Prevencija i tretman poremecaja ponasanja Fasper zbornik radova

Seediscussions,stats,andauthorprofilesforthispublicationat:http://www.researchgate.net/publication/233960100

Prevencijaitretmanporemecajaponasanja-FASPERzbornikradova

DATASET·DECEMBER2012

DOWNLOADS

3,577

VIEWS

574

3AUTHORS,INCLUDING:

VesnaŽunić-PavlovićUniversityofBelgrade

18PUBLICATIONS1CITATION

SEEPROFILE

Availablefrom:MarinaKovacevic-Lepojevic

Retrievedon:18June2015

http://www.researchgate.net/publication/233960100_Prevencija_i_tretman_poremecaja_ponasanja_-_FASPER_zbornik_radova?enrichId=rgreq-6a4fb08a-9346-4357-8d3d-b3ef9108b2e2&enrichSource=Y292ZXJQYWdlOzIzMzk2MDEwMDtBUzo5NzQ1NTU1NTIxOTQ2M0AxNDAwMjQ2NjIzNjEx&el=1_x_2

http://www.researchgate.net/publication/233960100_Prevencija_i_tretman_poremecaja_ponasanja_-_FASPER_zbornik_radova?enrichId=rgreq-6a4fb08a-9346-4357-8d3d-b3ef9108b2e2&enrichSource=Y292ZXJQYWdlOzIzMzk2MDEwMDtBUzo5NzQ1NTU1NTIxOTQ2M0AxNDAwMjQ2NjIzNjEx&el=1_x_3

http://www.researchgate.net/?enrichId=rgreq-6a4fb08a-9346-4357-8d3d-b3ef9108b2e2&enrichSource=Y292ZXJQYWdlOzIzMzk2MDEwMDtBUzo5NzQ1NTU1NTIxOTQ2M0AxNDAwMjQ2NjIzNjEx&el=1_x_1

http://www.researchgate.net/profile/Vesna_Zunic-Pavlovic?enrichId=rgreq-6a4fb08a-9346-4357-8d3d-b3ef9108b2e2&enrichSource=Y292ZXJQYWdlOzIzMzk2MDEwMDtBUzo5NzQ1NTU1NTIxOTQ2M0AxNDAwMjQ2NjIzNjEx&el=1_x_4


http://www.researchgate.net/institution/University_of_Belgrade?enrichId=rgreq-6a4fb08a-9346-4357-8d3d-b3ef9108b2e2&enrichSource=Y292ZXJQYWdlOzIzMzk2MDEwMDtBUzo5NzQ1NTU1NTIxOTQ2M0AxNDAwMjQ2NjIzNjEx&el=1_x_6


PREVENCIJA I TRETMAN POREMEĆAJA PONAŠANJA

Izdavač: Univerzitet u Beogradu

Fakultet za specijalnu edukaciju i rehabilitaciju Izdavački centar

Visokog Stevana 2, 11000 Beograd

Za izdavača: Prof. dr Jasmina Kovačević

Urednice: Prof. dr Vesna Žunić-Pavlović Marina Kovačević-Lepojević

Recenzenti: Prof. dr Jasmina Kovačević

Dr Leposava Kron Prof. dr Dobrivoje Radovanović

Lektura i korektura: Slađana Mirčevski

Štampa: Čigoja štampa, Beograd

Tiraž: 500

ISBN: 978-86-80113-96-8

Izdavanje knjige je finansijski podržalo Ministarstvo za nauku i tehnološki razvoj Republike Srbije

Odlukom Nastavno-naučnog veća Fakulteta za specijalnu edukaciju i rehabilitaciju usvojene su recenzije zbornika radova „Prevencija i tretman

poremećaja ponašanja”, grupe autora.

PREVENCIJA I TRETMAN POREMEĆAJA PONAŠANJA

UredniceVesna Žunić-Pavlović

Marina Kovačević-Lepojević

Fakultet za specijalnu edukaciju i rehabilitaciju Beograd, 2010.

AUTORI

Dr Stanko Bejatović, redovni profesor, Pravni fakultet Univerziteta u KragujevcuDr Snežana Soković, redovni profesor, Pravni fakultet Univerziteta u KragujevcuDr Nenad Glumbić, vanredni profesor, Fakultet za specijalnu edukaciju i reha-bilitaciju Univerziteta u BeograduDr Zoran Ilić, vanredni profesor, Fakultet za specijalnu edukaciju i rehabilitaciju Univerziteta u BeograduDr Aleksandar Jugović, vanredni profesor, Fakultet za specijalnu edukaciju i rehabilitaciju Univerziteta u BeograduDr Mitja Krajnčan, vanredni profesor, Pedagoški fakultet Univerziteta u LjubljaniDr Danka Radulović, vanredni profesor, Fakultet za specijalnu edukaciju i reha-bilitaciju Univerziteta u BeograduDr Edina Vejo, vanredni profesor, Islamski pedagoški fakultet Univerziteta u ZeniciDr Vesna Žunić-Pavlović, vanredni profesor, Fakultet za specijalnu edukaciju i rehabilitaciju Univerziteta u BeograduDr Irma Deljkić, docent, Fakultet za kriminalistiku, kriminologiju i sigurnosne studije Univerziteta u SarajevuDr Branislava Popović-Ćitić, docent, Fakultet za specijalnu edukaciju i rehabi-litaciju Univerziteta u BeograduMr Meliha Bijedić, asistent, Edukacijsko-rehabilitacijski fakultet Univerziteta u TuzliMr Goran Jovanić, asistent, Fakultet za specijalnu edukaciju i rehabilitaciju Univerziteta u BeograduMr Marija Lučić-Ćatić, asistent, Fakultet za kriminalistiku, kriminologiju i si-gurnosne studije Univerziteta u SarajevuMr Danica Vasiljević-Prodanović, asistent, Fakultet za specijalnu edukaciju i rehabilitaciju Univerziteta u BeograduMuharem Adilović, asistent, Islamski pedagoški fakultet Univerziteta u ZeniciMarina Kovačević-Lepojević, asistent, Fakultet za specijalnu edukaciju i reha-bilitaciju Univerziteta u BeograduLeonora Mihailović, saradnik u nastavi, Fakultet za specijalnu edukaciju i reha-bilitaciju Univerziteta u Beogradu

SADRŽAJ

Predgovor. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 7

Uvod: Savremeni pristupi u prevenciji i tretmanu poremećaja ponašanja Vesna Žunić-Pavlović, Marina Kovačević-Lepojević . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 9

Krivično zakonodavstvo kao instrument prevencije nedozvoljenog ponašanja Stanko Bejatović. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 39

Teorijske osnove razvojne prevencije poremećaja ponašanja Branislava Popović-Ćitić. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 65

Teorijski i praktični aspekti situacione prevencije Marina Kovačević-Lepojević, Vesna Žunić-Pavlović . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 91

Paradigmatski pristup prevenciji poremećaja u ponašanju i rizičnih ponašanja (sociopedagoški prilog) Edina Vejo, Muharem Adilović . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 109

Vaninstitucionalni tretman djece i omladine sa poremećajima u ponašanju Meliha Bjedić . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 127

Experimential pedagogy – an efficient method for children with behavioral difficulties Mitja Krajnčan. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 149

Analitičko-istraživački rad u socijalnoj zaštiti maloletnih prestupnika: značaj, iskustva i kontroverze Aleksandar Jugović . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 173

Zavodske vaspitne mere – mesto u sistemu krivičnih sankcija, osnovne karakteristike i problemi izvršenja Snežana Soković. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 193

Zaštitni nadzor uslovno osuđenih lica – alternativa koja obećava Zoran Ilić . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 217

Elektronski nadzor: kontrola i prevencija prestupništva Danica Vasiljević-Prodanović . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 239

6

Potrebe za tretmanom i njegova realizacija u penitensijarnim uslovima Goran Jovanić . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 257

Primena konstruktivističke terapije u forenzičkim uslovima Danka M. Radulović, Leonora Mihailović . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 277

Kriminalitet osoba sa Aspergerovim sindromom Nenad Glumbić . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 299

Unapređenje zaštite žrtava nasilja u porodici u Bosni i Hercegovini Irma Deljkić, Marija Lučić-Ćatić . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 323

PREDgoVoR

Tematski zbornik pod naslovom Prevencija i tretman poremećaja po-našanja nastao je u okviru Programa Promocija i podsticanje istraživanja iz oblasti prevencije i tretmana poremećaja ponašanja Odeljenja za pre-venciju i tretman poremećaja ponašanja Fakulteta za specijalnu edukaciju i rehabilitaciju Univerziteta u Beogradu, koji je odobrilo i finansijski podr-žalo Ministarstvo za nauku i tehnološki razvoj Republike Srbije (Ugovor br. 451–03–02297/2009–02, od 31. marta 2010. godine).

Osnovni cilj ovog programa jeste prezentacija novih naučnih dosti-gnuća iz oblasti prevencije i tretmana poremećaja ponašanja. Nastavnici i saradnici Odeljenja za prevenciju i tretman poremećaja ponašanja Fakul-teta za specijalnu edukaciju i rehabilitaciju, kontinuirano se bave naučno-istraživačkim radom u ovoj oblasti. Posredstvom ovog tematskog zborni-ka, u prilici su da objave i prezentuju javnosti rezultate svog rada i time doprinesu popularizaciji savremenih naučnih saznanja među studentima, istraživačima i stručnjacima zaposlenim u praksi. Poseban kvalitet pred-stavlja multidisciplinarni pristup sagledavanju ove problematike, koji je obezbeđen učešćem stručnjaka različitih profila: specijalnih (socijalnih) pedagoga, socijalnih radnika, psihologa, pravnika i drugih. Pored toga, Program ima za cilj razvijanje saradnje sa naučnoistraživačkim radnici-ma koji su zaposleni u drugim visokoškolskim ustanovama, kod nas i u svetu. Smatramo da je objavljivanje zajedničkog zbornika radova dobar način da se međusobno povežemo, razmenimo ideje, unapredimo sarad-nju i planiramo buduće zajedničke naučnoistraživačke poduhvate. Tako, tematski zbornik sadrži radove kolega sa Pravnog fakulteta Univerziteta u Kragujevcu, Pedagoškog fakulteta Univerziteta u Ljubljani, Fakulteta za kriminalistiku, kriminologiju i sigurnosne studije Univerziteta u Sarajevu, Edukacijsko-rehabilitacijskog fakulteta Univerziteta u Tuzli i Islamskog pedagoškog fakulteta Univerziteta u Zenici.

Kao što naslov i nagoveštava, zbornik Prevencija i tretman poreme-ćaja ponašanja, nudi sistematski prikaz različitih pristupa koji se prime-njuju u praksi i procenu njihove efektivnosti, na osnovu čega su izvedene smernice za budući razvoj nauke i prakse u ovoj oblasti. U njemu se nalazi 15 radova koji su organizovani oko tri ključne teme, a to su:

– Prevencija poremećaja ponašanja, delinkvencije i kriminala,

8

– Tretman poremećaja ponašanja i– Redukovanje delinkvencije i kriminala.

Tematski zbornik Prevencija i tretman poremećaja ponašanja pred-stavlja rezultat timskog rada 18 naučnoistraživačkih radnika. Stoga, že-limo da zahvalimo svim autorima na kvalitetnim radovima u kojima su obuhvatno, sistematski i jasno prezentovali dostignuća u užim oblastima svog naučnog interesovanja. Posebno zahvaljujemo recenzentima – dr Ja-smini Kovačević, dr Leposavi Kron i dr Dobrivoju Radovanoviću. Takođe, zahvaljujemo izdavaču, Fakultetu za specijalnu edukaciju i rehabilitaciju, na pomoći u objavljivanju ovog tematskog zbornika. Najveću zahvalnost dugujemo Ministarstvu za nauku i tehnološki razvoj Republike Srbije koje je finansijski podržalo ceo program i time omogućilo da naši planovi po-stanu stvarnost.

U Beogradu, avgust 2010. godine

Vesna Žunić-Pavlović Marina Kovačević-Lepojević

UVoD: SAVREMENI PRISTUPI U PREVENCIJI I TRETMANU POREMEĆAJA PONAŠANJA

Vesna Žunić-Pavlović, Marina Kovačević-Lepojević

Apstrakt

Rad je posvećen analizi različitih pristupa u prevenciji i tretmanu poreme-ćaja ponašanja. U prvom delu rada razmotreni su opisi, karakteristike i tipologije poremećaja ponašanja koje se sreću u savremenoj literaturi. Drugi deo rada posve-ćen je efektivnim pristupima u prevenciji poremećaja ponašanja duž kontinuuma koga čine univerzalna, selektivna i indikovana prevencija. Pored toga, prikazane su i osnovne postavke zakonske, socijalne i situacione prevencije prestupničkog ponašanja. Na kraju, pregledom literature ostvaren je uvid u savremena saznanja o uspešnim pristupima u tretmanu poremećaja ponašanja i redukovanju delin-kvencije i kriminala.

Ključne reči: poremećaji ponašanja, delinkvencija, kriminal, prevencija, tre-tman

POREMEĆAJI PONAŠANJA

Nauka o prevenciji i tretmanu poremećaja ponašanja ima relativno dugu istoriju. Međutim, većina autora smatra da je presudan uticaj na ra-zvoj teorije, istraživanja i prakse u ovoj oblasti imalo uvođenje dijagno-stičke oznake poremećaji ponašanja u međunarodno priznate medicinske klasifikacije (ICD i DSM). U medicinskim klasifikacionim sistemima date su precizne definicije poremećaja ponašanja, njihova tipologija i kriteriju-mi za postavljanje ove dijagnoze. Na taj način poremećaji ponašanja iz-dvojeni su kao posebna dijagnostička kategorija, odnosno napravljena je razlika između poremećaja ponašanja i drugih fenomena s kojima su ranije bili svrstavani u istu grupu.

Dijagnostička kategorija poremećaji ponašanja prvi put se pojavljuje u osmoj reviziji Međunarodne klasifikacije bolesti, povreda i uzroka smrti (ICD-8) Svetske zdravstvene organizacije iz 1965. godine i drugoj ver-ziji Dijagnostičko-statističkog priručnika (DSM-2) Američkog udruženja

10 Vesna Žunić-Pavlović, Marina Kovačević-Lepojević

psihijatara, iz 1968. godine. U skladu sa novim saznanjima, menjali su se opisi i kriterijumi koji se odnose na ovu dijagnostičku kategoriju. Neke postavke u ICD su reorganizovane radi usklađivanja sa određenjima koja su data u DSM, mada su se izvesne razlike između ova dva klasifikaciona sistema zadržale do danas.

U trenutno važećoj, desetoj reviziji Međunarodne klasifikacije bole-sti, povreda i uzroka smrti (ICD-10), poremećaji ponašanja svrstani su u dijagnostičku kategoriju pod nazivom poremećaji ponašanja i emocija sa početkom obično u detinjstvu i adolescenciji (Svetska zdravstvena organi-zacija, 1992). Osnovna karakteristika poremećaja ponašanja je ponavljano i trajno prisustvo obrazaca antisocijalnog, agresivnog i izazivačkog pona-šanja, kao što su: preterane tuče ili zastrašivanja, surovost prema drugim ljudima ili životinjama, žestoka destruktivnost prema imovini, podmetanje požara, krađe, ponavljano laganje, izostajanje iz škole i bežanje od kuće, neobično česti i teški napadi besa, prkosno provokativno ponašanje i stalna neposlušnost. Ova dijagnostička kategorija obuhvata nekoliko tipova po-remećaja ponašanja, a to su: poremećaj ponašanja ograničen na porodičnu sredinu, nesocijalizovani poremećaj ponašanja, socijalizovani poremećaj ponašanja, poremećaj u vidu protivljenja i prkosa, drugi poremećaji pona-šanja i nespecifikovani poremećaji ponašanja.

U četvrtoj verziji Dijagnostičko-statističkog priručnika (DSM-IV), koja se trenutno primenjuje, poremećaji ponašanja svrstani su u dijagno-stičku kategoriju pod nazivom deficit pažnje i disruptivni poremećaji pona-šanja (APA, 1994). Dijagnostička oznaka poremećaji ponašanja opisana je kao ponavljani i uporni obrasci ponašanja kojima se krše prava drugih i opšte, uzrastu prikladne socijalne norme i pravila, gde se ubrajaju: agresiv-no ponašanje prema ljudima ili životinjama, namerna destrukcija imovine, prevare ili krađe i ozbiljno kršenje pravila ponašanja. Ponuđene su dve tipologije poremećaja ponašanja, u odnosu na uzrast – tip koji se pretežno javlja u detinjstvu i tip koji se javlja u adolescenciji, kao i u odnosu na težinu poremećaja – laki, umereni i teški tip. U okviru ove dijagnostičke kategorije izdvojen je i оpoziciono-prkosni poremećaj, koga karakterišu dugotrajni obrasci negativnog, drskog i neprijateljskog ponašanja, ali bez ozbiljnijeg kršenja opšteprihvaćenih socijalnih normi. U literaturi o pre-venciji i tretmanu poremećaja ponašanja ove dve dijagnostičke oznake se, uglavnom, objedinjeno posmatraju.

Prikazane klasifikacije postale su polazište brojnih istraživačkih stu-dija. Precizne oznake, definicije i tipologije omogućile su izradu instru-

Uvod: Savremeni pristupi u prevenciji i tretmanu poremećaja ponašanja 11

menta za procenu, ispitivanje prevalencije i karakteristika poremećaja po-našanja, ali i kompariranje rezultata različitih studija, što je doprinelo una-pređivanju saznanja o etiologiji i fenomenologiji. Sa druge strane, mnogi istraživači su u svojim empirijskim proučavanjima nailazili na probleme prilikom primene opisa i kriterijuma koji su ponuđeni u okviru pomenutih dijagnostičkih kategorija. Posledično, pojavljuju se empirijski ili dimen-zionalni sistemi procene i klasifikacije u psihopatologiji, kao alternativa kategorijalnim sistemima koji se koriste u kliničkoj praksi (Achenbach, 1995). Osnovno polazište dimenzionalnih sistema jeste zasnivanje psiho-patoloških kategorija, njihovih granica i kriterijuma na rezultatima istra-živanja. U kategorijalnim sistemima, na osnovu unapred utvrđenih krite-rijuma, postavlja se dijagnoza, odnosno potvrđuje prisustvo poremećaja ponašanja. Zagovornici dimenzionalnih sistema smatraju da u realnosti ne postoje jasne granice između normativnog ponašanja i psihopatologije, pa poremećaji ponašanja predstavljaju ekstremne forme problema koji se uo-bičajeno javljaju, a ne neuobičajena stanja koja se suštinski razlikuju od normalnosti. Nadalje, dijagnostičke kategorije ne prepoznaju tendenciju ka udruženom pojavljivanju nekih poremećaja, već se svaki od njih zaseb-no posmatra. Za razliku od toga, dimenzionalni sistemi zasnovani su na empirijskim podacima o povezanosti pojedinih poremećaja, što omoguća-va izdvajanje obrazaca udruženih bihejvioralnih i emocionalnih problema, odnosno sindroma. Prema jednoj od najpoznatijih dimenzionalnih klasi-fikacija, poremećaji ponašanja deo su jedinstvenog spektra eksternalizo-vanih problema, gde se ubrajaju dva sindroma – ponašanje kojim se krše pravila i agresivno ponašanje (Achenbach, Rescorla, 2001).

Neki autori smatraju da kategorijalni i dimenzionalni pristup nisu suštinski suprotstavljeni, već da odražavaju prirodan tok razvoja sazna-nja (Coie et al., 1993). Prvobitno nastali kategorijalni sistemi usmereni su ka identifikovanju osnovnih karakteristika po kojima se razlikuju dis-funkcionalni pojedinci, dok dimenzionalni sistemi predstavljaju rezultat detaljnijeg sagledavanja razvojnih procesa određenog poremećaja. Takvu povezanost potvrđuje evidentan uticaj rezultata empirijskih istraživanja na osavremenjivanje opisa i kriterijuma u kategorijalnim sistemima, što se posebno odnosi na DSM.

U savremenoj literaturi postoje brojne definicije poremećaja pona-šanja, tako da se ne može govoriti o univerzalnom i opšteprihvaćenom određenju ovog pojma. Ipak, mogu se izdvojiti neki zajednički elementi. Poremećajima ponašanja označavaju se različite bihejvioralne manifesta-


cije koje povezuje nekonformizam ili nepoštovanje opšteprihvaćenih soci-jalnih normi, antisocijalnost u smislu ugrožavanja prava drugih i agresija, odnosno povređivanje, nanošenje štete ili neprijatnosti drugima. Spektar pojavnih oblika poremećaja ponašanja je veoma širok i kreće se od pr-kosnog ponašanja do fizičkog nasilja. Neki oblici poremećaja ponašanja predstavljaju kršenje zakonskih normi, odnosno mogu biti okarakteri-sani kao krivična dela i prekršaji ili delinkvencija. Važna karakteristika poremećaja ponašanja jeste repetitivnost, odnosno ponavljanje i relativna trajnost, na osnovu čega se razlikuju od usamljenih i situacionih epizoda koje mogu biti okarakterisane kao normativne razvojne krize. Poremećaji ponašanja dovode do brojnih negativnih posledica, uključujući porodično funkcionisanje, odnose sa vršnjacima, učenje i drugo. U mnogim sluča-jevima, simptomi poremećaja ponašanja pojavljuju se na predškolskom uzrastu, a stabilne manifestacije mogu se zapaziti tokom mlađeg školskog uzrasta. Rezultati brojnih istraživanja potvrđuju da kriminalno ponašanje u odraslom dobu podrazumeva ispoljavanje poremećaja ponašanja u mla-dosti, iako većina mladih sa antisocijalnim ponašanjem ne postaju antiso-cijalne odrasle osobe. Prema nekim istraživanjima, oko polovine dece sa poremećajima ponašanja postanu delinkventi u adolescenciji, a najmanje trećina maloletnih delinkvenata postanu odrasli prestupnici (Patterson, DeBaryshe, Ramsey, 1989).

Poremećaji ponašanja često se javljaju udruženo sa drugim mental-nim poremećajima. Epidemiološke studije otkrivaju da oko 70% dece i omladine sa poremećajima ponašanja, uzrasta 7–13 godina, ispunjava kri-terijume za postavljanje još jedne dijagnoze (Kazdin, 1993). Na osnovu dosadašnjih istraživanja komorbiditeta poremećaja ponašanja, izvedena su sledeća zapažanja: poremećaji ponašanja počinju na ranijem uzrastu, teži su i uporniji ukoliko su udruženi sa ADHD; pojava anksioznih poremećaja u detinjstvu smanjuje rizik poremećaja ponašanja u adolescenciji, ali kod dece sa poremećajima ponašanja postoji veća verovatnoća pojave anksi-oznih poremećaja; kod mnogih adolescenata sa poremećajima ponašanja ispunjeni su kriterijumi za postavljanje dijagnoze depresivnih poremećaja i poremećaja emocija, ali ova veza nije do kraja objašnjena; postoje indi-cije da somatoformni poremećaji mogu biti prediktor poremećaja ponaša-nja kod devojaka; postoji recipročna veza između poremećaja ponašanja i zloupotrebe psihoaktivnih supstanci u smislu da jedan poremećaj podstiče ispoljavanje drugog (Loeber et al., 2000). Rezultati brojnih istraživanja otkrivaju da su mentalni poremećaji učestaliji kod delinkvenata u odnosu


na opštu populaciju, što se posebno odnosi na zloupotrebu psihoaktivnih supstanci, depresivne poremećaje i poremećaje raspoloženja, anksiozne poremećaje, PTSP i ADHD (Tarolla et al., 2002). U radu Nenada Glum-bića izneta su interesantna zapažanja o kriminalnom ponašanju osoba sa Aspergerovim sindromom.

Napredak naučnih saznanja imao je praktične implikacije u vidu ra-zvijanja široke mreže različitih institucija i profesionalnih usmerenja koji rade na prevenciji i tretmanu poremećajima ponašanja. Do danas, ova oblast zadržala je multidisciplinarni karakater, što podrazumeva multipla izvorišta i pravce razvoja. Doprinos ukupnom fondu znanja o efektivnim pristupima u prevenciji i tretmanu poremećaja ponašanja ostvarili su nauč-nici i praktičari iz različitih oblasti, kao što su medicina, socijalna zaštita, obrazovanje, pravosuđe i drugo. Usled postojanja razvojnog kontinuuma poremećaji ponašanja–delinkvencija–kriminal, teško je napraviti oštru granicu u pogledu specifičnog usmerenja pojedinih intervencija i progra-ma, već ih je bolje posmatrati kao deo obuhvatne društvene reakcije na ove probleme.

Trenutnu situaciju na svetskoj sceni karakteriše izuzetno interesova-nje naučne i stručne javnosti za proučavanje poremećaja ponašanja, delin-kvencije i kriminala. Nasuprot tome, u Srbiji su sasvim retka istraživanja epidemiološkog karaktera, a posebno empirijska proučavanja efektivnosti programa i intervencija koje se primenjuju u okvirima prevencije i tretma-na ovih fenomena. Iako se na osnovu strane literature mogu steći dobre polazne osnovne, to nije dovoljno. U budućnosti treba raditi na sistemat-skoj izgradnji naučnih saznanja koja će biti utemeljena na podacima koji su prikupljeni na našim prostorima. O problemima koji se sreću u oblasti analitičko-istraživačkog rada u socijalnoj zaštiti maloletnih prestupnika i mogućnostima za njihovo prevazilaženje govori se u radu Aleksandra Jugovića.

PREVENCIJA POREMEĆAJA PONAŠANJA, DELINKVENCIJE I KRIMINALA

Univerzalna, selektivna i indikovana prevencija

U savremenoj medicini u upotrebi je klasifikacija preventivnih mera koju je predložio Gordon (1983), a prema kojoj se sva preventivna na-stojanja mogu razvrstati na univerzalna, selektivna i indikovana. Autor


je kritikovao tradicionalnu klasifikaciju Komisije za hronične bolesti iz 1957. godine, koja je prvobitno predviđala dve kategorije – primarnu i sekundarnu prevenciju, a kasnije je dodata i treća kategorija tzv. tercijarna prevencija. Primarna prevencija primenjuje se pre nastanka bolesti i ima za cilj redukovanje incidencije, cilj sekundarne prevencije je smanjenje prevalencije, što znači da se primenjuje nakon dijagnostikovanja bolesti, ali pre nego što ona izazove negativne posledice, dok se tercijarna odnosi na mere kojima se sprečavaju dalja oštećenja i onesposobljavanje usled bolesti. Osnovna zamerka upućena na račun ove klasifikacije odnosila se na njenu neusklađenost sa savremenim saznanjima o povezanosti različitih bio-psiho-socijalnih faktora sa negativnim zdravstvenim ishodima.

Prema Gordonu, termin prevencija odnosi se isključivo na mere, akci-je i intervencije koje se primenjuju pre nastanka bolesti. Podela na univer-zalnu, selektivnu i indikovanu prevenciju izvršena je u odnosu na popula-cione grupe za koje se primena određenih intervencija smatra optimalnom. Mere univerzalne prevencije imaju najširu upotrebu i korisne su za svakog pojedinca. Primenjuju se na opštoj populaciji, obično bez profesionalne pomoći, a dobiti prevazilaze troškove i eventualne rizike. Selektivna pre-vencija obuhvata mere koje se primenjuju na rizične grupe, odnosno na podgrupe opšte populacije kod kojih postoji natprosečan rizik da obole od neke bolesti. Indikovana prevencija usmerena je ka pojedincima koji se, na osnovu identifikovanih rizičnih faktora, stanja i abnormalnosti, smatraju visokorizičnim u pogledu oboljevanja. Većina mera indikovane prevencije odgovara onome što se ranije nazivalo sekundarnom prevencijom, s tom razlikom da je indikovana prevencija rezervisana samo za pojedince kod kojih postoji velika verovatnoća oboljevanja, ali kod kojih nije dijagnosti-kovana bolest.

Iako su obe prikazane klasifikacije prevencije pravljene za tzv. me-dicinske bolesti, savremeni autori smatraju da se Gordonov klasifikacioni sistem može primeniti i u oblasti prevencije mentalnih poremećaja, a time i poremećaja ponašanja (Mrazek, Haggerty, 1994). Primeri univerzalnih preventivnih intervencija koje su namenjene opštoj populaciji jesu unapre-đivanja prenatalne brige, sprečavanje bračnih problema i slično. Interven-cije selektivne prevencije usmerene su ka specifičnim rizičnim grupama koje su identifikovane na osnovu prisustva bioloških, psiholoških i socijal-nih faktora povezanih sa pojavom mentalnih poremećaja. U ovu kategoriju ubrajaju se intervencije kao što su kućne posete i predškolski programi za decu iz siromašnih zajednica. Indikovane preventivne intervencije prime-


njuju se ukoliko su otkriveni izvesni znaci, simptomi ili predispozicije koji upućuju na izvesnu disfunkcionalnost, ali nisu ispunjeni kriterijumi za po-stavljanje dijagnoze mentalnog poremećaja. Drugačije rečeno, indikovane intervencije (npr. unapređivanje interakcije roditelj–dete) primenjuju se u slučajevima kada su roditelji otkrili izvesne probleme u ponašanju kod de-teta, ali nije dijagnostikovan poremećaj ponašanja. Osnovni cilj univerzal-nih, selektivnih i indikovanih mera je tzv. apsolutna prevencija, odnosno redukovanje broja novih slučajeva, mada cilj može biti i odlaganje početka mentalnog poremećaja ili kratkoročna redukcija novih slučajeva. Pored toga, indikovana prevencija ima za cilj da redukuje progresiju od ranih simptoma ka dugotrajnim i teškim oblicima mentalnih poremećaja.

Na osnovu opsežnog pregleda literature, Grinberg i saradnici izdvoji su 34 programa koji se primenjuju u prevenciji mentalnih poremećaja dece i omladine, a čiji su pozitivni efekti potvrđeni rezultatima rigoroznih eva-luacija (Greenberg, Domitrovich, Bumbarger, 2001). Svi izdvojeni pro-grami redukuju simptomatologiju povezanu sa mentalnim poremećajima, ali imaju i druge pozitivne efekte u širem smislu unapređivanja zdrav-lja. Univerzalni programi prevencije mentalnih poremećaja namenjeni su celokupnoj školskoj populaciji ili učenicima određenih razreda, odnosno specifičnim grupama koje su izdvojene prema kriterijumima koji nemaju veze sa rizikom mentalnih poremećaja. Izdvojeno je ukupno 14 efektivnih univerzalnih programa koji uspešno deluju na specifične simptome psi-hopatologije (agresija, anksiozni ili depresivni poremećaji) ili na poznate rizične faktore povezane sa psihopatologijom (impulsivnost, deficit kogni-tivnih veština ili antisocijalno ponašanje). Uspešni univerzalni programi klasifikovani su u četiri grupe, a to su:

– programi prevencije nasilnog ponašanja, gde su svrstana dva škol-ska programa koja su specifično usmerena ka prevenciji ili reduko-vanju nasilja prevashodno putem unapređivanja pozitivne komuni-kacije i veština nenasilnog rešavanja konflikata i donošenja odluka (Second Step i Responding in Peaceful and Positive Ways);

– programi unapređivanja socijalnih i kognitivnih veština sa če-tiri programa koja se primenjuju uglavnom u populaciji učenika osnovnih škola s ciljem razvijanja fundamentalnih kognitivnih ve-ština, socijalne i emocionalne kompetencije (Interpersonal Cogni-tive Problem-Solving, Promoting Alternative Thinking Strategies, Improving Social Awareness – Social Problem Solving i Positive Youth Development Program);


– programi orijentisani ka promeni školske sredine predstavljaju grupu od šest programa koji imaju za cilj redukovanje rizičnih i jačanje protektivnih faktora u socijalnom okruženju deteta (The School Transitional Environment Project, Child Development Project, Good Behavior Game, Bullying Prevention Program i dva izraelska programa prevencije internalizovanih problema i suicida);

– multikomponentni programi fokusirani na različite rizične i pro-tektivne faktore koji deluju na nivou pojedinca, porodice, škole i vršnjačke grupe (Linking the Interests of Families and Teachers i Seattle Social Development Project).

Osim univerzalnih programa, pomenuta grupa autora izdvojila je još 20 uspešnih selektivnih i indikovanih preventivnih programa, od čega se 10 programa primenjuje u prevenciji eksternalizovanih poremećaja (ADHD, opoziciono-prkosni poremećaj i poremećaj ponašanja). Programi se pri-menjuju kod dece i omladine sa agresivnim i antisocijalnim ponašanjem, a prema fokusu delovanja razvrstani su u tri grupe:

– programi usmereni na dete, gde su svrstana četiri programa koja su osmišljena za agresivnu decu s ciljem redukovanja agresije i una-pređivanja socijalnih veština, mada se u neke programe uključuju i druga deca kako bi se obezbedili prosocijalni modeli, vežbanje novih veština u svakodnevnim situacijama i uspešno uključivanje u vršnjačku grupu (Anger Coping Program, Brainpower Program, Peer Coping Skills Training i Social Relations Program);

– programi podrške odraslih sa samo jednim programom mentorskog tipa (Big Brother – Big Sister);

– multikomponentni programi za decu i porodice koji su dugotraj-ni i usmereni na brojne individualne i sredinske rizične faktore, a sadrže intervencije za decu, roditelje i nastavnike (Adolescent Transitions Program, Montreal Prevention Experiment, First Steps Program, The Earlscourt Social Skills Group Program i Fast Track).

Vaninstitucionalni programi prevencije smatraju se generalno uspeš-nijim u odnosu na programe koji podrazumevaju izmeštanje deteta iz po-rodice i upućivanje na neki vid institucionalnog tretmana. Iscrpan pregled evaluacija različitih vaninstitucionalnih programa sadržan je u radu Meli-he Bijedić.


Klasifikacija na univerzalne, selektivne i indikovane programe pri-menjuje se i na programe prevencije delinkventnog ponašanja. Ranije je pomenuto da postoji razlika između poremećaja ponašanja i delinkvencije, jer dijagnoza poremećaja ponašanja uključuje delinkventno ponašanje, ali i druge oblike negativnog ponašanja. Samim tim, postoji i razlika u razvr-stavanju programa prevencije poremećaja ponašanja i programa prevencije delinkvencije. Univerzalni programi prevencije delinkventnog ponašanja imaju za cilj redukovanje novih slučajeva delinkvencije u opštoj populaciji putem smanjenja verovatnoće delinkventnog ponašanja na starijem uzra-stu; selektivni programi namenjeni su grupama u riziku kod kojih postoje obrasci agresivnog i antisocijalnog ponašanja ili čak dijagnoza poremećaja ponašanja; indikovani programi namenjeni su pojedincima koji ispolja-vaju neke oblike delinkventnog ponašanja i imaju za cilj sprečavanje du-goročnih negativnih posledica, odnosno hroniciteta i pojave težih oblika delinkvencije (Tolan, Guerra, 1994). Pomenuti autori su u svojoj obuhvat-noj evaluacionoj studiji opisali uspešne programe koji se primenjuju na različitim nivoima preventivnog delovanja.

Univerzalni programi prevencije delinkventnog ponašanja uglavnom su u funkciji unapređivanja resursa, kompetencija i veština čime se posti-že imunizacija na negativne uticaje, ali mogu biti usmereni i ka rizičnim faktorima koji su zajednički za celokupnu populaciju na koju se deluje. Neki programi deluju na pojedinačne rizične faktore ili se primenjuju u jednom setingu, dok se drugima deluje na više faktora u različitim dome-nima životnog funkcionisanja. U zavisnosti od uzrasta korisnika, uspešni programi grupisani su u sledeće kategorije:

– programi za predškolski uzrast, gde se ubraja program podrške vi-sokorizičnim majkama (Yale Child Welfare Research Program), letnji program za decu iz siromašnih porodica (Head Start) i edu-kativni program za predškolce (Perry Preschool Project);

– programi za mlađi osnovnoškolski uzrast, tačnije jedan program koji sadrži trening veština rešavanja socijalnih problema za decu, obučavanje nastavnika za rukovođenje odeljenjem i trening veština vođenje porodice za roditelje;

– programi za stariji osnovnoškolski i srednjoškolski uzrast koji obu-hvataju programe unapređivanja socijalne kompetencije (Positive Youth Development Program), interpersonalnih odnosa i socijalne klime u školi, kao i unapređivanja socijalnih veština rekreativnim aktivnostima.


Selektivni programi prevencije delinkventnog ponašanja osmišljeni su tako da deluju na specifične rizične faktore identifikovane kod dece i omladine kod koji postoji izvesna tendencija ka delinkvenciji. Izdvojeni efektivni programi selektivnog nivoa podeljeni su prema fokusu delovanja na tri grupe:

– programi orijentisani ka pojedincu, kao što su lečenje emocionalnih trauma (Project CREST) i unapređivanje socijalnih i kognitivnih veština (Student Training Through Urban Strategies);

– programi orijentisani ka interpersonalnim odnosima, gde se ubraja više različitih programa unapređivanja roditeljskih veština i poro-dičnih odnosa putem redukovanja koersivnog stila roditeljstva, po-boljšanja porodične organizacije i kohezije, te razvijanja pozitivnih odnosa porodice sa socijalnim okruženjem;

– programi orijentisani ka neposrednoj socijalnoj sredini, obuhvataju, kao prvo, školske programe koji imaju za cilj unapređivanje znanja i veština stručnjaka zaposlenih u školi, unapređivanje motivacije učenika i pružanje mogućnosti za ostvarivanje uspeha, promenu školske klime u smislu odlučivanja, organizacije i načina rada i, kao drugo, programe koji imaju za cilj strukturalne promene u za-jednici u pravcu pružanja novih mogućnosti za mlade, promene sta-vova onih koji rade sa mladima i redukovanja negativnih uticaja.

Indikovani programi namenjeni su deci i omladini kod kojih su otkri-veni teži oblici negativnih bihejvioralnih obrazaca ili delinkventno pona-šanje. S obzirom na to da su ovi pojedinci uglavnom uključeni u neki vid ambulantnog ili institucionalnog tretmana, opisani programi sprovode se u ustanovama za mentalno zdravlje ili ustanovama za tretman delinkvenata i to su:

– programi orijentisani ka pojedincu, među kojima su najuspešniji oni koji sadrže mentorstvo, profesionalnu orijentaciju i osposoblja-vanje, modifikaciju ponašanja, promenu antisocijalnih stavova, tre-ning kognitivnih, socijalnih i bihejvioralnih veština;

– programi orijentisani ka interpersonalnim odnosima, odnosno funk-cionalna porodična terapija i multisistemska terapija;

– programi orijentisani ka neposrednoj socijalnoj sredini kojima se menjaju pojedini aspekti institucionalnog okruženja s ciljem pro-movisanja pozitivnog ponašanja i socijalne kompetencije (npr. Te-aching Family Model).


Može se zaključiti da su se programi koji sadrže trening socijalnih i kognitivnih veština i intervencije usmerene ka unapređivanju veština rodi-teljstva i porodičnih odnosa pokazali kao najefektivniji na univerzalnom, selektivnom i indikovanom nivou preventivnog delovanja. Takođe, uspeš-niji su multikomponentni i dugotrajniji programi. Edina Vejo i Muharem Adilović u svom radu razmatraju socijalno-pedagoški pristup konceptua-lizaciji poremećaja ponašanja koji se zasniva na kontinuumu univerzalne, selektivne i indikovane prevencije, s tim da autori ukazuju na važnost in-tervencija koje se primenjuju na mlađem uzrastu.

Zakonska, socijalna i situaciona prevencija

U kriminološkoj literaturi, proučavanje prevencije delinkvencije i kri-minala odavno je izašlo iz uskih okvira delovanja zakonskih normi i pri-hvaćen je sveobuhvatan pristup koji objedinjuje dostignuća različitih na-učnih disciplina i oblasti praktičnog delovanja. Radi sistematizacije sazna-nja o efektivnoj prevenciji prestupničkog ponašanja, raznovrsni programi i intervencije organizovni su u četiri osnovna strateška pristupa, a to su: sprovođenje zakona, razvojna prevencija, prevencija u zajednici i situacio-na prevencija, s tim da se razvojna prevencija i prevencija u zajednici često objedinjeno nazivaju socijalnom prevencijom (Torny, Farrington, 1995).

Prema tradicionalnom viđenju, sprovođenje zakona ili zakonski pri-stup koji se svodi na hapšenje, procesuiranje i sankcionisanje ostvaruje preventivno delovanje posredstvom četiri osnovna mehanizma, a to su: 1) generalno odvraćanje, odnosno efekat koji se postiže upućivanjem gene-ralne pretnje krivičnim procesuiranjem svakom pojedincu ukoliko prekrši zakon; 2) specifično odvraćanje ili efekat koji se postiže na individualnom nivou kažnjavanjem prestupnika za izvršeno delo; 3) onesposobljavanje kao efekat koji proizlazi iz zadržavanja prestupnika pod strogim nadzo-rom tako da ne može da izvrši novo delo; 4) rehabilitacija, odnosno efekat koji se postiže korišćenjem perioda ograničavanja (zatvaranja) za primenu intervencija kao što su psihološko savetovanje, tretman bolesti zavisnosti, profesionalno osposobljavanje i opšte obrazovanje, kako bi se smanjila ve-rovatnoća da prestupnik nastavi da vrši dela u budućnosti (Moore, 1995). Na osnovu pomenutih mehanizama, može se napraviti razlika između in-direktnog i direktnog delovanja krivičnog zakonodavstva i sprovođenja zakona (Torny, Farrington, 1995). Indirektno delovanje, odnosno general-


no-preventivna funkcija, ostvaruje se posredstvom socijalizacije. Ideja o generalnom odvraćanju ili zastrašivanju vuče korene iz klasičnih krimi-noloških teorija prema kojima propisivanje dovoljno teških kazni može sprečiti potencijalne prestupnike da izvrše krivična dela, jer će ih bol i patnja koji prate kažnjavanje obeshrabriti i odvratiti od činjenja prestupa. Šire posmatrano, zakonske norme oblikuju socijalni kontekst u kome se formiraju individualne karakteristike, kao što su motivacija, namere, si-stem vrednosti, uverenja i slično. Samim tim, krivično zakonodavstvo ima moralno-edukativnu funkciju, jer većina građana ne vrši krivična dela zato što su vaspitani tako da se prema kriminalnim aktivnostima odnose kao prema nečemu što je loše i nepoželjno. Direktno delovanje krivičnog zako-nodavstva objedinjuje ostala tri mehanizma, specifično odvraćanje, ones-posobljavanje i rehabilitaciju. Može se reći da je ovde pre reč o reaktivnom nego o preventivnom delovanju, jer se sve dešava nakon izvršenja krivič-nog dela. Preventivna funkcija ogleda se u sprečavanju učinioca lakših dela da izvrše teža dela i u sprečavanju primarnih učinilaca da recidiviraju. Neki od najvažnijih aspekata uloge krivičnog zakonodavstva u prevenciji prestupništva obrađeni su u radu Stanka Bejatovića.

Razvojna prevencija podrazumeva delovanje na rizične i protektiv-ne faktore koji su od značaja za individualni razvoj. Tokom devedesetih godina, na napredak kriminološke nauke presudno je uticala tzv. paradi-gma prevencije rizičnih faktora, importovana iz medicine, koja implicira identifikovanje ključnih rizičnih faktora delinkventnog ponašanja i pri-menu preventivnih mera kako bi se osujetilo njihovo negativno dejstvo (Farrington, 2000). Osnovna izvorišta saznanja na kojima bazira savreme-na razvojna prevencija su rezultati longitudinalnih i eksperimentalnih stu-dija, kao i teorija o nastanku delinkventnog ponašanja (Tremblay, Craig, 2000). Na osnovu longitudinalnih studija identifikovani su ključni predik-tori delinkventnog i kriminalnog ponašanja koji se mogu razvrstati u tri osnovne kategorije: individualne karakteristike, porodične karakteristike i karakteristike socijalnog okruženja. Eksperimentalne studije omogućile su razumevanje mehanizma delovanja pojedinih faktora, ali i efekata pro-mene pojedinih faktora u preveniranju delinkventnog ponašanja. Navede-ni autori smatraju da su, među brojnim teorijama delinkvencije, posebno važnu ulogu za razvojnu prevenciju imala tri pristupa: generalna teorija kriminala u kojoj su ključni koncepti samokontrola i razlike u individu-alnim odgovorima prilikom suočavanja sa mogućnostima za devijantno ponašanje; model razvojnih pravaca antisocijalnog ponašanja koji sugeriše


postojanje multiplih putanja u razvoju antisocijalnog ponašanja koje vode ka različitim tipovima prestupništva u adolescenciji i odraslom dobu; mo-del kumulativnog rizika prema kome prisustvo većeg broja rizičnih faktora ima snažnije dejstvo, a različiti razvojni problemi imaju zajedničke rizične faktore. Opisani teorijski pristupi upućuju na različite pravce preventivnog delovanja: rane intervencije unapređivanja roditeljskih veština s ciljem ra-zvijanja samokontrole deteta, intervencije koje će biti usmerene na rizične i protektivne faktore koji su specifični za određeni razvojni pravac i uzrast ili intervencije koje će biti usmerene ka redukovanju raznovrsnih rizičnih faktora na ranom uzrastu. U radu Branislave Popović-Ćitić detaljno su pri-kazana teorijska objašnjenja na kojima se temelji razvojna prevencija.

