот капитал, што произлегува од пазарната проценка дека тие комппании имаат различни шанси за креирање на профит во идниот период. Ако купувањето на овие компании се врши според податоците според коефициентот на пазарната вредност (без премија), компанијата – купувач мора да размени различни износи на своите редовни акции за акциите на таргетираните компании во зависност од висината на нивниот параметар PER.

Кај преземањето на банките важно е да се согледа вистинскиот домен на можноста за зголемување на ефикасноста, највеќе врз база на зголемениот економски обем зголемена флексибилност во формирање на финансискиот потенцијал на банката, по квалитетен банкарски менаџмен итн. Врз основа на истражувањата може да се оцени дека економијата на обем во банкарството нема толку голема улога како кај компаниите во реалниот сектор на економија. Имено, анализите покажуваат дека со преминот на малите банки во средни постои економија од обем, но подоцна кај поголемите банки економијата од обем често престанува да делува, најверојатно по извесен период степенот на бирократизација и намалувањето на транспарентноста кај многу големи банкарски институции. Начелно може да се очекува намалување на поединечни трошоци кај зголемениот обем на работа , посебно кога кај преземањето доаѓа до елиминирање на некои дуплицирани капацитети што позитивно делува на профитабилноста на банката. Сепак главниот потенцијален ефект кој произлегува од превземањето на банката е во тоа да се исклучат не ефикасните менаџерски структури од превземаните банки односно да менаџерската структура од поефикасната банка да добие поголеми можности за управување. Според оваа се смета дека компонентата менаџмен доминира во односот на економскиот обем.

Дали фузија /аквизација ја намалува конкурентноста во банкарството?

За да се изврши фузија или аквизација во банкарството потребно е претходно да се добие согласност од регулативната власт на земјата. Целта на оваа согласност е да се спречат такви фузии/аквизации кои би довеле до создавање на монополитички структури во банкарството односно до намалување на конкуренцијата на банкарскиот пазар. При тоа се опаѓа од претпоставка дека во земјата функционира пазарно-ориентиран банкарски систем и дека во таков систем бројот на банките, имајќи во предвид нивното учество во вкупната структура на банкарстите депозити или кредити во земјата, влијае и на однесување на банките и преку тоа и на нивните перформанси . Тоа е позната парадигма структура -> однесување -> перформанси која нагласува дека структурата на банкарскиот систем зависи од однесувањето на банката односо тоа во крајна линија ги дефинира нејзините перформанси. При тоа под структура на банка се подразбира не само бројот на банки туку и структуирана композиција на банката со гледиште за учество во вкупните депозити и заеми. Доколку структурата на банката е повеќе концентрирана, тоа делува во правецот за намалување на конкуренцијата меѓу банките. И обратно, што повеќе структурата на банките е дисперзирана толку повеќе се зголемува конкуренцијата меѓу банките. При постоење на зголемен степен на конкуренција во банкарскиот систем може да се очекува формирање на пониска стапка на каматата (релевантно мала разлика помеѓу каматните стапки на заеми и депозити) што има позитивен ефект на земјоделството и сточарството.

Најчесто користено мерило за концентрацијата во банките – кои го користат банкарскиот регулатор – е Herfindahl –Hirsch manov индекс (HI) кој е дефиниран како збир на квадрат на учесниците од сите банки во земјата по основ на заеми или депозити. Во САД сега регулаторите на банките ја применуваат оваа метода така да - ако после интеграцијата на банката HHI е помало од 1800 поени и ако зголемување на тој индекс во однос на состојбата пред интеграција е помал од 200 поени – се смета дека интеграцијата на банката нема неповолни ефекти на ситуацијата на

конкуренцијата во секторот банкарство. Врз база на правилата 1800/200 регулативна власт дозволува или одбива интеграција на банката.

Како се пресметува HHI? Да за земеме едноставен пример дека во банкарскиот систем постојат пет банки кои имаат следно учество во вкупниот депозит (или заем).

Банка 1 28%

Банка 2 25%

Банка 3 20%

Банка 4 16%

Банка 5 11%

Вредноста на HHI се пресметува така што се собираат квадратите на учество на сите пет банки. Со тоа во моментот пред интеграција ведноста на HHI = (28 * 28) +(25 * 25) +(20 * 20) + (16 * 16) + (11 * 11) = 2626 поени. Врз основа на правилата 1800/200 регулативната власт би ја одбрала проектираната интеграција на банката 3 и банката 5 поради две причини. Прва, заради тоа што вредноста на HHI ќе биде многу повисока од максималното ниво од 1800 поени. Втората , заради тоа што зголемувањето на HHI би било поголемо од 200 поени (во овој пример би изнесувало 440 поени).

Колку би можеле да изнесуваат теоретски максималните и минималните вредности на HHI ? Теоретски максималниот износ на HHI е 10 000 поени , бидејки во тој случај во системот постои само една банка која држи 100 % депозит (или заем). Износ од 100% на квадрат дава 10 000 поени и тоа теоретски е максимум кој од максималната слика може да има концентрирано банкарство. Теоретскиот минимум не може точно да се дефинира, но тој тежнее кон нула. Да земеме на пример дека во системот постојат сто банки и да секоја учествува во депозитите/заемите од 1 %. Во тој случај вредноста на HHI ке е 100 поени. Ако земеме дека во системот работат 1000 банки и секоја од нив има учество во депозити/заеми од 1 промил , тогаш вредноста на HHI се намалува на 10 поени .

Иако методологијата на бази на HHI има одредена логика , сепак мора да се укаже на бројот на банките со бројана структура во учеството за депозити/заеми не е апсолутен доказ за степенот на конкурентност на секторот на банкарство . Така во некои земји вредноста на HHI може да биде многу ниска, а сепак банките да не се однесуваат конкурентно. Имено на однесувањето на банките многу влијае степенот на санкции во однос на недоволните перформаните на банките, што исто толку важи и за не финансиските компании кои користат банкарски заеми. Со други зборови, степенот на конкурентност на банката влијае многу на степенот на примена на финансиските ограничувања како и на реалниот така и на финансискиот сектор. Една анализа на италијанското банкарство во период од 1983 до 1993 покажала дека апсолутната вредност на HHI била многу ниска(200 односно 260 поени), но степенот на конкурентност бил под нивото на перфектна конкуренција . Со тоа степенот на конкурентно однесување на банките не може да се детерминира само врз основа на пазарната струкура туку и на база на дирекна (емпириска) анализа.

Некои нови примери за банкарската фузија/аквизиција

Март 2000 година е покренат проект за фузија на две најголеми германски универзални банки – deutsche bank I dresdner bank – со што се формирала најголемата банка на светот . Всушност deutsche bank веке некое време била најголемата светска банка, после преземање на американската банка bankers trust 1999година , но набрзо после тоа ја изгубила првата позиција поради фузијата на три големи јапонски банки . За да се добие груба слика за димензиите на овие две банки доволно е да се спомене дека збирот на балансната сума од двете банки изнесува 1244 милијарди евра , бројот запослени околу 143 000 , а бројот на филијали 3847. Интеграцијата на сопственичкиот капитал на двете банки во ново формираната банка била извршена врз база на пазарната капитализација на две банкарски институции. Врз таа основа било проектирано дека акционерскиот капитал во ново формираната банка ке припаѓаат 60-64% на акционерите на deutsche bank а останатите 36-40 % на акционерите на dresdner bank. При тоа треба да спомнеме дека постоело вкрстено акционерство помеѓу две германски банки и голема германска осигурителна компанија allianz и тоа во два правца. После фузијата компанијата allianz ќе се повлече од ново формираната банкарска група, но би влегла со 49% акционерски капитал во DB 24, брокерска фирма deutsch bank, која ќе постане ‘рбет на банкарското постоење на новото спојување на банкарските групи со приватните клиенти.

Создавање на најголемата германска и светска банкарска група концепирано е започнато од стратешка визија да се создаде исклучително јака банкарска институција за идната конкуренција на глобалниот финансиски пазар. Силната глобална банка мора да има доволно критична маса , а предпоставката за тоа е дека постои висока билансна сума и соодветно ниво на работни активности на земјата . Стратегијата на новата банкарска мега институција би се засновала на силната банка за депозитно – кредитни односи со населението , инвестиционото банкарство посебно за глобални компании, приватно банкарство за финансиски јаки клиенти , технолошко лидерство во банкарство како и синергија како услов за висок степен на ефикасност и профитабилнот. Во таа смисла било предвидено значајно смалување на бројот на филијалите како и гасење на 16 000 работни места во неколку фази во наредните три години со примена на мерката на социјална заштита. Меѓутоа , горниот проект за фузија на две мега банки не остварен бидејки dresdner bank ненадејно се одкажала од фузијата и тоа приближно месец дена по публицирањето на прелиминарниот договор .

Април 2001 година постигнат е споразум за мега фузија на најголемата германска и светска осигурителна компанија . Allianz и големата германска банка dresdner bank . Големата компанија allianz која има големо портфолио на акции во dresdner bank одлучил тогаш да оствари мега интеграција со оваа голема банка . Ново интегрираната финансиска институција би имала вкупна билансна сума од 1600 милјарди DEM, вредност на берзанските акции бил поголем од 200 милјарди DEM , 68 милиони клиенти и 170 илјади запослени . Проектираната интеграција на осигурителната компанија и банката требало да остварат силен синергетски ефект. Посебно е значајно силната филијална мрежа на dresdner bank која има 1150 филијали преку кои би се вршело зголемена продажба на полиси за осигурување allianz . Овој стратешки потег на интеграција е посебно значаен поради тоа што Германија се наоѓала пред усвојување на нов систем за пензиско осигурување. Пензиско осигурување предвидува воведување на приватни пензиски фондови .

Работите околу договарање и уплата во приватниот пензиски фонд би се вршеле и преку филијалната мрежа на dresdner bank .

Во Европа генерално е во тек процес на фузија и аквизиција на банки што е потикнато за создавање на единствен пазар во европската унија како и активирање на еврото во земјите на европската унија . Во тој контекст е и интеграцијата на големата аустриска банка bank austria и германската hypo vereins bank . Со тоа во Јули 2000 година е создадена една од најголемите банкарски групи во Европа со активни 650 милијарди евра , преку 2000 филијали, 8 милјони клиенти и 65 000 запослени.

Најголемата банкарска група во светот сега е mizuho financial group која е настаната октомври 2000 година со интеграција на три водечки јапонски комерцијални банки : DKB , Fudzi I индустриска банка на Јапонија. Освен комерцијалното банкарство Mizuho група има афилијации за инвестиционо банкарство како и за брокерство. Нова банкарска група има деловни односи со преку 80% од јапонските компании чии акции се регистрирани на берза .