Situaciona prevencija polazi od toga da je kriminalno ponašanje pre-vashodno situacionog karaktera i da prestupnici manje ili više racionalno razmišljaju i odlučuju o svom angažovanju u kriminalnim aktivnostima u odnosu na neposrednu situaciju i mogućnosti. Samim tim, preventivno delovanje podrazumeva redukovanje mogućnosti za izvršenje krivičnog dela, što se postiže menjanjem percepcija potencijalnih prestupnika o po-trebnom naporu za izvršenje dela i postojećem riziku, redukovanjem na-grade koja se očekuje od izvršenja krivičnog dela, redukovanjem faktora koji imaju provocirajuće dejstvo, povećanjem osećanja stida i krivice koji prate izvršenje dela (Cornish, Clarke, 2003). Situacioni pristup je nastao šezdesetih i sedamdesetih godina, a danas predstavlja razvijen i dobro or-ganizovan sistem koga karakteriše teorijska zasnovanost, metodologija akcionih istraživanja, raznovrsne tehnike i praksa bazirana na dokazima o efektivnosti (Clarke, 1997). Teorijsko utemeljenje situaciona prevenci-ja nalazi u teoriji racionalnog izbora, prema kojoj kriminalno ponašanje predstavlja rezultat proračuna troškova, dobiti i rizika koji su povezani sa izvršenjem dela i teoriji rutinskih aktivnosti, prema kojoj prestupnici ima-ju ustaljen raspored dnevnih aktivnosti u okviru koga traže pogodne mete, a do izvršenja krivičnog dela dolazi ukoliko se vremenski usklade svi po-trebni elementi (prestupnik, žrtva i odsustvo čuvara). Mere redukovanja mogućnosti za kriminalno ponašanje su specifične i usklađene sa priro-dom pojedinih krivičnih dela i uključuju upravljanje, uređivanje i prome-nu neposrednog okruženja. Istraživači i praktičari kontinuirano tragaju za novim tehnikama i proveravaju njihovu efektivnost, pa se lista efektivnih preventivnih mera stalno unapređuje. U najnovijoj klasifikaciji izdvojeno je pet kategorija sa ukupno 25 tehnika situacione prevencije, u zavisnosti od njihovog primarnog usmerenja. O ovim i drugim pitanjima u vezi sa si-


tuacionom prevencijom raspravlja se u radu Marine Kovačević-Lepojević i Vesne Žunić-Pavlović.

U literaturi postoje različita stanovišta u pogledu prevencije u zajed-nici. Prema nekim autorima, prevencija u zajednici predstavlja aktivnosti usmerene ka promeni socijalnih uslova koji podstiču kriminalno ponašanje članova zajednice (Hope, 1995). To se postiže osposobljavanjem socijal-nih institucija, kao što su porodice, škole, vršnjačke grupe, udruženja i or-ganizacije za redukovanje kriminala. Funkcionisanje socijalnih institucija može se sagledati kroz horizontalnu i vertikalnu dimenziju. Horizontalna dimenzija podrazumeva socijalne interakcije između pojedinaca i grupa izražene u neformalnim odnosima ili organizovanim aktivnostima, dok se vertikalna dimenzija odnosi na povezanost lokalnih institucija sa izvorima moći i resursa na makrodruštvenom nivou. Obe dimenzije su značajne za organizovanje preventivnih nastojanja, jer utiču na nivo kriminala u za-jednici. Održavanje reda u lokalnoj zajednici primarno se ostvaruje kroz horizontalnu dimenziju, ali snaga i efektivnost ovakvih nastojanja zavise od vertikalne dimenzije. U okviru ovako definisane prevencije u zajednici mogu se razlikovati tri paradigme:

– paradigma nastala kao odgovor na demografsku i ekonomsku ek-spanziju gradova tokom prošlog veka obuhvata tri pristupa: orga-nizovanje zajednice zasnovano na radovima Čikaške škole, uklju-čivanje stanara u rukovođenje i kontrolu nad stambenim naseljima i mobilizacija resursa, odnosno jačanje lokalnih zajednica putem transfera političke i ekonomske moći;

– paradigma odbrane zajednice od kriminala nastala je tokom se-damdesetih godina i ima dve forme, intencionalno organizovanje nadzora nad zajednicom ili jačanje neformalne socijalne kontrole putem uključivanja građana u održavanje reda i modifikaciju okru-ženja, u smislu izgradnje objekata i otklanjanja prepreka kako bi se unapredilo prirodno nadziranje zajednice;

– paradigma očuvanja reda i redukovanja viktimizacije razvijena je tokom osamdesetih godina na pretpostavci da u zajednicama sa znatnom stopom kriminala postoji visoka koncentracija vulnerabil-nih pojedinaca i domaćinstava, pa se preventivna nastojanja usme-ravaju ka zaustavljanju propadanja stambenih naselja (razvijanje mreže službi i usluga, problemski orijentisane policijske inicijative i drugo) i zaštiti najugroženijih primenom mera obezbeđenja i or-ganizovanjem građana u grupe koje sprovode nadzor.


Drugi autori smatraju da prevencija u zajednici predstavlja kombi-naciju razvojne i situacione prevencije i da obuhvata programe koji se primenjuju na nivou cele zajednice, odnosno u kojima je zajednica fokus intervencija (Welsh, Hoshi, 2002). Za razliku od prethodno prikazanog stanovišta, ovde se ne misli na programe gde se preventivno delovanje ostvaruje posredstvom socijalnih institucija. Teorijsku osnovu ovako viđe-ne prevencije u zajednici čine sociološke teorije koje objašnjavaju ulogu zajednice u nastajanju delinkventnog i kriminalnog ponašanja njenih čla-nova (npr. teorija društvene dezorganizacije). Postoji nekoliko vrsta pro-gramskih pristupa u okviru prevencije u zajednici, a to su:

– mobilizacija zajednice, odnosno podsticanje članova zajedni-ce na aktivno učestvovanje u planiranju i primeni preventivnih aktivnosti;

– programi usmereni na gangove, gde se razlikuju programi preven-cije ili sprečavanja uključivanja mladih u gangove i programi in-tervencije kojima se deluje na gang u celini ili njegove pojedine članove;

– programi mentorstva koji obično podrazumevaju uključivanje ne-profesionalaca koji rade sa korisnicima osnovnoškolskog uzrasta;

– rekreativni programi kojima se omogućava prosocijalno angažova-nje deci i omladini tokom slobodnog vremena;

– uklanjanje kriminogenih proizvoda, posebno vatrenog oružja, pu-tem redukovanja dostupnosti, obezbeđivanja, otkupa, ograničenog izdavanja dozvola za posedovanje i slično.

Usled teškoća koje prate evaluaciju programa prevencije u zajednici i metodoloških slabosti dosadašnjih evaluacionih studija, ne postoje čvrsti dokazi o njihovoj efektivnosti. Međutim, rezultati dosadašnjih istraživanja sugerišu da neki od ovih programa mogu biti uspešni u prevenciji delin-kvencije i kriminala, a to se odnosi na programe mentorstva, rekreativne programe i programe sa intervencijama usmerenim ka članovima gangova (Sherman, 1997; Welsh, Hoshi, 2002).

TRETMAN POREMEĆAJA PONAŠANJA

U okviru medicinskog pristupa, osim prevencije mentalnih poreme-ćaja, postoje još dva domena delovanja, a to su tretman i održavanje stanja (Mrazek, Haggerty, 1994). Tretman se primenjuje u slučajevima kada je di-


jagnostikovan mentalni poremećaj ili kada je ispunjena većina kriterijuma za postavljanje dijagnoze. Tretman sadrži dve komponente – identifikaciju slučajeva i standardni tretman kojim se redukuju trajanje i težina poreme-ćaja, recidivi (ili se barem produžava vremenski period između epizoda) i komorbiditet. Intervencije održavanja, gde se ubrajaju podrška, edukacija, farmakoterapija i drugo, primenjuju se kod dijagnostikovanih slučajeva mentalnih poremećaja kod kojih poremećaj još traje. Održavanje ima za cilj smanjenje onesposobljenosti koja je povezana sa bolešću i sadrži dve komponente – motivaciju pacijenta za dugoročan tretman kojim se redu-kuje recidiv i pružanje posttretmanske zaštite. U narednom delu biće reči samo o tretmanu poremećaja ponašanja u užem smislu (bez identifikacije slučajeva).

Sudeći prema rezultatima dosadašnjih evaluacionih studija u ovoj oblasti, pristupi koji se primenjuju u tretmanu poremećaja ponašanja pre-težno su neefektivni. Primera radi, Kazdin je identifikovao 230 različitih pristupa u tretmanu poremećaja ponašanja i procenio njihov kvalitet na osnovu četiri osnovna kriterijuma: teorijska utemeljenost, zasnovanost na rezultatima istraživanja, empirijski dokazi o delotvornosti i empirijski po-tvrđena povezanost između procesa promene i rezultata (Kazdin, 1993). Zaključak ove studije je da nijedan pristup ne ispunjava sve navedene kri-terijume, s tim da se sledeća dva mogu oceniti kao obećavajuća:

– trening veština rešavanja interpersonalnih problema sa mnogo va-rijacija koje imaju neke zajedničke karakteristike: fokusirani su na način na koji dete opaža socijalnu situaciju; osmišljeni su u vidu serije koraka u rešavanju problema; koriste strukturirane zadatke (igre, učenje i priče); terapeut ima aktivnu ulogu u smislu davanja objašnjenja, podsticanja upotrebe veština, ocenjivanja i nagrađiva-nja; kombinuju različite procedure, a najčešće modelovanje, vežba-nje, igranje uloga, pozitivno potkrepljivanje i blago kažnjavanje;

– trening roditeljskih veština koji, takođe, ima različite oblike, ali i neke zajedničke karakteristike: stručnjak podučava roditelje i obič-no ne radi neposredno sa detetom; roditelji uče da identifikuju, de-finišu i posmatraju problem na drugačiji način; sadržaj sesija bazira na principima socijalnog učenja i odnosi se na primenu pozitivnih potkrepljenja, blago kažnjavanje, pregovaranje i uslovljavanje; ro-diteljima se pokazuje primena određene tehnike, a zatim oni vežba-ju njenu upotrebu.


Većina savremenih autora poziva se na rezultate opsežne studije efek-tivnog psihosocijalnog tretmana dece i omladine sa poremećajima pona-šanja koja je zasnovana na analizi 82 evaluacije efekata iz perioda 1966–1995. godina (Brestan, Eyberg, 1998). Prema efektivnosti, različite forme tretmana razvrstane su u tri kategorije: potvrđeno efektivne (ukupno dve), moguće efektivne (ukupno 10) i neefektivne forme. Potvrđeno efektivni tretmani čija je delotvornost empirijski dokazana su:

– program treninga za roditelje zasnovan na priručniku Living with children (Patterson, Gullion, 1996), koji je kratkoročan i bihejvi-oralan po svojoj prirodi, ima za cilj podučavanje roditelja kako da uoče devijantne obrasce ponašanja, prate i nagrađuju prosocijalna ponašanja i ignorišu ili kažnjavaju negativna ponašanja deteta;

– program treninga za roditelje koji obuhvata modelovanje putem serije lekcija snimljenih na video-trake i grupne diskusije kojima rukovodi terapeut.

Deset godina kasnije, prikazani rezultati donekle su korigovani u pre-gledu literature o efektivnosti psihosocijalnog tretmana dece i omladine sa poremećajima ponašanja iz perioda 1996–2007. godina (Eyberg, Nelson, Boggs, 2008). Od prethodno pomenuta dva potvrđeno efektivna tretmana, samo prvi je ispunio stroge kriterijume dobro ustanovljenog tretmana, dok je drugi reklasifikovan u kategoriju moguće efektivnih tretmana. Takođe, ponovnim pregledom utvrđeno je da tri programa ne zadovoljavaju krite-rijume moguće efektivnih tretmana, a otkriveno je novih šest formi koje ih zadovoljavaju, tako da se u ovoj kategoriji našlo ukupno 15 intervencija, a to su:

– trening kontrole besa za decu osnovnoškolskog uzrasta sa disruptiv-nim ponašanjem (Anger Control Training), zasnovan je na modelu procesiranja socijalnih informacija i sastoji se od grupnih sesija na kojima se uče i uvežbavaju adekvatni odgovori na situacije koje mogu da provociraju ljutnju;

– grupni trening asertivnosti u formi diskusionih grupa namenjen je agresivnim adolescentima i primenjuje se u školi u dve verzije koje se razlikuju prema načinu rukovođenja grupom (Counselor-Led Assertive Training i Peer-Led Assertive Training);

– sesije za roditelje i decu koje imaju za cilj redukovanje koersivnih interakcija putem instruiranja roditelja o podsticanju pozitivnog ponašanja, ignorisanju minornih negativnih ponašanja, davanju ja-


snih uputstava, primeni nagrada i kazni (Helping the Noncompliant Child);

– u okviru obuhvatnog programa koji je fokusiran na redukovanje bihejvioralnih problema i unapređivanje socijalne kompetencije dece uzrasta od tri do osam godina (Incredible Years), kao moguće uspešne izdvojene su dve komponente – grupni trening za rodite-lje (Incredible Years Parent Training) i trening u vidu radionica za decu (Incredible Years Child Training);

– program smeštanja maloletnika sa delinkventnim ponašanjem u hraniteljske porodice (Multidimensional Treatment Foster Care), koji obuhvata: trening hranitelja u primeni strukturiranog sistema upravljanja ponašanjem, kontinuiranu superviziju i pomoć hra-niteljskoj porodici, porodičnu terapiju sa biološkim roditeljima i individualni tretman deteta sa naglaskom na veštinama rešavanja problema, kontroli besa, školovanju i slično;

– multisistemska terapija (Multisystemic Therapy) za adolescente sa težim oblicima poremećaja ponašanja i delinkventnim ponašanjem može se opisati kao proširena sistemska porodična terapija, jer se problem posmatra i tretira u širem socijalnom kontekstu, što podra-zumeva izradu plana tretmana za svaku porodicu i primenu razno-vrsnih intervencija, a najčešće su to porodična terapija, pomoć u školovanju, integrisanje adolescenta u prosocijalne vršnjačke grupe i trening socijalnih kognitivno-bihejvioralnih veština;

– program treninga za roditelje fokusiran na obrasce interakcija rodi-telj–dete (Parent-Child Interaction Therapy), koji ima za cilj obu-čavanje roditelja adekvatnim načinima reagovanja na ponašanje deteta i unapređivanje topline i bliskosti porodičnih odnosa;

– program treninga za roditelje zasnovan na osnovnim bihejvioral-nim principima modifikacije ponašanja deteta (Parent Management Training Oregon Model);

– višefazni program unapređivanja pozitivnog roditeljstva (Positive Parenting Program), tačnije četvrti nivo ovog programa koji ima za cilj unapređivanje osnovnih roditeljskih veština i peti nivo koji predstavlja intenzivan individualizovani tretman disfunkcionalnih porodica;

– trening veština rešavanja problema za decu sa poremećajima po-našanja uzrasta od sedam do trinaest godina (Problem-Solving Ski-lls Training), isti trening uz dodatak komponente uvežbavanja u


planiranim aktivnostima izvan sesija i kombinacija ovog treninga, vežbanja i treninga za roditelje;

– školski kognitivno-bihejvioralni program koji je zasnovan na mo-delu racionalno-emocionalne edukacije (Rational-Emotive Mental Health Program).

Do sličnih zaključaka dolaze i drugi autori. Prema Friku, rezultati analize efektivnosti dosadašnje prakse tretmana poremećaja ponašanja pri-lično su pesimistični, jer se većina pristupa može oceniti kao nedelotvorna, a neki pristupi imaju čak negativne efekte (Frick, 2001). Razlog za takvo stanje ovaj autor vidi u neusklađenosti tretmana sa savremenim saznanji-ma o etiologiji poremećaja ponašanja, a kao primer navodi zanemarivanje psihosocijalnog konteksta u kome se problem javlja prilikom planiranja i primene programa. Ipak, Frik izdvaja četiri pristupa čija je delotvornost empirijski potvrđena, od kojih su tri zasnovana na socijalnom učenju, a jedan na primeni lekova i to su:

– bihejvioralni programi zasnovani na strukturiranom sistemu uprav-ljanja ponašanjem, koji sadrže nekoliko elemenata: postavljanje jasnih i gradiranih bihejvioralnih ciljeva, sistem praćenja ostva-rivanja ciljeva, sistem pozitivnih potkrepljenja kojima se podsti-če napredovanje u ostvarivanju ciljeva i sankcije za neadekvatno ponašanje;

– trening roditeljskih veština (npr. Parent Management Training), putem koga roditelji uče kako da ustanove i primene strukturira-ni sistem upravljanja ponašanjem deteta kod kuće, fokusirani su na unapređivanje kvaliteta odnosa roditelj–dete, stvaranje uslova u kojima se povećava verovatnoća prosocijalnog ponašanja deteta, osposobljavanje roditelja za uspešno praćenje i nadzor nad dete-tom, te primenu efektivnih strategija disciplinovanja;

– trening socijalnih kognitivno-bihejvioralnih veština koji ima za cilj prevazilaženje deficita socijalne kognicije i veština rešavanja so-cijalnih problema, a može biti specifično usmeren ka redukovanju impulsivnosti (Self-Instructional Training Program) ili pristrasnog pripisivanja hostilnih namera (Anger Coping Program), unapređi-vanju socijalnih veština i upravljanja emocijama (Promoting Alter-native Thinking Strategies Curriculum);

– primena medikamentozne terapije, odnosno stimulanata (Ritalin) u slučajevima kada je poremećaj ponašanja udružen sa ADHD.


Polazeći od toga da tretman poremećaja ponašanja treba da bude in-dividualizovan u zavisnosti od specifičnih mehanizama koji stoje u osno-vi datog slučaja poremećaja ponašanja i sveobuhvatan, odnosno usmeren ka različitim rizičnim faktorima, ovaj autor izdvaja dva modela tretmana koji zadovoljavaju te uslove i za koje postoje podaci o delotvornosti. Prvi model, koji se primenjuje kod dece mlađeg uzrasta sa težim obrascima problematičnog ponašanja, karakteriše multikomponentna struktura i ori-jentacija ka unapređivanju kompetencija deteta, porodice i škole (Families and Schools Together). Inicijalna faza ovog programa integriše trening ro-diteljskih veština, trening socijalnih kognitivno-bihejvioralnih veština za decu, pomoć u učenju i unapređivanje porodičnog funkcionisanja putem kućnih poseta, rešavanja aktuelnih problema, uspostavljanja odnosa sa su-sedstvom i slično. Tokom druge faze, osim praćenja, rade se periodične procene razvoja identiteta i prilagođavanja, porodičnog funkcionisanja, školskog postignuća i odnosa sa vršnjacima, na osnovu čega se odlučuje o primeni odgovarajućih intervencija. Drugi efektivni model tretmana je multisistemska terapija, o kojoj je ranije bilo reči.

Među savremenim autorima ima i onih koji smatraju da istraživač-ka literatura iz protekle decenije dovodi u pitanje uvreženo stanovište o rezistentnosti poremećaja ponašanja i svedoči o mogućnosti efektivnog tretmana (Burke, Loeber, Birmaher, 2002). Analizirajući različite pristu-pe u tretmanu poremećaja ponašanja, ova grupa autora dolazi do sledećih zaključaka:

– psihofarmakološki tretman (primena stabilizatora, antipsihotika i stimulanata) daje dobre rezultate kod težih i rezistentnih oblika poremećaja ponašanja, ukoliko se primenjuje sa drugim oblicima tretmana;

– individualni tretman je najuspešniji ako se primenjuje u okviru širih multimodalnih programa, a dokazi o efektivnosti nađeni su za in-tervencije čiji je cilj kontrola besa, sticanje otpornosti na stres, una-pređivanje asertivnosti, podsticanje moralnog razvoja, kao i za raci-onalno-emocionalnu terapiju i trening veština rešavanja problema;

– tretman roditelja i porodica smatra se jednim od najuspešnijih pri-stupa, što se posebno odnosi na trening roditeljskih veština, unapre-đivanje interakcija roditelj–dete i porodično orijentisani trening u rešavanju problema;

– školski programi prevencije i redukovanja bulinga i drugih oblika problematičnog ponašanja ostvaruju umereno pozitivne efekte, s


tim da su rezultati evaluacija programa grupnog rada sa decom sa poremećajima ponašanja prilično nepovoljni;

– multimodalni programi (Families and Schools Together, Multisy-stemic Therapy, Project LIFT), koji sadrže multimodalne interven-cije usmerene ka različitim rizičnim faktorima su najuspešniji u tretmanu poremećaja ponašanja.

Rezultati dosadašnjih istraživanja ukazuju na delotvornost raznovr-snih intervencija u tretmanu poremećaja ponašanja, ali je teško izdvojiti jedan pristup koji bi se označio kao najbolji. Na osnovu navedenih pregle-da literature mogu se izvući neke opšte smernice za tretman poremećaja ponašanja: potvrđena je efektivnost treninga za roditelje, pogotovo kada su u pitanju deca mlađeg uzrasta sa lakšim oblicima poremećaja ponaša-nja; kod dece starijeg uzrasta i adolescenata opravdano je primeniti neku vrstu treninga socijalnih veština; u slučajevima gde su otkriveni teži obli-ci poremećaja ponašanja i delinkvencija dobri rezultati ostvareni su pri-menom obuhvatnih multikomponentnih programa. Pored toga, empirijski podaci govore u prilog delotvornosti još nekih pristupa u tretmanu pore-mećaja ponašanja. Dobar primer za to je pristup zasnovan na postulatima eksperimentalne pedagogije. Mitja Krajnčan u svom radu predstavlja teo-rijska i empirijska polazišta ovog pristupa i ukazuje na njegove prednosti i nedostatke.

REDUKoVANJE DELINKVENTNog I KRIMINALNog PONAŠANJA

U narednom delu pažnja će biti posvećena programima i intervenci-jama koje se primenjuju radi redukovanja prestupničkog ponašanja malo-letnih i odraslih učinilaca krivičnih dela. Termin redukovanje delinkvenci-je i kriminalnog ponašanja izabran je sa razlogom. Za razliku od perioda do sedamdesetih godina prošlog veka kada je rehabilitacija (tretman) bila primarna orijentacija u postupanju prema učiniocima krivičnih dela, po-slednjih tridesetak godina model kontrole kriminala postaje dominantan u oblasti sankcionisanja i korekcije. Takav trend zapaža se i u novijoj lite-raturi o efektivnosti programa i intervencija, gde se posvećuje pažnja ne samo ispitivanju delotvornosti tretmana, već i drugih pristupa.

Kraj 20. veka obeležio je znatan napredak saznanja o efektivnim pristu-pima u korekciji, pre svega, zahvaljujući metaanalizama (Žunić-Pavlović,


2004). Metaanaliza je postupak statističke agregacije rezultata većeg broja empirijskih istraživanja koji omogućava međusobno poređenje i integraciju nalaza o efektivnosti programa i intervencija. Procedura se sastoji od potra-ge za studijama koje ispunjavaju osnovne metodološke kriterijume, njiho-vog razvrstavanja u jedinice analize prema vrsti programa koje ispituju (npr. savetovanje, obrazovanje i profesionalno osposobljavanje, multimodalni programi) i izračunavanja standardizovane mere razlika između kompara-tivnih grupa izražene tzv. veličinom efekta. Klasičan rad ovog tipa predstav-lja studija u kojoj su analizirani i sumirani rezultati 13 metaanaliza, odnosno preko 500 evaluacija programa (Lösel, 1995). Generalni zaključak je da su najdelotvorniji programi kognitivno-bihejvioralnog i multimodalnog tipa.

Prema mišljenju mnogih autora, veliki doprinos unapređivanju sazna-nja o efektivnom tretmanu prestupnika ostvarili su autori studije u kojoj je empirijski potvrđena delotvornost programa usklađenih sa osnovnim principima efektivnog tretmana (principi rizika, potreba i responsivnosti) (Andrews et al., 1990). Umesto uobičajenog razvrstavanja programa pre-ma dominantnom tipu intervencija, ovi autori su ispitivane programe i in-tervencije razvrstali na sledeći način:

– krivične sankcije koje izriče sud i u okviru kojih se ne primenjuje tretman;

– neadekvatne intervencije i programi: programi namenjeni niskori-zičnim prestupnicima ili primenjeni bez prethodnog usklađivanja sa nivoom rizika i potreba; nedirektivno i nestrukturirano psihodi-namsko savetovanje; forme grupnog rada koje naglašavaju inter-grupnu komunikaciju i nemaju jasan plan uspostavljanja kontrole nad modelovanjem i potkrepljivanjem kriminalnog ponašanja; pro-grami koji nisu fokusirani na školovanje i profesionalno osposo-bljavanje; programi zastrašivanja (Scared Straight);

– adekvatni programi i intervencije, odnosno programi koji su na-menjeni visokorizičnim prestupnicima, bihejvioralni programi, programi usklađeni sa specifičnom responsivnošću korisnika i pro-grami koji nisu bihejvioralni po svojoj prirodi, ali su strukturirani i usmereni ka kriminogenim potrebama;

– nespecifikovani programi i intervencije koji nisu razvrstani u pret-hodne kategorije.

Prema efektivnosti, na prvom mestu su adekvatni programi, a zatim nes-pecifikovani programi, krivične sankcije i, na kraju, neadekvatni programi.


Najpoznatija metaanaliza programa i intervencija za maloletne delin-kvente obuhvatila je 200 eksperimentalnih i kvazieksperimentalnih studija iz ove oblasti (Lipsey, Wilson, 1998). U grupu najuspešnijih programa i intervencija svrstani su:

– programi individualnog savetovanja: program za mlade prestupni-ke na probaciji koji sprovodi nadležna služba sa volonterima iz za-jednice, realitetna terapija i savetovanje u okviru multisistemske terapije za seksualne prestupnike;

– programi unapređivanja interpersonalnih veština: eksperimentalni program koji koristi dramu i snimanje filmova, intenzivni desetod-nevni kurs u grupnim kampovima ili crkvama, trening socijalnih veština, trening zamene agresivnog ponašanja, didaktički program unapređivanja interpersonalnih veština (Social Interactional Skills Program);

– bihejvioralni programi: program unapređivanja porodičnog funk-cionisanja (Family Counseling Program), program zasnovan na ugovaranju kao metodi bihejvioralne terapije, kognitivni program medijacije i trening otpornosti na stres;

– multimodalni programi (New Pride, Camp Fenner i Planned Re-entry Program).

Malo je empirijskih dokaza koji potvrđuju efektivnost primene kri-vičnih sankcija prema maloletnicima sa delinkventnim ponašanjem. Sa-vremeno maloletničko pravosuđe uvažava specifične karakteristike lično-sti maloletnih učinilaca krivičnih dela i predviđa primenu posebnih mera, koje se razlikuju od sankcija za punoletne prestupnike. U našem zako-nodavstvu, osnovne krivične sankcije za maloletnike su vaspitne mere, u kojima je naglašena primena intervencija socijalnog i vaspitnog karaktera. Međutim, kažnjavanje i rehabilitacija su suštinski inkompatibilne orijen-tacije, pa ostaje otvoreno pitanje da li se u okviru krivičnih sankcija mogu uspešno primeniti odgovarajući programi i intervencije tretmana (Žunić-Pavlović, Mišković, 2007). U radu Snežane Soković razmatraju se osnov-ne karakteristike institucionalnih vaspitnih mera i problemi u njihovoj pri-meni, u svetlu reforme maloletničkog pravosuđa u Srbiji.

U savremenim studijama, zaključci o efektivnosti pojedinih programa i intervencija izvode se na osnovu naučnog metoda koji su razvili istraži-vači Univerziteta u Merilendu (Sherman et al., 1997). Procedura se sastoji iz dva koraka. U okviru prvog, prikupljaju se evaluacione studije određene


vrste programa i ocenjuje njihov metodološki kvalitet. Zatim se studije razvrstavaju u pet grupa, od najslabijih koje ukazuju na izvesnu korelaciju programa i rezultata do najboljih u kojima je primenjen eksperimentalni dizajn. Drugi korak odnosi se na izvođenje zaključaka o efektivnosti pro-grama i njihovo razvrstavanje u jednu od četiri grupe: 1) efektivni progra-mi, za koje postoje barem dve evaluacije sa komparativnim grupama koje ukazuju na delotvornost u redukciji recidivizma; 2) nedelotvorni progra-mi, za koje postoje barem dve evaluacije sa komparativnim grupama koje otkrivaju nedelotvornost u redukciji recidivizma; 3) obećavajući progra-mi, za koje ne postoje čvrsti empirijski dokazi o efektivnosti i 4) programi nepoznatog dejstva gde spadaju programi koji nisu razvrstani u prethodne tri kategorije.

U jednoj od najobuhvatnijih studija u kojoj je primenjen opisani po-stupak analizirana je efektivnost različitih pristupa u redukovanju delin-kvencije i kriminala, koji su prema mehanizmu delovanja razvrstani u šest osnovnih kategorija, a to su: onesposobljavanje, odvraćanje ili zastrašiva-nje, kontrola u zajednici, programi strukture, discipline i izazova, rehabili-tacija i različite kombinacije rehabilitacije i kontrole (MacKenzie, 2002). Osnovni zaključci o efektivnosti analiziranih pristupa su:

– efektivni pristupi su rehabilitacija, a posebno programi bazirani na modelu terapijske zajednice koji se primenjuju u zatvorima, kogni-tivno-bihejvioralni programi, vaninstitucionalni programi tretmana seksualnih prestupnika, programi profesionalnog osposobljavanja, multikomponentni programi zatvorske industrije i programi zapo-šljavanja u zajednici, zatim onesposobljavanje, odnosno zatvaranje prestupnika koji će u budućnosti nastaviti sa vršenjem krivičnih dela;

– programi i intervencije koji obećavaju su: sudovi za drogu, novča-ne kazne, postinstitucionalni programi za mlade, tretman zavisno-sti od droge sa urinoanalizom, tretman seksualnih prestupnika u zatvoru, osnovno obrazovanje odraslih i tranzicioni programi koji sadrže individualizovanu pripremu za zapošljavanje i intervencije za visokorizične prestupnike;

– neefektivni pristupi su zastrašivanje (npr. Scared Straight), kontro-la u zajednici (npr. intenzivni nadzor, kućni pritvor, urinoanalize), programi strukture, discipline i izazova (militarni model but-kamp programa), programi rehabilitacije u kojima se primenjuje nedirek-tivno i nestrukturirano savetovanje.


Po ugledu na prethodno istraživanje, u Velikoj Britaniji urađena je stu-dija efektivnosti krivično-pravnih intervencija koje su grupisane na slede-ći način: tretman bolesti zavisnosti, sankcionisanje i diverzioni programi, programi koji se primenjuju u probaciji i zatvorima, situaciona prevencija i redukcija kriminala (Perry, McDougall, Farrington, 2006). Na ovom mestu biće ukratko prikazani rezultati o efektivnosti prva tri navedena pristupa. Samo jedan program je ispunio kriterijume za uključivanje u kategoriju efektivnih programa, a to je vaninstitucionalni kognitivno-bihejvioralni program za seksualne prestupnike. U programe koji obećavaju svrstani su sledeći programi:

– tretman bolesti zavisnosti: zatvorski program edukacije o zloupo-trebi alkohola, tretman metadonom i diamorfinom, i zatvorski pro-gram baziran na modelu terapijske zajednice;

– diverzioni programi i sankcionisanje: diverzioni program za prestu-pnike sa mentalnim poremećajima;

– programi u okviru probacije i kazne zatvora: zatvorski program baziran na modelu terapijske zajednice, program tretmana seksu-alnih prestupnika u zatvoru, program zapošljavanja osuđenika na probaciji, program redukovanja saobraćajnog kriminala za mlade prestupnike, program restorativne pravde za odrasle prestupnike i kognitivno-bihejvioralni trening veština.

Ista metodologija korišćena je u istraživanju efektivnosti korektivnih programa koji su fokusirani na tranziciju iz zatvora u zajednicu i progra-ma sa inicijalnim tretmanom u zatvoru koji je povezan sa postinstitucio-nalnom brigom u zajednici (Seiter, Kadela, 2003). Ovim pregledom lite-rature obuhvaćene su 32 studije objavljene u periodu 1975–2001. godina, od kojih samo 19 ima eksperimentalni ili kvazieksperimentalni dizajn. Stoga je opravdan generalni zaključak da identifikaciju uspešnih progra-ma otežava manjak kvalitetnih evaluacija u oblasti. Najvažniji nalazi ove studije su:

– programi profesionalnog osposobljavanja i radnog otpuštanja daju pozitivne rezultate u pogledu redukcije recidivizma i unapređivanja radnih sposobnosti;

– programi tretmana bolesti zavisnosti redukuju zloupotrebu psiho-aktivnih supstanci i kriminalno ponašanje;

– programi edukacije doprinose unapređivanju obrazovnog nivoa, ali ne i smanjivanju recidivizma;


– programi po modelu kuća na pola puta redukuju učestalost i težinu izvršenih krivičnih dela;

– programi ranog otpuštanja iz zatvora efektivno redukuju reci divizam.

Zaključci o efektivnosti pojedinih pristupa i programa podložni su promenama, u zavisnosti od novih empirijskih saznanja. Primena pro-cedure Univerziteta u Merilendu podrazumeva kontinuirano traganje za urađenim evaluacijama programa i razmatranje postojećih zaključaka u svetlu novih rezultata. U nedavno objavljenoj studiji, koja je obuhvatila 284 evaluacije, u izvesnoj meri modifikovani su zaključci o efektivnosti intervencija i programa koji se primenjuju u oblasti korekcije (MacKenzie, 2006). Rezultati ove iscrpne studije mogu se sumirati na sledeći način:

– efektivni su programi obrazovanja i profesionalnog osposobljava-nja, kognitivno-bihejvioralni programi (Moral Reconation Therapy i Reasoning & Rehabilitation), kognitivno-bihejvioralni, bihejvio-ralni i hormonski-hirurški tretman seksualnih prestupnika, multisi-stemska terapija za mlade prestupnike, sudovi za drogu, vaninsti-tucionalni tretman bolesti zavisnosti i tretman bolesti zavisnosti u zatvorima;

– neefektivni su edukacija o životnim veštinama, zatvorska industrija, multikomponentni radni programi, psihosocijalni tretman seksualnih prestupnika, institucionalni tretman i vaninstitucionalni nadzor za maloletne prestupnike, tretman nasilja u porodici koji sadrži femi-nističku perspektivu, kognitivno-bihejvioralni tretman ili hapšenje, but-kamp programi, intenzivan nadzor i elektronsko praćenje.

Prikazani rezultati sugerišu da mnogi programi i intervencije daju do-bre rezultate u smislu redukcije kriminala. Interesantno je da oni pripadaju različitim pristupima koji imaju drugačija teorijska ishodišta i specifičan mehanizam delovanja, od onesposobljavanja do rehabilitacije. Postavlja se pitanje u kojoj su meri savremena saznanja o delotvornom redukovanju kri-minala implementirana na našim prostorima. Nekoliko radova iz ove knjige posvećeno je efektivnosti različitih pristupa u redukovanju kriminala odra-slih prestupnika. U prvom radu, čiji je autor Zoran Ilić, razmatra se uslovna osuda sa zaštitnim nadzorom. Pored osvrta na istorijat uslovne osude sa zaštitnim nadzorom i njene prednosti i nedostatke, autor, na osnovu nekih empirijskih pokazatelja, razmatra primenu ovog instituta u našoj praksi. Danica Vasiljević-Prodanović je pripremila detaljnu analizu primene elek-tronskog nadzora koja obuhvata svrhu i način implementacije, zakonski


okvir, prednosti i nedostatke, te prikaz rezultata evaluacija koje su rađene u drugim zemljama. Treći rad, autora Gorana Jovanića, predstavlja empirijski utemeljenu analizu potreba za tretmanom osuđenih lica na kaznu zatvora, ali i programa i intervencija koje se primenjuju radi njihove rehabilitacije u kazneno-popravnim ustanovama u Srbiji. U radu Danke Radulović i Leo-nore Mihailović diskutuje se o primeni konstruktivističke terapije u zatvor-skim uslovima. Posebnu pažnju autorke su posvetile osnovnim postavkama konstruktivističke psihoterapije, specifičnim ličnim konstruktima učinilaca krivičnih dela i smernicama za primenu ovog vida terapije u tretmanu pre-stupnika, uz kritički osvrt na potencijale i ograničenja ovog pristupa. Na kraju, Irma Deljkić i Marija Lučić-Ćatić posvetile su pažnju aktuelnom pi-tanju nasilja u porodici i mogućnostima redukovanja ovog specifičnog obli-ka kriminala, prvenstveno putem sveobuhvatne zaštite njegovih žrtava.

ZAVRŠNA RAZMATRANJA

Rad predstavlja sistematski pregled savremenih saznanja o pristupi-ma u prevenciji i tretmanu poremećaja ponašanja. Prema mišljenju mno-gih stručnjaka, poremećaji ponašanja predstavljaju poseban izazov zbog znatno veće učestalosti u odnosu na sve druge mentalne poremećaje, ali i brojnih negativnih posledica koje izazivaju. Osnovni rezultati istraživanja o efektivnoj prevenciji poremećaja ponašanja predstavljeni su pomoću tri osnovna nivoa preventivnog delovanja – univerzalni, selektivni i indiko-vani nivo. Takođe, analizirani su rezultati studija o delotvornosti različitih pristupa i intervencija u tretmanu poremećaja ponašanja. Na osnovu pre-gleda najznačajnijih radova, prevashodno iz oblasti medicine i psihologije, moguće je izdvojiti pristupe za koje postoje empirijski dokazi o efektiv-nosti, a to su: unapređivanje socijalnih veština dece i adolescenata, una-pređivanje roditeljskih veština i porodičnog funkcionisanja i usmerenost ka različitim rizičnim faktorima, odnosno multimodalni pristup. Pored toga, konsultovanjem literature iz oblasti kriminologije i krivičnog prava, identifikovani su efektivni pristupi u redukovanju delinkvencije i krimina-la. Najveći broj autora ukazuje na efektivnost kognitivno-bihejvioralnih i multimodalnih programa, ali i nekih drugih pristupa. Na kraju, treba napo-menuti da ovaj rad predstavlja uvod u ostale radove u kojima će detaljnije biti razmotreni pojedini teorijski, empirijski i praktični aspekti društvenog reagovanja na poremećaje ponašanja, delinkvenciju i kriminal.


LITERATURA

Achenbach, T. M. (1995). Empirically based assessment and taxonomy: Applica-tions to clinical research. Psychological Assessment, 7(3), 261–274.

Achenbach, T. M., Rescorla, L. A. (2001). Manual for the ASEBA school-age forms and profiles. Burlington, VT: University of Vermont, Research Center for Children, Youth and Families.

American Psychiatric Association (APA). (1994). Diagnostic and statistical ma-nual of mental disorders, 4th edition (DSM-IV). Washington, DC: American Psychiatric Press.

Andrews, D. A., Zinger, I., Hoge, R. D., Bonta, J., Gendreau P., Cullen, F. T. (1990). Does correctional treatment work? A clinically relevant and psycho-logically informed meta-analysis. Criminology, 28(3), 369–404.

Brestan, E. V., Eyberg, S. M. (1998). Effective psychosocial treatments of con-duct disordered children and adolescents: 29 years, 82 studies, and 5,272 kids. Journal of Clinical Child Psychology, 27(2), 180–189.

Burke, J. D., Loeber, R., Birmaher, B. (2002). Oppositional defiant disorder and conduct disorder: A review of the past 10 years, part II. American Academy of Child & Adolescent Psychiatry, 41(11), 1275–1293.

Clarke, R. V. (1997). Introduction. In R. V. Clarke (Ed.), Situational crime preven-tion: Successful case studies (pp. 2–43). Albany, NY: Harrow and Heston.

Coie, J. D., Watt, N. F., West, S. G., Hawkins, J. D., Asarnow, J. R., Markman, H. J., Ramey, S. L., Shure, M. B., Long, B. (1993). The science of prevention: a conceptual framework and some directions for a national research program. American Psychologist, 48(10), 1013–1022.

Cornish, D. B., Clarke, R. V. (2003). Opportunities, precipitators and criminal decision: A reply to Wortley’s critique of situational crime prevention. In M. J. Smith, D. B. Cornish (Eds.), Theory for practice in situational crime prevention (pp. 41–96). Monsey, NY: Criminal Justice Press.

Eyberg, S. M., Nelson, M. M., Boggs, S. R. (2008). Evidence-based psychosocial treatments for children and adolescents with disruptive behavior. Journal of Clinical Child & Adolescent Psychology, 37(1), 215–237.

Farrington, D. P. (2000). Explaining and preventing crime: The globalization of knowledge – The American Society of Criminology 1999 presidential ad-dress. Criminology, 38(1), 1–24.

Frick, P. J. (2001). Effective interventions for children and adolescents with con-duct disorder. The Canadian Journal of Psychiatry, 46(7), 597–608.

Gordon, R. S. (1983). An operational classification of disease prevention. Public Health Reports, 98(2), 107–109.

Greenberg, M. T., Domitrovich, C., Bumbarger, B. (2001). The prevention of mental disorders in school-aged children: Current state of the field. Pre-


vention & Treatment, 4(1). http://psycnet.apa.org.proxy.kobson.nb.rs:2048/journals/pre/4/1/1a.html, accessed 22.6.2010.

Hope, T. (1995). Community crime prevention. In M. Torny, D. P. Farrington (Eds.), Building a safer society: Strategic approaches to crime prevention (pp. 21–90). Chicago, IL: The University of Chicago Press.

Kazdin, A. E. (1993). Treatment of conduct disorder: Progress and directions in psy-chotherapy research. Development and Psychopathology, 5(1–2), 277–310.

Lipsey, M. W., Wilson, D. B. (1998). Effective intervention for serious juvenile offendrers: A synthesis of reasarch. In R. Loeber, D. P. Farrington (Ed.), Serious and violent juvenile offenders: Risk factors and successful interven-tions (pp. 313–345). Thousand Oaks, CA: Sage Publications.

Loeber, R., Burke, J. D., Lahey, B. B., Winters, A., Zera, M. (2000). Opposi-tional defiant and conduct disorder: A review of the past 10 years, Part I. Journal of American Academy of Child and Adolescent Psychiatry, 39(12), 1468–1484.

Lösel, F. (1995). The efficacy of correctional treatment: A review and synthesis of meta-evaluations. In J. McGuire (Ed.), What works: Reducing Reoffending (pp. 79–111). Chichester, UK: John Wiley & Sons, Ltd.

MacKenzie, D. L. (2002). Reducing the criminal activities of known offenders and delinquents: Crime prevention in the courts and corrections. In L. W. Sherman, D. P. Farrington, B. C. Welsh, D. L. MacKenzie (Eds.), Evidence-based crime prevention (pp. 330–404). New York, NY: Routledge.

MacKenzie, D. L. (2006). What works in corrections: Reducing the criminal ac-tivities of offenders and delinquents. New York, NY: Cmbridge University Press.

Moore, M. H. (1995). Public health and criminal justice approaches to preven-tion. In M. Torny, D. P. Farrington (Eds.), Building a safer society: Strategic approaches to crime prevention (pp. 237–262). Chicago, IL: The University of Chicago Press.

Mrazek, P. J., Haggerty, R. J. (1994). Reducing risks for mental disorders: fron-tier for preventive intervention research. Washington, DC: National Acad-emy Press.

Patterson, G. R., DeBaryshe, B. D., Ramsey, E. (1989). A developmental per-R., DeBaryshe, B. D., Ramsey, E. (1989). A developmental per-spective on antisocial behavior. American Psychologist, 44(2), 329–335.

Perry, A. E., McDougall, C., Farrington, D. P. (2006). Reducing crime: The ef-fectiveness of criminal justice interventions. Chichester, UK: John Wiley & Sons, Ltd.

Seiter, R. P., Kadela, K. R. (2003). Prisoner reentry: What works, what does not, and what is promising. Crime & Delinquency, 49(3), 360–388.

Sherman, L. W. (1997). Communities and crime prevention. In L. W. Sherman, D. Gottfredson, D. MacKenzie, J. Eck, P. Reuter, S. Bushway, Preventing


crime: What works, what doesn't, what's promising (pp. 40–71). Washin-gton, DC: U. S. Department of Justice, National Institute of Justice.

Sherman, L. W., Gottfredson, D., MacKenzie, D. L., Eck, J., Reuter, P., Bushway, S. (1997). Preventing crime: What works, what doesn't, what's promising. Washington, DC: U. S. Department of Justice, National Institute of Justice.

Svetska zdravstvena organizacija. (1992). ICD-10 klasifikacija mentalnih pore-mećaja i poremećaja ponašanja – klinički opisi i dijagnostička uputstva. Beograd: Zavod za udžbenike i nastavna sredstva.

Tolan, P. H., Guerra, N. G. (1994). Prevention of delinquency: Current status and issues. Applied & Preventive Psychology, 3(4), 251–273.

Torny, M., Farrington, D. P. (1995) Strategic approaches to crime prevention. In M. Torny, D. P. Farrington (Eds.), Building a safer society: Strategic appro-aches to crime prevention (pp. 1–20). Chicago, IL: The University of Chi-cago Press.

Tremblay, R. E., Craig, W. M. (2000). Developmental juvenile delinquency pre-vention. European Journal on Criminal Policy and Research, 5(2), 33–49.

Welsh, B. C., Hoshi, A. (2002). Communities and crime prevention. In L. W. Sherman, D. P. Farrington, B. C. Welsh, D. L. MacKenzie (Eds.), Evidence-based crime prevention (pp. 165–197). New York, NY: Routledge.

Žunić-Pavlović, V. (2004). Evaluacija u resocijalizaciji. Beograd: Partenon.Žunić-Pavlović, V., Mišković, M. (2007). Kategorizacija programa za maloletne

prestupnike. U D. Radovanović (Ur.), Poremećaji ponašanja i prestupništvo mladih: specijalno pedagoški diskurs (str. 207–232). Beograd: Fakultet za specijalnu edukaciju i rehabilitaciju, Centar za izdavačku delatnost.

INTRoDUCTIoN: CoNTEMPoRARY APPRoACHES To PREVENTIoN AND TREATMENT oF CoNDUCT DISoRDERS

Abstract

This paper is dedicated to the analysis of different approaches to prevention and treatment of conduct disorders Descriptions, characteristics and typology of conduct disorders seen in contemporary literature, were discussed in the first part of this article. The second part of the paper is directed to effective approaches to prevention of conduct disorders along continuum made by universal, selective and indicated prevention. In addition, basic principles of legal, social and situ-ational prevention of offending behavior were also discussed. Finally, literature review revealed contemporary knowledge on successful approaches in the treat-ment of conduct disorders and reduction of delinquency and crime.