Штрајкувачки меѓународни банкарски интеграции е случајот HSBC (hong kong shanghai banking korporation) која ја има преземено големата британска midland банка со што влегла во кругот на најголемите британски банки. HSBC има активни околу 569 милјарди американски долари , пазар на капитализација од 118 милјарди американски долари и околу 150 000 запослени. За да влезе во евро зоната HSBC потпишала договор со француската банка CCF ( kommercial de france) за пријателско преземање . По клучните индикатори HSBC е околу 10 пати поголема од CCF . HSBC и понудила на акционерите од CCF 150 евра по акција , што би било 16,9 % повеке од последната берзанска цена или замена 13 акции HSBC за една акција CCF. Управата на CCF ја прифатило горната понуда.

ГЛАВА 23

Упавување со банкарски кризи

Механизам на банкарска криза

Осигурување на банкарските депозити Методи на престроктуирање на банката Американски модел на управување со банкарска криза Шветски модел за управување со банкарска криза

Механизми на банкарска криза

Концепти на банкарска криза

Во осумдесетите и деведесетите години бројот на банки во криза драстично се зголемил во однос на предходниот период после Втората светска војна . Зголемен број на банки под стечај поврзан со процесите на дерегулација и глобализација на финансискиот сектор .Голем пораст на конкуренцијата на банкарскиот пазар имал непосреден ефект на намалување на каматната маржа и на намалување на профитабилноста на банките . Спротивно од значајните зголемувања на нестабилностите на банката нивниот менаџмент не бил спремен за квантификација и адекватна контрола на појачаниот банкарски ризик .

Доменинатно современа теорија која објанува банкарската криза е теорија асиметрични информации кои укажувала –во контекст на зголемена пазарна независност и нестабилност- доаѓа до погрешна селекција на кредити за барање како и до пораз на моралната опасност . Погрешна селекција на ризикот е директен резултат на асиметрични информации, така да давачите и примачите не располагаат со подеднаков квантитативни битни информации за деловните перформанси за кредитни проекти. Поради тоа , во контекст на дерегулација и глобализација, инсистира на што поголема транспарентноста на информации како би се делувало на погрешното селектирање на ризикот . Освен тоа пости и моралена опасност дколку корисниците на кредити ги добијат кредитите и средствата ги ангажираат во непожелни активности (неморални) од аспект на кредиторите, бидејки ке намалува веројатноста дека заемот ќе биде вратен . Имено корисниците на кредити може да инвестираат во високо кориснички проекти кои им ветуваат повисоки стапки на допринос, доколку тие проекти постигнат пазарен успех, но ако проектите пропаднат , најголемиот дел на загуба го носат кредиторите. Моралната опасност потекнува од конфликт на интереси помеѓу должник и кредитор во контекст на асиметрички информации.

Меѓутоа , моралната опасност не се однесува само на компанија како корисник на банкарски заеми кога влегува во ризично работење на база на кредити. Моралната опасност се јавува и кога недоволно советнички банки кои се определуваат за стратегија на висок ризик – “ја ставаат целата банка на коцка ” .

Според тоа, може да се заклучи дека во зголемена кршливост банката, во контекст на дерегулација и глобализација , лежат одредени системски ризици кои се однесуваат на неадекватна дистрибуција на деловните ризици . Затоа во новите институционални услови се инсистира да банките што подобро ги согледаат сите ризици кога влегуваат во деловна трансакција со коминтенти. Од банката се тражи да што подобро управува со своите кредити и пазарни ризици, додека за државната регулатива се грижи за прописни прудентни правила на однесувањето на банката и го контролира нивното спроведување. Со тоа се настојува да се делува на намалување на ризикот за банкарско банкротство како и за минимизирање на државни акции за спасување на

банката кои има висока фискална цена и освен тоа го нарушува нормалното работење на пазарниот механизам на финансискиот сектор .

Ненадејни премини на дерегулација на финансискиот систем – според Мишкина оцена – може да биде катастрофален од аспект на забрзување на кризата на банката , ако банката и регулаторите на банката не располагаат со соодветно експертско знаење како и инструменти за едекватно контролирање на зголемениот ризик кој дерегулацијата го донесува со себе. Од ова може да заклучиме дека процесите на дерегулација и глобализација во сите земји – посебно во земјите во развој- треба да биде под контрола на одговорни државни институции како би била во склад со создавање на адекватни супервизорски процедури и воспоставување на аналитички и институционални механизми за управување со зголемени ризици на ниво на самите банки .

Кога се зборува за кризата на банките треба да разликуваме (а) криза на индивидуални банки и (б) системска криза која бара целосен банкарски систем во земјата или барем негов поголем дел . Криза на индивидуалните банки е појава која не може да се спречи целосно на пазарната економија . Потоа во праксата се прави разлика дали кризата има погодено мала или голема домашна банка . Во другиот случај постои многу поголема шанса да во кризата бидат вовлечени и други банки. Причина е тоа што –во условите на пазарна независност – ниту решавачките финансики институции не можат да бидат подполно имуни од кризата. Освен тоа кризата на големите банкарски институции погодува во значајни мерки и голем број на компании од реалниот сектор на економијата. Поради тоа генерално усвоено но ненапишано правило е дека големите банки не можат да бидат ликвидни или рехабилитирани или сопственички и делумно преструктуирани. Овој став спрема големите банки има своја и негативна страна , бидејки потенцијално може да ја зголеми моралната опасност на тие банки , особено ако немаат голема база на капитал, па со тоа и самите се ориентираат на ризично работење. Сепак најлошата ситуација е ако во некоја земја дојде до системско банкарска криза ако значаен дел од банките нема доволно решенија , па поради тоа доага до криза во вкупниот банкарски систем . Тогаш потенцијално би можело да дојде до “бегање” на банки во смисла да депонентите настојуваат да ги повлечат своите сретства од банките. Како банките секогаш имаат подолги просечни рокови на пласман на заеми од просечните рокови на депозити , тие не би биле во состојба да го издржат оваа бегање на депоненти. Меѓутоа таква потенцијална опасност е во современиот финансиски систем значајно намалена поради што постојат државни шеми за осигурување на депозити. Така депонентите знаат дека државата ќе интервенира за да не би дошло до масовно банкротство, бидејки тогаш би била уништена довербата во финансискиот систем на земјите. Сепак во современите финансиски системи постојат и “спори трчачи” на банки во смисол да депонентите како и кредиторите на банките не вложуваат свежи сретства во банки кои го изгубиле пазарниот кредабилитет. Во тој случај доаѓа до нови облици на банкарски кризи чија главна карактеристика е да банките ја намалат својата пропусна моѓ , т.с. да се помал број друштвени производи и национално штедење на земјата проаѓаат низ банкарски институции. Тогаш доаѓа до скриени форми на банкарска криза чија главна карактеристки е да банките не се во состојба , како во нормано време посредуваат во трансфер со финансиски штедења туку доаѓа до успорување на тековните финансиски посредувања.

Макро економски и микро економски фактори

1.Основни макро економски фактори при формирање на банкарски кризи се јаките циклични осцилации на реалниот сектор на економија.При поставување на високи стапки на раст на бруто домашниот производ доаѓа до голема експанзија на кредитни рокови-над просечни трансциклични стапки на раст на кредити –и тоа како резултат на големата побарувачка за кредити од страна на економијата и стопанството.така и настојувањата на банкарскиот сектор да ја забрзаат понудата на кредити.Во таа фаза на економскиот циклус профитната стапка се зголемува,што придонесува за значајно зголемување на инвестиции во фиксниот и обртниот капитал.Цената на активата (посебно хартии од вреност и недвижнини )исто така растат,што ја зголемува вредноста на колетералот кај банките и бараат гаранција за дадени кредити.Сепак главна инплицитна гаранција за банкарсиките кредити се состои во зголемена нето сопственост на кредитирании компании која се определува врз база на намалените текови на профит.Меѓутоа,после точката на пауза во стимулирани свингови,доаѓа до пад на стапката на раст се до рецесиона состојба во економијата и евентуално формирање на негативна стапка на бруто домашниот производ.Тоа се пренесува на банкарскиот сектор така што делот од економија и населението не е во состојба да ги извршува своите постојани обрски по кредитните договори.Кај банките доаѓа до зголемување на неперформансни заеми според вкупните заеми или според вкупната актива на банката.Пад на економската активност обично и следи банкарска криза,но банкарската криза тежнее кон тоа да пробуди криза и на реалниот сектор на економија.Според тоа во современиот концепт на банкарското кредитирање укажува на тоа дека банките при донесување на кредитни одлуки треба да водат сметка за висината на кредитниот ризик во тој цел економски циклус а не само за кредитен ризик во влезна фаза на циклусот.

2.Следниот макро економски фактор кој може да генерира банкарска криза е значајно зголемување на реална каматна стапка (номинална каматна стапка корегирана стапка на инфлација на цената).Ако реалната каматна стапка е поголема од 10% на годишно ниво,тоа може да се смета за сигнал дека банкарскиот систем е во криза.Имено задолжените компании не се во состојба да платат така високи реални каматни стапки и тоа создава основа за значајно зголемување на стапката на неперформансни заеми.Овој скок на реални каматни стапки може да настане поради порастот на реални каматни стапки на меѓународен пазар на капитал ,при што домашната реална каматна стапка во земјите во развој е секогаш повисока од светските каматни стапки поради поголемите ризици.Скокот на реална каматна стапка може да дојде и поради јака рестрективна монетарна политика во земјата,што вообичаено е поврзана со тешкотиите во платниот баланс.Интересно е да споменеме дека скокот на реалната каматна стапка може да настане и поради неочекувано поволни резултати во спроведување на програмата на соборување на инфлацијата,што не било антиципирано при формирање на кредитни говори така да договорената номинална каматна стапка во реалниот излез излегува многу висока.

3.Банкарската криза може да биде поврзана со девизниот ризик односно со ризикот на јака и неантиципирана депресија или девалвација на домашната валута.Поради зголмената валутна нестабилност во земјата во развој често се заклучуваат кредитни договори во странска валута.Со тоа банките се заштитуваат од ризикот на пад на девизниот курс на националната валута,но тој ризик е префрлен на кредитни

компании.Меѓутоа домашните компании не се во состојба да поднесат ваков девизен ризик само доколку скоро целокупната продукција ја продадат на странскиот пазар.Така валутниот ризик на банката се претвора во нивен кредитен ризик,бидејќи приходите од економијата од продажбата на роба стануваат недоволни за уредно извршување на службени долгови кон банкарскиот систем.

4.Постои дилема дали порастот на задолженост на секторот на економскиот сектор кон бруто домашниот производ на земјата, представува битен фактор за потенцијално создавање на услови за појавување на банкарска криза. Одговор на тоа прашање зависи во голема мера од тоа каква е структурата, на пласманот на банкарските кредити како извор на зголемен степен на задолженост на секторот на економија, кон бруто домашниот производ. Генерално може да се оценат значајни и продолжени порасти на задолженоста на економијата кон бруто домашниот производ , представува фактор на зголемен ризик за нормално вршење на обврските од страна на економијата кон банкарскиот систем, па според тоа и зголемен фактор на ризик за евентуално каснење за формирање на услови за избегнување на проблемите па и кризата на банкарскиот сектор. Зголемениот степен на економскиот сектор кон бруто домашниот производ представува фактор, фактор ризик кој се види и по тоа што доведува до зголемување на цената на капиталот на финансискиот и банкарскиот пазар, што е сигнал дека е дојдено до пораст на кредитниот ризик. Висината на овој зголемен кредитен ризик може да се види и од разлики во висините на просечната каматна стапка на кредитниот сектор и населението во однос на каматната стапка на кредити без ризик. Имено висината на ризик помеѓу пазарната каматна стапка на кредитите на економијата и населението во однос на неризични кредити е мерка за пазарна перцепција на ризичност на кредитите.

Покрај макроекономските постојат и значајни микроекономски фактори на ризикот кои можат да ги доведат индивидуалните банки или дури цели банкарски системи во недовона решителност, па и банкарска криза. Микроекономските ризици се оние кои непосредно настануваат од работењето на банката и доведуваат до слабеење на позицијата на банката . Бидејки тоа се ризици кои веке предходно се разгледани, овде само ќе ги споменеме .

1. Прифакање на претерано висок кредитен ризик кои не се компензирани со соодветните стапки на принос со цел да се извојат резерви и за формирање на додатни капитални банки.

2. Прифакање на претерано пазарен ризик , највеке во врска со дирекно работење со хартиите од вредност и финансиските деривати.

3. Претерана валутна нерамнотежа .

4. Недоволна стапка на профитабилност на банката и со тоа формирање на недовона стапка на капитал во однос на активно пресметан ризик . Така стапката на капитал кон активата во земјава во развој во осумдесетите години изнесува повеке од 5%. Доколку некоја банка има стапка на неперформансна актива од 10 % со перспектива да сепак наплати 50% од активата тогаш стапката на капиталот е точно еднаква на губитокот на банката врз основа на неперфомансните заеми.

5. Слаб менаџмент на банка е генерален фактор кој влијае на формирање на претераниот ризик и неповолните перформанси , што доведува до криза на банкарски институции.

Макроекономски и микроекономски фактори често стојат во интеракциски однос. Притоа може да се отцени дека микроекономските фактори, базичните фактори за нивно објаснување потекнува од кризата на индивидуалните банки, додека макроекономските фактори се донесуваат преку системска криза на банкарски систем. Микроекономски фактори генерално делуваат на влошување/подобрување на позицијата на советодавни и ликвидни банки, додека временскиот момент излегува криза дури и од индивидуални банки често зависи од влошување на макроекономските фактори .

Екстремно високи ризици на некои банки ја водат сигурно во криза таа банка и тоа е познато како ponzi дame . Дотичниот Карло Понзи од Бостон во 1920 година направил финансиска шема со која на инбеститорите им ветил дека ке донесе високи приноси (каматна стапка). Иако немало реални извори за плакање на тие атрактивни камати. Шемата во прво време успешно функционирала бидејки од уплатата на новите инвеститори била исплатена високата камата на предходните инвеститори . Додека приливот на пари бил поголем од исплатата на парите (плакање на камата), дотогаш шемата функционирала мегутоа, шемата пропаднала кога приливот на пари станал помал од ветената исплата на име на каматата . Понзиевата шема била подоцна применувана во некои трансакциони европски земји и по повеке годишен успех завршила со колабс. Единствено високите камати можеле да извлечат оние луге кои се вклучиле на почетокот во пипрамидалната шема, доколку успеале да го почуствуваат правиот момент кога да излезат од шемата.

Осигурување на банкарски депозити

Оперативен механизам

Комерцијалните банки како депозитни институции се покриени со државната мрежа на осигурување на депозитот во овие развиени земји. Во САД постои државно осигурување на депозит до износ од 100 илјади американски долари по секој депозит. Осигурување на депозит значи дека државата гарантира исплата на висината на депозитот на неговиот депозит доколку банката пропадне . За таа цел банките плакаат премија на осигурување на депозити кои се влеваат во специјален фонд , од кои се исплаќаат размена на депонентите во случај на ликвидирање на банката. Во случај споменатиот осигурувачки фонд да не би имал доволно средства , државата обезбедува потребни претства за заштита на осигурителни депозити. Полотиката на спроведување на заштитен механизам на осигурителниот депозит во САД врши FDIC (federl depozit insurance korporation ) како самостална државна агенција со доста проширени компетенции во поглед на спроведување на генерални концепции кои го утврдуваат конгресот.

Шема на осигурителните депозити кај банките се различни по земја. Во Јапонија лимитот за осигурување изнесува 10 милиони јена (околу 83 000 американски долари). Во еропската унија постои директива за шеми на осигурителни депозити која

предвидува дека минималаната заштита изнесува 20 000 евра(околу 17 000 американски долари). Европските пранзициони земји има значитело помал за осигурен депозит . Во некои земји латинско американските е забрането лимитирање на депозити така да Мексикум лимит изнесува 100 000 американски долари по личност , но тоа ке биде постепено реализирано до крајот на 2005 година . Во Аргентина лимитот изнесува 30 000 американски долари по личност , а во Бразил изнесува 20 000 американски долари.

Најголемата дискусија во поглед на адекватноста на државното осигурување на депозити во банката водени се во САД при крајот на осудесетите и почетокот на деведесетите години.Тоа може да се објасни со тоа дека таа земја е главен центар за финансиска иновација која подоцна се пренесува на други земји.Освен тоа во почетокот на осумдесетите години во САД доаѓа до значајни проблеми на нерешавачки штедилници,а дел и банките,што непосредно било поврзано со процесите на дерегулација на финансискиот сектор.Во такви услови поставено е прашање дали државната мрежа за осигурување на депозити - во комбинација со кредите за ликвидност на централната банка - е одговорна за раширена појава на морална опасност.Под тоа се подразбира појава на менаџерска структура во банката влегуваат во поризични пласмани.Банкарските менаџери знаеле дека во случај на несупешен исгод на ризични операции имаат зад себе државна мрежа за опезбедување на стабилност на финасискиот систем.Посебно е истакнато прашањето дали е системскиот ризик е преценет во смисла на банкарството на големите банки, доколку не постои заштитна мрежа доаѓа до големи негативни ланчани ефекти кои можат го потресат целиот финансиски систем на земјата и можеби да доведат кризен потрес во реалниот сектор на економијата.

Институционалните реформи на механизмот на државното осигурување на банкарските депозити извршено е во САД 1991 година врз основа на законот FDICIA (federal deposit insurance korporatio improvement akt) тој законвсушност претставува компромисно решение,кој го задржува концептот на системски ризик,но го регулира во намалување на обемот.Со овој закон се предвидени доста ригирозни процедури за утврдување дали некоја проблемска банкарска институција претставува системски ризик.Во врска со тоа мора да се согласат FDIC,федерална резерва и Министерството за финансии.Генерално се поаѓа од тезата дека системскиот ризик се појавува само во случај кога банкарството на некои банки доведува до намалување на вкупната економска активност и тоа преку намалување на општиот расположливи финансиски услуги.На друга страна,законот од 1991 година потенцира адекватност на капитални банки.Воведени се пет категории на банки по критериум по капиталот на банките,со тоа да од недоволно капитализирани банки се бара да мораат брзо да спроведат програма за обновување на нов капитал.Исто така се врши ревизија на стандарди во поглед на адекватна висина на капиталот како би се земале во предвид пазарните ризици како и ризици од нетрадиционална активност на банката.FDIC би морала врз основа на новите законски прописи да ги санираат банкротираните банки со најмалку можни трошоци од фондот за осигурување на депозити.Во целина може да се оцени дека законот FDICIA и понатаму го задржува концептот да големите банки неможат да бидат ликвидни али значајно ја намалуваат количината на државните пари кои можат да се употребат во конструктивни санации и превземање на такви банки.

Преглед на осигурителните депозити

1. Многу критичен став во поглед на државното осигурување на банкарските депозити заземал Kevin Dowd.Неговата анализа поаѓа од компарација на банкарскиот систем во кој не постои – постои заштитна мрежа.Доколку во банкарскиот ситем не постои државен механизам на заштита на депозити,депонентите губат пари ако банката пропадне.Меѓутоа,баш поради овој ризик кој го сноста депонентите,банкарските менаџери,за да ги привлечат депозитите во банка мораат да водат многу опрезна деловна политика.Во тој случај банакарите мора да ги избегнуваат претераните ризици,што се покажало со опрезната политика на пласман како и држење на адекватен износ на капитал.Доколку во таков систем дојде до бегање на некои банки во смисла нивно повлекување на депозити,тоа може да се толкува како “ бегање во квалитет “,така да доаѓа до педепонирање на средствата на населението кај финансиски јаките банки.Во тој контекс потенцијалното бегање на банки делува во правецот на јакнење на пазарното однесување на сите банки во системот.Доколку некои банки на себе си дозволат да не ги спроведуваат консеквентно критериумите на пазарното банкарство,таа ќе биде казнена со одлив на депозит,што може да заврши и со банкрот на банките.

Во банкарскиот ситем во кој постои државна заштитна мрежа депонентите немаат стимул да вршат бегање од банки,доколку посомневаат во квалитетот на банката,а и банкарските менаџери не се стимулирани да водат опрезна деловна политика и да држат одреден капитал на потребно ниво.Во тој контекс доаѓа до формирање на морална опасност,што значи дека банкарскиот менаџмент влегува во поголеми кредитни и други деловни ризици.Банките се коцкаат со градење на депозити настојувајќи да средствата влегуваат во ризични пласмани кои по правило донесуваат поголеми приноси,бидејќи знаат дека во случај на неуспех барем дел од остварената загуба ќе се пренесе на државната осигурителна агенција.Таквите банки ги покачуваат каматните стапки на депозити,за да привлечат што повеќе средства кои влегуваат во ризичен пласман во очекувани високи приноси.Традиционални опрезни банки се претвораат во зомби банки.Кога после извесен временски период овој процес добива погон и државната осигурителна агенција станува зомби.Агенцијата не ги затвора благовремено проблемите на банките,бидејќи и нема доволно средства да ги исплати осигураните депоненти кај сите пропаднати банки.Горните размислувања доведуваат Kevin Dowd до заклучок дека самиот пронцип на осигурување на депозит е дефектен и дека фундаментално е некопатибилно со сигурниот и здрав банкарски систем.Според тоа тој смета дека треба да се укине државното осигурување на депозити и целокупната регулативна оператива која иде заедно со тоа.