Key words: conduct disorder, delinquency, crime, prevention, treatment

KRIVIčNO ZAKONODAVSTVO KAO INSTRuMENT PREVENCIJE NEDOZVOLJENOG PONAŠANJA

Stanko Bejatović

Apstrakt

Problematiku mesta i uloge krivičnog zakonodavstva kao instrumenta pre-vencije nedozvoljenog ponašanja autor je u radu obradio u četiri grupe pitanja. Prva grupa posvećena je opštim napomenama o krivičnom zakonodavstvu kao instrumentu prevencije kriminaliteta i drugih vidova nedozvoljenog ponašanja kao i faktorima od kojih zavisi stepen praktične realizacije ponašanja koja su pravno nedozvoljena, s posebnim naglaskom na ponašanja inkriminisana krivič-nim zakonodavstvom. Druga grupa pitanja posvećena je analizi uslova koje mora, prema shvatanju autora, da ispunjava krivičnopravna norma da bi bila u funkciji prevencije kriminalnih aktivnosti, u okviru čega se posebna pažnja poklanja nje-noj adekvatnosti. Upravo, polazeći od ovog uslova krivičnopravne norme, treća i četvrta grupa pitanja posvećene su konkretnoj analizi pojedinih krivičnopravnih normi (pre svega procesnog karaktera), odnosno stepena njihove adekvatnosti posmatrane sa aspekta prevencije kriminaliteta uopšte. Brojna pitanja ova dva dela rada analizirana su sa aspekta njihovog normiranja u pozitivom krivičnom zakonodavstvu Srbije i sa aspekta autorovog viđenja poželjnog načina njihove normativne razrade. S obzirom na ovo, u radu se daje i nemali broj predloga de lege ferenda s ciljem povećanja preventivne funkcije krivičnopravne norme uop-šte. Pored ovog, u radu je posebna pažnja posvećena i problematici adekvatne pri-mene krivičnopravne norme. Razmatranje ovog aspekta predmetne problematike autor zasniva na činjenici da je jedino adekvatna primena krivičnopravne norme u funkciji željenog stepena prevencije ne samo kriminaliteta, već i nedozvoljenog ponašanja uopšte shvaćenog u njegovom najširem smislu reči.

Na kraja rada autor daje zaključke do kojih je došao u proučavanju predme-tne problematike.

Ključne reči: prevencija, kriminalitet, nedozvoljeno ponašanje, krivično-pravna norma, sankcija

40 Stanko Bejatović

OPŠTE NAPOMENE O KRIVIčNOM ZAKONODAVSTVu KAo INSTRUMENTU PREVENCIJE NEDoZVoLJENog

PONAŠANJA

Krivično zakonodavstvo posmatrano kao celina je ne samo nezaobi-lazan, već i izuzetno značajan instrumenat suprotstavljanja kriminalitetu, a time i svakom drugom nedozvoljenom ponašanju. Sa takvim svojim zna-čajem ono je istovremeno i jedan od ključnih instrumenata u ostvarivanju ciljeva kriminalne politike uopšte, a to je suprotstavljanje kriminalitetu (Stojanović, 1991; Mi lu tinović, 1984).

I u teoriji i u praksi, nesporne su njihova funkcionalna povezanost i činjenica da od kvaliteta zakonske norme, njene adekvatne primene i stepena zloupotrebe prava, zavisi i stepen uticaja ovog zakonodavstva na uspešnost ostvarivanja ciljeva kriminalne politike uopšte. Ovo sve iz ra-zloga što krivično zakonodavstvo predstavlja zakonsku osnovu za izgra-dnju onog dela kriminalne politike koji se realizuje na represivnom planu. Kao takvi, konkretni krivičnopravni propisi da bi bili u funkciji adekvatne kriminalne politike, a time i prevencije nedozvoljenog ponašanja, moraju da odgovaraju savremenim zahtevima borbe protiv kriminaliteta, da budi usklađeni sa našom stvarnošću i da budu primenljivi. Nor ma tiv ni si stem kri vič nog za ko no dav stva jedne države mo ra da bu de primenljiv, dru štve no ra ci o na lan i pra vi čan. Tre ba da sa dr ži ta kva re še nja ko ja se u prak si mogu pri me nji va ti. Su bjek ti za du že ni za nji ho vu pri me nu (pre sve ga su do vi i javna tu ži la štva) tre ba da pri me nju ju nor me u me ri ko ja od go va ra zakon-skoj in ten ci ji i stvar nim po tre ba ma bor be pro tiv kri mi na liteta. Sva ko od-stu pa nje od tog do vo di do ne skla da iz me đu nor ma tiv nog i re al nog, iz me đu onog što je za ko nom propi sa no i onog što se de ša va u prak tič noj pri me ni zako na. Za kon ne tre ba da pro pi su je one in sti tu te i re še nja ko ja se u prak-tič noj pri me ni ne mo gu re a li zo va ti ili ni su društve no oprav da na. Sa dru ge stra ne, or ga ni ko ji pri me nju ju za kon ne mo gu da u takvom ste pe nu de ro-gi ra ju za kon ska re še nja da ih či ne be smi sle nim i pre tva ra ju u deklara tiv ne od red be. Iz me đu nor ma tiv nog i apli ka tiv nog aspekta zakonske norme mo-ra da se us po sta vi jed na nor mal na i ra ci o nal na ekvi va len ci ja, da i na jed noj i na dru goj stra ni po sto ji ose ćaj vred no sti o stvar nim dru štve nim po tre ba-ma i kri mi nal no-po li tič kim zahtevi ma u propisi va nju po je di nih in sti tu ta i re še nja uop šte i nji ho voj pri me ni u prak si. Samo u takvom slučaju krivično zakonodavstvo konkretne države je u funkciji željenog stepena prevencije ne samo kriminaliteta, već i svakog drugog nedozvoljenog ponašanja. Pre-

Krivično zakonodavstvo kao instrument prevencije nedozvoljenog ponašanja 41

ventivna funkcija zakon ske nor me ni je to li ko u stro go sti, ko li ko u nemi-nov no sti nje ne pri me ne na sva ko li ce u slu ča je vi ma ka da su is pu nje ni zato pro pi sa ni zakon ski uslo vi. Da bi po svom sadržaju bila u ovoj funkciji, zakonsku normu mora da karakteriše i visok stepen preciznosti određiva-nja pojedinih zakonskih pojmova (izraza) i propisivanje preciznih uslova za primenu pojedinih mera i instituta. Jednom rečju, preciznost sadržaja krivičnopravne norme mora da bude izuzetno visoka (Bejatović, 2009a). Međutim, i pored ovog, sadržaj zakonskog teksta i adekvatnost njegove primene nisu jedini preduslovi uspešnosti prevencije nedozvoljenog po-našanja a time i prevencije kriminaliteta. Nasuprot, tu su i brojni drugi faktori, a među njima, posmatrano sa aspekta tematike ovog rada, poseban značaj imaju tri. To su: efikasnost krivičnog postupka, zloupotreba kon-kretne zakonske norme, koja mora biti isključena ili svedena na najmanju moguću meru, i organizacija i finkcionisanje subjekata zaduženih za pri-menu konkretnog zakonskog teksta (Đurđić, 2008). Samo u svojoj uzaja-mnoj povezanosti svih ovih faktora krivično zakonodavstvo daje doprinos željenom stepenu njegovog dejstva na polju prevencije nedozvoljenog po-našanja uopšte, a time i na polju prevencije kriminaliteta kao njegovog najtežeg oblika (Stojanović, 2004; Ignjatović, 2004; Đurđić, 2008).

Kada je reč o efikasnosti krivičnog postupka kao izuzetno značajnog faktora preventivnog dejstva krivičnog zakonodavstva, treba istaći činjeni-cu da ova kauzalna povezanost posebno dolazi do izražaja kod te ških ob li ka kri mi na liteta koji je neretko prateća pojava tranzicionog perioda bilo koje, pa i naše države (Kron, 2007). Ovo iz raz lo ga što je upra vo kod ovih ob li ka kri mi na liteta ne spor na nu žnost, neo p hod nost i opravdanost što efikasni je pri me ne me ra kri vične pri nu de, a neophodan preduslov zato je i efikasnost krivičnog postupka. Ov de kao i uop šte sa mo efi ka san krivični postupak i oduzimanje imovine stečene vršenjem krivičnih dela je in stru ment uspe-šne bor be pro tiv krimi na liteta, i kao ta kav od go va ra ci lje vi ma i ge ne ral ne i spe ci jal ne pre ven ci je (Bejatović, 2009b:58). Nasuprot ovom, ne e fi ka san krivični postupak su protan je ciljevima i ge ne ral ne i spe ci jal ne pre ven ci je. Kao takav ohra bru je po ten ci jal ne iz vr ši o ce kri vič nih de la i izazi va, sa-svim oprav da no, i nezadovolj stvo jav no sti či me ova problemati ka još vi še do bi ja na zna ča ju (Ra du lo vić, 1997:187; Bejatović, 2009b:59). Iz ovih, i ne samo ovih, raz lo ga oba ve za je sva kog dru štva da stvo ri normativne i sve druge pred u slo ve za što uspe šni ju bor bu pro tiv kri mi na liteta, za što uspe šni je ostvarivanje ci lje va kri mi nal ne po li ti ke uopšte i za što uspešniji krivični postupak. Ovakav jedan stav svoju podlogu nalazi i u vodećim


međunarodnim pravnim aktima koja tretiraju slobode i prava uopšte (član 6, tačka 1, Evropske konvencije za zaštitu ljudskih prava i osnovnih slo-boda i član 14, tačka 3c, Međunarodnog pakta o građanskim i politič-kim pravima). Polazeći od ovog, u savremenom krivičnom pravu traže se rešenja kojima se stvara normativna osnova za što efikasaniji krivični postupak shvaćen u smislu vremena njegovog trajanja, ali i u smislu zakonitosti presuđenja konkretne krivične stvari. Slučaj npr. sa uvođenjem posebnih, skraćenih, pojednostavljenih oblika postupanja za lakša krivična dela; smanjivanjem sudskih veća i širenjem funkcionalne nadležnosti sudije pojedinca; promenjenom pristupu pripremanja i vođenja glavnog pretresa; strožijem režimu predlaganja i izvođenja dokaza; ograničenjima u postupcima po pravnim lekovima; sve većoj primeni raznih vidova instituta sporazuma o priznanju krivice i raznih vidova načela oportuniteta krivičnog gonjenjenja i slično (Stojanović, 2009; Bejatović, 2009c).

POJEDINI INSTITuTI KRIVIčNOG PROCESNOG ZAKoNoDAVSTVA I NJIHoV UTICAJ NA EFIKASNoST

KRIVIčNOG POSTuPKA

Ako se pri hva ti osnov na hi po te za po sta vlje na u ovom ra du da po zi tiv-no kri vično zakono dav stvo sto ji u ka u zal nom od no su sa ste pe nom njegove preventivne funkcije kada se govori o nedozvoljenom ponašanju uopšte, od no sno da je sa mo ade kvat no sa vre me no kri vično za ko no dav stvo, za ko-no dav stvo uskla đe no sa dru štve nom stvar no šću u funk ci ji željenog stepe-na prevencije kriminaliteta kao najtežeg oblika nedozvoljenog ponašanja, onda se kao ne mi nov no na me će pi ta nje: Da li je po zi tiv no kri vično zako-nodavstvo Srbije, posmatrano sa aspek ta svog sa dr ža ja i sa aspek ta nje go-ve pri me ne, ta kvo da od go va ra zahtevi ma željenog stepena svog preven-tivnog delovanja ili ne? Ako ne, šta bi u nje mu trebalo me nja ti da bi ono bi lo u toj funk ci ji? Ovakvo postavljeno pitanje posebnu težinu ima upravo u vremenu pisanja ovog rada jer je ovo vreme diskusije o zakonskim projektima kojim treba, posle dužeg vremena, da se okonča rad na reformi krivičnog zakonodavstva Republike Srbije. U nastavku rada pokušaćemo da, konkretnom i pojedinačnom analizom nekih od osnovnih krivičnopro-cesnih instituta koji su u direktnoj normativnoj funkciji efikasnosti krivič-nog postupka, a time i u funkciji prevencije krivičnog zakonodavstva na polju borbe protiv kriminaliteta, damo odgovor na ovako postavljeno pita-


nje. Naravno, pri ovakvom pristupu problematici, nužno je imati u vidu i nespornu činjenicu da pored ovde razmatranih pitanja i niza drugih rešenja, naše materijalno, procesno i izvršno krivično zakonodavstvo predstavlja normativnu osnovu od uticaja na njegovo preventivno dejstvo kada se govori o nedozvoljenom ponašanju. Ovo iz razloga što željeni stepen preventivnog dejstva krivičnog zakonodavstva, kao što je to već istaknuto, zavisi ne samo od kvaliteta zakonske norme jednog zakonskog teksta već krivičnog zakonodavstva kao celine. Jednom rečju, postoji i nemali broj drugih pitanja o kojima se, u ovome kontekstu, mora voditi računa, a o kojima se na ovome mestu, zbog ograničenog obima rada, ne govori, ali se i ona moraju uzeti u obzir. Zatim, isto tako mora se uzeti u obzir i činjenica da ni zakonska norma, i pored toga što je od izuzetnog značaja, nije jedini faktor efikasnosti krivičnog postupka (Ra du lo vić, 1997).

Posmatrano u navedenom kontekstu, među nemalim brojem instituta krivičnog procesnog zakonodavstva koji su od direktnog uticaja na stepen preventivnog dejstva krivičnog zakonodavstva preko faktora efikasnosti krivičnog postupka od posebnog značaja su:

– sporazum o priznanju krivice,– načelo oportuniteta krivičnog gonjenja,– skraćeni krivični postupak kao vid pojednostavljenja krivičnog

postupka,– funkcionalna nadležnost sudije pojedinca,– postupci za izricanje krivičnih sankcija bez glavnog pretresa,– neposredna optužnica,– podizanje optužnice na glavnom pretresu,– sistem pravnih lekova i– druge mogućnosti normativne efikasnosti krivičnog postupka u kr-

vičnom procesnom zakonodavstvu Srbije.

Sporazum o priznanju krivice

Ozakonjenje instituta sporazuma o priznanju krivice kao jedne od do-minantnih formi pojednostavljenog postupanja u krivičnim stvarima je-dna je od najvažnijih novina Zakona o izmenama i dopunama Zakonika o krivičnom postupku (u daljem tekstu ZKP) iz 2009. godine (Službeni glasnik RS, 72/09). Njegova suština ogleda se u prethodnom pregovaranju o priznavanju krivice između tužioca i okrivljenog i da li je sud naknadno


prihvatio postignuti sporazum između tužioca i okrivljenog. Kao takav, mogućnost zaključenja sporazuma o priznanju krivice postoji u slučaju kada se krivični postupak vodi za jedno krivično delo ili za krivična dela u sticaju za koja je propisana kazna zatvora do 12 godina. Zaključenja spora-zuma mogu da iniciraju tužilac ili okrivljeni i njegov branilac. Postignutim sporazumom o priznanju krivice okrivljeni u potpunosti priznaje krivično delo za koje se tereti, odnosno priznaje jedno ili više od krivičnih dela učinjenih u sticaju, koja su predmet optužbe, a okrivljeni i javni tužilac se saglašavaju, pre svega, o vrsti i visini kazne, odnosno o drugim krivič-nim sankcijama koje će okrivljenom biti izrečene. Dogovorena kazna po pravilu ne može biti ispod zakonskog minimuma za krivično delo koje se okrivljenom stavlja na teret. Samo izuzetno, u Zakonikom predviđenim slučajevima okrivljenom može biti izrečena i blaža kazna, ali i tada u gra-nicama propisnim za ublažavanje kazne u Krivičnom zakoniku RS (član 57) (u daljem tekstu KZ). U vezi sa sadržajem sporazuma, bitno je i to da se okrivljeni sporazumom o priznanju krivice može obavezati i na ispu-njenje jedne ili više obaveza pod kojima se može uslovno odložiti njegovo krivično gonjenje. Na kraju, dodajmo i to da o sporazumu odlučuje sud koji ga rešenjem može odbaciti, usvojiti ili odbiti. Jednu od ovih svojih odluka sud donosi na ročištu kome prisustvuju javni tužilac, okrivljeni i branilac, a o tome se obaveštavaju i oštećeni i njegov punomoćnik (Glava XX, član 282a-282d ZKP). Ne ulazeći u prikaz drugih normativnih rešenja ovog instituta (Nikolić, 2009), treba istaći i sledeće. Ozakonjenje instituta sporazuma o priznanju krivice u ZKP Srbije rezultat je skoro jedinstvenog stava njene stručne javnosti o sporazumu kao veoma važnom i nadasve ko-risnom instrumentu povećanja efikasnosti krivičnog postupka. Međutim, za razliku od ovog stava, prisutan je i nemali broj razlika po pitanju nje-gove normativne razrade. Postavlja se priličan broj pitanja u normativnoj razradi ovog instituta, posebno u vezi sa krivičnim delima na koja se može primeniti sporazum. Zašto baš granica od 12 godina? Zatim, tu je i pitanje granica kažnjavanja osumnjičenog odnosno okrivljenog lica u slučaju da sud prihvati sporazum o priznanju krivice. Potom, pitanje uloge oštećenog lica i branioca u postupku pregovaranja o priznavanju krivice. Ili, pitanje trenutka procesnog aktiviranja suda odnosno pitanje mogućnosti i osnova upotrebe pravnog leka u ovakvom jednom postupku. Isto tako, prisutno je i pitanje: Kakve su posledice neispunjenja obaveza koje su naložene osumnjičenom u sporazumu o priznanju krivice koga je prihvatio sud? Ili, opravdano se postavlja pitanje koje je to „prvo ročište za održavanje


glavnog pretresa“? Odnosno, na kojem ročištu sud odlučuje o ponuđenom sporazumu o priznanju krivice? Kakve su posledice neispunjenja obaveza iz člana 236, stav 1, Zakonika nakon što je sud prihvatio sporazum? Koje su to naročito olakšavajuće okolnosti iz člana 54, stav 2, KZ? (Nikolić, 2009) Međutim, i pored opravdanosti ovakvih pitanja, načelno posmatra-no ozakonjenje ovog instituta u krivičnoprocersnom zakonodavstvu Srbi-je, kao i uopšte, ni u kom slučaju ne može se dovesti pod znak pitanja zato što se radi o institutu koji sve više dobija karakter univerzalnosti. Zbog dobrih rezultata, njegova primena je sve veća, i nigde se ne dovodi pod znak pitanja. Danas se, sa puno opravdanja, smatra jednim od važnijih po-jednostavljenih formi postupanja u krivičnim stvarima, a time i jednim od važnijih instrumenata za postizanje željenog stepena efikasnosti krivičnog postupka (Nikolić, 2009; Simović, 2005:265). S obzirom na to, iznesena kao i neka druga pitanja vezana za način normiranja instituta sporazuma o priznanju krivice treba razmotriti u radu na okončanju reforme krivičnog procesnog zakonodavstva Srbije koja, po stavu autora, treba da se završi donošenjem novog ZKP. U konačnoj verziji tog zakonskog teksta ni pod kakvim uslovima ne sme se staviti pod znak pitanja ni ovaj institut, kao ni druge već normirane i ovde prikazane pojednostavljene forme postupanja u krivičnim stvarima (Bejatović, 2010b).

Načelo oportuniteta krivičnog gonjenja

Jedna od značajnih novina koje je doneo Zakonik o krivičnom postup-ku iz 2001. godine (Službeni list SRJ, 70/01) jeste i mogućnost primene načela oportuniteta krivičnog gonjenja i prema punoletnim učiniocima kri-vičnih dela. Relativno kratko iskustvo funkcionisanja ove novine pokazalo je njenu punu kriminalno-političku opravdanost (Kiurski, 2004). Istina, iz-Kiurski, 2004). Istina, iz-menama i dopunama Zakonika o krivičnom postupku iz maja meseca 2004. godine urađenim u vezi sa ovim načelom bilo je dovedeno pod znak pita-nja njegovo funkcionisanje u skladu sa razlozima koji su inače doveli do njegovog ozakonjenja. Naime, ovim intervencijama bilo je propisano da odluku o odlaganju krivičnog gonjenja javni tužilac može da donese samo uz saglasnost suda. Ovakva jedna odredba otvarala je niz dilema u svojoj praktičnoj primeni i naša stručna javnost uglavnom ju je osporavala (Beja-tović, 2009). Kao takva, čini se sasvim opravdano, otklonjena je Zakonom o izmenama i dopunama ZKP iz avgusta meseca 2009. godine, kojim je


brisan uslov saglasnosti suda u slučaju da javni tužilac koristi načelo opor-tuniteta krivičnog gonjenja. Pored ove novine, ovim zakonskim tekstom nastavljeno je dalje širenje mogućnosti upotrebe ovog načela. Posmatrano sa aspekta pozitivnih odredaba ZKP, postoje četiri osnovne karakteristike ovog načela kod punoletnih učinilaca krivičnih dela. Prvo, dva su moguća vida korišćenja načela. Jedan je odbačaj krivične prijave bez postavljanja bilo kakvih prethodnih uslova, a drugi tzv. uslovno odlaganje krivičnog gonjenja. Njegova suština ogleda se u tome da javni tužilac može da odlo-ži krivično gonjenje za najduže šest meseci pod uslovom da osumnjičeni prihvati da ispuni jednu ili više od osam mogućih vrsta obaveza koje mu mogu biti naložene. Npr. da plati određeni novčani iznos u korist humani-tarne organizacije, fonda ili javne ustanove. U slučaju da osumnjičeni is-puni naložene mu obaveze, javni tužilac odbacuje krivičnu prijavu. Drugo, mogućnost korišćenja načela oportuniteta krivičnog gonjenja predviđena je kod krivičnih dela za koja je propisana novčana kazna ili kazna zatvora do tri godine, a izuzetno i za krivična dela sa predviđenom kaznom zatvora do pet godina. Treće, načelom oportuniteta krivičnog gonjenja javni tuži-lac može da se izuzetno koristi i nakon pokretanja krivičnog postupka (sve do završetka glavnog pretresa). Četvrto, u slučaju da javni tužilac koristi načelo oportuniteta krivičnog gonjenja, oštećeni nema mogućnost predu-zimanja krivičnog gonjenja u svojstvu supsidijarnog tužioca. Ne ulazeći u prikaz ostalih karakteristika ovog načela, čini se da se i pored opravdanosti takvih novina, jedan određeni broj intervencija u ovom zakonskom tekstu u vezi sa ovim načelom ozbiljno može staviti pod znak pitanja. Odnosno, ozbiljno se može postaviti pitanje da li su ona kao takva u saglasnosti sa suštinom ovog načela. Ilustracije radi navodimo samo dva primera. Prvo, uloga suda u primeni načela oportuniteta kod krivičnih dela sa propisanom kaznom zatvora od tri do pet godina i na glavnom pretresu. Zašto npr. različita funkcionalna nadležnost suda u primeni ovog načela na glavnom pretresu (raspravno i vanraspravno veće)? Kontrola odluke javnog tužioca o primeni načela oportuniteta je neophodna, ali ona treba da se obezbedi na drugi, a ne na ovakav način. Npr. uslovljavanjem davanja prethodne saglasnosti oštećenog ili pak mogućnošću preispitivanja takve odluke od neposredno višeg ili/i najvišeg javnog tužioca, što je inače uglavnom i prisutno rešenje u komparativnom krivičnom procesnom zakonodavstvu (Roxin, 2002; Lutz Meyer-Gossner, 2003; Lowe, Rosenberg, 1988).

Drugo, članom 61, stav 9, Zakona o izmenama i dopunama ZKP iz 2009. godine propisana je obaveza javnog tužioca da pre podnošenja op-


tužnog predloga ispita postojanje mogućnosti za odlaganje krivičnog go-njenja zbog čega može obaviti razgovor sa osumnjičenim i oštećenim, kao i drugim licima, odnosno prikupiti druge potrebne podatke, o čemu se sa-stavlja službena beleška. Ovakvom jednom odredbom načelo oportuniteta je kod ove grupe krivičnih dela pravilo, a načelo legaliteta izuzetak. Da li je ovakvo jedno rešenje u skladu sa prirodom ova dva načela? S obzirom na sve ovo, razradi ovih i nekih drugih pitanja u vezi sa načelom oportuni-teta krivičnog gonjenja treba posvetiti dužnu pažnju u radu na donošenju novog ZKP. Jednom rečju, načelo oportuniteta krivičnog gonjenja mora da bude tako normirano, a potom i tako primenjeno da bude jedno od važnijih instrumenata efikasnosti krivičnog postupka, što još nije slučaj (Bejatović, 2009).

Skraćeni krivični postupak kao vid pojednostavljenja krivičnog postupka

Skraćeni krivični postupak jedan je od tradicionalnih vidova pojed-nostavljenja krivičnog postupka i u krivičnom procesnom zakonodavstvu Srbije. Posmatrano u odnosu na redovni krivični postupak, ova forma pojednostavljenja krivičnog postupka ima niz osobenosti, i to po pitanju svoje arhitektonike, ali i po pitanju modifikovanja pojedinih instituta iz op-šteg krivičnog postupka. Kao takav, ovaj vid krivičnog postupka je takođe predmet intervencija od samog početka rada na reformi krivičnog proce-snog zakonodavstva, i te intervencije su se ticale širenja broja krivičnih dela za koja se primenjuje ovaj postupak. Shodno ovom, Zakonom o izme-nama i dopunama Zakonika o krivičnom postupku iz avgusta 2009. godine nastavljen je, sasvim opravdano, trend širenja broja krivičnih dela za koja se vodi skraćeni krivični postupak započet ZKP iz 2001. godine, i to bez bilo kakvih prethodno ispunjenih preduslova koji su bili predviđeni u na-šem ranijem Zakoniku, a koji su se odnosili na krivična dela sa propisanom kaznom zatvora od tri do pet godina (Važić, 2009; Đurić, 2001; Bejatović, 2009c). Stupanjem na snagu ovog zakona skraćeni krivični postupak vodi se za sva krivična dela sa propisanom kao glavnom kaznom novčanom kaznom ili zatvorom do pet godina. Ovakvo proširenje broja krivičnih dela za koja se sprovodi skraćeni krivični postupak u funkciji je efikasnijeg krivičnog postupka i u skladu je sa zalaganjima stručne javnosti Srbije i smatra se kriminalno-politički opravdanim.


Funkcionalna nadležnost sudije pojedinca

Članom 24, stav 1, Zakonika o krivičnom postupku iz 2001. godine proširena je funkcionalna nadležnost sudije pojedinca, i to na taj način što je određeno da je on nadležan da sudi, ne samo za krivična dela za koja je predviđena novčana kazna ili kazna zatvora do jedne godine već za sva krivična dela za koja je predviđena kazna zatvora do tri godine. Razlozi opravdanosti ovakvog rešenja su brojni i nisu samo teoretski, već i prak-tični (Đurđić, 2001:168). Zbog toga je, sasvim opravdano, i dalje nastav-ljeno sa tako započetim trendom odstupanja od načela zbornosti suđenja. Izvršenim intervencijama kojima je proširen krug krivičnih dela za koja se sprovodi skraćeni krivični postupak Zakonom o izmenama i dopunama ZKP iz 2009. godine automatski je proširena i funkcionalna nadležnost sudije pojedinaca. Sada je on nadležan da sudi za sva krivična dela sa propisanom kao glavnom novčanom kaznom ili kaznom zatvora do pet godina. U vezi sa širenjem funkcionalne nadležnosti sudije pojedinca kod nemalog broja stručne javnosti Srbije prisutna su zalaganja i za daljnjim nastavljanjem takvog jednog trenda. Mnogo predloga ide u pravcu po ko-jem bi sudija pojedinac bio funkcionalno nadležan da sudi ne samo za sva krivična dela iz skraćenog krivičnog postupka, već i za teža krivična dela, za koja je propisana kazna zatvora od pet do deset godina, istina pod pretpostavkom ispunjenja određenih uslova, npr. da se sa time slože krivičnoprocesne stranke do početka glavnog pretresa. Izuzetak treba da budu samo krivični slučajevi za koja je sastav veća propisan posebnim za-konom1. Ovakvim jednim rešenjem, prema shvatanju zastupnika ovakvog stava, skraćeni krivični postupak, kao i postupak pred osnovnim sudovima uopšte, postao bi ne samo jeftiniji, već i efikasniji, a to istovremeno ne bi išlo na uštrb zakonitosti rešenja konkretne krivične stvari.

Postupci za izricanje krivičnih sankcija bez glavnog pretresa

Jedna od značajnijih novina koje je radi stvaranja normativne osnove za povećanje efikasnosti krivičnog postupka doneo ZKP iz 2001. godi-ne jeste i ozakonjenje postupka za kažnjavanje pre glavnog pretresa kao nove, pojednostavljene forme postupanja u krivičnim stvarima u krivič-

1 Slično rešenje sadrži čl.3. Zakona o izmenama i dopunama Zakona o kaznenom postupku Hrvatske od 20. maja 2002. godine


nom procesnom zakonodavstvu Srbije. Osnovna karakteristika ovog po-stupka ogleda se u mogućnosti izricanja krivične sankcije i bez održava-nja glavnog pretresa čime se doprinosi da krivični postupak bude efika-sniji, i to uz istovremenu zaštitu prava okrivljenog lica. Prema rešenjima ZKP iz 2001. godine, mogućnosti praktične primene ovog postupka bile su relativno skromne što se može objasniti činjenicom da se radilo o postupku do tada potpuno nepoznatom ne samo u krivičnom procesnom zakonodavstvu Srbije, već i u krivičnom procesnom zakonodavstvu uopšte na području bivše Jugoslavije. Svestan korisnosti ovakvog jednog postupka i skromnosti mogućnosti njegove primene prema rešenjima ZKP iz 2001. godine, a u nameri stvaranja normativne osnove za pojednostavljenje i ubrzanje krivičnog postupka u svim slučajevima kada to kriminalno-politički razlozi opravdavaju, izmenama i dopunama Zakonika o krivičnom postupku iz maja meseca 2004. godine proširena je mogućnost kažnjavanja bez održavanja glavnog pretresa na krivična dela za koja je predviđena kazna zatvora do tri godine i proširen je krug sankcija koje se mogu izreći u ovakvom postupku. Ovakvo jedno rešenje je za pozdraviti i u skladu je sa nemalim brojem do tada davanih predloga po tom pitanju (Bejatović, 2004:48). Upravo, u skladu sa ovom zalaganjima i kasnije unetim inter-vencijama u Krivičnom zakoniku Republike Srbije iz 2005. godine (Služ-beni glasnik, 85/2005), došlo je do daljeg širenja kruga krivičnih sankci-ja koje se mogu izreći u ovom postupku. Izmenama i dopunama ZKP iz 2009. godine, ranijem krugu krivičnih sankcija koje se mogu izreći u ovom postupku dodate su i nove krivične sankcije iz našeg krivičnog zakonika. To su kazna rada u javnom interesu i kazna oduzimanja vozačke dozvole (član 119 Zakona o izmenama i dopunama Zakonika o krivičnom postupku iz 2009). Nakon ovih intervencija, rešenjem o kažnjavanju bez održavanja glavnog pretresa sudija može izreći novčanu kaznu, kaznu rada u javnom interesu, kaznu oduzimanja vozačke dozvole ili uslovnu osudu i uz njih jednu ili više od sledećih mera: oduzimanje predmeta, zabrana upravlja-nja motornim vozilom ili oduzimanje imovinske koristi (član 450 ZKP). Ovakvo jedno rešenje je za pozdraviti i u skladu je sa nemalim brojem do tada davanih predloga po tom pitanju (Bejatović, 2004:48). Međutim, čini se da sa ovim ne treba stati. U slučaju prihvatanja iniciranog proširenja funkcionalne nadležnosti sudije pojedinca, bilo bi opravdano razmisliti, iz ovih istih razloga, i o daljem proširivanju mogućnosti kažnjavanja bez glavnog pretresa, i to na sva krivična dela iz nadležnosti sudije pojedinca. Pored ovog, čini se opravdanim i razmišljanje o daljem povećanju vrsta


krivičnih sankcija koje se mogu izreći u ovakvom jednom postupku, kao na primer slučaj sa sudskom opomenom.

U vezi sa postupkom za kažnjavanje pre glavnog pretresa pažnju za-služuje i činjenica da je njegova praktična primena i dalje ispod intencija zakonodavca. Skoro da se može konstatovati da ovaj postupak još nije za-živeo u sudskoj praksi (Nadrljanski, 2009). Imajući u vidu kriminalno-po-litičke razloge njegovog ozakonjenja i kaznenu politiku sudova Srbije koju karakteriše dominantan procenat blažih krivičnih sankcija (uslovne osude, novčane kazne i kratkih kazni zatvora), ovakva praksa sudova po pitanju ove vrste postupka nema opravdanja. S obzirom na proteklo vreme od nje-govog ozakonjenja, razlog ne bi smeo da bude njegova novina i strah od primene nečeg novog. Ovom postupku i nizu drugih novina (slučaj npr. sa oportunitetom krivičnog gonjenja kod punoletnih učinilaca krivičnih dela) sudska praksa mora pružiti daleko veću šansu.

Druga vrsta postupka u kojem je moguće izricanje krivične sankcije bez održavanja glavnog pretresa u pozitivnom krivičnom procesnom za-konodavstvu Srbije jeste postupak kada istražni sudija kažnjava i izriče uslovnu osudu. Ovaj postupak može se primeniti kod krivičnih dela za koja je propisana novčana kazna kao glavna kazna ili kazna zatvora do pet godina, pod pretpostavkom ispunjenja određenih uslova. Jedan od njih je potpuno priznanje izvršenja krivičnog dela okrivljenog, odnosno osumnji-čenog u prisustvu branioca, istražnom sudiji, odnosno organu unutrašnjih poslova i potkrepljenost tako datog priznanja drugim dokazima prikuplje-nim u istrazi (član 455, stav 1, ZKP). Ne ulazeći u prikaz drugih karakte-ristika ove vrste postupka, pažnju zaslužuje još jedna njegova osobenost. Jedan od uslova za primenu ovog postupka jeste i pristanak okrivljenog koji i nakon datog pristanka ima pravo podnošenja prigovora protiv op-tužnice. Ova dva primera sama za sebe govore o nemalom broju kontra-diktornosti u normiranju ovog postupka. Npr. jedan od uslova za primenu ovog postupka je potpuno priznanje okrivljenog odnosno osumnjičnog, a potom se tako dato priznanje obezvređuje tražeći da bude „potkrepljeno i drugim dokazima prikupljenim u istrazi“. Zatim, cilj ovog postupka je ubrzanje postupka, a on se usporava jer se traži pristanak okrivljenog, a uz to, i pored pristanka, daje mu se mogućnost korišćenja prigovora protiv optužnice, što ne ide jedno sa drugim. Imajući u vidu sve ovo, kao i već rečeno kod prve vrste postupka za izricanje krivičnih sankcija bez glavnog pretresa (postupak za kažnjavanje pre glavnog pretresa), čini se oprav-danim razmišljanje o potpunom ukidanju postupka kojim istražni sudija


kažnjava i izriče uslovnu osudu. Ovo ne samo iz razloga što u postojećem normiranju ovog postupka ima mnogo kontradiktornosti, već i zato što se osnovna ideja ove vrste postupaka može postići i putem adekvatne prime-ne samog postupka za kažnjavanje pre glavnog pretresa, i to posebno u slučaju prihvatanja njegovog iniciranog proširenja. Međutim, i pored sve-ga ovoga, i pored nemalog broja zahteva stručne javnosti u ovom smislu, zakonodavac je i nakon najnovijih intervencija u Zakoniku o krivičnom po-stupku iz avgusta meseca 2009. godine i dalje zadržao ovu vrstu postupka, i to skoro bez iole značajnijih intervencija u njegovoj normativnoj razradi. Izuzetak je širenje kruga krivičnih sankcija koje se mogu izreći i u ovom postupku, i to na isti način kao i kod prvonavedenog postupka. Sve ostalo je nepromenjeno (Ilić, 2009:200–201; Nadrljanski, 2009).

Neposredna optužnica

Jedan od instrumenata efikasnog krivičnog postupka je i neposredna optužnica kao jedan od vidova pojednostavljenih krivičnih postupaka. S obzirom na ovo, najnovijim intervencijama u krivičnom procesnom zako-nodavstvu Srbije iz 2009. godine proširen je krug krivičnih dela za koja postoji mogućnost podizanja neposredne optužnice, s tim što su i dalje zadržana dva vida njenog podizanja, što je u zavisnosti od uslova za njeno podnošenje. Shodno ovome, ako se radi o krivičnim delima za koja pred-viđena kazna zatvora do osam godina, javni tužilac može da podigne nepo-srednu optužnicu i bez saglasnosti istražnog sudije, što nije u mogućnosti kada su u pitanju krivična dela za koja je propisana kazna zatvora preko ovog iznosa (član 244, stav 1 i 6, ZKP). U vezi sa ovakvim rešenjem našeg zakonodavca prisutna su, čini se ne bez razloga, zalaganja i za dalje širenje kruga krivičnih dela kao kriterijuma mogućnosti podizanja neposredne op-tužnice bez saglasnosti istražnog sudije. Ta zalaganja vezuju se za krivična dela za koja se sprovodi skraćeni krivični postupak. U skladu sa tim, pred-laže se da se mogućnost podizanja neposredne optužnice predvidi za kri-vična dela sa propisanom kaznom zatvora do deset godina. Odnosno, čini se sasvim opravdanim zalaganje da kriterijum razlikovanja mogućnosti podizanja neposredne optužnice bude propisana kazna zatvora u trajanju do deset i preko deset godina. Ostale uslove za podizanje neposredne op-tužnice (obim dokaznog materijala i prethodno saslušanje osumnjičenog) ne treba menjati – jedinstven je stav stručne javnosti.


Podizanje optužnice na glavnom pretresu

Podizanje optužnice na glavnom pretresu je ne samo poseban vid po-jednostavljenog krivičnog postupka, već i vid koji je po svojoj arhitekto-nici još više uprošćen u odnosu na prethodno obrađeni vid (neposrednu optužnicu), i kao takav je, nema sumnje, takođe jedan od instrumenata efikasnosti krivičnog postupka. Najbolji primer za ovakvu jednu konsta-taciju jeste i mogućnost podnošenja usmene optužbe u smislu člana 301, stav 2, Zakonika. Posmatrano sa aspekta važećeg ZKP, u dva slučaja može da dođe do praktične realizacije ovog vida pojednostavljenog krivičnog postupka. Prvo, u slučaju proširenja optužbe na krivično delo optuženog učinjeno ili otkriveno na glavnom pretresu (član 342, stav 1, ZKP). Dru-go, u slučaju kada drugo lice na glavnom pretresu u toku zasedanja uči-ni krivično delo (član 301, stav 2, ZKP). Ne obrazlažući druge elemente ovog vida pojednostavljenog krivičnog postupka, jer bi to bilo van okvira rada, treba konstatovati da on takođe ima svoje puno kriminalno-političko opravdanje i da je kao takav u funkciji efikasnosti krivičnog postupka. Po-red ovog, u prilog ovog vida pojednostavljenog krivičnog postupka govore i dve sledeće činjenice. To su: prvo, u slučajevima izvršenja ili otkrivanja krivičnog dela na glavnom pretresu sa aspekta dokazivanja nema nika-kvog razloga za korišćenjem drugih, potpunijih procesnih formi jer je reč o flagrantnim krivičnim delima, o krivičnim slučajevima u kojima se već u tom procesnom trenutku raspolaže relevantnim dokaznim materijalom. Drugo, suđenje po optužnici podnesenoj na glavnom pretresu za delo koje je učinio drugi, pored pojednostavljenja i ubrzanja postupka ima i puno kriminalno-političko opravdanje budući da delo s obzirom na mesto i vre-me izvršenja pokazuje naročitu drskost (Vasiljević, 1981:522).

Sistem pravnih lekova

Jedna od tendencija ne samo u savremenoj nauci krivičnog procesnog prava već i tendencija u savremenom društvu uopšte jeste i efikasan sistem pravnih lekova. Ovakva jedna tendencija rezultat je činjenice da efikasnost krivičnog postupka zavisi i od efikasnog sistema pravnih lekova. Polazeći od ovakvog, sasvim ispravnog, stava u savremenoj nauci krivičnog proce-snog prava i u savremenom krivčnom procesnom zakonodavstvu traže se rešenja za što efikasniji sistem pravnih lekova s tim da to ne ide na uštrb zakonitosti rešenja krivične stvari. S tim ciljem, a u skladu sa skoro op-


šteprihvaćenim stavovima u stručnoj javnosti Srbije o neefikasnosti našeg sistema pravnih lekova Zakonom o izmenama i dopunama ZKP iz 2009. godine, izvršene su nekolike izuzetno značajne intervencije. Među njima, posebnu pažnju zaslužuju tri. Prvo, smanjen je broj vanrednih pravnih le-kova sa četiri na dva (član 110 i 112, Zakona o izmenama i dopunama ZKP iz 2009). Vanredno ublažavanje kazne i zahtev za ispitivanje zako-nitosti pravnosnažne presude kao posebni pravni lekovi su ukinuti (član 105, Zakona o izmenama i dopunama ZKP iz 2009). Drugo, broj osnova po kojima se može uložiti žalba na presudu drugostepenog suda smanjen je na samo jedan osnov. Protiv presude drugostepenog suda dozvoljena je žalba samo u slučaju ako je drugostepeni sud preinačio prvostepenu pre-sudu kojom je optuženi oslobođen od optužbe i izrekao presudu kojom se optuženi oglašava krivim (član 103, Zakona o izmenama i dopunama ZKP iz 2009). Treće, propisana je obaveza drugostepenog suda da u slučaju kada je u istom predmetu već jednom ukinuta prvostepena presuda donese odluku koja isključuje mogućnost ukidanja pobijane presude i upućivanja predmeta prvostepenom sudu na ponovno suđenje (član 103, Zakona o izmenama i dopunama ZKP iz 2009). Prethodno iznesenim rešenjima koja su, načelno posmatrano, za pozdraviti, stvorena je osnova za efikasniji kri-vični postupak.

Druge mogućnosti normativne efikasnosti krivičnog postupka u krivičnom procesnom zakonodavstvu Srbije

Pored iznesenih pitanja, posmatrano sa aspekta krivičnog procesnog zakonodavstva kao instrumenta prevencije nedozvoljenog ponašanja shva-ćenog kroz efikasnost krivičnog postupka, novi ZKP Republike Srbije, kao zakonski tekst koji treba da označi kraj u dugogodišnjem radu na reformi njenog krivičnog procesnog zakonodavstva, treba da karakterišu dve oso-benosti. Prvo, osnov novog ZKP treba da bude pozitivno krivično proce-sno zakonodavstvo Srbije, s tim što u njega mora da bude ugrađen i nemali broj drugih, novih rešenja. Drugo, osnovni cilj novih rešenja u tom zakon-skom tekstu treba da bude ostvarenje krajnjeg cilja reforme srpskog krivič-nog procesnog zakonodavstva započete donošenjem ZKP iz 2001. godine, tj. stvaranje normativne osnove za još efikasniji krivični postupak. Radi postizanja tako postavljenog, i čini se u srpskoj stručnoj javnosti, opšte-prihvaćenog zadatka, u radu na ovom zakonskom tekstu, prema shvatanju


autora rada, posebnu pažnju treba posvetiti pitanjima koja stoje u direktnoj funkciji efikasnosti krivičnog postupka, a time i u funkciji željenog stepe-ne prevencije krivičnog zakonodavstva uopšte. Među mnogim pitanjima ovog karaktera od posebnog značaja su:

– Promena koncepta istrage (napuštanje sudskog i prelazak na tu-žilačko-policijski koncept istrage) – s intervencijama ove vrste u ZKP Srbije, bila bi ostvarena dva cilja. Prvo, stvorila bi se norma-tivna osnova za efikasniji istražni i ne samo istražni postupak, a da to istovremeno ne bi išlo na uštrb međunarodnim aktima i nacio-nalnim zakonodavstvom zagarantovanih sloboda i prava subjekata istražnog postupka. Drugo, krivično procesno zakonodavstvo Srbi-je i po ovom pitanju bilo bi usaglašeno sa najvećim brojem kompe-tentnih inostranih krivičnoprocesnih zakonodavstava budući da u istim preovladava upravo ovaj koncept istrage, istina sa različitim modalitetima (Bejatović, 2010a).

– Proširenje funkcionalne nadležnosti sudije pojedinca na sva krivič-na dela sa propisanom kaznom zatvora do deset godina uz vođenje računa o dve činjenice. Prvo, predviđanje dodatnih uslova za funk-cionalnu nadležnost sudije pojedinca kada su u pitanju krivična dela sa propisanom kaznom zatvora od pet do deset godina (saglasnost krivičnoprocesnih stranaka do početka glavnog pretresa). Drugo, izuzetak od ovako datog pravila funkcionalne nadležnosti sudije pojedinca treba da budu samo krivični slučajevi za koje je sastav veća propisan posebnim zakonom.

– Preispitivanje odredaba Zakonika o postupcima za izricanje kri-vičnih sankcija bez glavnog pretresa, i to u dva pravca: prvo, dalje proširivanje mogućnosti kažnjavanja bez glavnog pretresa, i to na sva krivična dela iz nadležnosti sudije pojedinca i drugo, potpuno ukidanje druge vrste ovih postupaka (Postupka za kažnjavanje i iz-ricanje uslovne osude od strane istražnog sudije).

– Preispitivanje pojedinih odredaba o načelu oportuniteta krivičnog gonjenja i stvaranje osnove za njegovu adekvatniju primenu. Jedna od važnijih novina do sada sprovedene reforme krivičnog proce-snog zakonodavstva Srbije jeste i afirmacija načela oportuniteta krivičnog gonjenja. Međutim, i pored toga što su po tom pitanju postignuti značajni rezultati, bilo bi pogrešno zaključiti da u vezi sa tim nisu potrebne više nikakve intervencije. Nasuprot, s ciljem stvaranja normativne osnove za adekvatniju, željenu primenu ovog


načela potrebno je preduzeti tri vrste intervencija u predstojećem radu na okončanju reforme ZKP. Prvo, treba preispitati pojedine odredbe Zakonika po ovom pitanju (slučaj npr. sa ulogom suda u primeni načela oportuniteta kod krivičnih dela sa propisanom ka-znom zatvora od tri do pet godina i na glavnom pretresu). Zašto je npr. različita funkcionalna nadležnost suda u primeni ovog nače-la na glavnom pretresu (raspravno i vanraspravno veće)? Zatim, kontrola odluke javnog tužioca o primeni načela oportuniteta je neophodna, ali ona treba da se obezbedi na drugi, a ne na ovakav način, npr. uslovljavanjem davanja prethodne saglasnosti oštećenog ili pak mogućnošću neposredno višeg ili najvišeg javnog tužioca da preispita takvu odluku. Ili, članom 61, stav 9, Zakona o izmenama i dopunama ZKP iz 2009. godine, propisana je obaveza javnog tu-žioca da pre podnošenja optužnog predloga ispita postojanje mo-gućnosti za odlaganje krivičnog gonjenja zbog čega može obaviti razgovor sa osumnjičenim i oštećenim, ali i drugim licima, odno-sno prikupiti druge potrebne podatke, o čemu se sastavlja službena beleška. Ovakvom jednom odredbom načelo oportuniteta je kod ove grupe krivičnih dela pravilo, a načelo legaliteta izuzetak. Da li je ovakvo jedno rešenje u skladu sa prirodom ova dva načela? Dru-go, stvaranje normativne osnove za dalje širenje mogućnosti prime-ne načela oportuniteta krivičnog gonjenja. Treće, proširenje vrsta mera koje se nalažu osumnjičenom u slučaju odlaganja krivičnog gonjenja. S obzirom na sve ovo, razradi ovih i nekih drugih pitanja u vezi sa načelom oportuniteta krivičnog gonjenja treba posvetiti dužnu pažnju u radu na okončanju reforme našeg krivičnog proce-snog zakonodavstva. Jednom rečju, načelo oportuniteta krivičnog gonjenja mora da bude tako normirano da ono bude jedno od važni-jih instrumenata efikasnosti krivičnog postupka (Bejatović, 2009; Kiurski, 2004).