2. Anjan Thakor дава интересна аналитичка аргументација во прилог на тврдењето дека би требало да се воспостават распони на премијата за осигурување која би била вржана за висината на банкарскиот ризик.При тоа менливата точка на механизамот за осигурувањње на депозити содржи два битни проблеми. Првиот проблем се однесува на така наречените приватни информации,под кои се подразбира дека банкарите знаат подобро од регулаторите односно државните агенции какви ризици нивното протфолио навистина содржи.Другиот проблем е веќе повеќе пати истакнат а тоа се морални опасности кои делуваат во правец на формирање на ризични активности кај банката кои имаат осигурени депозити кај државните агенции.Во својата анализа Такор ги дели сите банки на две категории.Банка од тип А инвестираат во нискоризични проекти,додека банките од тип Б инвестираат во високо критични

проекти.При тоа веројатноста за успехот на проектот кај банката А е поголема од кај банката Б.Но приносот на успшни проекти е поголем кај банката Б отколку кај банката А.Поаѓајќи од ваква структура на банката,регулаторните институции им нудат на банките избор помеѓу два различни договара за осигурување на депозити.Првиот тип на договор за депозитно осигурување содржи ниска премија на осигурување со висока стапка на обезбедениот износ на капита.Другиот тип на договор за депозитно осигурување содржи висока премија на осигурување и ниска стапка на задолжителен капитал.Се очекува да банката од тип А ја избере првата комбинација а банката од тип Б ја избере другата комбинација,при што нивниот избор ги открива и нивните приватни информации.На таа основа може да се изградат таков систем на премија на основа кога секоја банка би сакала да биде оптоварена со висината на премија за осигурување која покрива просечна загуба која банката од тој тип ќе ја пренесе на фондот за осигурување.

3. Mark Flood дал критична анализа на системот за премија на осигурување кој се повржува со висината на ризикот.Овој систем има предности но и недостатоци.Имено висината на премијата од ризикот,која конкретната банка мора да ја плати,го открива рејтингот на банката,што може да доведе до бегање од таа банка.Теоретски висината на ризикот би требало да биде секогаш поврзана со очекуваната висина на принос.Меѓутоа,во пракса главен проблем е тоа што некои банки не формираат соодветно компензациско протфолио за ризик.

Се поставува прашање зошто дерегулација на банките во почетокот на осумдесетите години предизвикала бран на банкротство.Многу автори на оваа прашање одговараат дека главната причина за постоење на морална опасност која значи максимилизација на ризични актиности,што се поврзува со осигурување на банкарските депозити кај државните институции.Меѓутоа Флод на оваа прашање одговорил различно.Тој смета дека дерегулацијата на банките во почетокот на осумдесетите години ги изложила банките со остра конкуренција,при што тие во претходен подолг период биле веќе заштитени,освен тоа нивните менаџери применувале едноставна метода за управување.Кога дошло до дерегулација на финансискиот сектор,постоечките банкарски менаџери во многу банки не биле спремни за многу сложени ситуации во контекс на дерегулирање на финансискиот пазар.Флод заклучува дека главен фактор кој довел до зголемување на бранот за банкротство во контекс на дерегулација поврзан за инфериорен менаџмент во многу банки.Со тоа премијата базира на ризик неможела да ги реши проблемите на банкротството на банката.Логиката на премија базира на ризик барала од банкарските менаџери да земаат во обзир шемата за премијата з аосигурување каде се врши селекција на ризик ( а со тоа и на приносот ) кај формирање на оптималното протфолио.Но некомпентентниот банкар неможе да изврши еваулација на ризик и принос на актива.Со тоа правиот одговор на намалување на банкротството бил да се создаде одговарачки механизам за прудентна супервизија на банката и лиценцирање на банкарскиот менаџер кој би бил во состојба да ја води успешно банката,со што би се намалила стапката на банкротство.

Методи на преструктуирање на банките.

1. Превземање на проблематични банки од страна на финасиски појаките банки претставува основна метода за преструктуирање на банките во пазарната економија.Добро капитализирани банки имаат финансиски можности да ги

апсорбираат неперформансните заеми на проблематичните банки.Таквото превземање на слабите банки е инаку составен дел од генералното сценарио на пазарното преструктуирање кое постојано се врши на финансискиот и реалниот сектор на економија.Во земјите во кои постои претерано големи банки во однос на потенцијалниот финансиски и реален сектор,превземање на слабите банки е составен дел на поширокиот процес на консолидација на банкарскиот сектор.Доколку е висок степенот на неперформансните заеми кој го отежнува преземањето на слабите банки е државата преку своите финансиски иституции може да апсорбира дел од неперформансните заеми.Оваа стратегија на државата е подобра отколку да државата преку свои институции во целост ги превзема неперформансните заеми.Меѓутоа појаките банки чисто покажуваат интерес да превземат дел па дури и цел неперформансен заем бидејќи очекуваат франшинзната вредност на банките да биде поголема од што е нејзината моментална нето актива.Со други зборови вредноста на банкарската франшиза – во смисла на намалените текови на нето профитот во наредниот период – обично е поголема од тоа што изнесува нето имотот на банката во време кога врши уплата во финансиските трошоци.всушност целта на банката која врши превземање е да – по пат на промена на менаџментот програмата на работење како и организациската структура во превземаната банка – влијае на подобри идни преформански на банката.

Во земјите во кои целиот домашен банкарски систем е со финансиски тешкотии,па според тоа нема доволно добра капитализација на домашните банки,превземањето на некои слаби домашни банки може да се врши првенствено преку странски банки.Во земјите во развој кои имаат слаб финансиски и банкарски систем,регулаторната власт дава лиценца на извесен број странски банки за влез во домашниот банкарски пазар.Од таа страна банките имаат алтернатива да или формираат соспствени филијални мрежи или да превземат некои интересантни домашни банки кои веќе располагаат со финансиска мрежа и база на комитенти.Странските банки внесуваат во домашниот банкарски систем современа банкарска технологија и поголема диверзификација на банкарското работење во склад со меѓународните стандарди.

2.Инфузија на државниот капитал може да се примени доколку преструктурирањето на проблематичните банки неможе да се изврши по пат на сопственичко преземање од страна на појаките банки.Рекапитализација на банките потребна е поради тоа што постојниот акциски капитал ( заедно со резервите ) недоволен да ги покрие загубите на банката.Секако,во пазарната економија се тежнее да дефицитот на капиталот на банката или банкарското покритие по пат на привлечување на додатен капитал на финансискиот пазар.Меѓутоа,доколку поради падот на кредибилитетот,банките неможат да обезбедат додатен капитал на пазарот,постои опција да привремено влезе државата,а доколку се оцени дека не е потребно да се дозволи ликвидација на банка.Инволвирање на државата во процесот на рекапитализација во пазарната економија е концепирана како привремена мерка ( но таа може да трае и подолго време ) се додека банките не бидат доволно санирани за да можат повторно да излезат на финансискиот пазар за прибирање на дополнителен капитал или додека не биде пронајдена некоја посилна банка која би извршила нејзино превземање на пазарот.Усвојување на опцијата за инфузија на државниот капита во финансиско загрозените банки е секогаш кондиционална трансакција,т.е.таа вклучува проверка дека таа банка ќе биде во подоцен период поторно финансиски здрава

институција.Тоа имплицира на две работи.Првата е помош од државата во вид на инфузија на капитал кој не го добиваат сите загрозени банки,туку само оние банки за кои се оцени дека се сигурни дека по извесен временски период ќе оздрават.Второ,одлуката за санација на банки по пат на инфузија на државниот капитал мора да се темели на верифициран санациски програм кој содржи стратегија и мерка како банката да биде извлечена од кризна ситуација.

Што се однесува до конкретниот облик на државниот капитал кој се вклучува во капитализираната банка,тоа може да бидат редовни акции на банки кои ги купува државата ( влегува во примарен капитал ) или подредени обврзници на банка ( влез и секундарен капитал на банката ). Подредените обврзници не влегуваат во основа за гласачкото право.

Посебно е прашањето од кои извори државата формита средства кои ги користи за инфузија на капиталот во некои од нерешавачките банки.Една опција се состои во тоа да државата овие средства ги издава од својот буџет.Друга опција е државата овие средства преку апсорбирање на финансискиот пазар по пат на емисија на свои ( државни ) обврзници.Во оовј втор случај,државата сама посредува во мобилизацијата на средствата на финансиските инвеститори кои преку купување на државни обврзници во крајна линија финасираат рекапитализација на нерешавачки банки.

3. Купување на неперформансни заеми на банката од страна на специјализирани државни институции.Со ова се настојува да од банките се испумпаат лошите активи како би постоеле банки – доколку се оцени дека се доволно витални - можат да продолжат со нормално работење без неперформансните заеми.При тоа можат да се користат три пристапи.

1. По првиот пристап,банките кои имаат доста неперформансни заеми ги имитираат своите обврзници кои ги купуваат појаките банки или други инвеститори со што обврзниците на загрозените банки имаат гаранција од државата.Оваа варијанта можат да ја применат само оние банкарски институции за кои ќе се оцени дека се само привремено раснишани со тоа што оцената е гарантирана од страна на државата.

2. Вториот пристап се состои во тоа да во секоја банка се формираат два депарменти .Првиот депармант ја сочинува здравата банка од која е исфрлена лошата актива,додека другиот департмент на банката билансно ја содржи всушност лошата актива.Притоа се остваруваат деловните аранжмани за преструктуирање на лоши кредити со помош на државата.

3.Третиот пристап е централизиран така да за целата земја се формира една специјализирана државна корпорација за управување со лоши банкарски активи ( asset management corporation, AMC ).Оваа државна сационарна корпорација ги купува неперформансните заеми од банката под дисконтна цена.Акционери на банките имаат загуба поради трансакции,но помал губиток отколку во случај на принудна компулсивна продажба на пазарот.AMC ја купува лошата актива на банката по пат на државни обврзници.Како времето ги достигнува роковите за плаќање на државните обврзници,се очекува да AMC нда го наплати делот на вредноста за преземање на лошата актива.Доколку AMC успее да наплати неперформансни заеми во оној процент колку што изнесува разликата помеѓу минималната и продажната цена,по која е

неперформансна актива купена,AMC не би имала загува,така да оваа финансиска транаскација нема да падне на терет на државниот буџет.Ако АМC изврши наплата на помал износ на лошите заеми отколку што тие заеми ги има платено при преземањето на банката тогаш разликата би била на терет на државата.Постојат дури и многу мали варијатности да AMC оствари позитивен деловен резултат од оваа финансиска трансакција,доколку би успеала да наплати за превземања на неперформансните заеми отколку што има платено од средствата добиени за емисија на државните обврзници.Поради користењето на државните обврзници во временскиот тек се зголемува комулативната вредност на интервецијата на AMC,тоа обично се одредува со рок за ликвидација за превземаните актвиви по пат на наплата од дужниците или по пат на продажба на секундарниот пазар.Во Шведска во врска со кризата во почетокот на деведесетите години било проектирано да AMC да функционира 15 години,али подоцна тој број е намален на 5 години,додека AMC во САД за време на големата криза во средината на осумдесетите години функционира околу 7 години.