– Preispitivanje odredaba o svedoku saradniku – institut svedoka saradnika koji predstavlja novinu u krivičnom procesnom zakono-davstvu Srbije, i pored niza kontraverznosti u krivičnom procesnom pravu uopšte, ne bi smeo da se dovede pod znak pitanja. Međutim, detaljnom analizom dosadašnjeg regulisanja dobija se utisak da se u njegovom normiranju prišlo poprilično brzo i nedovoljno argu-mentovano zbog čega bi, po pitanju istog, bilo neophodno izvršiti nemale intervencije. Među brojnim pitanjima koja bi bilo neophod-


no staviti pod lupu struke, pažnju zaslužuju pre svega ona koja se tiču uslova pod kojima jedno lice može da dobije svojstvo svedoka saradnika budući da uslovi iz sadašnjeg Zakonika ne pružaju do-voljno garancije za jednu realnu procenu celishodnosti da li određe-nom licu treba dati ili ne svojstvo svedoka saradnika, a i pitanje je koliko su isti kao takvi u skladu i sa samom prirodom ovog institu-ta. Zatim, tu je i pitanje samog postupka za sticanje i gubitak svoj-stva svedoka saradnika u okviru kojeg bi posebna pažnja trebalo da se posveti ulozi oštećenog u tom postupku, ali i pitanje krivične odgovornosti ovog subjekta u slučaju kada pred sudom da iskaz u skladu sa preuzetim obavezama (Šku lić, 2003).

– Još efikasniji sistem pravnih lekova – kao što je već istaknuto, do-sadašnja reforma ZKP Srbije donela je značajne novine i u vezi sa sistemom pravnih lekova. Međutim, iz ovog se ne bi smeo izvući zaključak da su postojeća rešenja u celosti u funkciji željenog stepe-na efikasnosti krivičnog postupka. Nasuprot, radi stvaranja norma-tivne osnove za povećanje efikasnosti krivičnog postupka i putem sistema pravnih lekova, neophodno je uzeti u obzir i neka druga pitanja od uticaja na izgradnju efikasnog sistema pravnih lekova. Tako, s ciljem stvaranja normativne osnove za povećanje efikasno-sti krivičnog postupka, a da to ne ide na uštrb zagarantovanih slo-boda i prava čoveka i građanina, treba razmotriti i mogućnosti koje dopuštaju, pod određenim uslovima, i isključenje prava na pravni lek. U tom kontekstu interesantna je mogućnost dopuštena u Sed-mom protokolu uz Evropsku konvenciju za zaštitu ljudskih prava i osnovnih sloboda. Prema tom protokolu, dopušteno je ograniče-nje prava na pravni lek u određenim slučajevima, npr. u pogledu onih dela koja su manjeg značaja, zatim u slučajevima u kojima je osuđenom sudio u prvom stepenu najviši sud i slično (član 2. stav 2, Protokola br. 7). Jednom rečju sistem pravnih lekova treba da zadovolji dva dijametralno suprotna društvena interesa. Imperativ da se pravnim lekom omogući ispravljanje sudske odluke i time osigura zakonitost, i zahtev da se obezbedi pravna sigurnost čoveka svođenjem na razumno vreme neizvesnosti okrivljenog u pogledu prava države na kažnjavanje (ius puniendi).

– Poboljšanje procesne discipline učesnika krivičnog postupka.– Mogućnost pribavljanja veštačenja od strane krivičnoprocesnih

stranaka.


– Predviđanje efikasnijih mehanizama kontrole optužnice.– Predviđanje pritvora samo kao izuzetne mere obezbeđenja prisustva

okrivljenog u krivičnom postupku i stvaranje osnova (normativnih i praktičnih) za veću primenu mere jemstva u krivičnom postupku (Bejatović, 2010).

Na kraju, u vezi sa zakonskom normom kao nezaobilaznim faktorom preventivnog dejstva krivičnog zakonodavstva uopšte, nužno je istaći i sledeće njene osobenosti. To su: preciznost, primenljivost, društvena raci-onalnost i pravičnost normativnog sistema krivičnog zakonodavstva. Nor-ma tiv ni si stem kri vič nog za ko no dav stva Srbije kao i svake druge države da bi bio u funkciji prevencije mo ra da bu de pri men ljiv, dru štve no ra ci o-na lan i pra vi čan. Treba da sa dr ži ta kva re še nja ko ja se u prak si mo gu pri-me nji va ti. Su bjek ti za du že ni za njihovu pri me nu (pre sve ga su do vi i javna tu ži la štva) tre ba da pri me nju ju nor me u me ri ko ja od go va ra za kon skoj in-ten ci ji i stvar nim po tre ba ma bor be pro tiv kri mi na liteta. Sva ko odstupanje od tog do vo di do ne skla da iz me đu nor ma tiv nog i re al nog, iz me đu onog što je zako nom pro pi sa no i onog što se de ša va u prak tič noj pri me ni za ko na. Za kon ne tre ba da propi su je one in sti tu te i ona re še nja ko ja se u prak tič noj pri me ni ne mo gu re a li zo va ti ili ni su dru štve no oprav da na. Sa dru ge stra ne, or ga ni ko ji pri me nju ju za kon ne mo gu da u ta kvom stepe nu de ro gi ra ju za-kon ska re še nja da ih či ne be smi sle nim i pre tva ra ju u de kla ra tiv ne odredbe. Iz me đu nor ma tiv nog i apli ka tiv nog aspekta zakonske norme mo ra da se us po sta vi jed na nor mal na i ra ci o nal na ekvi va len ci ja, da i na jed noj i na dru goj stra ni po sto ji ose ćaj vredno sti o stvar nim dru štve nim po tre ba ma i kri mi nal no-po li tič kim zah te vi ma u pro pi si va nju po je di nih in sti tu ta i re še-nja uop šte i nji ho voj pri me ni u prak si. Zakonska norma ne sme da ostane mrtvo slovo na pa pi ru. Ona mora da bude primenjena u skladu sa intenci-Ona mora da bude primenjena u skladu sa intenci-jama zakonodavca. Jednom rečju autoritet zakona mora da bude na nivou kakav mu po njegovoj prirodi i pripada.

X X X

Iz prednje izvršene analize pozitivnog krivičnog, a posebno krivič-nog procesnog zakonodavstva Republike Srbije kao normativnog faktora efikasnosti krivičnog postupka, može se konstatovati da je njegov nemali broj rešenja, načelno posmatrano, u funkciji te efikasnosti i da su kao takva u skladu i sa najnovijim tendencijama u savremenoj nauci krivičnog pra-


va i sa rešenjima prisutnim u komparativnom krivičnom zakonodavstvu. Međutim, i pored značajnog napretka do kojeg je došlo intervencijama u našem krivičnom zakonodavstvu u poslednjoj deceniji vremena kojem pripadamo, stav je autora da pozitivno krivično zakonodavstvo Srbije kao celina još nije na nivou željene normativne osnove posmatrano sa aspekta efikasnosti krivičnog postupka, a time ni na nivou željenog stepena njego-vog preventivnog dejstva. Dva su razloga koja opravdavaju ovakvu jednu konstataciji. Prvi leži u činjenicu da pozitivno krivično zakonodavstvo Sr-bije još ne sadrži pojedina rešenja – institute za koja se može reći da su, radi povećanja efikasnosti krivičnog postupka, a time i preventivne funkci-je krivičnog zakonodavstva, skoro ošteprihvaćeni u savremenoj nauci kri-vičnog prava, komparativnom krivičnom zakonodavstvu i sudskoj praksi. Drugo, nemali broj načelno opravdanih instituta i drugih rešenja koja su već prisutna u pozitivnom krivičnom zakonodavstvu Srbije nisu normira-na na način koji ih stavlja u funkciju željenog stepena efikasnosti krivičnog postupka i željenog stepena preventivnog dejstva krivičnog zakonodastva. Iz ovih razloga, a s ciljem stvaranja što potpunije normativne osnove za podsticanje ova dva cilja krivičnog zakonodavstva, u završnoj fazi rada na okončanju njegove reforme bilo bi neophodno obratiti posebnu pažnju upravo na otklanjanju ovih njegovih nedostataka i normiranju novih reše-nja po ugledu na komparativno krivično zakonodavstvo, svakako uz pri-lagođavanje našim uslovima. Broj pitanja ovog karaktera koji bi morali biti uzeti u obzir u ovom radu nije mali. Međutim, njihovim adekvatnim regulisanjem, tj. regulisanjem u skladu sa tendencijama savremene nauke krivičnog prava, opšteprihvaćenim pravnim standardima i pozitivnim is-kustvima u primeni savremenog komparativnog krivičnog zakonodavstva, Srbija bi dobila moderno, savremeno krivično zakonodavstvo, zakonoda-vstvo koje bi u celosti bilo usaglašeno sa opšteprihvaćenim pravnim stan-dardima iz ove oblasti i po ovim pitanjima. Uz to, ono bi kao takvo bilo i u funkciji željenog stepena njegovog preventivnog dejstva, a što mora da bude i jedan od prioritetnih zadataka društva kao celine. Sa takvim svojim sadržajem dobili bismo krivično zakonodavstvo koje bi za duži period bilo u funkciji koja se od njega očekuje. Međutim, u vezi sa ovim, nužno je imati u vidu još jednu činjenicu. To je da nor ma tiv ni sistem kri-vič no g zakonodav stva s jed ne stra ne mo ra da bu de pri men ljiv, dru štve no ra ci o na lan i pra vi čan. Tre ba da sa dr ži ta kva re še nja ko ja se u prak si mo gu pri me nji va ti. Zatim, su bjek ti za du že ni za njihovu pri me nu (pre sve ga su-do vi i javna tu ži la štva) tre ba da pri me nju ju nor me u me ri ko ja od go va ra


za kon skoj in ten ci ji i stvar nim po tre ba ma bor be pro tiv kri mi na liteta. Sva-ko odstupanje od tog do vo di do ne skla da iz me đu nor ma tiv nog i re al nog, iz me đu onog što je zako nom pro pi sa no i onog što se de ša va u prak tič noj pri me ni za ko na. Za kon ne tre ba da propi su je one in sti tu te i ona re še nja ko ja se u prak tič noj pri me ni ne mo gu re a li zo va ti ili ni su dru štve no oprav-da na. Sa dru ge stra ne, or ga ni ko ji pri me nju ju za kon ne mo gu da u takvom stepe nu de ro gi ra ju za kon ska re še nja, da ih či ne be smi sle nim i pre tva ra ju u deklarativne odredbe. Iz me đu nor ma tiv nog i apli ka tiv nog aspekta za-konske norme mo ra da se us po sta vi jed na nor mal na i ra ci o nal na ekvi va-len ci ja, da i na jed noj i na dru goj stra ni postoji ose ćaj vredno sti o stvar nim dru štve nim po tre ba ma i kri mi nal no-po li tič kim zah te vi ma u pro pi si va nju po je di nih in sti tu ta i re še nja uop šte i nji ho voj pri me ni u prak si. Jednom rečju, radi povećanja stepena preventivnog dejstva krivičnog zakonoda-vstva neophodno je autoritet zakona podići na još veći nivo.

LITERATURA

Artkamper, H., Herrmann, G., Jakobs, C., Kruse, H. (2008). Aufgabenfelder der Staatsanwaltschaft. Munster: Verlag C. H. Beck.

Bejatović, S. (2009a). Međunarodni pravni standardi u oblasti krivičnog proces-nog prava i način njihove implementacije u Zakonik o krivičnom postupku. U S. Bejatović (Ur.), Zakonodavni postupak i kazneno zakonodavstvo (str. 75–121). Beograd: Srpsko udruženje za krivičnopravnu teoriju i praksu.

Bejatović, S. (2009b). Krivičnoprocesno zakonodavstvo kao instrumenat suprot-stavljanja kriminalitetu. U L. Kron (Ur.), Kontrola kriminaliteta i evropski standardi: Stanje u Srbiji (str. 53–70). Beograd: Institut za kriminološka i sociološka istraživanja.

Bejatović, S. (2009c). Pojednostavnjene forme postupanja u krivičnim stvarima i njihov doprinos efikasnosti krivičnog postupka. U S. Bejatović (Ur.), Pojed-nostavljene forme postupanja u krivičnim stvarima i alternativne krivične sankcije (str. 58–82). Beograd: Srpsko udruženje za krivičnopravnu teoriju i praksu.

Bejatović, S. (2010). Aktuelna pitanja tekuće reforme krivičnog procesnog zako-nodavstva Srbije. U V. Đurđić (Ur.), Aktuelne tendencije u razvoju evrop-skog kontinentalnog prava (str. 158–173). Niš: Pravni fakultet.

Bejatović, S. (2010a). Tužilački koncept istrage kao jedno od obeležja savreme-nog krivičnog procesnog zakonodavstva u zemljama bivše SFRJ i Srbiji. U V. Čolović (Ur.), Pravo u zemljama regiona (str. 242–264). Beograd: Institut za uporedo pravo.


Bejatović, S. (2010b) Reforma krivičnoprocesnog zakonodavstva Srbije i efika-snost krivičnog pravosuđa, U V. Đurđić (Ur.), Reforma krivičnog pravosuđa (str. 1–29). Niš: Pravni fakultet.

Bernardi, A. (2002). Europe sans frontieres et droit penal. Revue de science cri-minelle et de droit penal compare, 66(1), 1–13.

Beziz-Ayache, A. (2003). Dictionnaire de droit penal general et procedure pena-le, 2e edition. Paris: Ellipses.

Brkić, S. (2004). Predlozi izmenama i dopunama ZKP. U S. Panić (Ur.), Analiza Zakonika o krivičnom postupku u Srbiji – usklađenost sa odredbama Evrop-ske konvencije o ljudskim pravima i preporuke (str. 25–39). Beograd: Savet Evrope, HRCAD.

Brkić, S. (2004). Racionalizacija krivičnog postupka i uprošćene procesne forme. Novi Sad: Pravni fakultet.

Đurđević, Z. (2008). Lisabonski ugovor: Prekretnica u razvoju kaznenog prava u Europi. Hrvatski ljetopis za kazneno pravo i praksu, 15(2), 1079–1127.

Đurđić, V. (2001). Osnovna načela jugoslovenskog krivičnog procesnog prava i slobode i prava čoveka i građanina U S. Bejatović (Ur.), Jugoslovensko krivično zakonodavstvo i slobode i prava čoveka i građanina (str.149–170). Beograd: Udruženje za krivično pravo i kriminologiju Jugoslavije.

Đurđić, V. (2007). Koncepcijska doslednost tužilačke istrage prema novom Za-koniku o krivičnom postupku. U Đ. Lazin (Ur.), Primena novog Zakonika o krivičnom postupku Srbije (str. 112–127). Beograd: Udruženje za krivično pravo Srbije.

Đurđić, V. (2008). Krivičnoprocesno zakonodavstvo kao normativna pretpo-stavka efikasnosti postupanja u krivičnim stvarima. U S. Bejatović (Ur.), Krivično zakonodavstvo, organizacija pravosuđa i efikasnost postupanja u krivičnim stvarima (str. 9–39). Beograd: Srpsko udruženje za krivičnoprav-nu teoriju i praksu.

Đurđić, V., Čvorović, D., Kiurski, J., Radovanović, S., Ilić, G., Škulić, M., Laza-rević, J., Bejatović, S., Simović, M., Matić, M. (2009). Oportunitet krivičnog gonjenja. Beograd: Srpsko udruženje za krivičnopravnu teoriju i praksu.

Fischer, T. (2009). Strafgesetzbuch und Nebengesetze. Munchen: Verlag C. H. Beck.

Grubač, M. (2006). Kritika Predloga „Novog“ Zakonika o krivičnom postupku. U D. Radovanović (Ur.), Novo krivično zakonodavstvo – Dileme i problemi u teoriji i praksi (str. 321–348). Beograd: Institut za kriminološka i sociolo-ška istraživanja i Viša škola unutrašnjih poslova.

Ignjatović, Đ. (2004). Suzbijanje najtežih oblika kriminaliteta u uslovima tran-zicije i nesigurnosti. U D. Radovanović (Ur.), Teški oblici kriminala (str. 3–21). Beograd: Institut za kriminološka i sociološka istraživanja.

Ilić, G. (2009). Javni tužilac kao subjekat pojednostavljenih formi postupanja u krivičnim stvarima. U S. Bejatović (Ur.), Pojednostavljene forme postu-


panja u krivičnim stvarima i alternativne krivične sankcije (str. 197–201). Beograd: Srpsko udruženje za krivičnopravnu teoriju i praksu.

Jakulin, J., Korošec, D. (2009). Alternativne krivične sankcije i pojednostavlje-ne forme postupanja u krivičnom zakonodavstvu Slovenije. U S. Bejatović (Ur.), Pojednostavljene forme postupanja u krivičnim stvarima i alternativ-ne krivične sankcije (str. 361–379). Beograd: Srpsko udruženje za krivično-pravnu teoriju i praksu.

Joseph G. C., Marens, P. (2001). Criminal Procedure (5th edition). New York, NY: Lexis Publishing.

Kiurski, J. (2004). Načelo oportuniteta (opravdanost i svrha). U S. Bejatović (Ur.), Evropska konvencija za zaštitu ljudskih prava i osnovnih sloboda i krivično zakonodavstvo Srbije i Crne Gore (str. 577–594). Beograd: Udru-ženje za krivično pravo i kriminologiju Srbije i Crne.

Kron, L. (2007). Kriminalitet u tranziciji: fenomenologija, prevencija i državna reakcija. Beograd: Institut za kriminološka i sociološka istraživanja.

Lowe, G., Rosenberg, W. (1988). Die Strafprocessordnung und das Gerihtsverfa-sunggesetz. Berlin: Groskomentar.

Matovski, N. (2010). Principi pravičnog postupka u kodifikacijama evropskih dr-žava. U V. Đurđić (Ur.), Aktuelne tendencije u razvoju i primeni evropskog kontinentalnog prava (str. 98–118). Niš: Pravni fakultet.

Meyer-Gossner, L. (2003). Strafprocessoerdnung. Munchen: Verlag C. H. Beck. Mi lu tinović, M. (1984). Kri mi nal na po li ti ka. Be o grad: Savremena administracija.Nadrljanski, S. (2009). Kažnjavanje pre glavnog pretresa. U S. Bejatović (Ur.),

Pojednostavljene forme postupanja u krivičnim stvarima i alternativne kri-vične sankcije (str. 173–182). Beograd: Srpsko udruženje za krivičnopravnu teoriju i praksu.

Nikolić, D. (2009). Sporazum o priznanju krivice. U S. Bejatović (Ur.), Pojed-nostavljene forme postupanja u krivičnim stvarima i alternativne krivične sankcije (str. 112–137). Beograd: Srpsko udruženje za krivičnopravnu teo-riju i praksu.

Ra du lo vić, D. (1997). Efi ka snost kri vič nog po stup ka i njen uti caj na su zbi ja nje kri mi na li te ta. U S. Bejatović (Ur.), Re al ne mo guć no sti kri vič nog za ko no-dav stva u su zbi ja nju kri mi na li te ta (str. 58–71). Beograd: Udru že nje za kri-vič no pra vo i kri mi no lo gi ju Ju go sla vi je.

Radulović, D. (2009). Komentar Zakonika o krivičnom postupku Crne Gore. Podgorica: Pravni fakultet Podgorica

Roxin, C. (2002). Strafverfahrensrecth. Munchen: Verlag C. H. Beck.Roxin, C. (2006). Strafrecth. Munchen: Verlag C. H. Beck.Sieber, U. (2009). Die Zukunft des Europ�ischen Strafrechts – Ein neuer An-Die Zukunft des Europ�ischen Strafrechts – Ein neuer An-

satz zu den Zielen und Modellen des europ�ischen Strafrechtssystems. Zeit-schrift für die gesamte Strafrechtswissenschaft, 121(1), 1–67.


Sijerčić-Čolić, H., Hadžiomeragić, M., Jurčević, M., Kaurinović, D., Simović, M. (2005). Komentari zakona o krivičnom/kaznenom postupku u Bosni i Hercegovini. Sarajevo: Veće Evrope.

Simović, M. (2009). Krivično procesno pravo. Bihać: Pravni fakultet.Simović, M. (2005). Komentar Zakona o krivičnom (kaznenom) postupku Bosne

i Hercegovine. Sarajevo: Savet Evrope. Simović, M. (2005). O nekim iskustvima u funkcionisanju novog krivičnog pro-

cesnog zakonodavstva Bosne i Hercegovine. U S. Bejatović (Ur.), Nove ten-dencije u savremenoj nauci krivičnog prava i naše krivično zakonodavstvo (str. 112–124). Beograd: Udruženje za krivično pravo i kriminologiju Srbije i Crne Gore.

Simović, M. (2008). Krivični postupci u Bosni i Hercegovini – zbirka krivičnih procesnih zakona Bosne i Hercegovine sa uvodnim komentarom i registrom pojmova. Sarajevo: Privredna štampa d.d.

Simović-Hiber, I. (2007). Sistem rasprava o ideji vladavine prava, osnovama krivičnog zakona, pojmu zločinačke grupe i internacionalizaciji krivičnog prava. Beograd: Institut za kriminološka i sociološka istraživanja.

Stojanović, Z. (1991). Politika suzbijanja kriminaliteta. Novi Sad: Pravni fakultet.

Stojanović, Z. (2004). Krivično zakonodavstvo i teški oblici kriminaliteta. U D. Radovanović (Ur.), Teški oblici kriminala (str. 33–44). Beograd: Institut za kriminološka i sociološka istraživanja.

Stojanović, Z. (2009). Pojednostavljenjene forme postupanja u krivičnim stvari-ma i alternativne krivične sankcije U S. Bejatović (Ur.), Pojednostavljene forme postupanja u krivičnim stvarima i alternativne krivične sankcije (str. 11–29). Beograd: Srpsko udruženje za krivičnopravnu teoriju i praksu.

Šku lić, M. (2003). Or ga ni zo va ni kri mi na li tet – po jam i kri vič no pro ce sni aspek ti. Be o grad: Dosije.

Vasiljević, T. (1981). Sistem krivičnog procesnog prava SFRJ. Beograd: Savre-mena administracija.

Važić, S. (2009). Skraćeni krivični postupak. U S. Bejatović (Ur.), Pojednosta-vljene forme postupanja u krivičnim stvarima i alternativne krivične sank-cije (str. 166–172). Beograd: Srpsko udruženje za krivičnopravnu teoriju i praksu.


CRIMINAL LEgISLATIoN AS AN INSTRUMENT oF THE PREVENTIoN oF THE FoRBIDDEN BEHAVIoUR

Abstract

The role of the criminal legislation as an instrument of prevention of forbid-den behaviour is an issue that the author describes through the four main groups of questions. First group of questions is devoted discuss general remarks about criminal legislation as an instrument of the crime prevention and prevention of other forms of the forbidden behaviour, as well as the contributors to the practical realization of the illegal, especially criminal behaviour. Second group of ques-tions gives analysis of the conditions that the criminal norm has to accomplish in the course of criminal prevention, especially the analysis of the criminal norm adequacy. Starting from that point, third and fourth group of questions provide concrete analysis of the individual criminal norms (before all with process char-acter), concerning their adequacy degree in the course of crime prevention. Many issues considering that two parts are analyzed – norming in positive legislation of the Republic of Serbia and further developments by the author’s propositions. Additionally, in this paper, special attention is given to the issue of the realization of the criminal norms. Considering described aspects of the current issue, the au-thor emphasizes the need for preventive character of the criminal norms, (preven-tive in sense of crime prevention as well as prevention of forbidden behaviour).

At the end, the author gives the conclusions regarding current issue.Key words: prevention, crime, forbidden behviour, criminal norm, sanction

TEoRIJSKE oSNoVE RAZVoJNE PREVENCIJE POREMEĆAJA PONAŠANJA

Branislava Popović-Ćitić

Apstrakt

Prevencija poremećaja ponašanja, kao komponenta društvenog modela reagovanja na probleme u ponašanju dece i omladine, bazira se na tri osnovna pristupa – pravni, situacioni i razvojni. Pravni i situacioni pristup počivaju na pri-meni sistema mera i aktivnosti kojima se postiže zastrašivanje, onemogućavanje i rehabilitacija osoba sa poremećajima ponašanja, odnosno izmena situacionog konteksta u kojem se ispoljavaju poremećaji ponašanja. Razvojni pristup, me-đutim, uvažava paradigmu prevencije usmerene na rizične i protektivne faktore i određuje prevenciju kao obuhvatni, aktivni i kontinuirani proces kojim se stva-raju uslovi da se tokom celokupnog životnog toka unapređuje pozitivan razvoj, odnosno podstiče i omogućava pun razvoj ličnih potencijala dece i omladine.

Potvrđivanjem efektivnosti razvojne prevencije zasnovane na zahtevu pa-radigme prevencije usmerene na rizične i protektivne faktore da se preventiv-no delovanje fokusira na redukovanje rizičnih i jačanje protektivnih faktora koji utiču na verovatnoću nastajanja, razvijanja i održavanja poremećaja ponašanja na individualnom nivou, obezbeđeni su uslovi za prerastanje praktičnog modela razvojne prevencije u istraživački zasnovan, teorijski utemeljen i na pozitivnim ishodima fokusiran naučni pristup. Ovaj naučni pristup, u literaturi poznat kao nauka o prevenciji poremećaja ponašanja, predmetno se usmerava na proučava-nje teorijskih osnova, empirijske zasnovanosti i praktične realizacije razvojne prevencije poremećaja ponašanja.

Uvažavajući činjenicu da razvojna prevencija teorijski počiva na konceptu rizičnih i protektivnih faktora kao probabilističkom modelu objašnjenja kako po-zitivnog razvoja tako razvoja poremećaja ponašanja, u radu je dat kritički prikaz i analiza dve grupe teorijskih objašnjenja koja su od značaja za razvojni pristup prevenciji – teorije pozitivnog razvoja i teorije razvoja poremećaja ponašanja.

Ključne reči: razvojna prevencija, nauka o prevenciji, prevencija usmerena na rizične i protektivne faktore, teorije pozitivnog razvoja, integrativne razvojne teorije

66 Branislava Popović-Ćitić

UVoD

Prevencija poremećaja ponašanja, kao komponenta sistema društve-nog reagovanja na probleme u ponašanju dece i omladine, za osnovnu svrhu ima onemogućavanje nastajanja, razvijanja i održavanja različitih oblika poremećaja ponašanja. U zavisnosti od teorijskog polazišta, mogu-će je razlikovati tri osnovna pristupa prevenciji poremećaja ponašanja, a to su: pravni, situacioni i razvojni pristup. Pravni pristup, koji počiva na zakonskoj regulativi, podrazumeva propisivanje i izvršenje pravnih sank-cija kojima se zastrašivanjem, onemogućavanjem ili rehabilitacijom osoba sa poremećajima ponašanja ostvaruje generalno ili specijalno preventivno dejstvo. Situacioni pristup, utemeljen na kriminologiji sredine, usmerava se na primenu preventivnih tehnika kojima se smanjenjem potencijalne dobiti i povećanjem rizika i napora za prestupnika teži izmeni konkretnog situacionog konteksta u kojem se poremećaji ponašanja ispoljavaju (Clar-ke, 1992). Razvojni pristup, zasnovan na razvojnoj kriminologiji, nalaže da se tokom celokupnog životnog toka, primenom strategija i intervencija koje redukuju rizične i jačaju protektivne faktore, podstiče i omogućava pun razvoj ličnih potencijala dece i omladine (Farrington, 2000).

Ne umanjujući značaj pravne i situacione prevencije, u ovom radu pažnja će biti usmerena na razvojni pristup prevenciji poremećaja pona-šanja. Ovaj pristup, koji se u literaturi često terminološki označava kao prevencija usmerena na rizične i protektivne faktore, određuje prevenciju kao obuhvatni, kontinuirani i aktivni proces redukovanja rizičnih i jača-nja protektivnih faktora u cilju stvaranja uslova za pozitivan razvoj to-kom celokupnog životnog toka (Popović-Ćitić, 2007). Teorijsko polazište razvojne prevencije čini koncept rizičnih i protektivnih faktora koji, kao probabilistički model razvojne kriminologije, nudi konceptualni okvir za objašnjenje kako pozitivnog razvoja tako i razvoja poremećaja ponašanja. Ovaj koncept, razvijan od osamdesetih godina prošlog veka, uvažava ši-roko prihvaćeno naučno stanovište da su poremećaji ponašanja višestruko determinisani i ističe da je preventivno delovanje neophodno usmeravati ka ključnim faktorima koji povećavaju ili umanjuju verovatnoću nasta-janja, razvijanja i održavanja poremećaja ponašanja tokom detinjstva, adolescencije i odraslog doba (Popović-Ćitić, 2009). Na temeljima ovog koncepta intenzivno su, tokom poslednje tri decenije, unapređivani teori-ja, istraživanja i praksa razvojne prevencije, da su, na današnjem stupnju razvoja, prema stavu brojnih naučnika, obezbeđeni uslovi za prerastanje

Teorijske osnove razvojne prevencije poremećaja ponašanja 67

praktičnog razvojnog pristupa prevenciji u istraživački zasnovan, teorij-ski utemeljen i ka pozitivnim ishodima fokusiran naučni pristup koji se označava kao nauka o prevenciji poremećaja ponašanja. U skladu sa tim, u savremenoj literaturi pod naukom o prevenciji uobičajeno se podrazumeva razvojna prevencija poremećaja ponašanja, odnosno prevencija usmerena na rizične i protektivne faktore.

Nauka o prevenciji sumira i integriše saznanja iz teorije, istraživa-nja i prakse prevencije poremećaja ponašanja radi promocije preventiv-nih strategija i intervencija kojima se stvaraju uslovi za pozitivan razvoj tokom celokupnog životnog toka. Drugim rečima, osnovni zahtev koji se postavlja pred nauku o prevenciji jeste proučavanje teorijskih osnova, ana-liza empirijske zasnovanosti i procena uspešnosti praktične realizacije ra-zvojne prevencije (Popović-Ćitić, 2007). Uzimajući u obzir doprinos ovih saznanja u kreiranju efektivnog sistema prevencije poremećaja ponašanja, u tekstu koji sledi biće prikazana aktuelna dostignuća nauke o prevenciji u domenu objašnjenja teorijskih osnova preventivnog delovanja. Dve grupe teorijskih objašnjenja čije su postavke inkorporirane u koncept rizičnih i protektivnih faktora kao temeljni teorijski okvir razvojne prevencije po-remećaja ponašanja, a o kojima će u daljem tekstu biti reči, jesu teorije pozitivnog razvoja i teorije razvoja poremećaja ponašanja.

TEORIJSKA OBJAŠNJENJA POZITIVNOG RAZVOJA

Koncept rizičnih i protektivnih faktora polazi od postavke da na po-zitivan razvoj, posmatran kao jedinstvo fizičkog, psihičkog i socijalnog razvoja, utiču dve grupe faktora, i to: rizični faktori i protektivni faktori. Rizični faktori se određuju kao činioci koji svojim delovanjem kompromi-tuju ili osujećuju pozitivan razvoj, dok protektivni faktori ili faktori zaštite predstavljaju činioce koji deluju u pravcu podsticanja i unapređivanja po-zitivnog razvoja. Tok i ishod razvoja, prema postavkama koncepta rizičnih i protektivnih faktora, direktno zavise od međusobne dinamičke interakci-je ove dve grupe faktora, pri čemu ovi faktori svoje izvorište mogu imati u socijalnom okruženju i u ličnosti pojedinca. Samim tim, osnovu pozi-tivnog razvoja čini stalna interakcija između pojedinca i socijalnog okru-ženja, odnosno interakcija između individualnih i sredinskih faktora koji pozitivnim ili negativnim uticajima determinišu ishod razvoja. Objašnje-nje načina odvijanja ove interakcije sadržano je u postavkama socijalno-


ekološkog modela razvoja koji, kao integrativni model razvoja pojedinca u socijalnom okruženju, predstavlja osnovno teorijsko objašnjenje pozitiv-nog razvoja koje je doprinelo zasnivanju koncepta rizičnih i protektivnih faktora. Na uobličavanje postavki socijalno-ekološkog modela razvoja uti-cala su dva teorijska koncepta razvijena u okvirima razvojne psihologije, a to su: teorija ekološkog sistema i perspektiva celokupnog životnog toka.

Teorija ekološkog sistema

Teorija ekološkog sistema, čiji je tvorac Juri Bronfenbrener (Bronfe-nbrenner, 1989; 1995), ističe da se razvoj pojedinca odvija unutar složenog ekološkog sistema kojeg čine međusobno povezani ekosistemi. Ekosiste-mi, raspoređeni u vidu koncentričnih krugova oko pojedinca kao centra sistema, obuhvataju socijalno okruženje i, u zavisnosti od intenziteta i pri-rode uticaja na pojedinca, diferenciraju se na četiri nivoa. To su: mikro-sistem, mezosistem, egzosistem i makrosistem. Mikrosistem, kao najuži nivo ekološkog sistema koji neposredno okružuje pojedinca, čine elementi užeg socijalnog okruženja sa kojima pojedinac stupa u direktne interakci-je. Mezosistem obuhvata interakcije između elemenata mikrosistema, pri čemu u ovim interakcijama pojedinac ne učestvuje direktno, ali se njihov rezultat posredno preko mikrosistema odražava na razvoj pojedinca. Eg-zosistem, kao neposredno okruženje mikrosistema, čine elementi koji su u direktnim interakcijama sa mikrosistemom i koji, delovanjem na mi-krosistem kao neposredno okruženje pojedinca, indirektno ostvaruju uti-caj na njegov razvoj. Makrosistem obuhvata elemente najšireg socijalnog konteksta unutar kojeg se svi ostali ekosistemi pojavljuju kao konkretne manifestacije.

Osnovni doprinos teorije ekološkog sistema ogleda se u postavci da između faktora koji deluju unutar istih ili različitih nivoa ekološkog siste-ma postoje dinamički međuodnosi čiji se efekti reflektuju na tok razvoja pojedinca. Najsnažniji uticaj ostvaruju faktori mikrosistema sa kojima po-jedinac stupa u direktne dvosmerne interakcije, dok je delovanje faktora drugih nivoa posrednog i kaskadnog karaktera. Neovisno od intenziteta uticaja, svi faktori, prema postavkama teorije ekološkog sistema, mogu i pozitivno i negativno da utiču na razvoj pojedinca.


Perspektiva celokupnog životnog toka

Perspektiva celokupnog životnog toka, koju je koncipirao Glen Elder (Elder, 1985), ističe da se životni tok ili životni ciklus pojedinca sastoji od strukturirane mreže međusobno isprepletanih životnih putanja ili tra-jektorija. Životne putanje, generalno konzistentne kod svih osoba, opisu-ju dugoročne kulturom definisane i uzrastom određene obrasce razvoja u ključnim socijalnim grupama i institucijama, kao što su: porodica, škola, vršnjačke grupe, posao, brak, roditeljstvo. Prema postavkama perspekti-ve celokupnog životnog toka, uobičajeni tok životnih putanja povremeno može biti preprečen ili ometen različitim životnim događajima ili tran-zicijama. Tranzicije, kao kratkoročne promene u socijalnim ulogama u okviru trajektorije, mogu biti očekivane i u skladu sa uzrastom, ali mogu biti i neočekivane i uzrastu neprimerene. Dodatno, pojedini životni doga-đaji mogu imati karakter rizika, dok drugi mogu delovati zaštitno. Svaka tranzicija, neovisno od njenog karaktera, dovodi do promene u trajektoriji i zahteva od pojedinca da se na nju prilagodi. Neuspeh pojedinca u adap-taciji na nastale promene u jednoj trajektoriji dovodi, zbog isprepletanosti trajektorija, do promena u drugim trajektorijama i može, za svoj krajnji rezultat, imati poremećaje u životnom toku.

Glavni doprinos ovog koncepta ogleda se u isticanju efekata životnih događaja na tok pozitivnog razvoja i značaja individualnih adaptacija na promene izazvane tranzicijama. Okolnost da jedan isti događaj u određe-nom razvojnom periodu može da osujeti, a u drugom da podstakne pozi-tivan razvoj, uslovila je modifikacije teorije ekološkog sistema u smislu uvođenja hronosistema, kao posebnog ekosistema koji odražava vremen-sku dimenziju. Hronosistem, koji se ne nalazi unutar ekološkog sistema, predstavlja vremenski tok u kojem dolaze do izražaja različiti životni do-gađaji koji, zavisno od stadijuma razvoja u kojem se osoba nalazi, mogu usloviti pozitivne ili negativne promene u pojedincu ali i u socijalnom okruženju (Bronfenbrenner, Morris, 1998).

Socijalno-ekološki model razvoja

Socijalno-ekološki model razvoja, objedinjavanjem postavki teorije ekološkog sistema i perspektive celokupnog životnog toka, obezbeđuje in-tegrativno objašnjenje razvoja pojedinca u socijalnom okruženju. Ključna postavka modela je da je razvoj pojedinca višestruko determinisan, odno-


sno uslovljen delovanjem niza faktora koji svoje izvorište imaju u različi-tim ekosistemima. Na nivou mikrosistema svoj uticaj ostvaruju interper-sonalni faktori, u mezosistemu do izražaja dolaze institucionalni faktori, egzosistem odlikuje prisustvo faktora zajednice, dok unutar makrosistema deluju faktori celokupnog društva (Glanz, Lewis, Rimer, 1990).

Najsnažniji uticaj na razvoj pojedinca, u skladu sa postavkama teori-je ekološkog sistema, ostvaruju interpersonalni faktori, dok se sa udalja-vanjem od centra ekološkog sistema intenzitet delovanja faktora znatno smanjuje, te faktori zajednice i faktori politike društva ostvaruju svoj uti-caj posredno, preko institucionalnih i posebno interpersonalnih faktora. Pored faktora socijalnog okruženja, razvoj pojedinca određuju i individu-alni, odnosno intrapersonalni faktori kao svojevrsne osobenosti pojedinca izražene kroz znanja, veštine, navike, iskustva i lične karakteristike. Ove osobenosti psihološke i socijalne prirode ne samo da određuju pojedinca nego u znatnoj meri utiču na prirodu i kvalitet njegovih interakcija sa so-cijalnim okruženjem. Dodatno, uvažavanjem značaja hronosistema, ističe se da stepen uticaja svih faktora varira zavisno od konkretnog razvojnog perioda u kome se pojedinac nalazi.

Tok i ishod razvoja, prema postavkama socijalno-ekološkog modela razvoja, direktno zavise od prirode faktora koji deluju u ekosistemima i nalaze se u dinamičkoj interakciji. Jednu grupu čine faktori koji podstiču pozitivan razvoj, dok drugu čine faktori koji taj razvoj ometaju. Na temelju ove postavke izgrađen je koncept rizičnih i protektivnih faktora koji je ove faktore imenovao kao faktore zaštite i faktore rizika.

TEORIJSKA OBJAŠNJENJA RAZVOJA POREMEĆAJA PONAŠANJA

Koncept rizičnih i protektivnih faktora, kao što je to ranije istaknu-to, predstavlja probabilistički model koji obezbeđuje konceptualni okvir objašnjenja pozitivnog razvoja i razvoja poremećaja ponašanja. Razvoj poremećaja ponašanja, prema konceptu rizičnih i protektivnih faktora, uslovljen je, kao što je to slučaj i sa pozitivnim razvojem, delovanjem niza individualnih i sredinskih faktora koji su u međusobnoj dinamičkoj inte-rakciji. U skladu sa tim, rizični faktori određuju se kao činioci koji svojim delovanjem ne samo da kompromituju pozitivan razvoj nego povećavaju verovatnoću ispoljavanja poremećaja ponašanja, dok protektivni faktori


deluju u pravcu podsticanja pozitivnog razvoja, ali i smanjenja verovatno-će nastajanja i održavanja poremećaja ponašanja. Činjenica da prisustvo rizičnih faktora ne znači nužno da će se poremećaji ponašanja ispoljiti, niti da je prisustvo protektivnih faktora garancija da do poremećaja ponašanja neće doći (Hawkins, Catalano, Miller, 1992), direktno odražava proba-bilistički karakter koncepta rizičnih i protektivnih faktora u objašnjenju razvoja poremećaja ponašanja.

Polazeći od ove postavke izdvojeni su brojni faktori za koje je longi-tudinalnim istraživačkim studijama potvrđeno da prediktuju povećanje ili smanjenje verovatnoće za nastajanje, razvijanje i održavanje poremećaja ponašanja (npr. Stouthamer-Loeber et al., 2002; Hawkins et al., 1998; Lip-Stouthamer-Loeber et al., 2002; Hawkins et al., 1998; Lip-sey, Derzon, 1998; Smith et al., 1995). Integracijom većeg broja identi-fikovanih prediktivnih faktora u međuzavisne sekvence i praćenjem unuta-rindividualnih promena u poremećajima ponašanja tokom čitavog života, koncipirani su dinamički teorijski modeli koji nastoje da objasne razvoj poremećaja ponašanja duž celokupnog životnog toka. Postavke ovih teo-rijskih modela, koji se u literaturi uobičajeno nazivaju razvojnim teori-jama poremećaja ponašanja, obezbedile su validna teorijska objašnjenja razvoja poremećaja ponašanja i time pružile naučno zasnovan sadržaj konceptu rizičnih i protektivnih faktora. Najveći doprinos ostvarilo je šest razvojnih teorija, a to su: integrativna teorija kognitivnog antisocijalnog potencijala, komplementarni par razvojnih teorija: celoživotno perzisten-tni i adolescencijom limitirani poremećaji ponašanja, interakciona teorija, teorija integrativne višeslojne kontrole, opšta uzrastom određena teorija neformalne socijalne kontrole, i model socijalnog razvoja. Sve teorije su empirijski potkrepljene rezultatima longitudinalnih studija i ističu važnost izučavanja rizičnih i protektivnih uticaja brojnih individualnih i sredinskih faktora koji, kroz recipročnu interakciju tokom celokupnog životnog toka, utiču na konačne ishode razvoja. Stoga će u osnovnim crtama biti opisane postavke ovih teorijskih objašnjenja razvoja poremećaja ponašanja.

Integrativna teorija kognitivnog antisocijalnog potencijala

Integrativna teorija kognitivnog antisocijalnog potencijala, koju je postavio Dejvid Farington (Farrington, 2003; 2005a; 2005b), primarno je dizajnirana za potrebe objašnjenja poremećaja ponašanja muškaraca iz nižih socijalnih slojeva, ali u osnovi može dati opis pojave i razvoja


poremećaja ponašanja uopšte. Polazna ideja ove teorije je da su poremećaji ponašanja determinisani antisocijalnim potencijalom, kao svojevrsnim in-dividualnim kapacitetom za ispoljavanje poremećaja ponašanja.

Nivo antisocijalnog potencijala pojedinca zavisi od pet faktora, a to su: impulsivnost, teškoće u postizanju željenih ciljeva, modelovanje, socijali-zacija i značajni životni događaji. Impulsivnost, teškoće u postizanju želje-nih ciljeva (školski neuspeh, nizak socioekonomski status, nezaposlenost) i antisocijalni modeli učenja (kriminalno ponašanje roditelja, druženje sa delinkventnim vršnjacima, kriminalno susedstvo) dovode do povećanja nivoa antisocijalnog potencijala i time podstiču ispoljavanje poremećaja ponašanja, dok se vezivanje za prosocijalne modele, proces socijalizacije i uzrastu primereni značajni životni događaji (stupanje u brak, pronalaženje adekvatnog posla ili promena mesta stanovanja) određuju kao uticaji koji snižavaju nivo antisocijalnog potencijala i inhibiraju poremećaje ponaša-nja. Pored ovih faktora koji dugoročno ostvaruju uticaj na nivo antisoci-jalnog potencijala, teorija predviđa i uticaje faktora koji dovode do krat-koročnih unutarindividualnih promena u nivou antisocijalnog potencijala. Kao osnovni faktori koji uslovljavaju privremene varijacije u antisocijal-nom potencijalu izdvajaju se motivacioni i situacioni faktori. Efekti ovih faktora, u smislu povećavanja ili snižavanja nivoa antisocijalnog potenci-jala, odnosno podsticanja ili potiskivanja poremećaja ponašanja, direktno su uslovljeni konkretnom situacijom i motivacijom osobe. Drugim rečima, da li će se u određenom trenutku antisocijalni potencijal realizovati ispo-ljavanjem poremećaja ponašanja ili ne, zavisi od neposrednih situacionih uticaja (mogućnosti i dostupnost žrtve), kognitivnih procesa (mišljenje i odlučivanje o riziku, potencijalnoj dobiti i mogućim ishodima) i energi-zirajućih faktora (dosada, bes, konzumiranje alkohola, pritisak vršnjaka). Dodatno, do kratkotrajnih promena u antisocijalnom potencijalu mogu dovesti i posledice ranijeg ispoljavanja poremećaja ponašanja, izražene efektima etiketiranja, zastrašivanja ili učenja.