Американски модел за управување со банкарска криза

Постапки во однос на нерешавачки банки во САД содржат неколку операции.

1.Ликвидација на банка.Државната институција ( FDIC) добива улога на стечаен управник со тоа што ја обврзува да ги исплати осигураните депоненти.Депозитите преку износот од 100.000 амаерикански долари како и меѓу банкарски кредити не се покриени со гаранцијата на FDIC,така да овие средства влегуваат во стечајна маса и се испраќаат пропорционално со висината на располозливите средства.Акцискиот капитал кај банките кои имаат нулта или негативно нето имотот во потполност се брише,бидејќи важи принципот да акционерите кои имаат право на генерално управување со банката,прво ја сносат одговорноста од случаен неуспех на банката.

2. Превземање на банка.Проблемските банки превземаат некои други банки кои имаат јака финансиска позиција.Всушност се работи за продажба на банка која е пропадната со цел да новите власници на банката извршат нејзино преструктуирање и повторно вклучување во нормалниот деловен пазар.” Банката се затвора во еден ден со едно име и група на сопственици,а се отвара следниот ден со ново име и со нови сопственици”.Кај превземањето на нерешителни банки постојат две варијанти.Првиот начин е FDIC врши субвенционирање на пропаднатите банки со цел покривање на негативниот имот,со што оваа банка станува по погодна да виде превземена од страна на нови сопственици.Во тој случај се работи за субвенционарно превземање на банките со што FDIC дава пари или евентуално гаранција.Втората варијанта новите власници ја превземаат пропаднатата банка со негативниот нето имот,поаѓајќи од тоа да франшизата за превземената банка има одередена пазарна вредност.Во тој случај сопствениците влижуваат додатен капитал кој е потребен за да превземената банка може да функционира додека FDIC не дава никакви пари.

3. Привремено превземање на банките од страна државната агенција.Доколку неможе да се ангажира превземањето на проблемската банка од страна на другите банки,превземањето може да го изврши државната агенција ( FDIC ) со тоа да ќе управува со банката во период од 5 години.Оваа варијанта се нарекува создавање на банка за премостување.Притоа државната агенција директно ги контролира процесите

за престроктуирање на проблемската банка за време на траење на санционираниот процес.

4. Санкциони кредити.Државната институција ( FDIC ) може да даде санционен кредити на нерешителната банка која нема да биде превземена.Тоа е кредитна поддршка која се дава на банките кои што се нерепителни,но која и понатаму останува во деловната операција на база на инекција на капитал кој го добива од FDIC.Државната агенција како услови за користење на санациониот кредит одредува конкретни мерки кои треба да ги спроведат проблемската банка со цек нејзино санирање.Постои можност да покрај капитало од FDIC,биде направен аранжман со група на јаки комерцијални банки кои заедно учествуваат во решавање на проблемите на банките.Најпознатиот таков случај се случил во САД во 1984 година каде е санирана Continental Illinos bank на база на програмот за комплексна финансиска поддршка која ја организирале FDIC,федерална резерва Канцеларија за контрола на валута.FDIC е заедно со групата на комерцијални банки обезбедила масовен износ на свеж капитал кој Continental банка го добила под поволни каматни услови.Истовремено Федералната резерва прифатила да обезбеди кредит за ликвидност на таа банка за време на спроведување на санкциониот процес.Спасување на Continental bank подоцна е оценето како пример за претерано масивна финансиска поддршка на една голема банка и таквата пракса тежнее кон слабо работење на пазарната снага во правецот на здраво однесување на банката.

Во САД се инсистира да FDIC има право слободно да одлучи дали ќе примени ликвидација или превземање на проблемските банки.Притоа FDIC поаѓајќи начално од критериумите која е варијантата поефтина.Меѓутоа во пракса FDIC најчесто врши превземање на банките доколку се работи за големи банки,додека ликвидација ја применува кај малите банки.Преференциите на FDIC во поглед на варијантите за превеземање на нерешителни банки се темели на тезата дека би требало да се спречи ланчаниот ефект на ликвидација на некои банки на вкупен банкарски и финансиски систем.Освен тоа FDIC преферира превземање на проблемски банки бидејќи нема доволно пари да ги исплати своите осигурани депозити,а тоа е неговата обврска во случај на ликвидација на банката.Постои уште еден момент,имено државната агенција има обврска да ги исплати само осигураните депозити.Тоа практично би значело дека неосигураните депозити – кои се кај поголем број на банки многу значајни – не би биле исплатени во случај на ликвидација на банка.После тоа варијантата за превземање е многу по погодна кај поголемите банки бидејќи новите сопственици ги превземаат и обврските кои не се покренати со гаранцијата на FDIC.На тој начин во случај на превземање на проблемските банки,гарантирањето на осигураните депозити е всушност проширено и на неосигураните депозити ( меѓу банкарските кредити,преносните депозитни сертификати и евро доларски обврски).Со тоа се спречува така наречената мирно бегање на повеќето банки во смисла на побавно повлекување на неосигураните депозити со што настануваат правни услови да тие депозити можат да се повлечат ( бо зависност од роковите).

5. Улога на централната банка.Државната заштитна мрежа не ги сочинува само државните агенции за осигурување на депозити туку и централната банка која со своите кредити може да ја комплетира заштитната улога на државата.Почетните принципи на работење на државната агенција и централната банка се потполно различни.Имено според тие принципи државната агенција ги осигурува депозитите на

нерешителните банки,додека централната банка по пат на кредити за ликвидност дава помош за решавање на привремено неликвидни банки.Меѓутоа во американската пракска,државната агенција и централната банка одат координирано.Се поаѓа од тоа да за FDIC е потребно време за да се пронајде некоја банка која ќе изврши преземање на нерешителните банки .Во тој период централната банка дава кредити за ликвидност на банките кои се всушност нерешителни бидејќи во спротивно поголемите банки би морале веднаш да бидат ликвидирани,бидејќи не би можеле брзо да пронајдат банка која би извршила преземање.Давајќи ликвидност на нерешителната банка всушносте се купува време кое е потребно FDIC аранжира превземање.Со тоа може да се каже дека FDIC станува гарант за кредити кои привремено ги дава централната банка.

Управување со банкарската криза со шведски модел

Во почетокот на деведесетите години Шведска поминала низ банкасра криза заедно со уште некои норвешки земји.Оваа криза е успешно решена во релативно краток период со користење на масивни државни операции спасувајќи ги загрозените банки,иаку во склоп со принципите на пазарната економија.Септември 1992 година е активиран вонреден пакет мерки кои поставил мерки за управување со банкарската криза.

1.Државата дала гаранција за сите побарување спрема Шведските банкарски системи,со тоа е спречена можноста да кредиторите на Шведските банки за меѓународен интербанкарски пазар и во принцип порака за парични средства од Шведските банки.Тоа значи дека во новите инструкционални услови повеќе не е доволен стандарниот механизам на осигурување на депозитите туку е потребна државна гаранција да не би дошло до повелекување на средствата на странските кредитори,бидејќи тоа би предизвикало криза кое може да доведе до опаѓање на целиот банкарски систем на земјата.

2.Формирана е нова државна агенција за подржка на банка ( Bank support authority) која има за цел да и овозможи финансиска поддршка на загрозените банки.Тие принципи за поддршка биле : цената на државните банки за потрошувачка биде на што пониско ниво,условите за државните пари бидат на поблиску нормални пазарни критериуми и да државната гаранција не важи за акционерите на банката.

Иако банкарската криза во Шведска била успешно за вршена веќе во есетна 1993 година ( траела около една година ) ,проценето е дека е неопходно да направат стандардизирана процедури кои би автоматски стапнала на власт во случај на идните банкарски кризи.Со други зборови согледано е дека во новите институциски услови на дерегулација и глобализација,банкарските кризи можат да изгубат многу брзу и да со таа стратегија на управување со кризата не треба да се импровизира на краток временски период туку е потребно порано да имааат регулаторни и институционализирана рамка.Суштината на проектот со управување со банкарската криза е да се делува во правците на минимизирање на јачината и траењето на банкарската криза како тие не би предизвикало уништување на капиталот во реалните сектори на економијата.

Централната улога во инструкционалните сценарии на управување со банкарска криза има агенција за управување со кризата ( crisis management authority) која често

постои,но се активира во моментот на настанатата банкарска криза.Оваа агенција има право да од државата бара согласност за давање на државни гаранции за позајмување кои ги земаат загрозените банки. Но во тој случај загрозените банки се ставаат под јавна администрација. Тие банки продолжуваат да работат нормално со непроменета структура на менаџментот, но агенцијата за управување со кризи привремено ги презема правата за гласањ на акционерите. Па така привремено го контролира бордот на директори на банката. Основната идеа е во тоа да оперативниот менаџмент останува и понатаму во функција, но агенцијата за управување со криза ја презема контролата врз главнните управувачки тела на банката. При тоа се тргнува од претпоставка дека проблемската банка може да биде реорганизирана и со привремена државна гаранција да помине низ стресниот период, после што се стопира со управувањето од страна на државната агенција. Исклучок би биле оние банки за кои се смета декаа не би моѓеле да се реорганизираат врз база на пазарни принципи, особено ако не се битни од страна на стабилноста на банкарскиот систем на земјата, тие повинуваат низ процесот на банкроство па потоа ликвидација. И покрај таа институционална опција за време на банкарската криза во Шветска 1992-93 година, ниту енда шветска банка не била ликвидирана.