U pogledu nivoa antisocijalnog potencijala, osobe se mogu pozicio-nirati duž kontinuuma od niskog do visokog, pri čemu je distribucija an-tisocijalnog potencijala u populaciji bilo kog uzrasta takva da relativno mali broj osoba ima visok nivo antisocijalnog potencijala. Raspoređivanje osoba na kontinuumu antisocijalnog potencijala je konzistentno tokom vremena, što objašnjava kontinuitet u poremećajima ponašanja i ukazuje da u nivou antisocijalnog potencijala postoje perzistentne dugoročne me-đuindividualne razlike. Međutim, ukupni nivo antisocijalnog potencijala


pojedinca varira sa uzrastom, i to usled promena u faktorima koji dugo-ročno utiču na antisocijalni potencijal (npr. od detinjstva do adolescencije povećava se uticaj vršnjaka, a smanjuje uticaj roditelja).

Integrativna teorija kognitivnog antisocijalnog potencijala integriše ideje teorija anomije, kontrole, socijalnog učenja, diferencijalnih asocijaci-ja, etiketiranja i rutinskih aktivnosti. Pri tome, važnost se pridaje i rizičnim i protektivnim uticajima individualnih i sredinskih faktora u objašnjenju nastajanja i razvijanja poremećaja ponašanja. Međutim, iako je osnovna struktura teorije primenjiva na oba pola, moguće je da opisani faktori za koje je utvrđeno da utiču na antisocijalni potencijal muškog pola, ne mogu u potpunosti da objasne antisocijalni potencijal kod osoba ženskog pola. Dodatno, teorija ne predlaže postojanje različitih tipova osoba sa poreme-ćajima ponašanja niti pokušava da objasni individualni razvoj u različitom socijalnom okruženju.

Komplementarni par razvojnih teorija: celoživotno-perzistentni i adolescencijom-limitirani

poremećaji ponašanja

Komplementarni par razvojnih teorija, autorke Teri Mofit (Moffitt, 1993; 1997; 2003), objašnjava tok i razvoj dva kvalitativno različita tipa poremećaja ponašanja, a to su: celoživotno perzistentni i adolescencijom limitirani poremećaji ponašanja. Polaznu osnovu teorija čini razlikovanje četiri kategorije osoba sa poremećajima ponašanja. Prvu kategoriju čine osobe koje na ranom razvojnom uzrastu počinju da ispoljavaju poreme-ćaje ponašanja i kod kojih poremećaji ponašanja traju tokom celokupnog životnog toka. Ove osobe odlikuje prisustvo celoživotno perzistentnih po-remećaja ponašanja. Drugu kategoriju čine osobe koje poremećaje pona-šanja ispoljavaju isključivo tokom perioda adolescencije, te se ističe da njih odlikuje prisustvo adolescencijom limitiranih poremećaja ponašanja. Treću kategoriju čine apstinenti, odnosno osobe koje se tokom celoku-pnog životnog toka uzdržavaju od ispoljavanja poremećaja ponašanja. I poslednju, četvrtu kategoriju čine osobe koje u niskom nivou ispoljavaju poremećaje ponašanje i imaju specifične probleme mentalnog zdravlja. Komplementarni par razvojnih teorija daje opis jedinstvenih setova fak-tora i objašnjenje razvojnih trajektorija za dva primarna tipa poremećaja ponašanja, a to su: celoživotno perzistentni i adolescencijom limitirani po-remećaji ponašanja.


Na razvoj celoživotno perzistentnih poremećaja ponašanja primarno utiču individualni faktori koji obuhvataju urođene ili stečene neuropsiho-loške varijacije. Ove varijacije se inicijalno manifestuju kognitivnim defi-citom, teškim temperamentom ili hiperaktivnošću. Od sredinskih faktora ističu se neadekvatno roditeljstvo, narušeni porodični odnosi, siromaštvo i nizak socioekonomski status. Drugim rečima, celoživotno perzistentni poremećaji ponašanja razvijaju se kao rezultat interakcije neuropsihološ-kog rizika i nepodsticajnog socijalnog okruženja. Oni nastaju u periodu detinjstva i perzistiraju u adolescenciji i odraslom dobu, odnosno pokazuju stabilnost tokom celokupnog životnog toka. Sa druge strane, vodeći fak-tori koji utiču na razvoj adolescencijom limitiranih poremećaja ponašanja jesu jaz u sazrevanju i vršnjački socijalni kontekst. Jaz u sazrevanju se odražava u nemogućnosti mladih osoba da sa sticanjem biološke zrelo-sti automatski ostvare pristup ciljevima, privilegijama i odgovornostima odraslih osoba (npr. sticanje materijalnih dobara). Vršnjački socijalni kon-tekst podrazumeva uticaje vršnjaka koji se nalaze na sličnom nivou bio-loškog i socijalnog odrastanja, pri čemu posebno jak uticaj može ostvariti druženje sa vršnjacima koji ispoljavaju celoživotno perzistentne poreme-ćaje ponašanja. Adolescencijom limitirani poremećaji ponašanja javljaju se tokom perioda adolescencije i prestaju u ranom odraslom dobu. Onog trenutka kada mlade osobe ostvare legitimne uloge odraslih osoba i budu u situaciji da mogu legalno da postignu željene ciljeve, po pravilu dolazi do prestajanja ispoljavanja poremećaja ponašanja. Prestajanje je utoliko olakšano što kod adolescencijom limitiranih poremećaja ponašanja ne po-stoji neuropsihološka osnova. Individualne varijacije u vremenu prestaja-nja su sasvim očekivane i najčešće su rezultat uticaja koji kompromituju sposobnost uspešne tranzicije u odraslo doba (npr. zavisnost od alkohola ili droga, napuštanje školovanja, izdržavanje zavodskih krivičnih sankcija ili neželjena trudnoća). Iako ovi efekti etiketiranja mogu produžiti trajanje adolesencijom limitiranih poremećaja ponašanja, kontinuitet u poremeća-jima ponašanja tokom vremena najvećim delom je određen celoživotno-perzistentnim poremećajima ponašanja. Drugim rečima, kontinuitet u po-remećajima ponašanja je prisutan samo kod celoživotno perzistentnih, ali ne i kod adolesencijom limitiranih poremećaja ponašanja.

Na ispoljavanje oba tipa poremećaja ponašanja, pored navedenih fak-tora, mogu uticati i situacioni faktori. Kod celoživotno perzistentnih pore-mećaja ponašanja od značaja su mogućnosti i dostupnost žrtava, dok kod adolescencijom limitiranih poremećaja ponašanja snažan situacioni uticaj


ostvaruje pritisak vršnjaka. Kognitivni procesi (mišljenje i odlučivanje) mogu biti od uticaja samo kod osoba sa adolescencijom limitiranim po-remećajima ponašanja, jer ove osobe najčešće odmeravaju odnos izme-đu potencijalnih troškova i potencijalne dobiti, dok osobe sa celoživotno perzistentnim poremećajima ponašanja najvećim delom, bez razmišljanja, prate dobro naučeni „automatski“ repertoar ponašanja. Osim toga, celoži-votno perzistentni poremećaji ponašanja uslovljeni su uglavnom utilitar-nim motivima, dok su adolescencijom limitirani motivisani adolescentnom dosadom. Uticaji životnih događaja u odraslom dobu (npr. zapošljavanje ili stupanje u brak), prema postavkama ove teorije, od neznatnog su uticaja za oba tipa poremećaja ponašanja. Razlog tome je što su osobe sa celoži-votno perzistentnim poremećajima ponašanja isuviše posvećene svom an-tisocijalnom životnom stilu, dok ispoljavanje adolescencijom limitiranih poremećaja ponašanja prirodno prestaje sa preuzimanjem uloga odraslih osoba.

Komplementarni par razvojnih teorija uvažava recipročnu interakciju individualnih i sredinskih faktora u objašnjenju razvoja poremećaja pona-šanja, ali ne razmatra uticaj faktora koji redukuju poremećaje ponašanja. Najbliže određenje protektivnih faktora može se naći u navođenju razloga zbog kojih se apstinenti, kao treća kategorija osoba sa poremećajima po-našanja, uzdržavaju od ispoljavanja poremećaja ponašanja. To su: lične karakteristike koje dovode do isključivanja iz mreže vršnjaka (npr. razdra-žljivost ili povučenost), nezrelost u smislu nezainteresovanosti za posti-zanje statusnih simbola značajnih za period detinjstva ili adolescencije, i socijalno okruženje koje ne pruža mogućnosti za ispoljavanje poremećaja ponašanja (Piquero, Moffitt, 2005).

Interakciona teorija

Interakciona teorija, čiji su autori Terens Tornberi i Marvin Kron (Thornberry, Krohn, 2001; 2005), primarno je usmerena na objašnjenje interakcije između faktora koji dovode do nastajanja i održavanja pore-mećaja ponašanja u različitim razvojnim periodima, i to u: predškolskom uzrastu (od rođenja do šeste godine), detinjstvu (od šeste do dvanaeste go-dine), adolescenciji (od dvanaeste do osamnaeste godine) i kasnoj adoles-cenciji ili ranom odraslom dobu (od osamnaeste do dvadeset pete godine). Polazna ideja teorije je da faktori koji doprinose nastajanju i održavanju


poremećaja ponašanja variraju sa uzrastom, te da su za poremećaje pona-šanja u različitim razvojnim periodima odgovorni različiti faktori koji se nalaze u recipročnoj interakciji.

Nastajanje poremećaja ponašanja u predškolskom uzrastu rezultat je interakcije tri grupe faktora. To su: individualne karakteristike (težak tem-perament, neuropsihološki deficit, negativna emocionalnost, impulsivnost, nedovoljno razvijene veštine regulacije emocija i odsustvo straha na štet-ne stimuluse), neefektivno roditeljstvo ili deficit roditeljstva (nesposobnost roditelja da prate i podstiču prosocijalna ponašanja, nizak nivo pozitivnog angažovanja roditelja, nedosledno i grubo disciplinovanje i neuspešno po-stavljanje jasnih standarda ponašanja) i teške strukturalne nepovoljnosti (hronično siromaštvo, nezaposlenost, zavisnost od socijalnih službi, stano-vanje u područjima gde je koncentrisano siromaštvo). Između individualnih karakteristika deteta i neefektivnog roditeljstva postoje bidirekcioni uticaji, dok strukturalne nepovoljnosti pojačavaju negativne efekte individualnih i porodičnih faktora. Počev od perioda detinjstva, individualne karakteristike gube na svom značaju i ustupaju mesto sredinskim uticajima. Na nastajanje poremećaja ponašanja u ranom detinjstvu naročito utiče interakcija poro-dičnih faktora (neefektivno roditeljstvo) i strukturalnih nepovoljnosti, da bi u kasnom detinjstvu i ranoj adolescenciji primat zauzeli školski faktori (školski neuspeh, nedovoljna posvećenost školi, slabo vezivanje za školu) i uticaji vršnjačke grupe (druženje sa vršnjacima koji ispoljavaju poreme-ćaje ponašanja). Dodatno, negativne efekte u ovom periodu može ostvariti dostupnost mogućnosti za ispoljavanje poremećaja ponašanja, dok se efek-tivno roditeljstvo (suportivna porodica, snažna roditeljska kontrola, dobri porodični odnosi) pojavljuje kao kompenzatorni mehanizam koji umanjuje negativne efekte izloženosti rizicima. Nastajanje poremećaja ponašanja u kasnoj adolescenciji i ranom odraslom dobu objašnjava se uticajem indivi-dualnih faktora (nizak nivo inteligencije, slaba akademska kompetencija) koji, u ranijim periodima, nisu dolazili do izražaja zbog suportivne porodič-ne i školske sredine. Nakon napuštanja protektivnog okruženja porodice i škole, ove osobe, zbog kognitivnih deficita, veoma teško ostvaruju uspešnu tranziciju ka ulogama odraslih osoba (pronalaženje posla, zasnivanje bračne zajednice) i podložniji su uticajima delinkventnih i kriminalnih grupa. U svim razvojnim periodima mogu doći do izražaja protektivni faktori (snažno vezivanje za porodicu i školu, efektivno roditeljstvo, visoka inteligencija) koji svojim delovanjem kompenzuju deficite u drugim domenima i onemo-gućavaju nastajanje ili održavanje poremećaja ponašanja.


Teorijom se ističe da poremećaji ponašanja mogu nastati na različitim uzrastima (rano startni i kasno startni poremećaji ponašanja), ali da nije moguće prema vremenu nastanka diferencirati različite trajektorije koje imaju specifičnu etiologiju i kontinuitet. Drugim rečima, faktori koji do-vode do nastajanja poremećaja ponašanja variraju sa uzrastom, ali sam tok i razvoj poremećaja ponašanja ne zavisi od vremena njihovog nastanka. Održavanje ili prestajanje poremećaja ponašanja uslovljeno je faktorima koji tokom razvojnih perioda mogu podsticati ili inhibirati poremećaje po-našanja. Kontinuitet u poremećajima ponašanja naročito je izražen kod rano startnih poremećaja ponašanja koji se javljaju u predškolskom uzra-stu (zbog perzistentnosti neuropsihološkog deficita, neefektivnog roditelj-stva i strukturalnih nepovoljnosti) i kasno startnih poremećaja ponašanja koji nastaju u kasnoj adolescenciji ili odraslom dobu (zbog kognitivnog deficita koji otežava uspešnu tranziciju u odraslo doba).

Uopšteno posmatrano, interakciona teorija se usmerava na procese socijalnog učenja i uvažava značaj individualnih i sredinskih faktora koji podstiču nastajanje i održavanje poremećaja ponašanja. Međutim, teorija ne nudi objašnjenje razloga ispoljavanja poremećaja ponašanja u konkret-nim situacijama (uticaj situacionih faktora ili procesa odlučivanja o mo-gućnostima), niti razmatra motive za neposredno ispoljavanje poremećaja ponašanja.

Teorija integrativne višeslojne kontrole

Teorija integrativne višeslojne kontrole, čiji je autor Mark Leblan (Le Blanc, 1997; 2005), zasniva se na postavci da su poremećaji ponašanja determinisani uticajima tri tipa kontrole, a to su: kontrola zajednice, per-sonalna kontrola i kontrola događaja. Za svaki tip kontrole koncipirane su zasebne teorije – teorija kontrole zajednice koja objašnjava promene u stopi poremećaja ponašanja na nivou zajednice, teorija personalne kontro-le koja nudi objašnjenje razvoja poremećaja ponašanja i teorija kontrole događaja koja razmatra ispoljavanje poremećaja ponašanja u konkretnoj situaciji. Objašnjenje nastajanja i razvoja poremećaja ponašanja sadržano je u teorijama personalne kontrole i kontrole događaja, te će postavke ovih teorija biti prikazane.

Teorija personalne kontrole objašnjava nastanak i razvoj poremećaja ponašanja preko opšte devijacije, kao svojevrsnog sindroma poremećaja


ponašanja. Opšta devijacija obuhvata 12 oblika poremećaja ponašanja gru-pisanih u četiri osnovna tipa ponašanja, a to su: prikrivena ponašanja (kra-đe i prevare), otkrivena ponašanja (vandalizam, nasilje i seksualna agresi-ja), konflikti sa autoritetom (u porodici i u školi) i nesmotrena ponašanja (kockanje, narušavanje javnog reda i mira, upotreba supstanci, seksualna aktivnost i vožnja motornih vozila). Polazna ideja teorije je da se opšta devijacija, kao heterotipični fenomen, manifestuje na različite načine duž celokupnog životnog toka, što ukazuje na postojanje kontinuiteta i pro-mena u prirodi poremećaja ponašanja koji čine opštu devijaciju. Prome-ne mogu biti kvalitativne i kvantitativne prirode. Kvalitativne promene se odražavaju kroz stabilnost, povećanje ozbiljnosti i razvojne stadijume (od konflikata sa autoritetom, preko prikrivenih i otkrivenih, do nesmotrenih ponašanja), dok se kvantitativne promene odnose na porast frekvencije poremećaja ponašanja. Ove promene oblikuju individualne trajektorije po-remećaja ponašanja duž životnog toka, pri čemu se razlikuju tri osnovne trajektorije. To su: perzistentna ili celoživotna trajektorija (započinje u de-tinjstvu, održava se u adolescenciji i traje do odraslog doba), tranzitorna, privremena ili adolescencijom limitirana trajektorija (počinje u ranoj ado-lescenciji i okončava se u ranom odraslom dobu) i zajednička trajektorija (uobičajeno se manifestuje sredinom adolescencije).

Osnovna postavka teorije personalne kontrole je da razvoj opšte devi-jacije zavisi od četiri mehanizma kontrole, a to su: vezivanje, razvoj lično-sti, modelovanje i ograničavanje. Vezivanje se odnosi na različite načine kojima se pojedinci, interpersonalno ili na nivou zajednice, drže zajedno. Razvoj ličnosti podrazumeva prirodni rast i razvoj usmeren ka poželjnim stanjima višeg kvaliteta, uključujući pre svega preusmeravanje sa prirod-nog egocentrizma ka alocentrizmu. Modelovanje obuhvata postojanje obrazaca ponašanja koji mogu oblikovati prosocijalno ponašanje, pod pretpostavkom da su ove mogućnosti dostupne pojedincu. Ograničavanje podrazumeva regulaciju prosocijalnog ponašanja u različitim direktnim i indirektnim ograničenjima, pri čemu su te granice nametnuli socijalno okruženje i lična uverenja pojedinca. Relativno raspoređivanje mehani-zama kontrole među pojedincima tokom vremena je konzistentno, čime se objašnjava održavanje kontinuiteta u poremećajima ponašanja. Orga-nizacija i funkcionisanje mehanizama kontrole zavisi od dva osnovna tipa konteksta, a to su: pozicija pojedinca u socijalnoj strukturi (kontekstualni set uslova koji odražava socijalni status pojedinca) i biološki kapacitet po-jedinca. To znači da na razvoj opšte devijacije utiču četiri mehanizma kon-


trole i dva tipa konteksta. Efekti konteksta na opštu devijaciju su indirektni, odnosno ostvaruju se posredno preko mehanizama kontrole. Tako, pozicija pojedinca u socijalnoj strukturi ima direktne efekte na biološki kapacitet i mehanizme vezivanja i modelovanja, dok biološki kapacitet direktno utiče na mehanizam razvoja ličnosti. Između svih mehanizama kontrole postoje međusobni recipročni uticaji, tako da se promene u jednom mehanizmu mogu odraziti na druge. Direktne efekte na razvoj opšte devijacije ostva-ruju samo mehanizmi modelovanja i ograničavanja, koji su specifični u prostorno-vremenskoj dimenziji i podložni čestim promenama.

Konkretno ispoljavanje poremećaja ponašanja, prema teoriji kontrole događaja, direktno zavisi od četiri grupe faktora, a to su: rutinske aktivno-sti (u porodici, vršnjačkoj grupi, slobodnom vremenu, školi ili radnom me-stu), samokontrola (osetljivost na iskušenja), prilike (konkretne okolnosti) i zaštita (fizička zaštita). Regulisanje ovih faktora je pod uticajem kontrole zajednice (socijalna organizacija, kulturna organizacija, legitimne moguć-nosti i formalna kontrola) i personalne kontrole (racionalni izbor u odlu-čivanju). Između kontrole zajednice i personalne kontrole postoji direktan recipročni odnos, ali je njihov uticaj na ispoljavanje poremećaja ponašanja u konkretnoj situaciji posrednog karaktera. Personalna kontrola ostvaruje direktan uticaj na rutinske aktivnosti i samokontrolu, dok kontrola zajed-nice direktno utiče na prilike i zaštitu.

Faktori koji dovode do nastajanja i razvoja poremećaja ponašanja razlikuju se zavisno od razvojne trajektorije. Perzistentni poremećaji po-našanja su primarno uslovljeni neadekvatnim mehanizmima personalne kontrole (slabo vezivanje, egocentričnost, antisocijalno modelovanje, sla-ba ograničenja) i održavaju se nepovoljnim socioekonomskim uslovima i biološkim deficitom. Tranzitorni poremećaji ponašanja mogu se razvi-ti kroz tri procesa: usled neadekvatnih mehanizama personalne kontrole, zbog izrazito nepovoljnih životnih događaja koji aktiviraju postojeće nea-dekvatne mehanizme personalne kontrole ili zbog istovremenog prisustva jakih antisocijalnih modela i slabih veza u porodičnom i školskom do-menu. Zajednički poremećaji ponašanja nastaju kao rezultat mogućnosti, odnosno visoke dostupnosti pogodnih žrtava i odsustva direktne formalne i neformalne kontrole zajednice. Kod ovih poremećaja ponašanja meha-nizmi personalne kontrole su dobrog kvaliteta.

Iako se teorija integrativne višeslojne kontrole generalno poziva na teoriju kontrole, moguće je u postavkama teorije personalne kontrole pre-poznati ideje teorija socijalnog učenja, diferencijalnih asocijacija i racio-


nalnog izbora. U objašnjenju razvoja poremećaja ponašanja jasno se ističe značaj individualnih i sredinskih uticaja koji mogu biti rizičnog i protek-tivnog karaktera. Individualni faktori izražavaju se u biološkom kapacitetu i razvoju ličnosti, dok se sredinski uticaji ogledaju u vezivanju, modelova-nju, ograničavanju i socijalnom okruženju unutar kojeg pojedinac zauzima određeni socijalni status. Takođe, uvažava se uticaj životnih događaja na razvoj poremećaja ponašanja, dok se efekti etiketiranja mogu prepoznati u mehanizmu ograničavanja koga je nametnulo socijalno okruženje.

Opšta uzrastom određena teorija neformalne socijalne kontrole

Opšta uzrastom određena teorija neformalne socijalne kontrole, čiji su autori Robert Sampson i Džon Laub (Sampson, Laub, 1995; 1997; 2005), primarno nastoji da objasni održavanje i prestajanje poremećaja ponaša-nja u odraslom dobu. Polazna ideja teorije je da su poremećaji ponašanja svojstveni prirodi čoveka i najverovatnije uslovljeni njegovim hedonistič-kim željama, ali da je razvoj poremećaja ponašanja tokom celokupnog ži-votnog toka, u smislu održavanja ili prestajanja, determinisan uzrastom – određenom neformalnom socijalnom kontrolom. Drugim rečima, da li će se poremećaji ponašanja ispoljiti, održavati i prestati zavisi od procesa neformalne socijalne kontrole, koji variraju sa uzrastom. U detinjstvu i adolescenciji, najsnažnije efekte na poremećaje ponašanja imaju procesi socijalne kontrole koji su u vezi sa porodicom, školom i vršnjacima, dok su u odraslom dobu od značaja procesi socijalne kontrole koji se odvijaju u socijalnim institucijama odraslih ljudi, a to su: bračna zajednica i posao.

Neformalna socijalna kontrola, neovisno od uzrasta, ostvaruje se ve-zivanjem, odnosno uspostavljanjem socijalnih veza u različitim životnim domenima. Snaga vezivanja, tokom celokupnog životnog toka, zavisi od procesa privrženosti i socijalizacionih uticaja. U detinjstvu i adolescenciji najznačajniji su socijalizacioni procesi u porodici i privrženost porodici, školi i vršnjačkoj grupi. Kombinacija nedoslednog i grubog disciplinova-nja, nizak nivo roditeljske supervizije, privrženost vršnjacima koji ispolja-vaju poremećaje ponašanja i slaba privrženost roditeljima i školi, ističu se kao najsnažniji prediktori poremećaja ponašanja u detinjstvu i adolescen-ciji. Dodatno, uticaj mogu imati faktori strukturalne prirode (siromaštvo, socijalna i etnička pripadnost, prekobrojnost porodice, kriminalno pona-


šanje roditelja) i individualni faktori (težak temperament, niska inteligen-cija), ali se njihov uticaj ne ostvaruje direktno na poremećaje ponašanja, već su efekti posredovani neformalnom socijalnom kontrolom. Navede-ni rizični faktori, koji deluju na neformalnu socijalnu kontrolu u periodu detinjstva i adolescencije, nisu od značaja za predikciju kasnijih životnih ishoda, odnosno nemaju sposobnost da utiču na održavanje ili prestajanje poremećaja ponašanja u odraslom dobu.

Na neformalnu socijalnu kontrolu u odraslom dobu utiču značajni ži-votni događaji (dobijanje stalnog zaposlenja, zasnivanje bračne zajednice, pristupanje vojnoj službi, promena mesta življenja) koji, kao svojevrsne tačke preokreta u odraslom dobu, usmeravaju uspostavljanje socijalnih veza u novim životnim domenima, kao što su brak i posao. Drugim rečima, isku-stva u odraslom dobu mogu, preko neformalne socijalne kontrole, preusme-riti trajektorije poremećaja ponašanja u pozitivnom ili negativnom pravcu. Privrženost bračnoj zajednici i stabilnost posla su najsnažniji faktori koji dovode do promena u poremećajima ponašanja, i to tako što „presecaju“ prošlost od sadašnjosti i omogućavaju inhibiciju poremećaja ponašanja. Sa druge strane, slabe socijalne veze u bračnoj zajednici i nestabilnost posla dovode do neuspeha u inhibiciji poremećaja ponašanja i time doprinose održavanju poremećaja ponašanja u odraslom dobu. Dodatno, između po-remećaja ponašanja u detinjstvu i poremećaja ponašanja u odraslom dobu postoji povezanost, u smislu da poremećaji ponašanja u detinjstvu predik-tuju slabe socijalne veze u odraslom dobu, a takve veze istovremeno pre-diktuju održavanje poremećaja ponašanja tokom odraslog doba. Negativne efekte može ostvariti i oficijelno etiketiranje (izricanje i izvršenje sankcija), posebno kroz uticaje na nestabilnost posla i nezaposlenost.

Pored neformalne socijalne kontrole, kao ključnog procesa od kojeg zavisi održavanje i prestajanje poremećaja ponašanja u odraslom dobu, teorijom se predviđa uticaj još dva procesa, a to su: rutinske aktivnosti i individualna volja pojedinca. U skladu sa tim, na prestajanje poremećaja ponašanja utiču strukturirane rutinske aktivnosti u socijalnim institucija-ma odraslih i volja pojedinca izražena slobodnim izborom i namernom odlukom da se prestane sa ispoljavanjem poremećaja ponašanja. Sa druge strane, nedovoljno strukturirane rutinske aktivnosti i volja pojedinca da nastavi sa poremećajima ponašanja doprinose održavanju poremećaja po-našanja u odraslom dobu.

Opšta uzrastom određena teorija neformalne socijalne kontrole se suštinski zasniva na postavkama teorije socijalne kontrole. Teorijom se


naglašava odsustvo kontinuiteta i značaj promena u poremećajima pona-šanja tokom životnog toka, pri čemu su održavanje i prestajanje poreme-ćaja ponašanja rezultat neformalne socijalne kontrole u odraslom dobu. Samim tim, tok trajektorija poremećaja ponašanja iz detinjstva nije mogu-će predvideti, budući da su one pod snažnim uticajem socijalnih veza koje se uspostavljaju u odraslom dobu. Time se negira mogućnost postojanja celoživotno perzistentne trajektorije poremećaja ponašanja. Dodatno, ne uvažava se značaj neposrednih situacionih uticaja za konkretno ispoljava-nje poremećaja ponašanja, jer se ističe da je reč o mogućnostima koje su svuda i uvek prisutne.

Model socijalnog razvoja

Model socijalnog razvoja, kojeg su koncipirali Dejvid Hokins i Ri-čard Katalano (Catalano, Hawkins, 1996; Catalano et al., 2005), polazi od postavke da su svi obrasci ponašanja rezultat učenja tokom socijaliza-cije. Interakcijom sa različitim agensima socijalizacije (porodica, škola, vršnjačke grupe, susedstvo, lokalna zajednica) pojedinac mora da nauči obrasce ponašanja, bilo da su oni prosocijalni ili antisocijalni. Socijaliza-cija se odvija u četiri procesa socijalnog razvoja. Ti procesi su: pružanje mogućnosti za uključivanje u aktivnosti i interakcije sa drugima, stepen uključivanja i interakcija, veštine za učestvovanje u aktivnostima i inte-rakcijama, i odavanje priznanja za učestvovanje u aktivnostima i interak-cijama. Kada su ovi procesi konzistentni, odnosno kada su mogućnosti i veštine srazmerne, a učinak nagrađen, dolazi do razvijanja socijalnih veza između pojedinca i agenasa socijalizacije. Socijalne veze sastoje se od dve komponente, a to su: privrženost (uspostavljanje emocionalnih veza) i po-svećenost (ulaganje u održavanje socijalnih veza). Jednom snažno uspo-stavljene, ove socijalne veze imaju snagu da utiču na ponašanje pojedinca nezavisno od pomenuta četiri procesa, i to putem formirane lične odluke i interesa pojedinca da se konformiše sa normama i vrednostima agenasa socijalizacije. Drugim rečima, vezivanje utiče na izbore ponašanja poje-dinca na taj način što se uključuje u njegovu kalkulaciju troškova i dobiti svakog posebnog ponašanja u odnosu na lične interese. Ukoliko pojedinac ispolji ponašanje koje nije konzistentno sa standardima i normama onih za koje je vezan, uspostavljene veze mogu biti ugrožene. Da li će ponašanje pojedinca biti prosocijalno ili antisocijalno zavisi od dominantnih ponaša-


nja, normi i vrednosti onih za koje je pojedinac vezan. Samim tim, jedna od determinanti oblikovanja ponašanja pojedinca jeste stepen vezivanja za prosocijalne i antisocijalne osobe i, povratno, stepen prihvatanja verovanja tih osoba u smislu verovanja u moralni poredak ili verovanja u antisocijal-ne vrednosti.

Model socijalnog razvoja razlikuje dve opšte putanje u socijalizaciji koje mogu uticati na poremećaje ponašanja, a to su: prosocijalna i antisoci-jalna putanja. Prosocijalna putanja ide od prosocijalnih mogućnosti, preko prosocijalnog angažovanja i prosocijalnog nagrađivanja, do prosocijalnog vezivanja. Prosocijalnim vezivanjem se formira verovanje u moralni pore-dak koje direktno utiče na inhibiciju poremećaja ponašanja. Antisocijalna putanja se odvija kroz identične procese, s tim što je ovde reč o antisocijal-nim mogućnostima, angažovanjima, nagrađivanju, vezivanju i verovanju u antosocijalne vrednosti. U antisocijalnoj putanji do izražaja dolaze tri pre-diktora koja direktno podstiču poremećaje ponašanja. To su: antisocijalno nagrađivanje (pružanje nagrada za antisocijalnu interakciju i učestvovanje u problematičnim ponašanjima), antisocijalno vezivanje (privrženost i po-svećenost antisocijalnim osobama ili akcijama) i verovanje u antisocijalne vrednosti. Direktna povezanost ovih prediktora sa poremećajima ponaša-nja ukazuje na tri različite etiološke putanje. U prvoj putanji osoba može izabrati da učestvuje u antisocijalnim aktivnostima samo zbog nagrada koje proizlaze kao rezultat antisocijalnog ponašanja. Lična kalkulacija o nagradi, izražena u odnosu troškova i dobiti, dovoljna je da izazove antiso-cijalno ponašanje u dve situacije, i to: kada slabo vezivanje za prosocijalne osobe rezultira niskim nivoom opažanja troškova antisocijalnog ponašanja ili kada su percepcija rizika otkrivanja, a time i troškova antisocijalnog ponašanja, na niskom nivou. U drugoj putanji, privrženost osobama koje se antisocijalno ponašaju i posvećenost antisocijalnim akcijama, posebno u vršnjačkim grupama, može motivisati osobu da se antisocijalno ponaša kako bi održala uspostavljene socijalne veze. Posvećenost antisocijalnim akcijama dalje se razvija u situacijama kada antisocijalno ponašanje kon-stantno donosi veći profit i nagradu, nego troškove. Ovaj tip posvećenosti ne ukazuje na promenu vrednosti, nego na racionalizaciju ili prihvatanje antisocijalnog ponašanja onda kada su željene alternative van domaša-ja. Konačno, u trećoj putanji, usled veće izloženosti antisocijalnim nego prosocijalnim razvojnim uticajima, osoba internalizuje norme ili uverenja kojima se odobrava antisocijalno ponašanje, odnosno razvija verovanje u antisocijalne vrednosti.


Pored ovih faktora koji direktno utiču na poremećaje ponašanja, mo-del socijalnog razvoja ističe značaj tri egzogena konstrukta koji posredno, preko prethodno opisanih procesa socijalnog razvoja, prediktuju poreme-ćaje ponašanja. To su: pozicija u socijalnoj strukturi, spoljašnja ograniče-nja i individualni konstitucionalni faktori. Pozicija u socijalnoj strukturi (socioekonomski status, uzrast, pol i etnička pripadnost) definiše socijalni strukturalni kontekst koji utiče na distribuciju mogućnosti dostupnih poje-dincu. Drugim rečima, socijalno-strukturalne karakteristike utiču na pona-šanje efektima koje ostvaruju na dostupnost prosocijalnih i antisocijalnih mogućnosti. Spoljašnja ograničenja (formalna i neformalna socijalna kon-trola ponašanja) utiču na stepen osnaživanja prosocijalnih i antisocijalnih ponašanja. Ova ograničenja obuhvataju jasno određena pravila i očekiva-nja u pogledu ponašanja, kao i doslednu kontrolu ponašanja. Individualni konstitucionalni faktori su stabilne lične karakteristike pojedinca koje sto-je u vezi sa višom stopom ispoljavanja antisocijalnog ponašanja, a to su: težak temperament, hiperaktivnost i poremećaji pažnje.

Prema postavkama modela socijalnog razvoja, poremećaji ponašanja su suštinski racionalna odluka nastala na bazi odmeravanja troškova i do-biti, pri čemu se hedonistička želja za satisfakcijom i postupanjem u skladu sa ličnim interesima smatra osnovnim motivom koji vodi ka poremećajima ponašanja. Nastajanje poremećaja ponašanja zavisi od ravnoteže između prosocijalnog i antisocijalnog vezivanja, dok je kontinuitet u poremećajima ponašanja tokom vremena uslovljen kontinuitetom ove ravnoteže. Uticaj faktora na ponašanje pojedinca varira sa uzrastom, tako da se predlaže pet razvojno-specifičnih modela za osnovne razvojne stadijume (predškolski uzrast, mlađi razredi osnovne škole, stariji razredi osnovne škole, srednja škola i mlađe odraslo doba). U svim stadijumima proces nastajanja pore-mećaja ponašanja zasnovan je na istovetnim procesima, ali prosocijalni i antisocijalni uticaji imaju drugačija izvorišta (npr. u prva stadijuma od značaja je interakcija sa članovima porodice, dok je u druga dva perioda najznačajnija interakcija sa vršnjacima). Dodatno, ističu se recipročni pro-cesi povezanosti između razvojnih perioda, u kojima se očekuje da pona-šanje iz jednog perioda utiče na kasnije procese socijalnog razvoja.

Sumarno posmatrano, model socijalnog razvoja integriše ideje teori-ja socijalne kontrole, socijalnog učenja i diferencijalnih asocijacija. Iako eksplicitno ne daje objašnjenje poremećaja ponašanja u konkretnim situ-acijama, jasno je da se prosocijalne i antisocijalne mogućnosti razmatraju u kontekstu situacionih faktora, a da se donošenje odluke o konkretnom


ispoljavanju poremećaja ponašanja zasniva na odmeravanju troškova i dobiti. Uvažavaju se rizični i protektivni efekti individualnih i sredinskih faktora, s tim da se faktori lokalne zajednice, oficijalno etiketiranje i ži-votni događaji smatraju značajnim samo ukoliko se odražavaju na procese socijalnog razvoja. Dodatno, ne predviđa se postojanje različitih tipova osoba sa poremećajima ponašanja, niti se posebno razmatra prestajanje poremećaja ponašanja.

ZAKLJučAK

Osnovno teorijsko polazište razvojne prevencije poremećaja pona-šanja, utemeljeno na konceptu rizičnih i protektivnih faktora, ogleda se u uvažavanju značaja rizičnih i protektivnih uticaja raznovrsnih indivi-dualnih i sredinskih faktora koji, recipročnom dinamičkom interakcijom tokom celokupnog životnog toka, utiču na ishode razvoja i uslovljavaju različite razvojne putanje poremećaja ponašanja. Samim tim, razvijanje i unapređivanje teorijskih osnova razvojne prevencije direktno je uslovljeno teorijskim objašnjenjima koja obezbeđuju konkretizaciju koncepta rizičnih i protektivnih faktora za potrebe praktičnog preventivnog delovanja. Za-hvaljujući razvojnim teorijama poremećaja ponašanja, koje su integrisale raznovrsne prediktore poremećaja ponašanja u razvojno-senzitivne mode-le, unapređena je mogućnost predikcije toka razvoja poremećaja ponaša-nja i pružene su naučno zasnovane smernice za identifikaciju i selekciju faktora koji dolaze do izražaja u različitim trajektorijama životnog ciklusa. Sa druge strane, iz socijalno-ekološkog modela razvoja, koji konceptua-lizuje različite nivoe uticaja na ponašanje pojedinca i ističe efekte njiho-ve međusobne interakcije tokom različitih razvojnih perioda, preuzeta je konceptualna osnova klasifikacija rizičnih i protektivnih faktora (Popović-Ćitić, Popović, 2009). Klasifikacioni okviri rizičnih i protektivnih faktora, zasnovani na teorijskim osnovama razvojne prevencije, danas predstav-ljaju polaznu osnovu procene, planiranja, primene i evaluacije preventiv-nog delovanja, a zbog svog dinamičkog, otvorenog i fleksibilnog karaktera istovremeno pružaju mogućnost stalnog unapređivanja na temeljima novih saznanja teorije, istraživanja i prakse nauke o prevenciji.


LITERATURA

Bronfenbrenner, U. (1989). Ecological system theory. In R. Vasta (Ed.), Annals of child development: Vol. 6. Six theories of child development: Revised formu-lations and current issues (pp. 187–249). London, UK: JAI Press.

Bronfenbrenner, U. (1995). Developmental ecology through space and time: A future perspective. In P. Moen, G. H. Elder, K. Luscher (Eds.), Examining lives in context: Perspectives on the ecology of human development (pp. 619–647). Washington, DC: APA Books.

Bronfenbrenner, U., Morris, P. A. (1998). The ecology of developmental proces-ses. In W. Danon, R. M. Lerner (Eds.), Handbook of Child Psychology: Vol. 1: Theoretical model of human development (pp. 993–1028). New York, NY: John Wiley & Sons, Inc.

Catalano, R. F., Hawkins, J. D. (1996). The social development model: A theory of antisocial behavior. In J. D. Hawkins (Ed.), Delinquency and crime: Cur-rent theories (pp. 149–197). New York, NY: Cambridge University Press.

Catalano, R. F., Park, J., Harachi, T. W., Haggerty, K. P., Abbott, R. D., Hawkins, J. D. (2005). Mediating the effects of poverty, gender, individual character-istics, and external constraints on antisocial behavior: A test of the Social Development Model and implication for developmental life-course theory. In D. P. Farrington (Ed.), Integrated developmental and life-course theories of offending (pp. 93–123). New Brunswick, NJ: Transaction Publishers.

Clarke, R. V. (Ed.) (1992). Situational crime prevention: Successful case studies. Albany, NY: Harrow & Heston.

Elder, G. H. (1985). Perspectives on the life course. In G. H. Elder (Ed.), Life course dynamics: Trajectories and transitions, 1968–1980 (pp. 23–49). Ith-aca, NY: Cornell University Press.

Farrington, D. P. (2000). Explaining and preventing crime: The globalisation of knowledge – The American Society of Criminology 1999 Presidential Ad-dress. Criminology, 38(1), 1–24.

Farrington, D. P. (2003). Developmental and life-course criminology: Key theo-retical and empirical issues – The 2002 Sutherland Award Address. Crimi-nology, 41(2), 221–255.

Farrington, D. P. (2005a). The integrated cognitive antisocial potential theory. In D. P. Farrington (Ed.), Integrated developmental and life-course theories of offending (pp. 73–92). New Brunswick, NJ: Transaction Publishers.

Farrington, D. P. (2005b). Conclusions about developmental and life-course the-ories. In D. P. Farrington (Ed.), Integrated developmental and life-course theories of offending (pp. 247–256). New Brunswick, NJ: Transaction Publishers.

Glanz, K., Lewis, F. M., Rimer, B. K. (1990). Health behavior and health educa-tion: Theory, research, and practice. San Francisco, CA: Jossey-Bass.


Hawkins, J. D., Catalano, R. F., Miller, J. Y. (1992). Risk and protective factors for alcohol and other drug problems in adolescence and early adulthood: Im-plications for substance-abuse prevention. Psychological Bulletin, 112(1), 64–105.

Hawkins, J. D., Herrenkohl, T. I., Farrington, D., Brewer, D., Catalano, R. F., Harachi, T. W. (1998). A review of predictors of youth violence. In R. Lo-eber, D. Farrington (Eds.), Serious and violent juvenile offenders: Risk fac-tors and successful interventions (pp. 106–146). Thousand Oaks, CA: Sage Publications.

Le Blanc, M. (1997). A generic control theory of the criminal phenomenon: The structural and dynamic statements of an integrative multilayered control theory. In T. P. Thornberry (Ed.), Developmental theories of crime and de-linquency (pp. 215–285). New Brunswick, NJ: Transaction Publishers.

Le Blanc, M. (2005). An integrative personal control theory of deviant behavior: Answers to contemporary empirical and theoretical developmental crimino-logy issues. In D. P. Farrington (Ed.), Integrated developmental and life-co-urse theories of offending (str. 125–163). New Brunswick, NJ: Transaction Publishers.

Lipsey, M. W., Derzon, J. H. (1998). Predictors of violent or serious delinquency in adolescence and early adulthood: A synthesis of longitudinal research. In R. Loeber, D. Farrington (Eds.), Serious and violent juvenile offenders: Risk factors and successful interventions (pp. 86–105). Thousand Oaks, CA: Sage Publications.

Moffitt, T. E. (1993). “Life-course-persistent” and “adolescence-limited” antiso-cial behavior: A developmental taxonomy. Psychological Review, 100(4), 674–701.

Moffitt, T. E. (1997). Adolescence-limited and life-course-persistent offending: A complementary pair of developmental theories. In T. P. Thornberry (Ed.), Developmental theories of crime and delinquency (pp. 11–54). New Bruns-wick, NJ: Transaction Publishers.

Moffitt, T. E. (2003). Life-course-persistent and adolescence-limited antisocial behavior: A 10-year research review and a research agenda. In B. B. Lahey, T. E. Moffitt, A. Caspi (Eds.), Causes of conduct disorders and juvenile de-linquency (pp. 49–75). New York, NY: The Guilford Press.

Piquero, A. R., Moffitt, T. E. (2005). Explaining the facts of crime: How the de-velopmental taxonomy replies to Farrington’s Invitation. In D. P. Farrington (Ed.), Integrated developmental and life-course theories of offending (pp. 51–72). New Brunswick, NJ: Transaction Publishers.

Popović-Ćitić, B. (2007). Proces naučnog zasnivanja prevencije: od praktičnog modela do preventivne nauke. U D. Radovanović (Ur.), Poremećaji pona-šanja i prestupništvo mladih: specijalno-pedagoški diskurs (str. 233–253).


Beograd: Fakultet za specijalnu edukaciju i rehabilitaciju, Centar za izda-vačku delatnost.

Popović-Ćitić, B., Popović, V. (2009). Koncept rizičnih i protektivnih faktora: klasifikacioni okviri za potrebe prevencije poremećaja ponašanja dece i om-ladine. Socijalna misao, 16(3), 43–65.

Popović-Ćitić, B. (2009). Prevencija poremećaja ponašanja: savremeni teorijski i metodski pristupi. Specijalna edukacija i rehabilitacija, 8(1–2), 87–101.

Sampson, R. J., Laub, J. H. (1995). Understanding variability in lives through time: Contributions of life-course criminology. Studies on Crime and Crime Prevention, 4(2), 143–158.

Sampson, R. J., Laub, J. H. (1997). A life-course theory of cumulative disadvan-tage and the stability of delinquency. In T. P. Thornberry (Ed.), Developmen-tal theories of crime and delinquency (pp. 133–161). New Brunswick, NJ: Transaction Publishers.

Sampson, R. J., Laub, J. H. (2005). A general age-graded theory of crime: Les-sons learned and the future of life-course criminology. In D. P. Farrington (Ed.), Integrated developmental and life-course theories of offending (pp. 165–181). New Brunswick, NJ: Transaction Publishers.

Smith, C. A., Lizzotte, A. J., Thornberry, T. P., Krohn, M. D. (1995). Resilient youth: Identifying factors that prevent high-risk youth from engaging in de-linquency and drug use. In J. Hagan (Ed.), Delinquency in the life course (pp. 217–247). Greenwich, CT: JAI.

Stouthamer-Loeber, M., Loeber, R., Wei, E., Farrington, D. P., Wikström, P. H. (2002). Risk and promotive effects in the explanation of persistent serious delinquency in boys. Journal of Consulting an Clinical Psychology, 70(1), 111–123.

Thornberry, T. P., Krohn, M. D. (2001). The development of delinquency: An in-teractional perspective. In S. O. White (Ed.), Handbook of Youth and Justice (pp. 289–305). New York: Plenum Press.

Thornberry, T. P., Krohn, M. D. (2005). Applying interactional theory to the ex-planation of continuity and change in antisocial behavior. In D. P. Farrington (Ed.), Integrated developmental and life-course theories of offending (pp. 183–209). New Brunswick, NJ: Transaction Publishers.

THEoRETICAL BASIS FoR THE DEVELoPMENTAL PREVENTIoN oF BEHAVIoRAL DISoRDER

Abstract

Prevention of behavioral disorders, as a component of the social model of response to behavioral problems of children and youth, based on three basic ap-


proaches – legal, situational and developmental. Legal and situational approaches rely on the implementation of measures and activities which achieve intimidation, incarceration and rehabilitation of persons with behavioral disorders or change situational context in which they manifest behavioral disorders. Developmen-tal approach takes into account the paradigm of prevention focused on risk and protective factors and determine prevention as a comprehensive, active and con-tinuous process of creating the conditions that promote a positive development during the entire life course and encourages the full development of personal potential of children and youth.

Effectiveness of the developmental prevention based on demand of risk and protective factor focused prevention that preventive action be addressed on reducing risk and strengthening protective factors influencing the likelihood of the occurence, development and maintenance of behavioral disorders at the indi-vidual level, provided the conditions for the evolving the practical models of de-velopmental prevention into a research based, data driven and outcome focused scientific approach. This scientific approach, in the literature known as the pre-vention science, is directed to study the theoretical basis, empirical and practical implementation of developmental prevention of behavioral disorder.