До моментот кога државната агенција за кризно управување не обезбеди државна гаранција за загрозените банки, тие во прва фаза акутна криза ги користат вонредните кредити на централната банка (Riksbank). Имено, централната банка во својство на кредитор во краен случај дава многу брзо вонредни кредити за загозените банки за да не дојде до прекин на платежниот промет и загрозување на довербата на загрозената банка. Во принцип централната банка ги дава овие кредити неликвидни но решавачки банки, бидејќи ццелта на централната банка е да ги зајакне ликвидните банки а не да ги снабдува со капитал. Агенцијата за кризно управување мора брзо да изврши проценка на системскиот ризик како и да го провери процентот за можноста на банката да се врати повторно на нозе. Штом е издадена потврдата за издавање на државна гаранција за заеми кои ги користат банките, ставени под јавна администрација, вонредните кредити од Рискбанката се заменуваат со нормално деловно работење со кредитирање на интернационален банкарски пазар.

Во горниот текст прецизно е направено разграничување на функциите на различните јавни институции во евентуални кризни периоди на банките. Централната банка има улога само во почетната фаза кога одобрува по кратка постапка вонредни кредити за ликвидност кои се ликвидираат кога е добиена државна гаранција за обврските на банката. Во доцната фаза централната банка не треба да управува со банка во криза, бидејќи во тој случај би дошло до мешање на менаџерите за ликвидност и кризниот менаџмент. Агенцијата за супервизија на банките (The Financial Supervisory Authority) има точно специфицирана функција во поглед на супервизија на банкарскиот ризик и адекватноста на банкарскиот капитал. Според тоа оваа агенција работи во правец на намалување на веројатноста за случување на кризи во банките, но неможе во потполност да се исклучи можноста за настанување на криза, особено ако кризата е предизвикана од страна на надворешни фактори. Управата за осигурување на депозити има точно прецизирана функција во поглед на осигурителни депозити на банките, што практично го спречува бегањето од банката од страна на депонентите. Меѓутоа ни таа институција неможе да превземе целосната одговорност за управување со банката во криза, особено во совршени институционални услови на

дерегулација и глобализација. Поради тоа во Шветска специална државна институција ја игра централната улога во оперативното управувањње со банкарската криза, ако и кога тие ќе изгубат, а се знае дека можат да изгубат одеднаш.

Поглавје 24

Реконструкција на банкарството во транзициска економија

o Концепт на реформите на банкарскиот систем

o Својствена трансформација на банките и политика на конкуренција

o Рекапитализација на банките

o Редефинирање на банкарските работни стратегии

Концепт на реформите на банкарскиот систем

Реформите на финансискиот сектор во транзициските економии се многу комплицирани, бидејќи ги претпоставуваат реформите на претпријатијата во реалниот сектор како и реформирање на банките за создавање на нови финансиски институции врзани за пазарот на капитал. При тоа реформата за финансискиот сектор е посебно значајна заради тоа што го претставува – како што го формулирал Joseph Stiglitz – “ мозок „ на целиот економски систем. Воедно, алокација и мониторинг на употребата на капиталот во реалниот сектор – што е во компетентност на финансискиот сектор- е од голема значајност за перформансите на вкупната економија. Затоа што пазарот на капитал во транзициските економии сеуште во фаза на развивање, тоа се и основните функции во планот на алокација и мониторинг на капиталот врзани за функционирање на банкарскиот систем. Од доброто или лошото функционирање на системот на банкарските институции во голема мерка зависи и функционирањето на вкупниот економски систем.Во пазарната економија банките извршуваат три клучни функции : собирање на штедни влогови од населението, донесување на кредитни одлуки врзани за алокација на капиталот и надзор над перформансите на сите кредитирани претпријатија. Собирање на штедните влогови на населението е основа за зголемување на кредитниот потенцијал на банките со тоа што овие финансиски ресурси претежно се прелеваат во секторот за земјоделство. Алокацијата на капиталот преку банкарскиот систем во пазарната економија треба да обезбеди насоки на оние финансиски средства на пунктови во системот каде ќе се остварат најповолни економски перформанси. Функцијата мониторинг (надзор) , во смисла на благовремен надзор на перформансите на кредитираните претпријатија, неопходна е во пазарната економија како би можело во случај на потреба да се преземат економски притисци на претпријатијата со цел минимизирање на неуредно сервисирање на финансиските обврски на претпријатијата кон банките.

Генералната цел на транзициската економија е да се изгради робустен финансиски систем – пред се робустен банкарски систем- што е и тесно поврзан со напредок во создавање профитабилни претпријатија. Доколку програмот за создавање на профитабилни претпријатија- како база на вкупниот економски и финансиски систем- полека напредува, тешко е да се очекуваат брзите процеси на реформи во банкарскиот систем. Имено, непрофитабилните претпријатија не се во состојба да ги одржуваат своите обврски кон банките. Со тоа банките го губат кредибилитетот на домашниот финансиски пазар и доаѓа до намалување на девизниот прилив на

населението кон банките. Во тој контекст, банките ја губат способноста да во задоволувачка мерка одобруваат нови кредити за земјоделството. Доаѓа до намалување на моќноста на банките, така да функцијата на финансиско посредување на банките е смалено, со тоа што тоа не е компензирано со зголемување нафинансиски посредувања преку пазарот на капитал.Програм на оперативна реконцептуализација на банкарскиот систем во транзициската економија ги содржи следниве составни делови. Тоа се:

1. Присвојна трансформација на банките и политика на конкуренција,

2. Рекапитализација на банките,

3. Редефинирање на работните стратегии на банките.

Трансформација на банкарскиот систем се состои од два поврзани процеси:1) сопственичка трансформација на постојни државни(јавни) банки и , 2) влез на нови приватни банки,посебно странски банки во системот.

Сопствената трансформација во реалниот сектор на економијата треба да креира модел на претпријатие кое е значајно заинтересирано за постигнување на високи стапки на профитабилност. Во тој случај се тежнее кон создавање на сопственичко јадро во кое доминантна позиција ќе имаат стратешките инвеститори. Во почетна фаза, брзото уведување на пазарните критериуми во функционирањето на економскиот систем може да се оствари по пат на силен прилив на странски капитал. Приливот на странски инвестиции- посебно во периодот на транзиција- не е толку погоден ако доаѓа во облик на заем од странските банки, доколку крајната алокација на тие инвестиции се врши преку постојните домашни банки. Да можат да се извршат коренски промени во функционирањето на економскиот систем, странскиот капитал примарно би доаѓал преку заеднички вложувања или директни странски инвестиции на ниво на производствени претпријатија. Кај заедничките вложувања и директните странски инвестиции, странскиот капитал е значајно заинтересиран за карактеристиките на претпријатието во поглед на профитабилноста и извозот. Во тој случај странскиот капитал доведува до нова производствена технологија, што ја зголемува реалната(неценовна) конкуренција на домашните претпријатија на светскиот пазар.Приливот на странскиот капитал исто така ја зголемува и конкуренцијата во домашната економија, а со тоа влијае и на останатите претпријатија (без оглед на сопственичката структура) да се прилагодуваат на новите стандарди на работа со ефекти на подобрување на финансиски и економските перформанси.

Радикалните промени во сопственичката структура на банките – барем во почетната фаза- настануваат по пат на влез на странски банки. При тоа во земјата би влегувал помал број на силни странски банки со високи реномеа, силна база на капитал и висока технологија на работа. Влезот на такви странски банки брзо ја разбива таа врска на олигополи на домашните банки, со шсто се отвора можност за силна меѓубанкарска конкуренција.

1. Елементарниот облик на поврзување на домашните банки со странските банкарски институции се нарекува работна алијанса, така да на основа на склучени договори странската банка станува стратешки партнер на домашната банка. Со тоа странската банка извршува иницијален продор на домашниот банкарски пазар, создавајќи можност за подоцнежно интензивирање на соработката. Интересот на домашната банка за склопување на работна алијанса со една реномирана странска банка е стекнување на подобрениот имиџ, со користење на кредитите и гаранциите на странскиот стратешки партнер.

2. Повисокиот облика на соработка на странските и домашните банки се заеднички вложувања (joint ventures), кога странската и домашната банка остваруваат заеднички бизнис, со одредени пропорции на учество во акционерскиот капитал и во остварениот профит на банката.Странската банка кај заедничките вложувања може да се задоволи и со малцинското учество во капиталот и соодветно малцинско учество во органите на управување на банката.А и со малцинското учество во заедничките вложувања, странската банка по правило влијае на менаџментот на банката во поглед на примена на современа технологија во банкарскиот бизнис, користење на адекватни методи за анализа на кредитниот и пазарен ризик, користење на разни облици на заштита на заемскиот пласман ( колатерали, заштитни клаузули итн). Кај заедничките банки се очекува странската банка да обезбедува странични инфузии на средства и кредитни потенцијали на заедничките банки со цел јакнење на нивната финансиска моќ и позиција на пазарот. Заедничките банки имаат подобра ликвидност, и со тоа и зголемен кредибилитет, што е важно за афирмирање на граѓанското штедење во домашни и странски валути.Населението има поголема доверба во зедничките банки при донесување на одлука за вложување на средствата, додека должниците ( пред се претпријатијата) со поголем респект гледаат на своите финансиски обврски кон таквите банки. Со тоа заедничките банки претставуваат значаен фактор во рехабилитација и реконструкција на банкарскиот систен на земјите во транзиција.

3. Највисокиот облик на пенетрација на странските банки во домашниот банкарски систем се состои во аквизиција на домашните банки, што практично значи купување на некои домашни банки или делови од тие банки од страна на странски банки. Разликата измеѓу заедничките вложувања и директните вложувања на банкарскиот капитал е пред се во правните модалитети. Имено, заедничките вложувања претставуваат вложувања на странскиот капитал на одреден долгорочен рок ( да речеме 20 години), што е регулирано во договорот за заеднички вложувања, после тоа тој договор може да биде раскинат или продолжен. Меѓутоа, кај директните инвестиции се работи за „дефинитивна„ продажба на капиталот на домашниот правен ентитет ( компанија или банка) на странските сопственици со тоа што тие можат евентуално да извршат следна продажба на тој капитал на некоја нова инвеститорска група.

Странската банка која настојува да влезе на банкарскиот пазар на набљудуваната земја во принцип има две опции: самата да изгради своја банка или да превземе некоја веќе постојна банка. Оваа втора опција е поповолна за странската банка, затоа што во пократок рок може да започне со работа, превземајќи во основа веќе постојна комитентска база на банки ( депонент и корисници на заем), потоа простории и опрема, заедно со филијалната мрежа, како и поголемиот дел на постоечкиот персонал. Поаѓајќи од таа основа, странската банка тежнее да изврши репозиционирање на затечената структура, да би можела на реформираната основа да оствари следна работна експанзија, ама за почеток има појдовна основа.