Starting from the fact that the developmental prevention is theoretically based on the concept of risk and protective factors, as probabilistic model ex-plaining the positive development and the development of behavioral disorder, this article presents and analyzes two sets of theoretical explanations that are important for developmental prevention – the theories of positive youth develop-ment and developmental theories of behavioral disorder.

Key words: developmental prevention, prevention science, risk and protec-tive factors focused prevention, theories of positive development, integrated de-velopmental theories

TEORIJSKI I PRAKTIčNI ASPEKTI SITUACIoNE PREVENCIJE

Marina Kovačević-Lepojević, Vesna Žunić-Pavlović

Apstrakt

Situaciona prevencija, pored zakonske, razvojne i prevencije u zajednici, predstavlja jedan od osnovnih strateških pristupa u prevenciji kriminala. Razvi-jen je početkom sedamdesetih godina, nakon neuspeha tradicionalnog pristupa u prevenciji i tretmanu koji je fokusiran na učinioce krivičnih dela. Situacioni pristup znatno se razlikuje od zastrašivanja i baca svetlo na predviđanje konteksta (situacije) u kome nastaje krivično delo. Usmeren je ka identifikovanju, promeni i kontroli faktora koji deluju u situaciji u kojoj se ispoljava kriminalno ponašanje (Cornish, Clarke, 2003).

Na početku, autorke razmatraju pojam situacione prevencije, razlažu njene teorijske osnove i vrše poređenja u odnosu na druge koncepte. Zatim, predstav-ljaju model najznačajnijih tehnika prevencije koje su razvrstane u pet ključnih kategorija: otežavanje izvršenja krivičnog dela, povećavanje rizika po učinioca, redukovanje nagrade za učinioca, redukovanje provokacije i onemogućavanje opravdanja. Na kraju, ukazuje se na ograničenja situacionog pristupa i razmatraju mogućnosti za njihovo prevazilaženje.

Ključne reči: situaciona prevencija, kriminal, teorija, tehnike, kritika

UVoD

Politika suprotstavljanja kriminalu, kao i istraživanja i radovi eminen-tnih autora, decenijama su tradicionalno bili usmereni na učinioce, odno-sno potencijalne učinioce krivičnih dela. Radilo se na definisanju strategi-ja kažnjavanja i rehabilitacije prestupnika, te zastrašivanja potencijalnih prestupnika radi prevencije budućih zločina. Od sedamdesetih godina 20. veka pa do danas, suočavamo se sa eksplozijom kriminala u većini zapad-nih društava, posebno imovinskih i nasilnih delikata, što postaje „normal-na”, uobičajena činjenica modernog života na koju se treba navići (Gar-land, 1996). Percepcija rizika od svakodnevne viktimizacije raste, države

92 Marina Kovačević-Lepojević,Vesna Žunić-Pavlović

se nalaze pred izazovom da svojim građanima osiguraju efikasne i brze mere zaštite. Istovremeno, gomilaju se empirijski dokazi o neuspešnosti pristupa koji su zasnovani na idejama o kažnjavanju i „popravljanju” uči-nilaca. Kapaciteti državnih agencija postaju vidljivo ograničeni, što stvara povoljnu podlogu za razvoj novih pravaca u suprotstavljanju kriminalu i prihvatanje neophodnosti saradnje sa institucijama civilnog društva. Teži-šte se sa tretmana, odnosno rehabilitacije učinilaca, premešta na prevenciju i efikasnu zaštitu od viktimizacije. Zahvaljujući tome, oznaka preventivno se gotovo sinonimno tumači kao nešto poželjno i dobro, čak i kada se to ne može proveriti.

Situacioni pristup pojavljuje se početkom sedamdesetih godina 20. veka kao „nova kriminologija svakodnevnog života”, uz uvažavanje či-njenice da je kriminal svakodnevna pojava i pretnja modernog življenja (Garland, 1996:450). Umesto rasprava o patologiji pojedinca, prethodnoj motivaciji učinilaca, polemiše se o rizicima koji mogu biti proračunati kako od učinilaca, tako i od potencijalnih žrtava. Situaciona prevencija, kako joj „tradicionalisti” prebacuju, ne ignoriše učinioce, samo ih smešta u kontekst izvršenja dela. Dakle, prevencija se više ne trudi da odgovori na pitanje zašto ljudi vrše zločin, već zašto se on dešava u specifičnom okruženju, pri čemu se prestupnik posmatra kao jedan od činilaca kriminalne situacije.

PoJAM SITUACIoNE PREVENCIJE

Situaciona prevencija podrazumeva krajnje pragmatičan pristup pre-venciji kriminala koji je zasnovan na teorijskim postavkama o kriminalu i analizi ispoljavanja kriminalnog ponašanja u realnosti. To nije koncep-tualno nov fenomen, jer su ljudi od davnina imali potrebu da odgovore na rizike koje ih okružuju – zaključavali su vrata, obezbeđivali prozore, imali pse čuvare i razne alarmne sisteme (Тonry, Farrington, 1995).

Kao pristup u prevenciji kriminala, situaciona prevencija datira iz vre-mena kada je celokupno preventivno delovanje bilo u rukama krivičnog prava, odnosno kada se preventivno intervenisalo isključivo putem odred-bi krivičnog zakonodavstva. Period u kome nastaje situaciona prevencija obeležili su aktivno preispitivanje dominirajućih društvenih odgovora na kriminal, porast stope kriminala i smanjenje stope prijavljivanja i razre-šavanja dela, prepoznavanje neuspeha kažnjavanja i urušavanje sistema društvene reakcije na kriminal u celini (Gilling, 1997). Kao odgovor na

Teorijski i praktični aspekti situacione prevencije 93

aktuelne prilike, pojavljuju se alternativne strategije prevencije kriminala. Istraživači britanske policije, polazeći od nekoliko ključnih teorija (teorija racionalnog izbora, teorija rutinskih aktivnosti i teorija životnog stila) i pretpostavke o mapiranju prilika za zločin kao prvom koraku u prevenciji kriminala, razvijaju oportunistički model reagovanja na kriminal. Presu-dan uticaj na opredeljenje za bavljenje situacijom, odnosno kontekstom izvršenja dela, imali su rezultati studija koje su se bavile izučavanjem us-pešnosti tretmana delinkvenata pod probacijom. Pokazalo se da je efektiv-nost tretmana u direktnoj vezi sa okolnostima kojima su delinkventi bili izloženi u posmatranom periodu, što je potvrđeno i rezultatima kasnijih studija o okolnostima koje utiču na pojavu specifičnih oblika kriminala (Clarke, 1995). Temelje oportunističke teorije postavili su autori teorije različitih sistema mogućnosti, s tim što se u njihovoj interpretaciji ona umnogome oslanjala na procese socijalnog učenja (Cloward, Ohlin, 1960). Pomenuti autori su smatrali da prilika za zločin indirektno utiče na vršenje kriminala, tako što doprinosi razvoju i održavanju kriminalnog ponaša-nja, odnosno kriminalne potkulture. Na ovim osnovama razvijena je nova teorija oportuniteta, koja ne negira u potpunosti razvojnu perspektivu, ali stavlja akcenat na perspektivu izbora, odnosno individualno opredeljenje prestupnika za vršenje dela nakon sagledavanje dobiti (nagrade) i potenci-jalnih rizika (Cook, 1986). Okosnicu novog oportunističkog modela čine tri osnovna elementa izvršenja: meta, žrtva i facilitatori (npr. odsustvo ču-vara). Pored toga, važan uticaj imaju oruđa izvršenja i dezinhibitori (alko-hol, droge). Mete zločina prevashodno određuje fizička sredina (uređenje gradova, tehnologije i komunikacije, javni prevoz), a potom i životni stil, odnosno rutinske aktivnosti pojedinaca (obrasci provođenja slobodnog vremena, odlaska i vraćanja sa posla, kupovine). Fizička sredina obezbe-đuje i facilitatore za zločin, dok životni stil i rutinske aktivnosti pojedina-ca obezbeđuju i neophodno odsustvo „čuvara“. Međutim, fizička sredina, životni stil i rutinske aktivnosti pojedinaca, te motivacija za prestupništvo uslovljeni su širom socioekonomskom strukturom društva. Složenom inte-rakcijom između pomenutih situacionih varijabli nastaju prilike za zločin, koje su specifične po svom kvalitetu (priroda i intenzitet) (Clarke, 1995). Iz toga sledi da je preventivno delovanje moguće posredstvom kontrole datih situacionih elemenata.

Prema savremenim shvatanjima, situaciona prevencija sastoji se od mera koje su usmerene ka redukovanju mogućnosti za izvršenje krivičnih dela. Osnovne karakteristike situacione prevencije su:


– usmerenost ka specifičnim oblicima kriminala,– upravljanje, uređivanje i kontrola neposrednog okruženja i– delovanje u pravcu povećanja napora i rizika za učinioca, sma-

njivanja isplativosti izvršenja dela i onemogućavanja opravdanja (Clarke, 1997).

oSNoVNE TEoRIJSKE PoSTAVKE SITUACIoNE PREVENCIJE

Situaciona prevencija razvijena je na temeljima nekoliko teorijskih pravaca, a to su: teorija racionalnog izbora, environmentalistička teorija (teorija dizajna sredine), teorija rutinskih aktivnosti i teorija životnog stila (Clarke, 1995).

Teorija racionalnog izbora (inicijalno teorija izbora) zauzima značaj-no mesto u razvoju situacionog pristupa. Ako se prilika smatra ključnom za odvijanje kriminalne radnje, onda se „racionalni” izbor smatra ključnim u donošenju odluke o izvršenju krivičnog dela (Gilling, 1997). Pod utica-jem ekonomske teorije kriminala, pošlo se od pretpostavke da je kriminal način na koji prestupnici zadovoljavaju svoje potrebe za novcem, statu-som, seksom ili uzbuđenjem i da zadovoljavanje tih potreba podrazumeva pravljenje određenih odluka i izbora (nekada i najelementnarnijih), u skla-du sa raspoloživim vremenom i dostupnim informacijama. Izbor za vrše-nje krivičnog dela je složen, uključuje donošenje odluke o kriminalnom angažovanju i donošenje odluke o vršenju specifičnog dela, što je kraći proces i usmereniji na trenutne okolnosti. Treći važan aspekt perspektive racionalnog izbora je da proces donošenja odluke za vršenje kriminala i relevantne informacije koje se uzimaju u obzir variraju u zavisnosti od vrste krivičnog dela (Clarke, 1995:98). Racionalni izbor je determinisan i karakteristikama prestupnika (godine, iskustvo), kao i načinom, odno-sno fazom izvršenja kriminalne radnje (Armitage et al., 2006:16). Prema tome, perspektiva racionalnog izbora je vrlo složena, zato što uključuje brojne varijable, kao što su vreme, sposobnost, dostupnost informacija, isplativost i drugo. Dodatno, ova perspektiva nije uvek sasvim racionalna, jer postoji određen broj prestupnika, posebno učinilaca nasilnih delikata, koji se opredeljuju za vršenje dela bez „racionalnog” izbora. Prema nekim autorima, teorija racionalnog izbora se pre može smatrati „perspektivom” na kojoj počiva situaciona prevencija, nego posebnom kriminološkom „te-orijom” (Gilling, 1997).


Prema teoriji životnog stila, izloženost viktimizaciji može se objasniti ne samo sociodemografskim karakteristikama (uzrast, pol, prebivalište), već i specifičnim stilom života pojedinaca. Uobičajene aktivnosti (odlazak na posao) i životne navike neke osobe (korišćenje gradskog prevoza, kon-zumiranje alkohola na javnim mestima) mogu da povećaju rizik viktimi-zacije (Clarke, 1995). U kontekstu situacione prevencije, teorija životnog stila pruža osnovu za razmatranje načina na koji potencijalne žrtve mogu smanjiti rizik viktimizacije.

Teorija rutinskih aktivnosti objašnjava kako struktura modernog dru-štva i svakodnevne rutinske aktivnosti utiču na umnožavanje prilika za zločin. Osnivači ovog teorijskog pravca tvrde da strukturalne promene u obrascima rutinskih aktivnosti utiču na stopu kriminala tako što određuju vremensku i prostornu konvergenciju tri elementa prestupa, a to su: motivi-sani prestupnik, pogodna meta i odsustvo sposobnih čuvara (Coen, Felson, 2002). Izostanak nekog od pomenutih elemenata može da spreči izvršenje krivičnog dela. Navedeni autori smatraju da, pored rutinskih, i legitimne aktivnosti često stvaraju uslove i sredstva za činjenje prestupa ili za zaštitu prestupnika. Kada je reč o pogodnosti mete, to se odnosi na njenu vrednost (materijalna ili simbolična), fizičku vidljivost, dostupnost i inerciju. Teori-ja rutinskih aktivnosti doprinela je razvijanju situacionog pristupa tako što je usmerila pažnju ka pronalaženju načina za promenu distribucije rutin-skih aktivnosti s ciljem stvaranja uslova svakodnevnog života u kojima su razdvojeni neophodni elementi prestupa (Gilling, 1997).

Environmentalistička kriminologija razvija se sedamdesetih godina 20. veka i integriše nekoliko pristupa u proučavanju sredinskih determi-nanti kriminaliteta. Neki autori smatraju da je poseban značaj za utemel-jenje teorije oportuniteta i situacionog pristupa uopšte imala teorija obra-zaca ponašanja čiji su utemeljivači Patricija i Pol Brantingem (Armitage et al., 2006). Teorija obrazaca ponašanja dodaje elemente prostora i vremena teoriji oportuniteta. Na primer, tuče u barovima se češće dešavaju petkom ili subotom, nego utorkom. Enviromentalistička kriminologija pružila je značajne informacije o metodama izvršenja krivičnih dela, što se poziti-vno odrazilo na kreiranje situacionih strategija suprotstavljanja kriminalu (Clarke, 1995).

Treba istaći da, osim u navedenim teorijskim pravcima, situaciona prevencija nalazi svoje teorijsko uporište i u drugim kriminološkim teori-jama, kao što su teorije socijalne kontrole, socijalnog vezivanja i druge.


oDNoS SITUACIoNE PREVENCIJE I DRUgIH PREVENTIVNIH PRISTUPA

Pored situacione prevencije, u literaturi se pominju još tri osnovna pristupa i to su: zakonska prevencija, razvojna prevencija i prevencija u zajednici (Тonry, Farrington, 1995). Datu podelu treba shvatiti uslovno, jer postoje bliske veze između situacione prevencije i prevencije u zajednici, kao i između razvojne prevencije i prevencije u zajednici. U najkraćem, zakonska prevencija svodi se na uređivanje i primenu zakona, razvojna prevencija podrazumeva delovanje na faktore koji pozitivno ili negativno utiču na razvoj pojedinca, a prevencija u zajednici obuhvata nastojanja koja su usmerena ka promeni socijalnih uslova koji pogoduju nastajanju kriminalnog ponašanja.

Preventivni efekti zakonske prevencije mogu se podeliti na direktne (odvraćanje, onemogućavanje i rehabilitacija prestupnika) i indirektne (mo-ralno-edukativna funkcija) (Тonry, Farrington, 1995). Drugačije rečeno, za-konske regulative imaju generalno i specijalno preventivno dejstvo. U litera-turi se situaciona prevencija često dovodi u vezu sa pristupom u policijskoj praksi koji je poznat pod nazivom problemski orijentisano sprovođenje za-kona (problem-oriented policing). Ovaj pristup zasnovan je na četiri koraka i to su: ispitivanje, analiza, odgovor i procena (SARA – scanning, analysis, response, assessment). I pored izvesnih sličnosti u polaznim postavkama, postoje znatne razlike između situacione prevencije i problemski orijentisa-nog pristupa. Primera radi, problemski orijentisano sprovođenje zakona ne bavi se isključivo prevencijom kriminala, već i pitanjima koja su u posrednoj vezi sa prevencijom, kao što je kvalitet života. Druga razlika je u tome što se problemski pristup oslanja isključivo na policijske resurse, dok situaciona prevencija zahteva širu podršku sredine (Welsh, Farrington, 2009).

Razvojna prevencija polazi od ideje da je kriminalno ponašanje uslov-ljeno bihejvioralnim obrascima i stavovima koji se stiču i uče tokom život-nog razvoja (Tremblay, Craig, 2007). Zbog toga, razvojna prevencija u fo-kusu ima delovanje na faktore za koje je utvrđeno da u određenom periodu razvoja pojedinca mogu imati rizičan ili protektivan karakter. Za razliku od razvojne prevencije i njene usmerenosti ka pojedincu, situaciona pre-vencija potekla je iz ideje da je individualno ponašanje, pa i kriminalno, rezultat interakcije pojedinca i njegovog okruženja. Prema tome, centralna pozicija situacionog pristupa predstavlja usmerenost na okruženje, odno-sno situaciju u kojoj se kriminalitet ispoljava.


Pojedini autori smatraju da se razvojna prevencija i prevencija u za-jednici mogu smatrati „prevencijom kriminaliteta”, a situaciona preven-cija „prevencijom kriminala” (Bright, 1994, prema: Indermaur, 1999). U pozadini datog tumačenja je viđenje prevencije u zajednici i razvojne prevencije kao pristupa koji utiču na pojedinca s ciljem smanjenja poten-cijala za prestupništvo, a situacione prevencije kao pristupa usmerenog ka smanjenju verovatnoće ispoljavanja kriminalnog ponašanja u datoj situa-ciji, odnosno okruženju. Situaciona prevencija se, za razliku od razvojne prevencije i prevencije u zajednici, ne bavi pitanjem kako se prestupnik razvija, već pitanjem zašto se kriminal dešava.

Prevencija u zajednici obuhvata intervencije kojima se deluje na soci-jalne uslove i institucije (porodica, vršnjačka grupa, organizacije, udruže-nja i slično) od značaja za ispoljavanje prestupništva u lokalnoj zajednici (Hope, 1995). Farington i Velš (2007), smatraju da prevencija u zajednici predstavlja svojevrsnu kombinaciju razvojne i situacione prevencije, jer je usmerena ka redukovanju ranih rizičnih faktora, sa jedne strane i prilike za zločin, sa druge. Pored situacionog pristupa, prevencija u zajednici se smatra osnovom za primenu intervencija javnog nadzora (Welsh, Farrin-gton, 2009).

TEHNIKE SITUACIoNE PREVENCIJE

U literaturi se najčešće navodi klasifikacija tehnika situacione pre-vencije koju je dao Ronald Klark (Ronald Clarke), jedan od osnivača ovog pristupa. Prvobitno, ovaj autor je razradio klasifikaciju koju su dali Hju (Hough) i saradnici, na osnovu čega je izdvojio dvanaest tehnika koje su bile razvrstane u tri kategorije (Clarke, 1995). Kasnije je dodata još jed-na kategorija sa četiri tehnike, što čini ukupno šesnaest tehnika situacio-ne prevencije (Clarke, 1997). Četiri osnovne kategorije za razvrstavanje predstavljaju četiri svrhe, odnosno pravca delovanja u situacionoj preven-ciji, a to su:

– promena percepcija o naporu koji je potreban za izvršenje krivič-romena percepcija o naporu koji je potreban za izvršenje krivič-nog dela,

– povećanje opaženog rizika po učinioca,– redukovanje očekivane nagrade i – povećanje osećanja stida i krivice.


Početkom 21. veka, ponuđene klasifikacije se preispituju, a poseban doprinos tome dao je Ričard Vortli (Richard Wortley). Glavna zamerka ovog autora odnosila se na to da se u pomenutoj klasifikaciji nedovoljno pažnje posvećuje situacionim faktorima koji mogu uticati na potencijalnog prestupnika da izvrši krivično delo (Wortley, 2001). Ovi situacioni faktori mogu delovati na četiri različita načina: podsticanjem pojedinca da izvrši krivično delo, pojačavanjem socijalnog pritiska na pojedinca, izazivanjem distorzija moralnog rezonovanja koje opravdavaju izvršenje dela i induko-vanjem stresa koji provocira antisocijalni odgovor. Vortli smatra da moti-vaciju prestupnika ne treba uzimati kao datost, već da sredina može zna-čajno uticati na opredeljenje neke osobe da izvrši krivično delo. Drugim rečima, potencijalni prestupnik može biti spreman da izvrši krivično delo i pre nego što se nađe u određenom kontekstu, ali i dati kontekst može uti-cati na potencijalnog prestupnika da ispolji ili ne ispolji kriminalno pona-šanje. Suštinu dvofaznog modela prestupništva i prevencije koga je pred-ložio ovaj autor čini dopunjavanje oportunističkog modela razmatranjem delovanja pomenutih situacionih faktora. Nadalje, Vortli daje klasifikaciju strategija i tehnika za kontrolu situacionih faktora koja, kao i klasifikacija koju daje Klark, ima četiri kategorije sa po četiri tehnike, a to su:

– kontrolisanje podsticaja, gde spadaju kontrola okidača, opominja-nje, redukovanje neadekvatne imitacije i ustanovljavanje pozitiv-nih očekivanja;

– kontrolisanje pritiska, odnosno redukovanje neadekvatnog konfor-miranja, redukovanje neadekvatne poslušnosti, ohrabrivanje pridr-žavanja pravila i redukovanje anonimnosti;

– redukovanje popustljivosti uključuje postavljanje pravila, razjaš-njavanje odgovornosti, razjašnjavanje posledica i personalizaciju žrtve;

– redukovanje provokacije odnosi se na redukovanje frustracije, re-dukovanje gužve, uvažavanje teritorije i kontrolu iritirajućih utica-ja sredine.

Sam Kark je isticao da je njegova klasifikacija podložna promena-ma u skladu sa napredovanjem teorijskih saznanja o redukovanju prilika za zločin, otkrivanjem novih vrsta krivičnih dela koje treba prevenirati i razvojem tehnologija koje mogu doprineti kriminalu, ali i omogućiti pri-menu uspešnijih tehnika situacione prevencije (npr. CCTV smenjuje video nadzor). Kao odgovor na pomenute i druge kritike, Korniš i Klark (2003)


dopunili su klasifikaciju tehnika situacione prevencije uvođenjem novih tehnika u postojeće kategorije i dodavanjem još jedne kategorije označe-ne kao „redukovanje provokacije” sa pet novih tehnika. Tako, najnovija verzija klasifikacije tehnika situacione prevencije sadrži pet kategorija i dvadeset pet tehnika. U narednom delu biće ukratko prikazana klasifikaci-ja tehnika situacione prevencije koju su dali ovi autori.

Otežavanje izvršenja krivičnog dela

Ova kategorija obuhvata različite postupke usmerene ka promeni per-cepcija potencijalnih učinilaca o naporu koji treba uložiti da bi se izvršilo krivično delo. Polazna pretpostavka je da će učinilac odustati od izvršenja krivičnog dela ukoliko treba da uloži suviše veliki napor. Potencijalni pre-stupnik se posmatra kao aktivni subjekat koji mora da donese odluku o kriminalnom angažovanju uzimajući u obzir aktuelne situacione varijable i, samim tim, povećan napor koji treba uložiti. Tehnike otežavanja izvr-šenja krivičnog dela, kao i tehnike koje se primenjuju u okviru kategorija povećanje rizika po učinioca i redukovanje nagrade, spadaju u tzv. „tvrde” intervencije koje se smatraju uspešnim u prevenciji kriminala „učinilaca – predatora”, odnosno prestupnika koji su prethodno bili motivisani za iz-vršenje krivičnog dela (Cornish, Clarke, 2003). Tehnike koje se koriste za promenu percepcija potencijalnih učinilaca o naporu koji treba uložiti da bi se izvršilo krivično delo su:

– otežavanje dolaska do mete krivičnog dela, što se postiže različitim fizičkim barijerama (brave, sefovi i slično), primenom video nad-zora i drugo;

– kontrola pristupa ili onemogućavanje potencijalnih prestupnika da uđu u određeni prostor putem postavljanja fizičkih prepreka, elek-tronske identifikacije i slično;

– kontrola izlaza podrazumeva primenu različitih mera kojima se onemogućava izlazak iz određenog prostora, a to su: rad carinske službe, elektronski čipovi na artiklima i drugo;

– preusmeravanje potencijalnih prestupnika ili odvlačenje od mete odnosi se na primenu mera kao što su plansko lociranje kafića u gradu i odvojeni toaleti za muškarce i žene;

– kontrola oruđa i oružja koja se koriste za izvršenje krivičnih dela postiže se sledećim merama: ograničavanjem prodaje i nošenja va-trenog oružja, zabranom prodaje sprejeva za izradu grafita i drugo.


Povećavanje rizika po učinioca

Kategorija pod nazivom „povećavanje rizika po učinioca”, obuhvata različite tehnike kojima se kod potencijalnog prestupnika menja percepcija o opasnosti da bude otkriven i uhvaćen prilikom izvršenja krivičnog dela. Kao i kod prethodno diskutovane kategorije, i ovde polazište predstavlja perspektiva racionalnog izbora potencijalnog učinioca, koji će zbog per-cepcije povećane opasnosti odustati od izvršenja krivičnog dela. U okviru ove kategorije izdvojene su sledeće tehnike:

– širenje zaštite ili preduzimanje uobičajenih mera predostrožnosti (kretanje noću u grupi, nošenje telefona) i prijavljivanje sumnjivih aktivnosti policiji;

– prirodnim nadzorom, koji uključuje ulično osvetljenje, odbrambeni dizajn prostora i mobilizaciju susedstva eliminišu se tzv. „crne tač-ke” za odvijanje kriminalnih aktivnosti u zajednici;

– redukovanje anonimnosti postiže se različitim tehnikama kojima se utvrđuje identitet potencijalnih prestupnika, a to su nošenje škol-skih uniformi, identifikacione kartice, postavljanje amblema kom-panije i drugo;

– nadzor koji sprovode zaposleni jeste vid sekundarnog nadzora koji vrše službenici zaposleni na radnim mestima vozača i konduktera u javnom prevozu, prodavaca, portira i slično;

– formalan nadzor koji se odnosi na rad policije, službi za obez-beđenje i čuvara treba ojačati uvođenjem savremenih tehnoloških sredstava, poput alarmnih sistema i infracrvenih kamera.

Redukovanje nagrade za učinioca

Redukovanje nagrade za učinioca postiže se primenom različitih mera i postupaka kojima se smanjuje očekivana dobit od izvršenja krivičnog dela. Pored uobičajenog nastojanja da se utiče na proces odlučivanja po-tencijalnog prestupnika, tehnike iz ove kategorije imaju za cilj i da umanje štetu koja bi nastala usled izvršenja krivičnog dela. Ova kategorija obu-hvata sledeće tehnike:

– skrivanje mete (predmeta i osoba) od potencijalnih učinilaca posti-že se merama poput brisanja polnih oznaka iz direktorijuma telefo-na, prikrivanja transporta tereta od velike vrednosti i drugo;


– uklanjanje mete obuhvata različite postupke, od uvođenja plaćanja karticama umesto gotovinom do skrivanje žrtava nasilja u porodici u skloništima;

– identifikovanje svojine podrazumeva vidljivo ili skriveno označa-vanje svojine pojedinaca ili preduzeća putem stavljanja potpisa, identifikacionih brojeva i slično;

– kontrola crnog tržišta odnosi se na pojačan nadzor nad poslovanjem zalagaonica, malih prodavnica i sličnih mesta gde bi učinioci mogli preprodati ukradene predmete, kao i na preduzimanje mera kojima se smanjuje potražnja za ukradenom robom (npr. snižavanje cene mobilnih telefona);

– poništavanjem dobiti učiniocu krivičnog dela se uskraćuje uživanje u očekivanoj nagradi, bilo da je ona materijalne (PIN kod za radio u kolima) ili nematerijalne prirode (uklanjanje grafita, onemoguća-vanje pristupa ilegalnom sajtu).

Redukovanje provokacije

U okviru ove kategorije nalaze se tehnike kojima se deluje u pravcu redukovanja ili neutralisanja situacionih faktora koji mogu doprineti izvr-šenju krivičnih dela, a to se posebno odnosi na okolnosti koje predstavljaju ozbiljnu pretnju za život i telo, podstiču odbrambene reakcije, prete da ugroze održavanje životnih navika pojedinca i slično. Vortli (2001) ove tehnike naziva „mekim”, jer smatra da one prevashodno mogu uspešno delovati na tzv. „obične prestupnike” koji povremeno učine neki lakši pre-stup i koji, iako prethodno motivisani za izvršenje krivičnog dela, usled delovanja situacionih faktora mogu odustati od kriminalnog angažovanja. Redukovanje provokacije može se postići sledećim tehnikama:

– redukovanje frustracije i stresa podrazumeva unapređivanje efi-kasnosti javnih službi, povećanje broja mesta za sedenje, puštanje umirujuće muzike itd.;

– izbegavanje konflikata uključuje mere poput razdvajanja supar-ničkih navijačkih grupa, redukovanja gužve u noćnim klubovima i drugo;

– smanjenje emocionalnih nadražaja postiže se podsticanjem pristoj-nog ponašanja na sportskim utakmicama, kontrolom distribucije pornografskih sadržaja i slično;


– neutralisanje socijalnog pritiska odnosi se na jačanje veština odupi-ranja negativnom pritisku i preduzimanje konkretnih mera, kao što su razdvajanje problematičnih učenika u različita odeljenja;

– obeshrabrivanje imitacije obuhvata brzo otklanjanje posledica van-dalizma, cenzurisanje medijskih sadržaja i drugo.

Onemogućavanje opravdanja

Onemogućavanje opravdanja, kao posebna kategorija, obuhvata teh-nike koje su usmerene ka povećanju osećanja stida i krivice počinioca zbog izvršenja krivičnog dela i otklanjanju mogućnosti za racionalizaciju i izgovor. U literaturi su opisani različiti mehanizmi neutralizacije nega-tivnih posledica izvršenja krivičnih dela, a to su: poricanje odgovornosti, poricanje nanete štete, poricanje postojanja žrtve, osuda onih koji osuđuju i pozivanje na višu lojalnost (Sykes, Matza, 2002). Prema tome, ova ka-tegorija mogla bi se nazvati i „poništavanje neutralizacije prestupnika”. I ove tehnike najbolje rezultate postižu u prevenciji kriminalnog ponašanja tzv. „običnih prestupnika” i to su:

– postavljanje pravila koje se ostvaruje donošenjem zakona i pravil-nika o ponašanju, uvođenjem obaveze potpisivanja ugovora i rezer-vacije i slično;

– davanje jasnih instrukcija za ponašanje u određenom okruženju, kao što su na primer zabrana parkiranja i označavanje granica pri-vatnog poseda;

– alarmiranje savesti podrazumeva primenu jasno deklarisanih na-redbi protiv krađe, brze vožnje, upotrebe psihoaktivnih supstanci i drugo.

– pomaganje u pridržavanju pravila obuhvata mere kojima se olak-šava zadovoljavanje različitih potreba na legalan način i to su: po-stavljanje korpi za smeće, izgradnja javnih toaleta itd.;

– kontrola upotrebe droge i alkohola putem zabrane prodavanja alko-holnih pića maloletnicima, postavljanje aparata za alkotest u baro-vima i drugo.

Klasifikacija tehnika situacione prevencije koju daje Klark je sistema-tična, obuhvatna i ima veliku vrednost za praksu. Neki autori naglašavaju da je razvrstavanje tehnika izuzetno važno pitanje, ne da bi se pravile ra-zlike i vršila bespotrebna usitnjavanja, već da bi se obuhvatile i najsitnije


varijacije u izvršenju krivičnih dela koje bi mogle biti od značaja za pre-venciju (Welsh, Farrington, 2009).

Na osnovu prikaza tehnika situacione prevencije može se konstatova-ti da postoje izvesna preklapanja među kategorijama, odnosno da se jed-nom tehnikom mogu ostvariti višestruki efekti. Na primer, preusmeravan-jem potencijalnih prestupnika, pored otežavanja izvršenja krivičnog dela, može se postići i redukovanje provokacije ili nekim merama poništavanja dobiti može se postići i redukovanje nagrade za učinioca i otežavanje iz-vršenja krivičnog dela. Takođe, mnoge tehnike mogu se koristiti komple-mentarno, kao što se često koristi video nadzor u kombinaciji sa uličnim osvetljenjem.

Uspešnost primene i delovanja opisanih tehnika prevashodno zavisi od poštovanja elementarnih metodoloških zahteva situacionog pristupa, a to su: prikupljanje podataka o prirodi specifičnog problema koji se želi prevenirati; analiza uslova koji potencijalnim učiniocima olakšavaju ili otežavaju izvršenje krivičnog dela; sistematsko izučavanje mogućih nači- krivičnog dela; sistematsko izučavanje mogućih nači-na za sprečavanje vršenja krivičnih dela, uz analizu potrebnih sredstava i uspešnosti; implementacija najadekvatnijih tehnika; praćenje primenjenog programa i izveštavanje o postignutim rezultatima (Clarke, 1997).

KRITIKA SITUACIoNE PREVENCIJE

Situaciona prevencija predstavlja znatno drugačiji pristup kontroli i redukovanju kriminala u odnosu na druge preventivne pristupe. O atrak-tivnosti, ali i provokativnosti ideje o situacionoj prevenciji svedoče brojni radovi u kojima se preispituje vrednost i korisnost ovog pristupa. U ovom delu biće ukratko prikazana zapažanja koja su izvedena na osnovu pregle-da literature o prednostima i nedostacima situacionog pristupa.

Ono što je uočljivo na prvi pogled jeste jednostavnost, primenljivost i preciznost tehnika situacione prevencije. Međutim, šira popularnost si-tuacionog pristupa nije povezana samo sa njegovom metodološkom i eko-nomskom racionalnošću. Situacioni pristup pruža potpunu rekonfiguraciju odnosa između svih strana kojih se pitanje redukovanja kriminala tiče – stručnjaka, države, lokalne zajednice, organizacija civilnog društva i gra-đana. Tako, država prestaje da ima monopol u kontroli kriminala, a lokalne organizacije i građani se podstiču na učešće i prihvatanje odgovornosti za sprovođenje aktivnosti prevencije kriminala. Dolazi do reafirmisanja kon-


cepta privatne bezbednosti, s tim što država zadržava potrebnu inicijativu i koordinaciju. Prema rečima stručnjaka, sa ove tačke gledišta situacioni koncept se uklapa u postojeće odnose u političkoj i ekonomskoj strukturi društva, iako se sam pristup striktno ne vezuje ni za jednu ideološku ori-jentaciju (Garland, 2000).

Pored toga, situacioni pristup je mnogo osetljiviji u pogledu prognoze kriminala u odnosu na druge pristupe. Zagovornici situacionog pristupa smatraju da je lakše predvideti gde i kada će se kriminal desiti, nego ko će ga izvršiti (Reno et al., 1997). Iz toga proizlazi usmerenost situacione prevencije na konkretan kontekst u kome će se određene tehnike primeniti. Preventivne strategije zasnovane na situacionom pristupu ne sadrže jedin-stven, univerzalan set intervencija, jer nešto što je dobro za jedan vid krimi-nala ili jedno okruženje, ne mora delovati na druge vrste krivičnih dela ili u drugačijim uslovima. Obrasci kriminalnog ponašanja razlikuju se od kraja do kraja, pa izbor tehnike treba izvršiti u skladu sa specifičnostima date lokacije. Prilagodljivost situacionog pristupa potvrđuje uspešna primena ovih tehnika u zatvorskim uslovima. Za razliku od tradicionalnog pristu-pa u institucionalnom tretmanu prestupnika koji je povezan sa različitim vidovima deprivacija i efektom „škole kriminala”, situacioni pristup koji je fokusiran na redukovanje mogućnosti za izvršenje prestupa i rešavanje svakodnevnih problema pokazao je dobre rezultate u pogledu popravljanja odnosa između zatvorenika i odnosa sa osobljem, kontrole upotrebe droga i alkohola, sprečavanja seksualnog nasilja, samopovređivanja, bekstava i slično (Wortley, Smallbone, 2006).

Polazeći od toga da je kriminal redovna pojava u savremenom društvu koju treba redukovati na najmanju moguću meru, zagovornici situacione prevencije smatraju da građani mogu uticati na kvalitet svog života tako što će voditi računa o potencijalnoj viktimizaciji, primeniti odgovarajuće mere opreza i preuzeti ličnu odgovornost za svoju bezbednost. Smatra se da većina situacionih intervencija (npr. ulično osvetljenje i odbrambeni dizajn sredine) doprinosi povećanju kvaliteta života, a da građani često nisu toga svesni (Clarke, 2000). Neprijatnosti koje prate pojedine tehni-ke (dugi redovi izazvani aerodromskom kontrolom) cena su povećanja kvaliteta života. Uprkos nastojanju da se situacionom prevencijom ostva-ri utisak uređenog i bezbednog društva, primena pojedinih tehnika može doprineti osećanju straha građana od kriminala i narušiti njihovo pravo na privatnost. Na osnovu analize rezultata evaluacionih studija, neki autori dolaze do zaključka da programi i intervencije situacione prevencije ne


redukuju strah od kriminala, a u nekim slučajevima ga i povećavaju (Pain, 2000; Fyfe, Banister, 2002). Pored toga, primena savremenih tehnologija nadzora (npr. CCTV) s ciljem redukovanja kriminala u javnim prostorima izaziva mnoge etičke dileme. Obaveštavanje građana o primeni ovih mera najčešće nije adekvatno, a često se u praksi pojavljuju problemi u vezi sa dostupnošću podataka dobijenih na taj način i zaštitom od mogućih zlou-potreba. Postavlja se pitanje da li se time ugrožavaju osnovnih prava gra-đana na anonimnost, intimu, slobodu govora, kretanja i drugo.

Jedna od zamerki koje se često upućuju situacionom pristupu je da primenjene tehnike, umesto sprečavanja, mogu dovesti do izmeštanja kri-vičnog dela. U literaturi je prisutno mišljenje da situacione tehnike, po-sebno tzv. „tvrde”, mogu izazvati suprotan efekat u smislu provociranja i podsticanja potencijalnog prestupnika da se više potrudi i uspešno izvrši namereno ili neko drugo delo. Problem izmeštanja krivičnog dela ima ne-koliko aspekata, a to su: prostorno izmeštanje (izvršenje se pomera u neki drugi prostor), vremensko izmeštanje (izvršenje se pomera u neko drugo vreme), izmeštanje prema vrsti krivičnog dela (učinilac se opredeljuje za vršenje nekog drugog dela), izmeštanje u odnosu na žrtvu ili metu (učinilac je odustao od jedne žrtve i viktimizira dostupniju) i izmeštanje u odnosu na metod izvršenja (primeniće drugi način pri vršenju istog dela) (Sorensen, Sayres, Atlas, 2008). Neki autori sugerišu da se izmeštanje može blokirati učestalijom primenom „mekih” tehnika kojima se posredno i dugotrajni-je utiče na potencijalne učinioce (Wortley, 2001). Međutim, izmeštanje ne treba shvatati kao nužno negativno, jer dobro kontrolisano izmeštanje može biti važna preventivna strategija. Na primer, stalno i sistematsko pre-meštanje mreže trgovaca drogom u drugi kraj, deo grada ili drugi grad ne dozvoljava da ta kriminalna aktivnost pusti korene i zauzme celo područje (Sorensen, Sayres, Atlas, 2008). Prema mišljenju nekih autora, izmeštanje može biti maligno (vršenje težih zločina nevezano za prvobitnu metu) i benigno (vršenje manje ozbiljnih zločina) (Clarke, Weisburd, 1994). Još jedan efekat izmeštanja je tzv. „difuzija dobiti”. Difuzija dobiti može imati različite efekte, pa se shodno tome pravi razlika između benigne (npr. uči-nilac odustaje od kriminalne radnje i preorijentiše se na sport) i maligne difuzije dobiti (učinilac odustaje od kriminalne radnje i orijentiše se na ozbiljnije prestupe) (Barr, Pease, 1990, prema: Tonry, Farrington, 1995).

Društvena nejednakost i razlike u dostupnosti resursa mogu uticati na primenu situacione prevencije. Bogatiji građani češće koriste različite savremene tehnologije kojima se uspešno obezbeđuju, dok su siromašni


slojevi izloženiji viktimizaciji. Opisana jednačina se u literaturi naziva i obrnuti efekat Robina Huda, mada se ne slažu svi autori sa ovom tezom (Shapland, 2000). Većina tehnika situacione prevencije zahteva znatna ula-ganja u opremu, obučavanje realizatora i slično, pa se postavlja pitanje ko ima korist i ko plaća cenu situacione prevencije, odnosno da li se potenci-jalnim žrtvama nameće previsoka cena zaštite (Duff, Marshall, 2000). Ovaj problem može se rešiti partnerstvom između relevantnih subjekata, preba-civanjem odgovornosti sa državnih organa (policija, sud) i građana, na lo-kalni nivo, uz podršku civilnih institucija i organizacija (Shapland, 2000).

Na osnovu prethodnog izlaganja, može se zaključiti da situaciona pre-vencija predstavlja dostojnu alternativu skupim, napornim i dugotrajnim intervencijama koje se primenjuju u okviru drugih pristupa. Osnovne ka-rakteristike situacione prevencije su preciznost, jednostavnost, mobilnost, dinamičnost, usklađenost sa aktuelnim kontekstom i osetljivost na prome-ne. Uz adekvatnu obuku za planiranje i primenu odgovarajućih tehnika, situacioni pristup pruža stručnjacima neophodne smernice za savremenu preventivnu „dobru praksu“. Efektivnost situacione prevencije prevashod-no zavisi od njene empirijske utemeljenost, odnosno rezultata istraživanja kriminala i evaluacija primenjenih programa kojima se obezbeđuju rele-vantni podaci za praksu. Na taj način čuva se ravnoteža između uloženih sredstava i dobiti, ali i obezbeđuje kontinuirano unapređivanje sistema preventivnog reagovanja.

LITERATURA

Armitage, R., Clarke, R, Pease, K., Savona, E., Montauti, M., Di Nicola, A. (2006). Definition of final crime risk assessment mechanisms to measure risk of theft of electronic product and proof them against theft. Milan, Italy: Universita Cattolica del Sacro Suore.

Clarke, R. V. (1995). Situational crime prevention. Crime and Justice, 19(1), 91–150.

Clarke, R. V. (1997). Situational crime prevention: Successful case studies. Al-bany, NY: Harrow and Heston.

Clarke, R. V. (2000). Situational prevention, criminology and social values. In A. Hirsh, D. Garland, A. Wakefield (Eds.), Ethical and social perspectives on situational crime prevention (pp. 97–112). Oxford, UK: Hart Publishing.

Clarke, R. V., Weisburd, D. (1994). Diffusion of crime control benefits: Observa-tions on the reverse of displacement. In R. V. Clarke (Ed.), Crime prevention studies (pp. 165–182). Monsey, NY: Criminal Justice Press.


Cloward, R., Ohlin, L. (1960). Delinquency and Opportunity: A theory of delin-quent gangs. Glencoe, IL: Free Press.

Coen, L., Felson, M. (2002). Teorija rutinske aktivnosti. U Đ. Ignjatović (Ur.), Kriminološko nasleđe (str. 305–315). Beograd: Policijska akademija.

Cook, P. (1986). The demand and supply of criminal opportunities. Crime and Justice, 7(1), 1–27.

Cornish, D. B., Clarke, R. V. (2003). Opportunities, precipitators and criminal decision: A reply to Wortley’s critique of situational crime prevention. In M. J. Smith, D. B. Cornish (Eds.), Theory for practice in situational crime prevention (pp. 41–96). Monsey, NY: Criminal Justice Press.

Duff, R., Marshall, S. (2000). Benefits, burdens and responsibilities: Some ethi-cal dimensions of situational crime prevention. In A. Hirsh, D. Garland, A. Wakefield (Eds.), Ethical and social perspectives on situational srime pre-vention (pp.17–35). Oxford, UK: Hart Publishing.

Fyfe, N. R., Banister, J. (2002). Oči uprte u ulicu, CCTV nadzor i grad. U N. R. Fyfe (Ur.), Prizori ulice (str. 351–367). Beograd: Clio.

Garland, D. (1996). The limits of sovereign state: Strategies of crime control in contemporary society. The British Journal of Criminology, 36(4), 445–471.

Garland, D. (2000). Ideas, institutions and situational crime prevention. In A. Hirsh, D. Garland, A. Wakefield (Eds.), Ethical and social perspectives on situational crime prevention (pp. 1–17). Oxford, UK: Hart Publishing.

Gilling, D. (1997). Theory, policy and politics. London-NewYork: Routlege.Hope, T. (1995). Community crime prevention. In M. Torny, D. P. Farrington

(Eds.), Building a safer society: Strategic approaches to crime prevention (pp. 21–89). Chicago, IL: The University of Chicago Press.

Indermaur, D. (1999). Situational prevention of violent crime: Theory and prac-tice in Australia. Studies on Crime and Crime Prevention, 8(1), 71–87.

Pain, R. (2000). Place, social relations and the fear of crime: A review. Progress in Human Geography, 24(3), 365–387.

Reno, J., Dwyer, J., Robinson, L, Travise, J. (1997). Reorienting crime prevention research and policy: From the causes of criminality to the context of crime. Washington, DC: National Institute of Justice.

Shapland, J. (2000). Situational prevention: Social values and social viewpoints. In A. Hirsh, D. Garland, A. Wakefield (Eds.), Ethical and social perspectives on situational crime prevention (pp. 113–123). Oxford, UK: Hart Publishing.

Sorensen, S., Sayres, J., Atlas, R. I. (2008). Understanding CPTED and situa-tional crime prevention. In R. I. Atlas (Ed.), 21th century security and CPTED:Designing for critical infrastructure protection and crime preventi-on (pp. 53–79). Boca Raton, FL: Auerbach Publications.

Sykes, G., Matza, D. (2002) Teorija rutinske aktivnosti. U Đ. Ignjatović (Ur.), Kriminološko nasleđe (str. 274–283). Beograd: Policijska akademija.


Torny, M., Farrington, D. P. (1995) Strategic approaches to crime prevention. In M. Torny, D. P. Farrington (Eds.), Building a safer society: Strategic appro-aches to crime prevention (pp. 1–20). Chicago, IL: The University of Chi-cago Press.

Tremblay, R. E., Craig, W. M. (2000). Developmental juvenile delinquency pre-vention. European Journal on Criminal Policy and Research, 5(2), 33–49.

Welsh, B. C., Farrington, D. P. (2007). Closed-circuit television surveillance. In B. C. Welsh, D. P. Farrington (Eds.), Preventing crime: What works for chil-dren, offenders, victims and places. New York, NY: Springer.

Welsh, B. C., Farrington, D. P. (2009). Making public places safer: Surveillance and crime prevention. New York, NY: Oxford University Press.

Wortley, R. (2001). A classification of techniques for controlling situational pre-cipitators of crime. Security Journal, 14(4), 63–82.

Wortley, R., Smallbone, S. (2006). Applying situational principles to sexual offen-ses against children. In R. Wortly, S. Smallbone (Eds.), Situational preventi-on of child sexual abuse (pp. 7–36). Monsey, NY: Criminal Justice Press.

TEoRETICAL AND PRACTICAL ASPECTS oF SITUATIoNAL PREVENTIoN

Abstract

Situational prevention, besides developmental, community and legal pre-vention, is one of the fundamental strategic approaches to crime prevention. It was developed in the early ’70s, after recognition of the failure of traditional ap-proach in prevention and treatment with offender in focus. Situational approach was far away from deterring, close to predicting the criminal context (situation). It’s focused on identifying, managing and controlling factors settled in the context of criminal situation (Cornish and Clarke, 2003). At the beginning, the authors consider the notion of situational prevention, theoretical background, position of situational prevention comparing to other preventive approaches. Then, they are describing model of the most important preventive techniques under five key categories: increase the efforts, increase the risks, reduce the rewards, reduce provocations and remove excuses. At the end, limitations of situational preven-tion are stressed and the possibilities of the overcoming are given.

Key words: situational prevention, crime, theory, technique, critique

PARADIgMATSKI PRISTUP PREVENCIJI POREMEĆAJA u PONAŠANJu I RIZIčNIh PONAŠANJA (SOCIOPEDAGOŠKI PRILOG)

Edina Vejo, Muharem Adilović

Apstrakt

Rad ima za cilj da predstavi proces utemeljenja Studijskog odseka socijal-ne pedagogije na Islamskom pedagoškom fakultetu Univerziteta u Zenici. Na početku, autori ističu važnost principa komplementarnosti naučnoistraživačkog i religijskog pristupa, kao polazne pretpostavke za utemeljenje specijalne peda-gogije i društvenih nauka uopšte. Zatim, ističu ciljeve i zadatke studija socijalne pedagogije uz opis konferencija koje su organizovane radi promocije socijalne pedagogije. U opisu dinamike razvoja socijalne pedagogije, autori se posebno bave pitanjima uticaja ranog vaspitanja u preveniranju poremećaja ponašanja i pluriperspektivističkom forumu o pitanju identiteta. Autori zaključuju da referen-tnost prevenciji poremećaja ponašanja obezbeđuje upravo socijalna pedagogija, i u teorijskom, i u praktičnom smislu.

Ključne reči: socijalna pedagogija, razvoj, poremećaji ponašanja, prevenci-ja, Bosna i Hercegovina

UVoD

Prihvatiti činjenicu da (potpuno) tumačenje jed-nog te istog pitanja može zahtijevati razna gledišta koja ne dopuštaju jedinstven opis (Niels Bohr)

Rad predstavlja ambiciju da bude prilogom razumijevanju konceptu-alizacije prevencije poremećaja u ponašanju i rizičnih ponašanja. Iz činje-nice da sigurnost, izvjesnost praktičnom djelovanju obezbjeđuje upravo paradigmatska pozadina, u ovom radu značajan prostor posvećen je objaš-njavanju paradigmatske logike iz koje se razvija socijalna pedagogija, a time i njeno referiranje u području prevencije poremećaja u ponašanju i rizičnih ponašanja. Učinit će se to posredstvom oslikavanja suvremene

110 Edina Vejo, Muharem Adilović

paradigme u znanosti uopće, te će se iz tog toka, dalje, razvijati epistemo-loška nit u socijalnoj pedagogiji. Praktična projekcija jednog epistemo-loškog shvaćanja biće predstavljena opisom nastanka, znanstvenoistraži-vačke nakane i prirode razvijanja studijskog odsjeka Socijalne pedagogije na Islamskom pedagoškom fakultetu Univerziteta u Zenici. Najdirektnije ostvarenje ambicije izrečene na početku, dakle, bivanje prilogom koncep-tualizaciji prevencije poremećaja u ponašanju i rizičnih ponašanja, uslije-diće posredstvom govorenja o periodu ranog odgoja kao vrlo relevantnom periodu prevencijskih promišljanja i investiranja, te svojevrsnim pokreta-njem pluriperspektivističkog foruma o pitanju identiteta kao autentičnom sociopedagoškom, prevencijskom pitanju.

PRINCIP KoMPLEMENTARNoSTI

Bohr Niels (1885–1962), danski fizičar, dobitnik Nobelove nagrade za fiziku za rad o strukturi atoma, razvio je princip komplementarnosti u djelu „Atomska fizika i ljudsko znanje“ (Bohr, 1985). Bohr je smatrao da je naše znanje načelno nekoherentno, „nesjedinjivo“. Međusobno nekohe-rentne teorije u nekom području mogu opstajati jedna pored druge. Ovim principom se u znanosti afirmira uvid prema kojem u submikroskopskom svijetu, ali i u svakodnevnom svijetu, važi dualnost: jedan te isti entitet, u zavisnosti od načina opažanja, može biti malo val, malo čestica, npr. elek-tron. Govorimo o Bohrovoj komplementarnoj slici svijeta, prema kojoj dva protivrječna pojma mogu biti komplementarni jedan drugom umjesto da se isključuju. Očito, cilj istraživanja više nije spoznaja atoma, njegovog kretanja, odvojenog od načina istraživanja, tako da opće, uvriježene podje-le svijeta na subjekt i objekt, unutrašnji i vanjski svijet, dušu i tijelo, više nisu prikladne i stvaraju (paradigmatske) poteškoće.

Bohrov princip komplementarnosti reflektira se i u području znan-stvene preokupiranosti društvenih znanosti. Konvergiraju znanstveni i emocionalno-religiozni princip. Znanost i osjećanje su komplementarni pristupi. Isključivost, suprotstavljenost, nepriznavanje, postaju divilegira-ni pristupi suvremene znanosti. Harmoniziranost, izbalansiranost, izuzetna osjetljivost za rafiniranu nijansu, uređuju prostor „privilegije“ ovovreme-ne znanosti.

Paradigmatski pristup prevenciji poremećaja u ponašanju i rizičnih ponašanja 111

PARADIgMA U ZNANoSTI

Dio saobraznih instrukcija u suvremenoj znanosti, njenim temeljima – epistemologiji, dali su uz Bohra i Schrodinger, Heisenberg, Einstein i drugi. Tako će Einsteinova opća teorija relativnosti dovesti u pitanje njut-novsku fiziku što se tiče temeljnih konstrukcija kao što su priroda vreme-na, energije i mase, što će generirati nove hipoteze i istraživanja.

Pojavom Kuhnove knjige „Struktura znanstvenih revolucija“, 1962. godine, događa se promjena u razumijevanju prirode razvoja znanosti, na-pušta se koncept linearnog, progresivnog, evolutivnog razvoja i pojavljuje se konstrukt paradigme.

Promjena paradigme generirana je, dakle, napuštanjem teorije meha-nicističke fizike koja se temeljila na činjeničnoj, mjerljivoj, količinskoj, klasificiranoj, analiziranoj istini. Razum se više ne posmatra kao bezlična, neosobna sposobnost koja gradi pojmove, modele, ideje, nego kao mjesto gdje se shvaća, prihvaća, očekuje očitavanje mnogostrukih pojava – više „iščekuje“ nego tvrdi. Ono što je karakteristično za prethodnu paradigmu, prije epistemološkog obrata u fizici, jest izvjestan redukcionizam znanstve-nog interesa svedenog samo na količinu. Događalo se svojevrsno „pobo-žanstvenjenje geometrije“, u kojem je bilo veoma malo mjesta za čovjeka. Ovovremena paradigma u znanosti, kompleksna, ne dozvoljava znanosti da podcijeni, ignorira, naprotiv, orijentira proces susretanja s prirodom bo-gatom kvalitativnim razlikama. Znanost gubi svoju gnoseološku prevlast i postaje jednim od komplementarnih diskursa kojim čitamo svijet, a da pri tom ni jedan diskurs ne smatramo iscrpnim. U ovom kontekstu, otvorena je i perspektiva dijaloga s duhovnošću, jer postaje jasnim da planetarno preživljavanje, očito, ne može biti samo materijalno, već i duhovno.

U dosadašnjim istraživanjima procesa modernizacije, analizi moder-nih društava, dominirali su egzogeni faktori: problemi rasta, kvantifikacije, resursa, novih tehnologija. Postavljanjem pitanja smislenosti i budućnosti dosadašnjeg razvoja, sve više se poseže ka općim vrijednostima i ciljevi-ma modernog društva, dakle, endogenim faktorima. Jedan od presudnih uzroka velike krize u kojoj se nalazi svijet leži u dominaciji jednostavnog iskustva i potiskivanju njegove refleksivnosti (Cifrić, 1994:13).

Jurgen Habermas, njemački filozof, posljednjih godina prezentira obrat u načinu svog razmišljanja. U dnevnom listu New York Times, od 12. aprila 2010. godine, Stanley Fish objavljuje tekst u kojem diskutuje o sumnji koji izriče Habermas u pogledu mogućnosti isključivo sekularnog


postojanja i ukazuje na nužnost interakcije s religijom: „Samo će ona mo-derna društva koja budu u stanju da u sekularni domen unesu esencijalne sadržaje svojih vjerskih tradicija, koje ukazuju na ono što je mimo pukog ljudskog dosega, moći očuvati suštinu ljudskosti (Habermas, 2006)“. On prigovara liberalnoj državi utemeljenoj na proceduralnoj racionalnosti, „motivacijsku slabost“: ona svoje građane ne može nadahnuti da čine če-stita djela (suprotno svom ličnom interesu), jer je izgubila iz vida predsta-ve koje religija baštini, o moralnoj potpunosti.

Deskribirana paradigmatska osjetljivost za komplementarnost inte-rakcije razuma i duhovnosti, „uokviruje“ nastajanje i razvoj akademskog programa socijalne pedagogije koji će biti predstavljen.

STUDIJ SoCIJALNE PEDAgogIJE NA ISLAMSKoM PEDAGOŠKOM FAKuLTETu uNIVERZITETA u ZENICI

Elaborat o društvenoj opravdanosti osnivanja Odsjeka za socijalnu pedagogiju (proljeće, 2004. godine), potrebu pokretanja studija fokusira na slijedeći način. Generalno ishodište potrebe za znanstvenim sociopeda-goškim pristupom je u činjenici da ljudi ne žive u stabilnim odnosima, što ovovremena pluralistička socijalizacija usložnjava. Vrlo živa je potreba – nužnost pedagoškog i političkog angažmana. Politički aspekt angažiranja za kvalitet čovjekovog življenja postiže se oblikovanjem društvenih odno-sa, a pedagoški, odgovarajućim ponudama za učenje.

Javna politika je dio makrosistema koji određuje specifične oblike egzo, mezo i mikro sistema koji se pojavljuju na razini svakodnevnog ži-vota i uveliko upravljaju tokom ponašanja i razvoja. Ekološki pristup pro-učavanju ljudskog ljudskog razvoja zahtjeva promjenu konvencionalnog viđenja odnosa između znanosti i javne politike. Danas se traži ne samo komplementaran odnos između ova dva domena već njihova funkcional-na integracija. Analiza makrosistemske razine obuhvata analizu ideologije institucionalnih struktura karakterističnih za određenu kulturu i subkulturu (Bronfenbrener, 1997).

Studijski odsjek socijalne pedagogije je potvrda teze o kriteriju ovovre-mene legitimnosti znanosti kao umijeća interveniranja u praksi (socijalna relevantnost znanosti). Razbuđeniji, obrazovani dio bosanskohercegovačke javnosti, takođe, od znanosti je očekivao angažman u začimanju sveobu-hvatnog procesa poboljšanja stvarnosti (socijalna rekonstrukcija zajednice).


Konstrukcija studijskog odsjeka intenzivira integriranost korpusa pro-gramskog sadržaja, do sada, u našim prilikama rijetko spajanog, a u suvre-menom svijetu izrazito prisutnog, čije referentne znanosti su pedagogija, psihologija, sociologija, filozofija, teologija i drugo. U takvom akadem-skom toku, diplomirani socijalni pedagog, opskrbljen je postojanim odgo-vorom na pitanje životnog smisla, te kompetencijama praktičnog stručnog „kretanja“ u području prevencije, tretmana i resocijalizacije osoba s rizič-nim ponašanjem. Nužnom se u ovom vremenu činila integralna, kompa-tibilna kompetentnost socijalnog pedagoga u našem društvu – sofisticira-no stručno znanje i postojana vrijednosna koncepcija. Nastojanje studija je i nadići nedjelotvornu, uobičajenu uokvirenost kojom se osposobljava stručnjak za rad s ljudima (podrška, pomoć) u formi tehniciziranog znanja, strogo odijeljenog od vrijednosnog aspekta života. Zadaci studija su:

– primijeniti princip integralnog odgoja i obrazovanja u kojem će se pored oblikovanja uma, osobita pažnja posvetiti oblikovanju duše, zašto je nužno prožimanje informativnih i formativnih sastojnica studija;

– opskrbiti studenta umijećem razumijevanja čovjeka u univerzalnim izvorima, iz čega će konstruirati svoju osobenu duhovnu vertikalu kao pretpostavku stručnom znanju.

U ovoj akademskoj 2009/2010. godini, počeo je drugi ciklus studija socijalne pedagogije (master studij). Začeta nastojanja u prvom ciklusu studija dobivaju na svojoj zrelosti i univerzalnosti. Tako je ukupan pret-hodni specifični tok studija kondenziran u jedan kolegij – Višeznačnost i povijesnokulturna relevantnost religije (načini istraživanja fenomena religioznosti).1 Cilj kolegija je predstaviti religiju u njenim najvažnijim dimenzijama, s naglaskom na modernom sociokulturnome kontekstu, iz čega je moguće uočiti relevantnost, slojevitost, univerzalnost i bogatstvo religije. Razviti uporedna razmatranja na razini prirodnih neobjavljenih i monoteističkih objavljenih religija. Očekivane kompetencije studenta, ge-nerirane ovim kolegijem, jesu:

– sposobnost poimanja religioznosti kao holističkog, multidimenzio-nalnog i povijesno dinamičnog fenomena;

– kompetencije metodološkog i konceptualnog razvijanja koherira-nosti pristupa proučavanju religioznosti;

1 Nosioci Kolegija su prof. dr. sc. Adnan Silajdžić, Fakultet islamskih znanosti u Sarajevu i doc. dr. sc. Valentina Mandarić, Katolički bogoslovni fakultet u Zagrebu.


– metodološko i konceptualno znanje istraživanja korelata religi-oznosti, s naglaskom na sociokulturnim, socioantropološkim i sociopedagoškim;

– obaviještenost i sigurnost kretanja studenata unutar indikatora pro-mjena u istraživanju religioznosti danas;

– upoznavanje fenomenologije religijske tolerancije (pojava i razvoj tzv. dijaloške teologije na početku 21. stoleća);

– osjetljivost prema važnosti duhovnosti u ostvarivanju cjelovitog odgoja.

Uporedo s nadnesenim bdijenjem nad oblikovanjem, realiziranjem i evaluiranjem procesa i ishoda nastavne djelatnosti, razvijana je i znanstve-noistraživačka aktivnost Odsjeka. Od osnivanja do ove akademske godine, održane su tri znanstveno-stručne konferencije s međunarodnim učešćem „Sistem preveniranja socijalnog isključivanja mladih“, kojima je akadem-ska i stručna javnost „držana“ u stanju napetosti, interesa, artikulirane pa-žnje, a u vezi studija socijalne pedagogije u Zenici.

Tako su upravo ciljevi Druge konferencije (novembar, 2007. godine), prilog kontinuitetu postojanja Odsjeka za socijalnu pedagogiju na Islam-skom pedagoškom fakultetu Univerziteta u Zenici i začetog procesa, pri-padajućeg visokoškolskoj instituciji, da uz nastavni, kompatibilno razvija i istraživački aspekt svoga djelovanja.

Aplikativna dimenzija konferencije je (razložno potencirana obzirom na veliki broj učesnika iz prakse: vrtići, škole, pedagoški zavodi, zajednica i drugo):

– promocija razumijevanja škole ne samo kao obrazovnog prostora, već i prostora sociopedagoške podrške mladoj osobi, te vrtića kao dominantno mjesta socijalno-emocionalnog učenja za predškolca;

– sticanje osjetljivosti, javnosti i struke, prema različitim rizičnim okolnostima, elementima konteksta koji mogu generirati poreme-ćaje u ponašanju;

– korištenje dijagnostičkih postupaka za prepoznavanje mladih u riziku;

– uvođenje modela programirane podrške mladoj osobi u riziku;– razvijanje manira/začetka sistemskog pristupa, da različite institu-

cije (npr. nevladin sektor, sportske i omladinske asocijacije) počnu planirati i razvijati svoj angažman sa sviješću o mogućnostima pre-vencijskog djelovanja;


– predstavljanje ideje o formiranju „lobističke grupe“ za sistemski pristup prevenciji;

– znanstvenoistraživački prilog profesionalizaciji poziva socijalnog pedagoga u Bosni i Hercegovini.

Treća konferencija, održana u aprilu, 2010. godine, dio je kontinuuma stručno-istraživačkog pristupa, koji je usmjeren razumijevanju i postav-ljanju strategija prevencije poremećaja u ponašanju i rizičnih ponašanja, a koji čine:

– univerzalna prevencija (april, 2005. godine): usmjerena na cjeloku-pnu populaciju, s ciljem da osnaži pojedinca i zajednicu;

– selektivna prevencija (novembar, 2007. godine): usmjerena ka po-jedincima i grupama s rizicima u razvoju poremećaja u ponašanju višim od prosječnih;

– indicirana prevencija (april, 2010. godine): usmjerena ka rizičnim pojedincima i grupama s registriranim, makar i minimalnim, zna-kom nekog oblika poremećaja u ponašanju.

Konferencijski ciljevi su:– razvijanje kapaciteta sociopedagoškog znanja u funkciji njegovog

participiranja u području prevencije poremećaja u ponašanju i ri-zičnih ponašanja, kao i uopće, znanja iz prevencijske znanosti;

– afirmacija programa kao modela suočavanja, djelovanja i evaluira-nja prevencijske aktivnosti;

– osnaživanje zajednice u umijeću organiziranja prevencije.

Ovogodišnja konferencija definira tačku u kojoj smo i ka čemu stre-mimo, kao nastojanje da status studijskog programa, njegovih nastavnih i istraživačkih aspekata, te diplomiranih socijalnih pedagoga kao akadem-skog izlaza ukupnog napora, ne zavisi ni od jedne lokalne, političko-ad-ministrativne ili znanstvene (univerzitetske) „vlasti“, već naprotiv, cilj mu je međunarodna legitimizacija uvjetovana striktnim pridržavanjem pravila vezanih za područje znanstveno-stručnih istraživanja. Težimo osnaživa-nju teorijsko-metodološke razine prevencijskih istraživanja, programima obrazovanja mladih istraživača, našem istraživačkom povezivanju na na-cionalnoj i međunarodnoj razini i prevazilaženju izoliranosti, fragmentar-nosti unutar istraživačke zajednice.

Uporedo s održavanjem Treće znanstveno-stručne konferencije s me-đunarodnim učešćem „Sistem preveniranja socijalnog isključivanja mla-dih“, održan je i Prvi međunarodni kongres studenata Socijalne pedago-


gije u Bosni i Hercegovini, čiji upiti su bili: diskutirati trendove razvoja socijalne pedagogije u Bosni i Hercegovini i okruženju, studijske odsjeke, studentsku praksu i istraživačke projekte koji su se razvili u okviru studija socijalne pedagogije u zemljama regiona i šire, a u kontekstu jačanja kom-petencija socijalnog pedagoga. Takođe, studenti su propitivali bolonjski proces – prednosti i nedostatke zamisli i realizacije.

Prethodno, detaljno deskribirano hronološko razvijanje studijskog programa, u funkciji je težnje da se predstavi konceptualni okvir unutar kojeg se razvija ideja socijalne pedagogije kod nas. Ovo nastojanje pulsi-ra jednom posebnom epistemološkom dinamikom socijalne pedagogije, o kojoj je upravo riječ.

EPISTEMOLOŠKA DINAMIKA SOCIJALNE PEDAgogIJE

Socijalna pedagogija je konstitutivno integracijska znanost. Proces konceptualiziranja u socijalnoj pedagogiji ne podržava binarne diskurse: osobno prema društvenom, staro prema novom, pasivno prema aktivnom. Nadahnjujući se Giddensovom (1991) zamisli o pojačanoj, izmijenjenoj refleksivnosti kojom se kroz osobni monitoring stvara osobnost (reflek-sivna projekcija osobnosti) uvažavamo i kritiku Giddensa kojom mu se ukazuje na ignoriranje šireg, političkog konteksta (Zlatar, 2008), te nedo-voljna razrada socijalnih nejednakosti i moći.

Sociopedagoška znanstvenoteorijska konceptualizacija koju nasto-jimo razvijati ne podržava neproduktivno napregnuti, pojednostavljeno suprotstavljeni odnos tradicije i modernosti, smatrajući svrstavanje na ek-stremne pozicije neetičkim pojednostavljivanjem ovog složenog interak-tivnog odnosa. Ne podržavamo „datost kulture“ i odgojno, formativno u sociopedagoškom intervencijskom spektru ali uvažavamo, potičemo po-jedinca u procesu aktivne rekonstrukcije kulture, osobu kao semantičku konstrukciju idiosinkratski različitu od grupne norme.

Opisani proces razvojno-procesnog razumijevanja znanstvenoteorij-ske konceptualizacije socijalne pedagogije u svojoj osnovi odražava traga-nje, uobličavanje njene epistemološke matrice. Socijalna pedagogija nije polje fiksiranog znanstvenog saznavanja već koncept koji proizlazi iz stal-nog epistemološkog razvoja. Proces je određen kretanjem iz matrice im-plicitne teorije (neformalnog, intuitivnog) ka izgrađenom konceptualnom


okviru (definirani temeljni pojmovi, pojašnjeni fundamentalni konstrukti, unaprijeđena sistematičnost istraživanja). Slijedeći epistemološke nedou-mice hoda pedagogije uopće, vrlo osjetljivo, socijalna pedagogija se razvi-ja u interakciji njene autonomnosti i istovremeno pluralne referentnosti. Prilog neredukcionističkom razumijevanju stvarnosti jesu i filozofijsko-te-ologijske discipline uvrštene u kurikulum studija. Njihova nedvosmislena namjera je da ojačaju hermeneutičke, konstrukcijske resurse pojedinca i zajednice, i time osnaže i pojedinca i zajednicu. Dakle, radi se o episte-mološkom konceptu koji ni na koji način nije dio suprotstavljenih igara binarnih diskursa, već mogući prilog povećanju kapaciteta suvremenih hermeneutičkih samorefleksija.

SOCIOPEDAGOŠKI PRILOG PREVENCIJI POREMEĆAJA u PONAŠANJu I RIZIčNIh PONAŠANJA

Razvijanje znastvenoteorijske i istraživačke konceptualizacije, te pro-mišljanje i postavljanje strategije prevencije poremećaja u ponašanju odvi-ja se u nastojanju da se obezbijedi balans između recentnih uvida stečenih u međunarodnom prostoru istraživanja i vlastitih, za konkretnu kulturu referentnih pronicljivosti. Slojevitost pristupa usložnjava činjenica da je profesija socijalnog pedagoga u Bosni i Hercegovini još uvijek nedovolj-no ili skoro nikako prepoznata u radnom prostoru, što nameće zahtjev za kontinuiranim, vrlo osjetljivim interaktivnim balansiranjem između dis-ciplinarnog znanja socijalne pedagogije i profesionalnog polja socijalnog pedagoga. Tako, prikriveno, ali time nimalo umanjeno, funkcioniranje pro-fesionalnog sociopedagoškog prostora, stvara pojačanu tenziju u funkcio-niranju sociopedagoškog disciplinarnog područja, i to u vrlo kompleksnim društvenim uvjetima. Burdije (1995, prema: Vujisić-Živković, 2008), na pitanje čime se definira disciplina, odgovara: mjestima, autoritetima, druš-tvima profesionalaca koji se specijaliziraju u sistematskoj produkciji novih otkrića putem znanstvenih istraživanja. Rješenju tenzije između društvene i znanstvene relevantnosti socijalne pedagogije doprinosi konstruktivizam kao paradigmatski pravac u suvremenoj pedagogiji, sa svojom temeljnom postavkom: Spoznaju uvijek treba gledati u suodnosu s posmatračem, ne postoji o posmatraču neovisna spoznaja. Time je znanstveno relevantno ono znanje koje je socijalno relevantno, dakle, ono koje nekome pomaže da eventualno izmijeni svoju „konstrukciju stvarnosti“.


Socijalna pedagogija ima svoje znanstveno utemeljeni identitet, a stručnjaci, socijalni pedagozi, „neuzorano polje“ primjene znanstvenih i stručnih dostignuća u praksi (Bašić, Mikšaj-Todorović, Mejovšek, 1999, prema: Bašić, 2009:425). Potom, Bašić nastavlja: „U socijalnoj pedagogiji utemeljena su dva smjera: znanstveni i profesionalni. Razvoj socijalne pe-dagogije slijedi iz napora da se znanstveno utemelje aktivnosti čiji je cilj preveniranje i ublažavanje problema, te održavanje dobrobiti i standarda dobrog života, zbog čega dobiva važan sadržaj i zauzima važno mjesto u sistemu preventivnih djelatnosti. Sociopedagoške funkcije mogu se izgra-diti na duge staze, ali jedino unutar znanstvenih istraživanja.“

Očito, socijalna pedagogija je veoma prisutna u cjelini znanja, istraži-vanja i prakse prevencije poremećaja u ponašanju i rizičnih ponašanja. Pri tom, socijalna pedagogija participira u ovom području na način da je dina-mički integrirala doprinos drugih znanosti prevenciji poremećaja u pona-šanju i rizičnih ponašanja (najočitije i neizostavno, doprinos epidemilogi-je) i uz to, otvara nova polja vlastitih istraživanja. Direktno ekspliciranje sociopedagoškog identiteta u govorenju o prevenciji poremećaja u ponaša-nju i rizičnih ponašanja je veoma važno zbog dijaloga sa znanstvenicima iz drugih disciplina. Ne težimo klasičnom identitetu discipline, samodovolj-nom i apsolutnom, već osnaživanju komunikacije u zajednici istraživača posvećenih prevenciji poremećaja u ponašanju i rizičnih ponašanja.

Opredjeljujemo se da, kao prilog ovakvom razvojnom, dinamičkom nastojanju, u ovom radu govorimo o:

– snažnom sociopedagoškom naglasku na promijenjenoj perspektivi posmatranja institucionalnog ranog odgoja (dječiji vrtić) i

– prezentiranju začetka specifičnog istraživačkog interesa u području razumijevanja i razvoja strategije poremećaja u ponašanju i rizičnih ponašanja u ovoj sredini, posredstvom govorenja o pluriperspekti-vističkom forumu o pitanju identiteta.

Dječji vrtić u području preveniranja poremećaja u ponašanju i rizičnih ponašanja

Sociopedagoški koncept u dječijem vrtiću analizira procese odgoja i obrazovanja kao osnaživače djetetovog kvalitetnog življenja u sadašnjosti i njegovog društvenog i individualnog prosperiteta u budućnosti: osposo-bljavanje za „savladavanje“ života – kompleksnih i dinamičnih fenomena


prirodne i društvene ovovremene realnosti. Upravo bi pri redizajniranju postojećih i koncipiranju novih programa rada u vrtiću trebalo poći od ovakvih postavki i naravno, uplesti rezultate sociopedagoških istraživanja u ovom području. Posmatrajući postojeću interakcijsku dinamiku razvijanu u vrtićima u Bosni i Hercegovini, sociopedagoškim optikumom, uočava se protivrječje. S jedne strane, rana (nametnuta?) potreba za samoostvarenjem koju podržavaju suvremeni procesi individualizacije u društvu izvan kojih nisu ni djeca, a s druge strane, nedovoljna, izostala ili pogrešno shvaćena i razvijena podrška djetetovom samoostvarenju. Izostaje sistematično soci-jalno učenje: usvajanje onih kompetencija koje su potrebne za savladavanje svakodnevnog života. Jednostavno, nedostaje vrtićko nastojanje da dijete nauči da djeluje. Naravno, značajan korak ovakvog nastojanja je propiti-vanje razvojnih učinaka dječijeg vrtića. U klasičnom pristupu istraživanja efekata dječijeg vrtića, u centru pažnje je, prije svega, intelektualno po-stignuće, mjereno testovima inteligencije i laboratorijskim pokazateljima kognitivnih funkcija: pamćenje, formiranje pojmova, rješavanje problema i drugo. Paradigmatski drukčija razumijevanja ranog odgoja promovira-ju „razvojno primjerenu praksu“ (developmentally appopriate practice) (Bredekamp, 1996:9), kojom se jasno određuje prema dominantnoj praksi u vrtiću i poručuje da jedan vid razvoja nije bolji ni značajniji od drugog. Djetetovo učenje se ne odvija u usko određenom predmetnom području, razvoj i učenje su objedinjeni. Suštinska je integriranost područja razvoja: tjelesnog, emocionalnog, socijalnog, spoznajnog, duhovnog. I sama meto-dologija istraživanja razvojnog efekta vrtića je „iskustveno integrirajuća“. Ekološka teorija razvoja (Bronfenbrener, 1997) definira razvojno relevan-tnim aspektom vrtića, djetetovu opću razinu funkcioniranja. U kontekstu ovog pristupa opservacijski relevantni parametri bile bi aktivnosti u koji-ma dijete sudjeluje ili ne sudjeluje, uloge i odnosi koje razvija s drugom djecom, drugim osobama, roditeljima. Iz ekološke perspektive, iskustvo vrtića je razvojno značajno. Kratkotrajne, izolirane efekte dječijeg vrtića moguće je smatrati svojevrsnim „metodološkim artefaktima“, i sociope-dagoška istraživanja nisu posebno značajni. Istraživanje koje je i nakon predškolskog uzrasta pratilo efekte različitih oblika zbrinjavanja predškol-ske djece je „Londonska studija“ (Moore, 1964, 1972, 1975, prema: Bron-fenbrener, 1997:18), koja je uobličila konstrukt „odloženog efekta vrtića“. Bronfenbrener i suradnici (1997) su, na temelju niza svojih istraživanja, utvrdili da oblici grupnog zbrinjavanja djece na predškolskom uzrastu mogu dovesti do raznovrsnih posljedica: od delinkvencije i nasilništva,


preko kooperativnosti uz punu odgovornost, do bespogovornog konformi-ranja. Spomenuta studija (Moore, 1964, 1972, 1975) ustvrdila je da djeca iz vrtića manifestiraju izraženiju agresivnost!? Bronfenbrenerove (1997) interpretacije, vođene osjetljivošću prema važnosti vrijednosnog obrasca kulture, bacaju „ekološki snop“ na ovu pojavu. Tako bi agresivnost bila posljedica ne toliko grupnih oblika zbrinjavanja, već je odraz opće uloge vršnjačke grupe kao konteksta socijalizacije u pojedinim kulturama. Vrš-njačka grupa u američkoj kulturi predisponira djecu, naročito dječake, na veću agresivnost, impulsivnost i egocentričnost. Ova sklonost se povezuje s ideologijom individualizma i spolnom segregacijom koja je dominantna u društvenoj strukturi. Jasno je da su evaluacijski parametri „uspješnosti“ vrtića, na ovaj način, bitno izmijenjeni. Akcenat više nije na ostvarivanju planiranih ciljeva nastavnog razvoja, već su sada u centru pažnje ocjene koje se temelje na mjerenju samog razvojnoodgojnog procesa, svih njego-vih faktora i slojeva, eksplicitnih i implicitnih, deklariranih i prikrivenih, prisutnih i odsutnih. Otud u kurikulumskom pristupu vrtiću važnost „skri-venog kurikuluma“.

„Skriveni kurikulum“ su svi oni elementi, slojevi odgojnog utjecaja koji nisu deklarirani, zvanični, ali su često po dometu razvojnog utjeca-ja moćniji: simbolički okvir socijalnog reda (Gerbner, 1974, prema: Ule, 1988:15).

Da bismo otkrili šta djeca uče u vrtiću, uz uobičajeni, navikli interes za odgojno-obrazovne sadržaje, istraživačku pažnju treba usmjeriti prema „dnevnom režimu“ u vrtiću (Apple, 1992), komunikacijskim normativima koje odrasli upotrebljavaju u interakciji s djecom, kriterijima na kojima su utemeljene pohvale za djecu, načinima „vođenja“ dječijeg vremena, nad-ziranju emocija. Prilog uspostavljanju, sociopegaški gledano, relevantnog vrtića je i u simboličkom „uklanjanju“ prepreka u „skrivenom kurikulu-mu“. Ovakav pogled nikako ne znači ignoriranje, obezvređivanje učenja u ranom odgoju, već njegovo drukčije paradigmatsko razvijanje. Cilj učenja u ovom periodu je sam proces učenja, nikako „pravilni“ djetetovi odgovo-ri. Djetetovo iskustvo vrtića izbija u prvi plan. Iskustvo grupe i interakcija u grupi, uspostavljanje djelotvornih, pozitivnih socijalnih odnosa s drugom djecom približne dobi, osigurava temelj za razvoj osjećaja socijalne kom-petentnosti. Istraživanja pokazuju da djeca koja su propustila razviti mini-malnu socijalnu sposobnost i koja nisu prihvaćena ili ih vršnjaci zanema-ruju, u grupi su pojačanog rizika da će napustiti školu, postati delinkventi, te da će kao odrasle osobe imati probleme s mentalnim zdravljem (Cowen


et al., 1973; Asher, Hymel, Renshaw, 1984; Grounlund, Holmlund, 1985; Parker, Asher, 1986, prema: Bredekamp, 1996). Istraživanja, takođe, po-kazuju da intervencija i podučavanje odraslih mogu pomoći djeci razviti bolje odnose s vršnjacima (Burton, 1978; Asher, Williams, 1987, prema: Bredekamp, 1996). Nije samo vrtić, u svom „klasičnom“ razumijevanju, jedini okvir za sociopedagoški, ali i razvojno relevantnu podršku ranom odgoju.

Kros-kulturalna istraživanja ukazuju na slijedeće modele razvojnog vođenja u predškolskoj dobi (Bronfenbrener, 1997):

– grupni programi: realiziraju se u vrtiću, raspolažu dovoljnjim fi-nansijskim sredstvima, nalaze se pod okriljem univerziteta, imaju povoljan omjer odgajatelji– djeca;

– kućne intervencije: usmjerene na roditelje i djecu, stručna osoba pokazuje i podstiče razvojno-stimulativne aktivnosti koje trebaju da zajedno realiziraju majka i dijete;

– kućna podučavanja: stručna osoba se bavi djetetom bez uključiva-nja roditelja;

– kombiniranje vrtićkog i kućnog: opisane kućne intervencije za ro-ditelje i djecu obuhvataju i djecu koja istovremeno pohađaju vrtić.

Oblikovani tok govorenja o ranom odgoju u vrtiću, predstavlja soci-opedagoški prilog otvaranju javne stručne i znanstvene diskusije o prirodi odgojno-obrazovnog događanja u našim vrtićima, i uopće u razumijevanju organizirane društvene podrške ranom djetinjstvu. Razvijena je perspek-tiva angažiranja socijalnog pedagoga u ranom odgoju djeteta, te neizo-stavnost situiranja ovog životnog perioda u razumijevanje i impostiranje strategije prevencije poremećaja u ponašanju i rizičnih ponašanja.

Pluriperspektivistički forum o pitanju identiteta

Koncept razvojnih prednosti (Bašić, 2009:203–210), koncept pozitiv-nog razvoja (Bašić, 2009:211–221), i uopće, suvremena konceptualizaci-ja preveniranja poremećaja u ponašanju i rizičnih ponašanja, neizostavno spominje identitet osobe kao zaštitni faktor u osobi (pozitivan identitet, stabilan identitet). U kontekstu razvojnih prednosti, među unutrašnjim prednostima, pozitivan identitet se posredstvom indikatora operacionalizi-ra preko osobne snage, samopouzdanja, životnih ciljeva i smisla, te vjere u budućnost (Bašić, 2009:207). Razvijamo svoj prilog razumijevanju ove


važne tačke, snage uporišta, u konceptualiziranju prevencije poremećaja u ponašanju i rizičnih ponašanja. Polazište tome je jasna, stroga odjelitost od rizika svojevrsne „regionalizacije socijalne pedagogije“ i time zapa-danja u zamku etnocentrističkih ambicija. Istovremeno, potpuno jasno je da nije moguće ideje i ostvarenja preslikavati, preslikati nečiji koncept unutrašnjih i vanjskih prednosti kao prevencijski model, već nastojati ra-zviti svoje, „socijalno relevantno“, a time i učinkovito razumijevanje kon-cepta. Otud osjećanje da nije dovoljno nominirati pozitivan identitet kao unutrašnju razvojnu prednost osobe, a ne ukazivati na procese koji leže u osnovi (ne)zadobijanja pozitivnog identiteta. Izolirana razvojna prednost, identitet osobe, sociopedagoški je interesantna, za disciplinarni sociope-dagoški senzibilitet autentična jer, ilustrira istraživačku i djelatnu „izbru-šenost“ socijalne pedagogije za konfliktne konstelacije među kojima je i pitanje ovovremenog identiteta. Pogotovo, ako uzmemo u obzir opasnost redukcije suvremenog identiteta na partikularne formacije, npr. nacije, što je pogodno tlo za nacionalizam i različite fundamentalizme. Temeljna konstrukcija ugrađena u razumijevanje identitetskih procesa je Gidensova refleksivna projekcija osobnosti, kao i kritičke recepcije i dopune koje je ovaj konstrukt pokrenuo. Refleksivna projekcija osobnosti označava ovo-vremeno intenzivno traganje za samoidentitetom. U ovoj vrlo prisutnoj težnji suvremenog čovjeka za samoidentitetom, Mišel Fuko, prepoznaje drugu stranu ontološke nesigurnosti koju sa sobom nose naoko haotični, ali ipak strukturirani procesi globalizacije. Kritičke recepcije ove, nagla-šene „brige o sebi“ (metaforički razvijeno poimanje Gidensove refleksiv-ne projekcije osobnosti) upozoravaju da baveći se intimnim i zasigurno idiomatskim, ne bude zanemarena socijalna pozadina. Politički kontekst, socijalne situacije, utječu na stvaranje, promišljanje refleksivne projekcije osobnosti. Konstrukcija vlastite osobnosti je neodvojiva od resursa koji su nam na raspolaganju, a oni su društveno strukturirani. Svojim prilo-gom najavljenom potpunijem, instruktivnijem razumijevanju pozitivnog identiteta kao nezaobilazne komponente suvremenih koncepta prevencije poremećaja u ponašanju i rizičnih ponašanja, smatramo pokušaj da istraži-mo procese kroz koje prolazi osoba u kontekstu bosanskohercegovačkog društva: procese „raspolučenosti“ između prilike za novu, drukčiju samo-realizaciju i utega inercije koji priječe novu konstrukciju identiteta. Želi-mo ukazati na stvarnost, snage dramatičnosti, unutrašnjih, pojedinačnih refleksivnih aktivnosti individue. Govorimo o sociopedagoškoj stručnoj podršci u projektu identiteta osobe, osjećanju za koje se svaka osoba za


sebe, mora izboriti. Sociopedagoški je vrlo relevantno istražiti interakcij-ske procese unutar osobe, s drugima, u kojima se krhka tvorevina poput identiteta, provjerava i obnavlja, stvara i rastače. Pogotovo, što za razliku od tradicionalnih društava u kojima su oblici veza koji su „uokvirivali“ interakciju bili dominantno forma, obaveza, dakle, formalni, u modernom društvu interakciju „uokviruju“ novi oblici veza sa izrazitim prisustvom elemenata recipročnosti i povjerenja. Nije moguće u konceptualizaci-ji prevencije poremećaja u ponašanju i rizičnih ponašanja identitet uzeti „zdravo za gotovo“. Gledajući one komponente identiteta koje proistječu iz narodnosnog samoosjećanja, ne možemo govoriti o njihovom propisiva-nju nekome. Naprotiv, i ove identitetske komponente dio su refleksivnog identiteta za koji je svaka individua osobno odgovorna. Naravno, ovakve refleksivne samokonstrukcije uveliko su pod utjecajem strukture svijeta koju tvore kompleksne socijalne tvorevine.

Dakle, smatramo da pitanje povezivanja osobnog poimanja (pozitivni identitet u konceptu razvojnih prednosti) nije dovoljno razrađeno u relaciji s makrorazinom, društvenim institucijama i kompleksnim socijalnim tvo-revinama kakve su kultura, nacija, globalni procesi i drugo. Komponenta pozitivnog identiteta je i pitanje životnog smisla. U sociopedagoškom smi-slu to bi zahtijevalo aranžiranje projekata u koje se osobe, posebno mlade osobe, uključuju svojim sposobnostima, kapacitetima, a iz uvjerenja da djeluju u pravcu nečega što smatraju „većim“ od nje same. Iz kakvog svje-tonazorskog backgrounda je moguće razvijati ovakve projekte za mladu osobu?2

ZAKLJučNO RAZMATRANJE

Prihvatajući učešće u međunarodnom monografijskom projektu o pre-venciji poremećaja u ponašanju i rizičnih ponašanja postavili smo cilj da predstavimo i ponudimo u međunarodnoj istraživačkoj razmjeni jedan na-čin razvijanja znanstvenoistraživačke dinamike u ovom području. Otud je u radu izostao uobičajeni manir prezentiranja rezultata konkretnog istraži-vanja u području prevencije poremećaja u ponašanju i rizičnih ponašanja.

2 O suvremenoj konceptualizaciji identiteta u području preveniranja poremećaja u ponašanju i rizičnih ponašanja mladih, na temelju kvalitativne istraživačke studije, plani-ramo učestvovati u radu Međunarodnog interdisciplinarnog simpozija „Pitanja identite-ta“, na Cresu (Hrvatska), septembra, 2010. godine.


Referentnost prevenciji poremećaja u ponašanju i rizičnih ponašanja obezbjeđuje i socijalna pedagogija, kako u disciplinarnom tako i u praktič-nom smislu. Svaka kultura i u njenom okrilju razvijana osebujna akadem-ska tradicija, treba se razvijati ne samo kao recipijent već i kao kredibilan protagonist, akter u oblikovanju suvremene paradigme. Na ovaj način je razvijan tekst: sopstvenim razumijevanjem paradigme socijalne pedago-gije i njenog referiranja u području prevencije poremećaja u ponašanju i rizičnih ponašanja.

LITERATURA

Apple, M. W. (1992). Škola, učitelj in oblast. Ljubljana, SL: Znanstveno in pu-blicistično središče.

Bašić, J. (2009). Teorije prevencije:Prevencija poremećaja u ponašanju i rizičnih ponašanja djece i mladih. Zagreb, HR: Školska knjiga.

Bohr, N. (1985). Atomska fizika i ljudsko znanje. Beograd: Nolit.Bredekamp, S. (1996). Kako djecu odgajati. Zagreb: Educa.Bronfenbrener, J. (1997). Ekologija ljudskog razvoja. Beograd: Zavod za udžbe-

nike i nastavna sredstva.Cifrić, I. (1994). Napredak i opstanak: Moderno mišljenje u postmodernom kon-

tekstu. Zagreb: Hrvatsko sociološko društvo i Zavod za sociologiju Filozof-skog fakulteta Univerziteta u Zagrebu.

Fish, S. (2010). Does reason know what it is missing? The New York Times, 12.4.2010., http://opinionator.blogs.nytimes.com/2010/04/12/does-reason-know-what-it-is-missing, accessed 1.6.2010.

Habermas, J. (2006). Religion in the public sphere. European Journal of Philo-sophy, 14(1), 1–25.

Kuhn, S. T. (2002). Struktura znanstvenih revolucija. Zagreb: Jesenski i Turk.Rijavec, M., Miljković, D., Brdar, I. (2008). Pozitivna psihologija. Zagreb: IEP-DZ.Ule, M. (1988). Konstitutivna vloga pedagoške inkluzije v školi. Problemi – škol-

sko polje, 11, 111–118.Vujisić-Živković, N. (2008). Proces disciplinarizacije u polju pedagoških istraži-

vanja i obrazovanja. Pedagogija 63(4), 540–554.Zlatar, J. (2008). Anthony Giddens: Refleksivna projekcija osobnosti. Revija za

sociologiju, 38(3), 161–182.


BEHAVIoR RISK DISoRDERS PARADIgM (SOCIAL PEDAGOGY APPROACh)

Abstract

The aim of this paper is to describe grounding processes of Social Pedagogy Devision at the Faculty of Islamic Pedagogy, Universtity of Zenica. At the begin-ing, the authors emphasize the importance of the principle of complementary of the research and religion as a base of the social pedagogy and social sciences in general. Then the authors describe aims, tasks of the Special Pedagogy Devi-sion, and the conferences that were held in April 2005, November 2007 and April 2010 and organized by Faculty of Islamic Pedagogy aimed to promote Special Pedagogy Devision. Explaining the social pedagogy development dynamics, the authors underline the questions of the early development and its meaning for behavioral disorders prevention and multiperspectival identity forum. The author concludes with the remarks about the significance of the social pedagogy (theory and practice) for the prevention of behavioral disorders.