Интересите на странските банки да во различни облици бидат инволвирани во домашната транзициска економија се состојат пред се во освојување на дел од домашниот банкарски пазар, што во принцип позитивно влијае на остварување на додатен профит за странската банка. Овие банки ги подигнуваат технолошките и работните стандарди на банкарството во домашната економија, што делува како поттик и на домашните банки кои сеуште се во сопственост на државата и/или разни домашни инвеститори. Вклучувањето на странските банки во домашната економија допринесува зајакнување на надворешната трговија посебно со онаа земја каде странската банка е базирана, ама и со останатите развиени замји, имајќи во предвид процес на глобализација. Исто така присуството на странските банки поситивно влијае

и на текот на странските директни инвестиции измеѓу компаниите на реалниот сектор на економијата.Меѓутоа, влезот на странските банки има и своја цена. Запазено е дека странските банки ги превземаат најпрофитабилните домашни компании или дури и земјоделски гранки, додека домашните банки остануваат со помалку профитабилните и повисоко ризични клиенти. На краток рок е многу веројатно странските банки да ги нарушат перформансите на домашните банки се додека овие не спроведат значајни мерки на план на своето репозиционирање во смисла промена на работните стратегии и избор на адекватен менаџмент. Меѓутоа, после извесно време, бидејќи домашните банки извршиле прилагодување кон новите услови на конкуренцијата на банкарскиот пазар, се очекува дека подобрите перформанси на странските банки делува и на банките во домашна сопственост во вид на подобрување на ефикасноста и профитабилното работење. Домашните банки ги подобруваат своите карактеристики по пат на интеграција, создавања на нови работни стратегии, подобрување на организациски и менаџментски структури, бидејќи се изложени на нови облици на силна конкуренција. Од виталноста на домашната банка зависи колку долго време им е потребно да – во контекст на потполно нов тип меѓубанкарска конкуренција – извршат позитивни пазарни прилагодувања во смисла на подобрување на своите перформанси и профитабилност на основа на нови стратегии и акциски програми како и подобар менаџмент.

На формирање на пазарното учество на странски и домашни банки, централната банка влијае по пат на политика лиценца која им ја дава на странските банки за влез во домашниот банкарски систем. Во домашниот банкарски систем не би требало да влезе претерано голем број на странски банки. Освен тоа централната банка на земјата во транзиција би требало да одреди оптимален временски профил на давање на лиценца на странска банка, како би се обезбедил временски простор за адекватно прилагодување на сите доволно витални домашни банки . Оптимална тактика би била да се во временскиот профил пуштаат само оние странски банки кои допринесуваат позитивни процеси на приспособуванје на вкупниот банкарски систем. Исто така е важно да се врши адекватна селекција на странски банки како би можеле во домашниот систем да влезат само силни странски банки за кои со поголема сигурност ќе може да се претпостави дека ке работат со здраво банкарство. Истовремено, силните странски банки имаат доволен финансиски потенцијал да учестуваат барем со дел во решавање на проблем на рекапитализација на превземените банки како и да вложуваат додатен кредитен потенцијал од матичната странска банка.

Посебен аспект во политиката на давање лиценци на странски банки во европските транзициски економии се состои во тоа што сите тие тежнеат за влез во Европската Унија. Кога еден ден ќе станат членки на ЕУ, транзицијата во основа ќе биде завршена и тогаш овие земји би морале во потполност да ги прифатат сите обврски кои произлегуваат со влез во овој регионален економски и финансиски аранжман. На основа на втората банкарска директива ЕУ, секоја сегашна земја во транзиција би морала во својата перспектива да прифати принцип на една банкарска лиценца која е издадена од матичната земја на соодветната банка. Тоа значи дека, со влез во ЕУ, сите банки кои добиле лиценца цо некоја од земјите членки на ЕУ,имаат автоматско право да формираат филијална мрежа или на други начини да вршат слободен бизнис и на територија сегашната земја во транзиција. Да може сегашната земја во транзиција да ги издржи притисоците од конкуренцијата на другите банки во ЕУ, банкарскиот систем на земјата во транзиција мора да биде во доволна мерка стабилизиран и преструктуриран во однос со критериумите на пазарната економија.

Сумирано може да се каже дека во процесот на транзиција секоја земја проектира динамична структура на банкарскиот систем – имајќи ја во предвид и сопственичката компонента- со цел да банкарскиот сектор оптимално влијае во процесите на

преструктурирање на реалниот и финансискиот сектор на економијата. Оптималната организациска структура на банкарскиот систем содржи мал број ( релативно) големи банки и још помал број на мали и средни банки. Малите банки имаат локален карактер и по правило се формирани од страна на приватен домашен капитал. Формирањето на големите банки во транзициските економии би се движело во правец на создавање на комбинирани структури на сопствеништво. Во банкарскиот систем би останал извесен број полудржавни банки со мешовит капитал, кои можат да се вклопат во пазарниот модел на работење. Друг дел од големите банки би ги сочинувале банки со странски и/или домашен приватен капитал. За создавање на пазар на економија на финансискиот сектор неопходна е доволна количина на приватниот капитал во банкарството. Во таа смисла, главната динамичка сила, која може силно да ја придвижи конкуренцијата и воведување на современи стандари на однесување во банкарството, ги прават странските банки кои навлегуваат во домашниот финансиски простор по пат на заеднички и директни вложувања.

Рекапитализација на банките

Еден од најголемите проблеми во процесот на реформи на банкарскиот систем во транзициските економии се состои во рекапитализација на банките. Се работи за проблем на заеми без перформанси кои во период на транзиција достигнале многу високи износи, да банките од сопствениот капитал и од резервите неможе да ги покрие. Неперформансни заеми воглавно настанале така што,пред преминот на економските реформи, постоеле меки финансиски ограничувања во поглед на сервисирање на кредитните обврски кон претпријатијата. Банкарските заеми имале карактер на меки кредити во смисла на ниски каматни стапки во реален израз како и притисок на државните банки да прифаќаат пролонгирање на долговите на претпријатијата. При тоа високата инфлација и повремени девалвации на националната валута ја намалувале реалната вредност на долговите на претпријатијата во домашна валута. Доколку и постоел закон за банкротство, банките не ги користеле одредбите од овој закон и тоа не само заради притисокот од државата туку и од сопствени интереси. Имено, стечај на претпријатието би значело дека банките ќе мора да ги отпишат ненаплатливите заеми, чиј износ бил поголем од капиталот на банката заедно со резервите. Затоа банките ги држеле неперформансните заеми во своите биланси, со пролонгирање на наплата на главницата и капитализација на достигнатите камати.Меѓутоа, концептот на економски и финансиски реформи бара билансот на банката да се исчисти од неперформансни заеми. Се поставува прашање како да се финансира губитокот на банките кој настанува со елиминација на неперформансните заеми од активните банки. Во принцип постојат два пристапа: централизиран и децентрализиран.Централизиран пристап бил применет во Чешка. Фебруари 1991 година е формирана КОБ Консолидарна Банка како државна институција со задача „ да ја превземе активата оф комерцијалните банки, да ги потобри нивните заемни портфолија и да во исто време помогне на претпријатијата во решавање на нивните финансиски проблеми во период на трансформација на економијата“5. КОБ имала само еден акционер, државата, кој ја претставувал министерот за финансии во својство на претседател на надзорниот одбор. Превземање на неперформансните кредити на комерцијалните банки било вршено така што КОБ на тие банки им давала никокаматни кредити кои би требало да бидат отплатени во одреден рок. КОБ исто така интервенирала во случај на претпријатија кои се наоѓале во процедура на банкрот. Доколку се постигне споразум за преструктурирање на претпријатието, КОБ ги откупувала побарувањата од кредиторите, што овозможило преструктурираните претпријатија да излезат од процедурата банкрот.

Понекогаш КОБ партиципирала во конзорциуми со други банки со цел рефинансирање на неперформирани заеми од претпријатија. КОБ имала право да отпочне процедура против компанија која не ги извршува своите финансиски обврски. Така оваа специјална санациска државна банка во некои случаи отпочнувала процедура на банкрот, таа не е била агресивна во користење на банкротството но преферирала кооперативни решенија во однос со загрозените клиенти. Децентрализиран пристап бил применет во Полска на основа закон за финансиско преструктурирање на претпријатија и банки кој стапил на сила во Март 1993 год. На основа на овој закон извршена е рекапитализација на седум банки, кои учествувале во овој програм, со обврска тие да го извршат преструктурирањето на своите заемни портфолија. Банките кои учествувале во оваа финансиска програма имале обврска да формираат специјални одделенија за санирање на несоодветни претпријатија ( workout departments).Рокот за преструктурирање на овие претпријатија вил една година. Банките по пат на финансиски преговори со несоодветните компании настојувале да дојдат до договор за решавање на долговните проблеми на компанијата, имајќи во предвид специфичноста на претпријатието. Во контекст на финансиските договори за неперформирани долгови можеле да бидат применети разни опции и комбинации од тие опции:

Репрограмирање на долговите на претпријатието Отпис на делови од долговите на претпријатијата Конверзија на долговите во акции на фирмата Продажба на кредитните побарувања на банки на финансискиот пазар со голем

дисконт.

Споразум за договор, кој го потпишуваат претставниците на претпријатијата-должници и претставниците на доверителите ( кои имаат најмалку 50 % побарувања од тој должник) автоматски станува обврзан за сите кредитори. Доколку не се постигне договор за финансиска нагодба во рок од една година, компанијата која има неперформансни долгови мора да оди во процес на банкрот или ликвидација.Процедурата за банкрот ја спроведуваат судовите со тоа што стечајната маса се распределува на доверителите во сразмери на нивните побарувања. Ликвидација на претпријатија значи декомпозиција на производствената актива и нивна продажба на најдобрата понуда за да можат да се исплатат доверителите.

Бидејќи во полскиот метод банките добиле лимитирани средства на име рекапитализација, независно од ефектот на работното преструктурирање, тие биле стимулирани да ги преструктурираат своите портфолија на неперформирани заеми на најдобар можен начин. Банките биле пред основен избор или значајно да ја намалат вредноста на своите кредитни побарувања на основа на договор за спогодба или да прифатат значајни дисконти во случај на продажба на кредитните побарувања на финансискиот пазар. Бидејќи банките морале да сметаат на високите стапки на диконт при продажба на ссвоите неперформирани побарувања, тие почнале сериозно да ги разгледуваат предлозите на презадолжените претпријатија во поглед на преструктурирања на долговите. Банките воглавно имале помали загуби кај спогодби за намалување на долгови на компаниите него при продажба на кредитните побарувања на финансискиот пазар. Меѓутоа, во некои случаи банките сметале дека повеќе им се исплати да ги продаваат кредитните побарувања со повисок дискон за пари отколку да прифатат договор за спогодба, иако било предвидено со мала каматна стапка на кредитните побарувања, доколку реалноста на планот за реконструкција била финансиски сомнителна.

Покрај основниот програм за рекапитализација седум големи комерцијални банки- со што воедно е извршено и намалување на претераната кредитна задолженост на голем број компании – во полскиот модел постоел и паралелен финансиски програм за подршка на еден строго лимитиран број на претпријатија кои се оценети како посебно значајни. Да не дојде случајно до ликвидација на едно такво претпријатие, постоел посебен програм за санирање на овие компании, ама со строги услови во поглед на организациско и финансиско преструктурирање. Според ова, основно решение на проблемот на неперфорирани претпријатија било дизајнирано на база на децентрализиран пристап преку комерцијални банки, ама и воедно е задржан и центрилизираниот пристап како исклучок за мал број исклучително значајни компании.

Меѓу изборот централизиран или нецентрализиран пристап може да се оцени дека децентрализираниот е многу по погоден истакнувајќи ги банките како основни институции за оперативно спроведување на рекапитализација на банки и за решавање прашања од вид лоши заеми дадени на претпријатијата. Децентрализираниот пристап е подобар, зошто развива бизнис односи меѓу банките и компаниите, а во преговорите се пронаоѓа најповолни решенија за секој поединечен случај. Освен тоа, овој пристап создава основа за идна поактивна улога на намките во контрола на компаниите (corporate governance) т.е. за поактивна кредитна политика на банките.Понекогаш се укажува можност банките сами да вршат рекапитализација по пат на проширување на каматната стапка. Тоа конкретно би значело банките на основ на меѓубанкарскиот договор наплаќаат повисоки реални каматни стапки на одобрените кредити и да плаќаат реално ниски каматни стапки на депозити, како би можеле со зголемена каматна добивка да формулираат поголеми профити кои би оделе во банкарскиот капитал и резерви. Меѓутоа, тој пристап не е прифатен делимично заради тоа што би требало многу долг период да може на тој начин да се формира доволна маса на средства за рекапитализација на банките. Ама главен арумент против овој концепт е да многу високите реални каматни стапки на земјоделството не би можеле да бидат исплатени, така повторно би дошло до формирање на неперормансни заеми.

Методите на рекапитализација на проблематичните банки зависат и од големината на проблемот со неперформансните заеми мерени според вкупната актива на банките или преку друштвеното производство во земјата. Доколку стапката на неперформансните заеми висока, единствено доаѓа во моѓност комбинација метода за рекапитализација на банките. При тоа генерално се прифаќаат два принципа.Првиот принцип е дека не треба да се рекапитализираат сите проблематични банки туку само оние кои се оценети како доволно витални да можат подоцна успешно да се вклучат во меѓубанкарската конкуренција на финансискиот пазар, додека останатите баннки се ликвидирани. Втор пристап е да во покривање на скриената загуба , која се состои од неперформансна актива на банките, треба пред се да учествуваат постојните акционери на банките кои преку своето влијание во управувачките структури се одговорни за формирање на негативната нето актива на банката.Главен дел на рекапитализација на дел од банкарскиот систем во земјите во транзиција би бил финансиран од следните извори.Прв извор се средства на државата, пред се средства на државниот развоен фонд кој се алиментира со продажба на дела на јавните претпријатија. Истотака државата може по пат на емисија на своите обврзници да обезбеди дел од капиталот на

проблематичните банки. Постои и можност користење на државниот фонд за осигурување и санација на банките, ама тие средства се релативно мали.Втор извор средства за рекапитализација би доаѓале од мултилареланит финансиски институции кои даваат долгорочни заеми под поволни услови за санација на банкарските системи во земјите во развој и транзиција ( Светска банка, Европска банка за обнова и развој итн).Трет извор се средства на странски (евентуално и домашни)силни банкарски институции кои по пат на аквизиција на проблематичните банки прифаќаат да извршат и покривање на загубата до одредено ниво како и рекапитализација превземени банки како би можеле да ги нормализираат своите работи. Имено, странската банка е подготвена да изврши аквизиција на некои домашни банки , за кои е заинтересирана,

Дури и под услов оваа да има негативен нето имот, доколку се процени дека франшизната вредност на таа банка е позитивна. Франшизната вредност на банката рефлектира дисконтна вредност нето профит кој се очекува банката да го оствари во наредниот период . 9 Банката која врши сопственично превземање на некои проблематични банки соправо очекува дека слабите перформанси на план за ефикасност и профитабилнос во времето на превземањето не се индикација за стапката на профитабилност на реорганизираната банка во наредниот период.

Редефинирање на работната стратегија на банките

Под претпоставка дека банкарските системи во транзициската економија не се доволно рекапитализирани, неопходно е да банките воспостават што поздрави критериуми за пазарот на кредитниот пласман како не би дошло повторно до неперформирана актива. Таа клучена задача не е лесно остварлива, зошто транзицијата на земјоделскиот пазар бара длабоки промени во стратегиите и однесување како не претпријатијата така и на банките. На земјоделството објективно му се потребни поголеми средства за фиксни инвестиции и за обртен капитал од оние што се присутни на домашниот финансиски пазар, дури и со значителен прилив на странски инвестиции. Со таква консталација е важно банките брзо да ги освојуваат пазарните бизнис критериуми, дури и побрзо од компаниите. На оваа основа банките би биле во можност перманентно недоволните средства за фиксни инвестиции и обртен капитал да вложуваат во оние компании и оние програми во кои се очекуваат најдобри финансиски и економски перформанси, па со тоа и задоволителна веројатност во поглед на враќање на тие средства и нивно рециклирање.

Покрај критериумот на селекција на кредитните барања од странски банки ( види глава 6), важно е банките да користат обезбедувања во смисла на колатерали и заштитни

клаузули ( види глава 7). Еден од важни блокови на редефинирање на бизнис стратегии на банките се уведување на современи методологии во управување на банкарските ризици, пред се кредитни ризици, а потоа и останатите ризици ( види

глава 20 и 21). Во склоп со управување со ризици, важна улога во редефинирање на банкарска бизнис стратегија треба да има и диверзификација на заемните портфолија,

а во перспектива на диверзификација на вкупните портфолија. Диверзификација на заемните портфолија би отворила пат до создавање банкарски конзорциум за

кредитирање на поголеми бизнис проекти. При тоа во транзициските економии би било пожелно да во овие конзорциуми бидат вклучени и странски комерцијални банки,

а потоа странските инвестициски фондови како и мултилатералните финансиски институции ( Светска банка, Меѓународна финансиска корпорација, Европска банка за

обнова и развој итн.).

Комерцијалните банки би требале во своите стратешки планови и програми во прв план да го стават кредитирањето на обртниот капитал на претпријатија кои се веќе профитабилни или ќе бидат во краток нареден период спроведувајќи одредени мерки на преструктурирање. Кај кредитирање на обртен капитал првенство би имале компании кои имаат значаен извозен потенцијал и позитивни нето девизни ефекти. Исто така би требало кредитен потенцијал на банки да биде првенствено пласиран во мали и средни претпријатија кои се флексибилни во поглед на експанзии на одговорни сегменти на пазари, а воедно не се оптеретени со високи долгови.

Посебно е прашањето за учество на банките во финансирање на големи земјоделски системи кои би биле главни носители на неперформансни долгови кон банките. Тие големи системи во секој случај мора да биадат финансиски и сопственички преструктурирани, со силна улога на дрш,жавата и учество на странски стратешки инвеститори. Треба да се има во предвид дека на развиените пазарни економии големите компании претежно финансираат со дела на задржани профити и амортизација како и со емисија на хартии од вредност на пазарот на капитал.Иако во транзициските економии би требало да се тежнее на таков модел на финансирање на големите бизнис системи, мора да се гледа фактот дека земјоделските гиганти – во прва фаза на транзиција- по правило немаат доволен степоен на профитабилност. Со тоа овие системи не се во моѓжност да формираат доволни квантуми задржани профити, што е истовремено и проблем да ги користат своите емисии на хартии од вредност на пазарпот на капитал. Меѓутоа ни комерцијалните банки= кои се во процес на пазарни трансформации и преструктурирање привремено имаат скратени билансни димензии- исто така не се во можност да своите свежи кредитни потенцијали ги врзат за мал број големи бизнис сисстеми. Во тој случај банките не би биле во можност да ги кредитираат малите и средни претпријатија, што е клучен сегмент во процес на преструктурирање на реалнит сектор на еконопмија. Затоа се тежнее да во процесот на реконструкција на големите бизнис системи се вклучи државата, директно или преку државната развојна банка, со привлекување на странски стратешки инвеститори во форми на заеднички вложувања или директни инвестиции. При тоа доаѓа во обзир декомпозиција на големите бизнис системи на повеќе компании.

Комерцијалните банки во транзициските економии мораат да водат сметка за формирање на доволно ниво на акциски капитал, што е и всушност нивна законска обврска. По правило на Базелскиот комитет, комерцијалните банки мораат формираат акциски капитал во висина од најмалку 8 % во однос на ризико пондерирана актива. Во земјите во развој и транзиција просечна стапка на капитал спрема вкупната актива би морала да биде поголема од 8% затоа што и ризиците се повисоки. Адекватниот ниво на капитал и резерви на банките е многу важен како „одбојник“ банките да не станат несолвентни ако додје до значајна кредитна деликвенција.

На основа на друга банкарска директива, во ЕУ е утврдено дека за основање на комерцијална банка е потребен минимален износ на капитал од 5 милиони евра. Во Југославија минимален капитал по прописи е утврден на 5 милиони долара. Три најголеми европски транзициски земји сами ги зголемиле износите за милимален задолжителен капитал и тоа на : Чешка на 10 милиони долари, Полска на 15 милиони долари и Маѓарска на 18 милиони долари.

Како сите транзициски економии имаат желба да станат членки на ЕУ ( а повеќето веќе потпишале договор за придружба, association agreements), тоа во овие земји мора постепено – а воедно и доволно брзо – да воспоставуваат на реален и финансиски план оние стандарди кои се задолжителни за сите членки на унијата. Тоа практично значи транзициските економии да превземат обврска своите институционални структури да ги прилагодат на механизмите пропишани за членките на ЕУ. Кога се работи за банкарски систем, генерален услов за пристап кон ЕУ е да транзициската земја воспостави стабилен банкарски систем кој функционира на пазарни принципи. Во тој случај транзициската економија има право и обврска да отвори свој банкарски систем во однос на банкарскиот систем на ЕУ, што значи странските банки можат да отвараат филијали или на друг начин воспостават работа на територија на земјата и обратно. Транзициските земји мораат да направат многу напори , во процес на отварање на свои банкарски и финансиски сектори , да обезбедат домашните банки да стекнат доволен степен на конкурентска способност во меѓународен контекст.