Key words: social pedagogy, development, behavioral disorders, preven-tion, Bosnia and Hercegovina

VANINSTITUCIoNALNI TRETMAN DJECE I OMLADINE SA POREMEĆAJIMA u PONAŠANJu

Meliha Bijedić

Apstrakt

Rad je posvećen analizi odabranih naučnih radova o vaninstitucionalnom tretmanu djece i omladine sa poremećajima u ponašanju. Intervencije poduzete tokom tretmana su posmatrane kroz analizu sudionika, analizu problema, strate-giju intervenisanja, te mjere uspješnosti. U ostvarivanju svrhe rada korištena je metoda združivanja studija koje se bave istim problemom. Odabrani su recenzi-rani radovi do kojih se došlo pretraživanjem baze podataka EBSCOhost Web. U analiziranim radovima uočljiva je raznolikost i na nivou populacije i problema istraživanja i metodologije koja je primijenjena u analizi. Većina programa je evaluirana pozitivno, a tamo gdje se nije došlo do dobrih rezultata i gdje primi-jenjene intervencije nisu dale očekivani uspjeh, ukazano je na greške, npr. da je potrebno promijeniti postavljene ciljeve. Nakon što su sumirani svi rezultati, moguće je zaključiti da je neophodno da političke i naučne strukture snažnije podrže djecu i omladinu i njihove porodice kada se nađu u krizi, posebno snažni-jom afirmacijom prakse temeljene na dokazima. Za dobru evaluaciju provedenih intervencija opravdano je koristiti i kvalitativne i kvantitativne metode.

Ključne riječi: evaluacija, vaninstitucionalni tretman, djeca i omladina, praksa temeljena na dokazima.

UVoD

Ako sagledamo promjene u profesionalnoj filozofiji, stavovima i prak-si u vezi sa tretmanom i specifičnim mjerama intervencija koje se provode prema djeci i omladini sa poremećajima u ponašanju, može se konstatirati da je filozofija značajno izmijenjena zadnjih 30 i više godina. Jedan znača-jan koncept koji se razvijao u promjenama „paradigme“ je praksa temelje-na na dokazima (evidence-based practice). Kako navode Bouillet i Žižak (2008), ideja o praksi temeljenoj na dokazima, na područja društvenih i humanističkih nauka proširila se iz medicine, a radi se o pristupu koji za-govara primjenu društvenih intervencija koje počivaju na stručnoj procjeni

128 Meliha Bijedić

stanja i potreba korisnika te specifičnoj konceptualizaciji ciljeva, procesa i ishoda intervencije. Praksa temeljena na dokazima definiše se vrlo različi-to, od široko postavljenih filozofskih temelja uz koje se vežu srodni inter-vencijski i evaluacijski procesi, do vrlo specificiranih metodičkih pristupa. Rosen i Proctor (2002) pojam „prakse temeljene na dokazima“ definišu kao planiranje praktičnog rada na temelju poznatih empirijskih saznanja, kako bi intervencija dovela do željenih ishoda. Gambrill (2007) praksu temeljenu na dokazima opisuje kao filozofiju i proces usmjeren unapre-đivanju efektivnosti profesionalne procjene u integraciji informacija koje se odnose na korisnika, odnosno kao vodič za razmišljanje o tome kakvu bi odluku trebalo donijeti, odnosno savjesno i eksplicitno korištenje po-stojećih dokaza i znanja u donošenju odluka o dobrobiti korisnika. Praksa temeljena na dokazima može se definisati i kao savjesna, jasna i razborita upotreba najboljih postojećih dokaza u donošenju odluka o zaštiti pojedi-nih osoba, kao temelj tretmana i servisa čiji su rezultati naučno potvrđeni ili kao kvalitativno usavršavanje procesa koji osigurava odgovornost na svim nivoima: od kreiranja politike do naučno verifikovanih modela tre-tmana (Beinecke, 2004, prema: Bouillet, Uzelac, 2007).

Da bi intervencija bila prepoznata kao praksa temeljena na dokazima ona mora sadržavati naučne spoznaje, praktičnu stručnost i etičku dimenzi-ju intervencije u isto vrijeme. Drugim riječima, stručna praksa u kreiranju tretmana usmjerenog djeci i omladini podrazumijeva postojanje naučnih studija o efektivnim programima i njihovu implementaciju u praktičnom radu. Nažalost, postoje brojni pokazatelji koji upućuju na zaključak da praktična djelatnost profesionalnih pomagača ima malo dodirnih tačaka sa onim što znaju o teorijama i naučnim spoznajama na kojima se teme-lji njihova profesija, što smanjuje mogućnosti dobre predikcije rezultata praktičnog rada. Bouillet i Žižak (2008) razloge nedovoljne povezanosti naučnih istraživanja i praktičnog pomagačkog rada dijele u dvije osnovne grupe. Prva se grupa razloga odnosi na izbor metoda praktičnog rada koje su najčešće vođene partikularnim teorijskim orijentacijama i tehnikama rada, dok se druga grupa razloga veže uz nedovoljnu praktičnu primje-njivost metoda i rezultata naučnih istraživanja. Prevladavanje ovih neu-jednačenosti podrazumijeva napore i promjene kako u naučnom, tako i u praktičnom radu.

Bez obzira na navedene i druge neusuglašenosti praktičnih i naučnih aspekata tretmana usmjerenog djeci i omladini, ostaje činjenica da prak-sa temeljena na dokazima podrazumijeva snažniju afirmaciju zahtjeva za

Vaninstitucionalni tretman djece i omladine sa poremećajima u ponašanju 129

njihovom naučnom evaluacijom. Poznato je, evaluacija podrazumijeva procjenjivanje neke vrijednosti ili neke pojave prema nekom utvrđenom kriteriju ili standardu (Anić, 2000). To je procjena unaprijed projektova-nih i planiranih aktivnosti nekih pojedinaca, grupa ili institucija i njihovih rezultata, a moguće ju je provoditi u svim fazama planiranja i provođenja aktivnosti. Evaluaciju čine postupci namijenjeni utvrđivanju efekata pro-vedenih intervencija, odnosno aktivnosti planiranih za postizanje nekog in-dividualnog ili društvenog cilja (Ajduković, Ajduković, 2004). Evaluacija ovisi o složenosti intervencije koja se ogleda u brojnosti i raznovrsnosti intervencijskih aktivnosti, nivoima na kojima se očekuju njeni efekti, me-đusobnoj ovisnosti pojedinih efekata te o usmjerenosti ili širini cilja koji se želi postići intervencijom. Radi li se o intervencijama koje su usmjerene djeci i omladini, svakako je riječ o brojnim planiranim strategijama koje su usmjerene dostizanju promjena u socijalnoj realnosti ciljne populacije, kako bi ona postigla veći nivo razvoja i dobrobiti. U pitanju je vrlo složen zahtjev koji se stavlja pred naučnike i praktičare, a koji podrazumijeva njihovu usku saradnju. Od njih se, naime, očekuje da prilikom planiranja svake intervencije izaberu najbolju moguću strategiju evaluacije koja će usaglasiti potrebe korisnika, ciljeve intervencije i zahtjeve naučne evalua-cije. Prije svega, potrebe korisnika potrebno je prevesti u ciljeve interven-cije, a evaluaciju osmisliti na način koji će omogućiti mjerenje zadanih ciljeva. S tim u vezi, u literaturi se najčešće spominju na rezultate usmje-rena evaluacija, na proces usmjerena evaluacija, te evaluacija usmjerena na rezultate i na proces (Sánchez et al., 2005). Jedan od modela evaluacije složenih projekata (kakvi su intervencije usmjerene djeci i omladini) jeste Logical Framework Approach (LFA), koji se koristi za logičku analizu i strukturirano promišljanje pri planiranju i ocjenjivanju složenih projekata. U ovom se pristupu kao polazna tačka uzima svrha koja se projektom želi postići. Logika je jednostavna i transparentna: ako se može dokazati da provedene aktivnosti dovode do specifičnih postignuća koja se mogu mje-riti, onda ta postignuća pod određenim pretpostavkama vode do planiranih ishoda i zatim do ostvarenja svrhe projekta (Ajduković, Ajduković, 2004: 10–11). U pravilu uključuje analizu sudionika (korisnika, izvršitelja, do-nositelja odluka, financijera), analizu problema (preciznu definiciju okvira i predmeta analize i identifikaciju glavnih problema s kojima se suočavaju ciljane grupe), postavljanje preciznih, mjerljivih i realnih ciljeva, anali-zu strategija (projektnih aktivnosti), te definisanje indikatora (rezultata) uspješnosti (AusAID, 2005).

130 Meliha Bijedić

U kontekstu intervencija usmjerenih djeci i omladini sa poremećajima u ponašanju, evaluacijskim se strategijama nastoji odgovoriti na pitanja o prirodi i ozbiljnosti problema na koje je intervencija usmjerena, načinima razvoja intervencija, posljedicama intervencije na ponašanje pojedinaca/društvenih grupa, povezanosti između troškova i efekata intervencije, kao i o naučnim potvrdama navedenih efekata (Boruch, 2007). Ipak, radovi koji bi obuhvatili sve aspekte tako shvaćene evaluacije u naučnoj su literaturi prava rijetkost. Zbog toga, kao i zbog očiglednog rastućeg značaja evalu-acije u planiranju i realizaciji intervencijskih programa, ovaj je rad posve-ćen analizi dostupnih naučnih radova o evaluaciji intervencija usmjerenih djeci i omladini sa poremećajima u ponašanju. Budući da se najveći dio intervencija poduzima bez izdvajanja djece i omladine iz porodice, naša je pažnja usmjerena na intervencije u zajednici, odnosno na intervencije koje se odvijaju u prirodnom okruženju djece i omladine.

METODOLOŠKA OBJAŠNJENJA

Pojmovi korišteni u ovom radu, kao što su intervencije, podrazumi-jevaju namjerne postupke namijenjene podupiranju i/ili pomaganju kori-snicima da prevaziđu svoje teškoće i postignu svoje ciljeve povezane sa razvojem potrebnih znanja, vrijednosti i vještina. Obuhvataju tretman, ali i ostale aktivnosti koje se koriste za prevenciju problema i za postizanje ci-ljeva koji vode socijalnoj dobrobiti, a uključuju psihoterapiju, zastupanje, posredovanje, socijalno planiranje, rad u zajednici i mnoge druge aktivno-sti. Intervencije u zajednici odnose se na sve tretmanske mjere i aktivnosti koje se poduzimaju u okruženju neovisno jesu li dobrovoljno ili zakonski određene (Ajduković, 2008:62–63). Ključno je što ne podrazumijevaju in-stitucionalni tretman. Rane intervencije obuhvataju sve aktivnosti usmje-rene na prepoznavanje djece pod rizikom u svojim porodicama i smanji-vanje vjerovatnosti pojave ili eskalacije nepoželjnih ponašanja roditelja. Usmjerene su na pojedince ili porodice kod kojih su identifikovani mali ali vidljivi znakovi ili simptomi nekog ponašanja koje odstupa od normi zajednice, a koja potencijalno mogu ugroziti najbolji interes djeteta. Pret-postavka ranih intervencija je identifikacija konkretnih porodica u kojima djeca već žive pod određenim psihosocijalnim rizicima i pružanje nesti-gmatizirajućih oblika pomoći, podrške i tretmana u širem smislu te riječi. Upravo zbog opisanih značenja pojmova vezanih uz intervencije, u radu


nismo unaprijed specificirali bio-psiho-socijalna obilježja djece i omladine kojima su intervencije usmjerene. Očekujemo, naime, da su ranim inter-vencijama (koje se poduzimaju u zajednici) obuhvaćena djeca i omladina sa različitim karakteristikama, ovisno o tome o kojem je nivou intervencije riječ (radi li se o univerzalnoj, indiciranoj ili selektivnoj prevenciji).

Ostvarivanju svrhe rada, odnosno analizi dostupnih naučnih radova o evaluaciji intervencija usmjerenih djeci i omladini, pristupili smo koristeći metodu sažimanja rezultata postojećih studija. Toj smo se metodi priklo-nili zbog naprijed spomenute oskudnosti cjelovitih evaluacijskih studija, kako bismo mogli izvesti opći zaključak o efektima vaninstitucionalnih intervencija usmjerenih djeci i omladini, kao i o elementima intervencija o kojima ti učinci ovise. Opravdanost ovakve analize u društvenim naukama može se sagledati kroz tri aspekta (Milas, 2003:522). Prvi se odnosi na oskudnu kumulaciju nalaza. Drugi je aspekt sadržan u slabim efektima što ih proizvode ispitivane nezavisne varijable, a treći u golemom povećanju broja istraživanja sadržanih u naučnim časopisima.

Studije uključene u analizu dobivene su pretraživanjem baze podataka EBSCOhostWeb (Academic Search Complete), pri čemu su u obzir uzeti samo oni radovi koji su na Internetu bili dostupni u cijelosti (recenzirani radovi koji upućuju na zadovoljavanje osnovnih kriterija naučnog istra-živanja). U prvom smo koraku radove pretražili koristeći vrlo općenite ključne riječi (uz očekivanje združenog efekta). To su: intervencija, djeca, omladina i evaluacija (intervention, children, youth, evaluation). Pretraži-vanje je obavljeno 30. maja 2009, uz vremensko ograničenje pretrage na radove od 1. januara 2000. do 30. maja 2009. godine. Na zadane ključ-ne riječi u bazi EBSCOhostWeb nađeno je 206 radova, pri čemu je samo dio radova uključivao evaluaciju neke specifične intrevencije. Za potrebe ovog rada izdvojili smo 14 radova koji se odnose na evaluaciju interven-cija usmjerenih djeci i/ili omladini, a provode se u lokalnim zajednicama. Prema tome, u radu nećemo prikazati sve, već samo odabrane naučne član-ke koji oslikavaju trendove u naučnim evaluacijama vaninstitucionalnih intervencija. Ocjenjujemo da i na taj način ostvarujemo dovoljno širok uvid u ovo, razmjerno zanemareno, područje istraživanja na našem ge-ografskom prostoru. U analizu su uključeni: uzorak ispitanika, obilježja intervencije, način evaluacije i glavni rezultati.

132 Meliha Bijedić

REZULTATI

Remafedi (2001): Linking hIV-Seropositive Youth with health Care: Evaluation of an Intervention

Uzorak ispitanika: U istraživanju je učestvovalo 30 HIV-pozitivnih mladih osoba u dobi od 23 godine koje su prijavljene Odjelu za zdravstvo u Minnesoti (SAD) od 1992. do 1998. godine, a zadovoljavale su kriterije za intervenciju i 89 osoba u dobi od 13 do 21 godine koje su odjelu prijav-ljene od 1985. do 1992. godine (kontrolna grupa).

Obilježja intervencije: Specijalist za rane intervencije je u inicijalnim intervjuima prikupljao informacije o sudionicima istraživanja, informisao ih o lokalnim HIV/AIDS programima i mogućnostima, te im preporučio one koje su za njih odgovarajuće. Svi su programi bili besplatni, a obuhva-tali su: procjenu potreba, edukaciju, savjetovanje, vođenje slučaja, ranu zdravstvenu intervenciju, savjetovanje o HIV protutijelima i testiranje par-tnera, kondome, informativne servise i fondove za hitne slučajeve. Učešće u svim ponuđenim programima bilo je dobrovoljno i odvijalo se uz indivi-dualno vođenje specijalista za rane intervencije.

Metode evaluacije: Sve informacije prikupljene inicijalnim intervju-ima unesene su u DBase4 bazu podataka i obrađivane pomoću SPSS pro-grama. Za poređenje udjela ispitanika koji su učestvovali u ponuđenim programima prije i poslije standardne intervencije, kao i za odnos učešća s obzirom na sociodemografska obilježja ispitanika, korišten je x2 test. Kao statistički značajna tretirana je vjerovatnost od 0.10 i manje.

Cilj evaluacije: Utvrditi doprinos vođenja slučaja (case management) uobičajenim metodama intervencije u tretmanu mladih osoba zaraženih HIV virusom i analizirati ovisnost tog doprinosa s obzirom na sociodemo-grafska obilježja ispitanika.

Glavni rezultati: Učešće u ponuđenim programima, u slučajevima u kojima su ispitanici bili uključeni u vođenje slučaja poraslo je s 33% na 51%. Učešće nije u vezi sa sociodemografskim obilježjima ispitanika.


Betts et al. (2001): System-Wide Evaluation: Taking the Pulse of a National Organization Serving Children, Youth,

and Families at Risk

Uzorak ispitanika: U istraživanju je učestvovalo 4.928 punoljetnih osoba oba pola i različitih rasa iz 42 države SAD koje su ispunile nacio-nalni upitnik o jačanju kapaciteta za zaštitu, a koje su profesionalno anga-žovane u radu sa rizičnom populacijom. Radi se o vrlo opsežnom mjernom instrumentu kojeg su za potrebe Nacionalne agencije za saradnju u pitanji-ma zaštite djece, omladine, porodica i zajednica u riziku.

Obilježja intervencije: Nacionalna agencija za saradnju u pitanjima zaštite djece, omladine, porodica i zajednica u riziku postoji u svim drža-vama SAD. Njena je uloga sadržana u implementaciji zajedničkih vizija i strateškog planiranja, podržavanja i uvažavanja osoblja koje radi s rizičnom populacijom, širenje programa kojeg agencija promovira, međusobna sa-radnja podružnica agencije i suradnja agencija s drugim organizacijama.

Metode evaluacije: U razdoblju od 1992. do 1996. godine, Agencija je provela opsežno istraživanje temeljeno na upitniku koji je sadržavao pi-tanja vezana uz procjenu opaženog i željenog nivoa kvaliteta ispunjavanja ciljeva Agencije. Ispitanici su izražavali stepen slaganja s ponuđenim tvrd-njama, a rezultati su analizirani pomoću t-testa, a kao značajne tretirane su razlike na nivou 0.01 i manje.

Cilj evaluacije: Opći cilj istraživanja odnosio se na procjenu organi-zacijske potpore programima za djecu, omladinu i porodica u riziku.

Glavni rezultati: Iako je na opštem nivou utvrđeno da Agencija po-stiže ciljeve zbog kojih je osnovana, utvrđene su razlike između željene i postojeće uloge Agencije. Ispitanici u pravilu od Agencije očekuju jasniju sliku očekivanja od rada sa djecom, omladinom i porodicama u riziku, kao i usaglašavanje državnih i nacionalnih očekivanja. Potrebno je kreirati strategije koje bi u većoj mjeri uvažavale djecu, omladinu i porodice u rizi-ku. Nadalje, sudionici intervencija očekuju snažniju podršku od političkih i naučnih struktura, a opaženo je i nezadovoljstvo raspoloživim kadrovima i saradnjom u sistemu intervencija.

134 Meliha Bijedić

Anda (2001): A Qualitative Evaluation of a Mentor Program for At-Risk Youth: The Participants Perspective

Uzorak ispitanika: U istraživanju je učestvovalo 36 ispitanika koji su u Los Angelesu (SAD) u razdoblju jedne akademske godine, od septembra 1997. do juna 1998. godine, bili uključeni u program mentorstva (18 men-tora i 18 maloljetnika) koji su okarakterisani kao omladina u riziku zbog niskog školskog postignuća, delinkventnog ponašanja, druženja sa osoba-ma asocijalnog ponašanja, konzumiranja psihoaktivnih supstanci.

Obilježja intervencije: Evaluiran je program R.E.S.C.U.E. (Reaching Each Student Capacity Utilizing Educatin), koji podržava razvoj prija-teljskog odnosa kao polazne osnove za svaku intervenciju. Ispitivan je doživljaj interakcije među sudionicima programa, i očekivanja štićenika od odnosa sa njihovim mentorima u programu. Korišteni su individualni audiozabilježeni intervjui koji su sadržavali standardizirani set otvoreno-zatvorenih pitanja postavljenih u sadašnjem vremenu, a koja su se odnosila na njihova trenutna očekivanja. Podaci su obrađivani primjenom kvalita-tivnih metoda.

Cilj evaluacije: Utvrditi da li se program razvoja pozitivnog prijatelj-skog odnosa može koristiti u terapijske svrhe i da li se njim može utjecati na promjenu životnih stavova mladih.

Glavni rezultati: Intervencije koje se provode prema omladini u rizi-ku mogu se značajno ojačati uvođenjem starijih volontera koji su voljni uspostaviti odnos sa mladom osobom jedan na jedan. Kako bi program bio što uspješniji i dao što bolje rezultate, neophodno je obratiti pažnju na slijedeće: volontere bi trebalo pažljivo birati, dobro upoznati sa njihovom ulogom i odgovornostima, osigurati stručni nadzor odnosa volontera i šti-ćenika, a za dobru evaluaciju potrebno je koristiti i kvalitativne i kvantita-tivne istraživačke metode.

Elliot et al. (2002): Evaluation of a community intervention programme for preschool behaviour problems

Uzorak ispitanika: Uzorak je činilo 330 ispitanika predškolske dobi, koja borave u vrtićima u predgrađu Melbourna (Australija), od čega 54,2% dječaka i 45,8% djevojčica.

Obilježja intervencije: Uz pristanak roditelja djeca su testirana Ska-lom za procjenu ponašanja za predškolsku dob (Preschool Behavior Que-


stionnaire – PBQ). Nakon što je izvršena procjena velikog uzorka predš-kolske djece, konstruirane su četiri grupe: a) djeca koja su u redovnom predškolskom programu podvrgnuta programu za razvoj fonoloških vje-ština; (b) djeca čiji su roditelji pohađali šest sesija treninga za upravljanje dječjim ponašanjem; (c) djeca koja su prošla obje intervencije; (d) kon-trolna grupa.

Metode evaluacije: Izvršeno je mjerenje prije i poslije intervencije nakon prve i druge godine njenog trajanja. Potom je izvršena procjena efekata na dječje ponašanje i usvajanje jezika. Četiri grupe su komparirane statističkim testom ANOVA prije i poslije intervencija kako bi se uočile razlike između grupa.

Cilj evaluacije: Podržati intervencije temeljene na porodici kako bi se reducirali eksternalizovani problemi u ponašanju kod djece predškolske dobi.

Glavni rezultati: Provedene intervencije su rezultirale pozitivnim efektima, koji se ogledaju u značajnom smanjenju hiperaktivnog ponaša-nja kod djece iz grupe u kojoj su kombinovane intervencije, a nakon dvije godine provođenja intervencija reduciran je i problem anksioznosti. Pozi-tivan aspekt ove evaluacijske studije je razvoj intervencija koje su podr-žane od roditelja i odgojitelja predškolske djece. Dalji razvoj intenzivnijih i efektivnijih intervencija podrazumijeva programe treninga roditeljskih vještina kao podrške intervencijama temeljenim u zajednici za porodice i djecu u riziku.

Chafouleas (2004): Integrating home, School, and Community Resources: Evoluation of a District-Wide prevention Program

Uzorak ispitanika: U istraživanju je učestvovalo 98 učenika, od toga 58 muškog spola i 40 ženskog. Usluge specijalne edukacije je primalo 34 učenika iz uzorka.

Obilježja intervencije: Primijenjene su opsežne intervencije koje su se odnosile na rad sa učenicima i njihovim porodicama s primarnim foku-som na porodicu. Neki od zadataka su bili usmjereni na pohađanje nasta-ve, načine komuniciranja, uvažavanje autoriteta i razvoj samopoštovanja. Kroz program se nastojalo pomoći djeci i njihovim porodicama u kriznim situacijama, stalnim konsultacijama, intenzivnom supervizijom, preven-tivnim djelovanjem i mentorstvom.

136 Meliha Bijedić

Metode evaluacije: Podaci su prikupljeni tokom jedne školske godi-ne, a sadržavali su slijedeće informacije: opće podatke (škola, razred, dob, pol); razlog zbog kojih je dijete upućeno u program; pokazatelji napredo-vanja učenika/porodice kroz program; učenikovo napredovanje (školski uspjeh, ponašanje); podaci o problemima u ponašanju. Učenici/roditelji/nastavnici su testirani na početku i po završetku programa. Podaci su stati-stički obrađeni, primijenjen je t-test (na razini značajnosti p<0,001).

Cilj evaluacije: Procijeniti djelovanje programa (Placement Preven-tion Program) koji je usmjeren jačanju zaštitnih faktora rizičnih porodica čija su djeca u riziku od izdvajanja iz porodice.

Glavni rezultati: Od 79,5% sudionika koji su bili uključeni u program zbog loše porodične situacije, njih 22% su uspješno završili program za osam mjeseci, 57% slučajeva je nastavilo program, dok je samo 3% bilo izdvojeno iz porodice.

Sambrano et al. (2005): understanding Prevention Effectiveness in Real-World Settings: The National Cross-Site

Evaluation of high Risk Youth Programs

Uzorak ispitanika: Istraživanjem je bilo obuhvaćeno ukupno 10.473 ispitanika od čega 5.934 mladih osoba koje su participirale u 48 programa prevencije ovisnosti i 4.539 mladih kontrolne skupine (oba pola i različi-tog etničkog i rasnog identiteta).

Obilježja intervencije: Procjena razlika u karakteristikama uspješnosti preventivnih strategija programa bila je kategorisana u rasponu od jedne do četiri intervencije: programi vještina ponašanja (fokusirani na socijalne vještine i razvoj osnovnih životnih vještina), programi fokusirani na infor-misanje (edukativni sadržaji vezani za pušenje, alkohol, droge), programi fokusirani na rekreaciju (promoviranju važnosti korištenja slobodnog vre-mena za pozitivne aktivnosti) i afektivni programi koji su fokusirani na psihosocijalne osobitosti omladine (uključuje razvoj pozitivne slike o sebi i samopoštovanja).

Metode evaluacije: Sumirani su podaci opsežnih studija o efektima preventivnih intervencija u vremenskom razdoblju od pet godina. Prvo su sumirane vrijednosti dva različita uzorka, onih koji su učestvovali u pre-ventivnim programima u lokalnoj zajednici o zloupotrebi psihoaktivnih supstanci i onih koji nisu učestvovali u programima (kontrolna grupa).


Evaluacija je temeljena na multivarijantnoj analizi podataka i metaanalizi. Provedena je multivarajntna statistička obrada koja je značajna za utvrđi-vanje identifikovanih povezanih longitudinalnih efekata intervencija i za opisivanje razlika tih efekata između subgrupa u programima i subgrupa među ispitanicima. Metaanalitički pristup je korišten kako bi se što bolje objasnila jačina efekata pojedinih programa.

Cilj evaluacije: Cilj evaluacije bio je metaanalizom utvrditi dizajn intervencije koja daje najbolje rezultate.

Glavni rezultati: Došlo se do spoznaja o selekciji, primjeni i prilagod-ljivosti modela programa koji su se pokazali uspješnim. U analizi efekata svih programa pokazale su se male varijacije među njima, ali je utvrđe-no pet karakteristika koje su nužne za pozitivnu evaluaciju: unapređenje vještina ponašanja; upotreba introspektivnog učenja, jačanje saradničkog odnosa; koherentni program prakatičnog djelovanja; visok nivo usluga.

Alpert, Britner (2005): Social Workers’ Attitudes Toward Parents of Children in Child Protective Services: Evaluation

of a Family-Focused Casework Training Program

Uzorak ispitanika: U studiji je učestvovalo 251 zaposlenik Odjela za djecu i porodicu u državi Connecticut (SAD) koji su isključivo bili an-gažovani u servisu za zaštitu djece, u prosjeku su 3,6 godina proveli na trenutnoj poziciji, a prosječno 6,6 godina su bili zaposleni u agenciji. Svi ispitanici su imali prosječno 8,2 godina radnog iskustva sa porodicama.

Obilježja intervencije: Intervencije koje su provođene u okviru pro-grama su: jačanje saradnje između socijalnog radnika i roditelja; poboljša-nje komunikacije među članovima porodice, rješavanje problema, razvoj roditeljskih vještina i poboljšanje uslova života.

Metode evaluacije: Komparirani su stavovi zaposlenika Odjela za dje-cu i porodicu, onih koji su prošli trening i onih koji nisu trenirani za program vođenja studije slučaja s fokusom na porodicu. Evaluacija je vršena poseb-no kreiranim instrumentom za longitudinalno istraživanje kojim su socijalni radnici testirani prije, u toku i poslije treninga. Individualno napredovanje ispitanika mjerilo se kontinuirano, tokom trajanja intervencije, a dobiveni su rezultati korišteni za mijenjanje stavova zaposlenika o roditeljima štićenika. Rezultati su takođe korišteni za odabir zaposlenika pogodnih za uključivanje u trening. Podaci su obrađeni programom MANOVA.

138 Meliha Bijedić

Cilj evaluacije: Utvrditi razlike u radu zaposlenika koji su bili pod-vrgnuti treningu i onih koji nisu, kako bi se što bolje razumjela primjena studije slučaja fokusirane na porodicu.

Glavni rezultati: Nisu utvrđene razlike u stavovima prema roditeljima klijenata između treniranih i netreniranih socijalnih radnika. Tako dobive-ni rezultati su objašnjeni time da dugogodišnje iskustvo u radu s djecom i roditeljima ima uticaja na formiranje pozitivnih stavova jednako kao i kod radnika koji nemaju iskustvo, a bili su podvrgnuti treningu.

O’Donnell et al. (2005): Saving Sex for Later: An Evaluation Of a Parent Education Intervention

Uzorak ispitanika: U istraživanju je učestvovalo 846 porodica učeni-ka petih i šestih razreda iz sedam javnih osnovnih škola u gradu New York (SAD) koji su u periodu od 2003. do 2005. godine bili podvrgnuti inter-vencijama edukativnog programa. Istraživanje je uključivalo i kontrolnu grupu.

Obilježja intervencije: Program se odnosi na intervencije temeljene na teoriji socijalnog razvoja, a usmjeren je na ulogu roditelja u prevenciji ranog stupanja u seksualne odnose kod adolescenata. Program je realizo-van na način da su tri audio CD-a u trajanju po 25 minuta na kojem se na-laze priče po modelu uloga podijeljeni roditeljima kako bi im se pomoglo da prepoznaju pravi trenutak kada bi trebali razgovarati sa svojom djecom o vrijednostima i očekivanjima i na koji način bi to trebali učiniti.

Metode evaluacije: Nakon pilot testiranja roditelja putem elektronske pošte, te tri mjeseca nakon provedene intervencije, vršeno je ispitivanje putem telefona, kako bi se što bolje procijenili odgovori. U analizi podata-ka korištena je deskriptivna statistika, multivarijantna analiza i regresijska analiza.

Cilj evaluacije: Utvrditi uspješnost programa koji putem određe-nih intervencija promovira pozitivno roditeljstvo i uticaj na ponašanje omladine.

Glavni rezultati: Program Saving Sex for Later je evaluiran kao dosta uspješan u pomoći roditeljima da ostvare pozitivnu komunikaciju sa ado-lescentima, da na što lakši način prebrode pubertetske probleme sa svojom djecom kako bi izbjegli rizična ponašanja. Intervencije su se pokazale do-sta efikasnim za razvoj roditeljskih vještina.


Christ et al. (2005): Evaluation of a Preventive Intervention for Bereaved Children

Uzorak ispitanika: U istraživanju je učestvovalo 184 porodica koje su zadovoljavale kriterije za intervencije (da je porodica dostupna, da oba roditelja žive u zajedničkom domaćinstvu, da je jedan od roditelja obolio od karcinoma, da porodica ima bar jedno dijete u dobi od 7–17 godina kod kojeg nije registrovan neki ozbiljniji emocionalni poremećaj). Za studiju je također bila određena kontrolna grupa od 556 djece iz lokalnih škola (dobi od 7 do 17 godina) iz 434 obitelji.

Obilježja intervencije: Intervencija je uključivala individualni ili grupni rad s porodicama i telefonske pozive od stručnjaka za mentalno zdravlje.

Metode evaluacije: Obje grupe su bile podvrgnute mjerenju baterijom psiholoških testova. Procjena je vršena na početku intervencija, nakon 7 i 14 mjeseci poslije smrti roditelja. Kvantitativnim metodama vršena je procjena dječje anksioznosti, depresije, samopoštovanja, ponašanja i ko-munikacije, evaluacija ishoda intervencije i identifikacija faktora koji su uticali na ishode dječjeg ponašanja. Prilikom statističke obrade korištene su analiza varijance (ANOVA), multivarijantne analize, uključujući i line-arnu regresiju.

Cilj evaluacije: Utvrditi efektivnost intervencija prema porodicama u kojima jedan od roditelja boluje od raka, te ostvarivanja zaštite i podrške djeci nakon gubitka roditelja.

Glavni rezultati: Došlo se do pokazatelja da veliku ulogu u ishodu tretmana imaju godine i pol, kako roditelja tako i djece. Psihoedukativne intervencije su se pokazale izuzetno dobrim za jačanje komunikacije unu-tar porodice i prevazilaženjem problema uzrokovanih bolešću roditelja, te lakšeg prevazilaženja krize kod djeteta nakon smrti roditelja. Sam pro-gram je pozitivno evaluiran.

Marsden et al. (2006): An evaluation of a brief motivational intervention among young ecstasy and cocaine users:

no effect on substance and alcohol use outcomes

Uzorak ispitanika: Uzorkom je bilo obuhvaćeno 342 ispitanika u dobi od 16 do 22 godine koji su bili evidentirani kao uživaoci psihoaktivnih supstanci (ekstazi, kokain, krek) na pet lokacija u Londonu i jugoistočnoj Engleskoj.

140 Meliha Bijedić

Obilježja intervencije: Program su provodili 12 radnika uposlenih u Agency youth drug i dva istraživača, a intervencije su podrazumijevale apstinenciju ispitanika (u odnosu na konzumiranje droga), mjerenja fre-kvencije upotrebe stimulansa i alkohola u periodu od 90 dana, a procjena je vršena upitnicima koje su popunjavali ispitanici i putem intervjua.

Metode evaluacije: U svrhu procjene, pored toksikoloških testova, upitnika, socijalni radnici su obavljali razgovore sa ispitanicima. Ispitanici kod kojih je utvrđeno smanjenje konzumiranja droga, bili su podvrgnuti dodatnim testiranjima, kako bi se utvrdilo šta je najviše uticalo na njihovo ponašanje. U obradi prikupljenih podataka koristila se regresijska analiza i analiza kovarijance iz generalizanih linearnih modela (SPSS 12.0).

Cilj evaluacije: Utvrditi nivo efektivnosti provođenih intervencija kod omladine, stalnih konzumenata psihoaktivnih supstanci.

Glavni rezultati: Provedeni program nije pozitivno evaluiran, postoje određeni pozitivni učinci na ispitanike ali ne u dovoljnoj mjeri da bi se konstatiralo da je program učinkovit.

Wright et al. (2006): Community-based Arts Program for Youth in Low-Income Communities: A Multi-Method Evaluation

Uzorak ispitanika: Za potrebe istraživanja je korišten veliki uzorak koji broji 25.000 djece u dobi od 0 do 23 godine iz pet gradova Kanade.

Obilježja intervencije: Program je provođen u trajanju od tri godine, na način da su djeca i omladina učestvovali u devetomjesečnom tečaju fo-kusiranom na teatar, a podrazumijevao je vizuelni aspekt (facijalna ekspre-sija, scenografija, crtanje i slikanje) i medijski aspekt (digitalna predstava i montaža). Razvoj prosocijalnih vještina odvijao se kroz grupni rad i rad u parovima.

Metode evaluacije: Prikupljeni podaci su obrađeni pomoću statistič-kih programa SAS i SPSSS, primijenjena je multivarijantna analiza i ana-liza rasta i pada krive.

Cilj evaluacije: Procijeniti koliko je program učinkovit u smanjenju emocionalnih problema i razvoju socijalnih vještina kod djece.

Glavni rezultati: Umjetnički program je procijenjen kao visoko kvalite-tan jer daje značajne pokazatelje u promjeni ponašanja djece. Pored poboljša-nih umjetničkih sposobnosti, uočen je razvoj socijalnih vještina, smanjena je nasilna komunikacija, te interes ispitanika za sklapanje novih prijateljstava.


Wolfteich, Loggins (2007): Evaluation of the Childrens Advocacy Center Model: Efficiency, Legal and Revictimization

Uzorak ispitanika: U istraživanju je učestvovalo 184 ispitanika (zlo-stavljane i zanemarene djece). Do uzorka se došlo metodom slučajnog izbora, na Floridi (SAD) u periodu od 1997. do 2002. godine, a koji su prijavljeni uredima za zaštitu djece. Uzorak je bio podijeljen na tri dijela: 59 ispitanika je bilo podvrgnuto tretmanu u odvjetničkom centru, dok su ostali ispitanici bili podvrgnuti tretmani u dva druga ureda sa tradicio-nalnim pristupom (72 ispitanika u timu za zaštitu djece, a 53 ispitanika u lokalnom odjelu za zaštitu djece i porodice).

Obilježja intervencije: Odvjetnički centar za djecu osmišljen je i for-miran na način da upošljava odvjetnika (posrednika za intervencije) za djecu koji pruža pomoć i podršku zlostavljanoj i zanemarenoj djeci. Cilj provođenja intervencija je izbjegavanje izdvajanja djeteta iz porodice. In-tervencije su usmjerene na devet područja: razgovor sa djetetom, medi-cinski pregled djece, osiguravanje usluga za mentalno zdravlje, odbrana žrtve, analiza slučaja, vođenje slučaja, prijateljska podrška djeci, multidis-ciplinaran timski rad, organizacijska struktura.

Metode evaluacije: Primijenjena je statistička obrada podataka (Hi-kvadrat test), statistička značajnost p<0,001.

Cilj evaluacije: Utvrditi postojanje razlike između tri postojeća mo-dela zaštite djece, te posebno utvrditi efektivnost provođenih intervencija u odvjetničkom centru kao modelu zaštite u odnosu na dva tradicionalna modela zaštite djece.

Glavni rezultati: Evaluacija je pokazala da je, iako se program u odvjet-ničkom centru može okarakterisati dosta uspješnim, neophodno redefinira-ti ciljeve kako bi učinkovitost na svim nivoima intervencije bila apsolutna, jer su rezultati u nekoliko slučajeva pokazali ponovno zlostavljanje.

Nabors et al. (2003): Evaluation of an Intervention for Children Experiencing homelessness

Uzorak ispitanika: U istraživanju je učestvovalo 122 ispitanika, 68 dječaka i 54 djevojčice, koji su se prijavili u sklonište za beskućnike. Od navedenog uzorka 80% ispitanika su bili afro-amerikanci.

Obilježja intervencije: Evaluacija intervencije vršena je u dva dijela u toku ljetnog programa. U prvom dijelu su učitelji i tim za implementaciju

142 Meliha Bijedić

objasnili i uveli sistem ponašanja kako bi se ojačalo prosocijalno ponaša-nje. U drugom dijelu su studenti vršili promociju mentalnog zdravlja.

Metode evaluacije: Procjena je vršena na način da su upitnike popunja-vale majke djece (Child Behavior Checklist, Ahenbach, 1991; How My child is Doing Surwey, Nabors et al., 2001; McMaster Family Assesment Device, Epstein et al., 1983) na osnovu kojih su dobivene informacije o dječjem ponašanju i funkcioniranju porodice. Upitnike za procjenu su takođe po-punjavali i učitelji koji su radili sa djecom u programu. Dobiveni podaci su obrađeni statističkim programom SPSS (ANOVA, hi-kvadrat test).

Cilj evaluacije: Utvrditi učinkovitost provedenih intervencija u toku ljetnog programa u cilju razvoja prosocijalnog ponašanja kod djece.

Glavni rezultati: Program je pozitivno evaluiran, uočene su značaj-ne promjene u ponašanju kod djece beskućnika nakon što su provedene intervencije.

Danielzik, Pust, Muller (2006): School-based interventions to prevent overweight and obesity in prepubertal children: process and 4-years

outcome evaluation of the Kiel Obesity Prevention Study (KOPS)

Uzorak ispitanika: U istraživanju je učestvovalo 344 ispitanika, djece dobi od 6 do 10 godina u 18 škola odabranih metodom slučajnog izbora u Kielu (Njemačka), uz kontrolnu skupinu od 1.420 ispitanika.

Obilježja intervencije: Program ponašanja i informacije o pravilnom unosu hrane dane su učenicima, nastavnicima i roditeljima. Prema uput-stvima, učenici su morali svaki dan unositi u organizam voće i povrće, sma-njiti unos masne hrane, baviti se tjelesnom aktivnošću minimalno jedan sat dnevno, a gledanje TV-a ograničiti na samo jedan sat dnevno. Intervencije su provodili stručnjak nutricionist i nastavnik. Nutriciono znanje kod uče-nika je procjenjivano u inicijalnoj fazi, te tri mjeseca poslije intervencije. U obzir su uzeti: obim struka, indeks kilaže i mišićni nabor.

Metode evaluacije: Svi podaci, prikupljeni pomoću pripremljenog anketnog listića, unešeni su u SPSS 13.0, te je primijenjen Mann-Witney test kako bi se utvrdilo postojanje razlika između grupa. Za izračunavanje razlika između obima struka, indeksa kilaže i mišićnog nabora korišten je Pearsonov koeficijent korelacije. Pomoću Hi-kvadrat testa komparirala se incidenca, prevalenca i remisija pretilosti. U statističkoj obradi korištena je još i regresijska analiza.


Cilj evaluacije: Pokazateljima istaknuti važnost pravovremenog dje-lovanja u cilju pravilne ishrane djece i sprečavanja pretilosti.

Glavni rezultati: Mnogo bolji rezultati su postignuti kod djevojčica. Provedene intervencije su pokazale statistički značajne promjene u nutri-tivnim navikama ispitanika, prevalencija djece s dobrim nutricionim navi-kama bila je udvostručena u finalnom dijelu programa u odnosu na inici-jalno stanje.

DISKUSIJA

Sumarno, iz prikazanih evaluacija intervencija usmjerenih djeci i omla-dini sa poremećajima u ponašanju moguće je izvesti nekoliko zaključaka.

Prisutna je velika „širina“ u obrađenim temama, svaka tema je „udar-na“ i odnosi se na problem u zajednici u kojoj je vršeno istraživanje, dok je u nekim slučajevima obuhvatala bitne državne probleme. U radovima su prikazane i evaluirane intervencije koje su usmjerene kako djeci i omladi-ni, tako i njihovim porodicama, kroz planirane strategije koje su usmjerene promjenama ciljane populacije, kako bi ona postigla veći nivo razvoja i boljeg socijalnog funkcionisanja.

Intervencije su obuhvatale prikupljanje informacija o sudionicima istraživanja, uz procjenu potreba, edukaciju, savjetovanje, vođenje sluča-ja, ispunjavanje upitnika, procjene programa, testiranje različitim skalama. Također, većina prikazanih intervencija obuhvata rad sa učenicima i sa porodicama kao što su kontrola komunikacije, definisanje autoriteta i sa-mopoštovanje u cilju pomoći u kriznim situacijama uz stalne konsultacije, intenzivnu superviziju, mentorstvo i preventivno djelovanje. Ispitivani su i komparirani stavovi zaposlenika, uz jačanje saradnje između socijalnih radnika i roditelja sa posebnim fokusom na poboljšanje komunikacije među članovima porodice, rješavanju problema, razvoju roditeljskih vještina i kompletnom poboljšanju kvaliteta života. Evaluirane su intervencije teme-ljene na teoriji socijalnog razvoja koje su usmjerene jačanju roditeljske ulo-ge u prevenciji ranog stupanja u seksualne odnose adolescenata. Korištene su baterije psiholoških mjerenja za procjenu dječje anksioznosti, depresije, samopoštovanja, ponašanja i komunikacije te analizirani faktori koji su uti-cali na promjenu dječjeg ponašanja nakon intervencija. Intervencije su obu-hvatale intervjue ispitanika uz mjerenje frekvencije upotrebe stimulansa i alkohola u periodu apstinencije od psihoaktivnih supstanci. Praćeni su i du-

144 Meliha Bijedić

gotrajni uticaji programa u prevenciji anksioznosti i depresije kod omladi-ne. Opsežno istraživanje bilo je usmjereno na umjetnički program za djecu iz depriviranih (materijalno i duhovno) sredina kojim se nastojalo pobolj-šati ponašanje djece, te ojačati im komunikacijske sposobnosti. Evaluiran je program socijalnog servisa, koji se odnosi na intervencije za pružanje pomoći i podrške zlostavljanoj i zanemarenoj djeci u cilju da se izbjegne izdvajanje djeteta iz porodice. Analizirane su intervencije prema djeci bez doma, u toku ljetnog programa, gdje su istraženi problemi sa mentalnim zdravljem te negativni stavovi okruženja u kom se djeca nađu.

Kroz analizu svih predstavljenih radova uočljiva je raznolikost i na ni-vou populacije i problema istraživanja i metodologije koja je primijenjena u analizi. Većina programa evaluirana je pozitivno, a tamo gdje se nije doš-lo do dobrih rezultata i gdje primijenjene intervencije nisu dale očekivani uspjeh, ukazano je na greške, npr. da je potrebno promijeniti postavljene ciljeve, odnosno uravnotežiti očekivanja sa stvarnim sadržajima i dometi-ma poduzete intervencije. Općenito se ukazuje na potrebu jačanja stručnih kadrova u provedbi intervencija. Također je uočljivo da dobra evaluacija intervencija uključuje korištenje kvalitativnih i kvantitativnih metoda.

I istraživanja usmjerena evaluaciji intervencija usmjerenih djeci i omladini upućuju na potrebe mijenjanja paradigmi pristupa tom problemu. Tako su Žižak i saradnici (2001) utvrdili da je intervencije potrebno usmje-riti prema perspektivi samih korisnika (u pogledu njihovih prava i potre-ba), od preorijentacije s pretežno negativne percepcije korisnika od strane stručnjaka, ka većoj orijentaciji prema korisnikovim očuvanim prednosti-ma, otpornostima i očekivanjima. Postoji potreba ponovnog stručnog pro-mišljanja postojećeg pristupa porodici, školi i drugim životnim sredinama korisnika. Na porodicu se može gledati kao na mogućnost, a ne problem i s tim u vezi izgrađivati sistem interventnih mjera. Jednako je važna i potreba preusmjeravanja s „na dijete usmjerenog“ pristupa na „ekološki usmjeren“ pristup. Uz sve navedeno, postoji nužnost promjena na koncep-tualnom nivou, što znači okvirno definisati mrežu ustanova, službi, institu-cija, programa i postupaka unutar tog sistema interventnih mjera, a vezano uz definisanje grupa korisnika kojim je takav sistem na određenom nivou potreban ili im stoji na raspolaganju.

Recimo na kraju da ovdje prikazane evaluacije vaninstitucionalnih tretmana u biti potvrđuju da je veći nivo zastupljenosti socijalnopedagoš-kih sadržaja u pojedinim intervencijama zapravo svojevrstan osiguravatelj njihove kvalitete. Ipak, čini se da ne postoji intervencija koja bi u potpuno-


sti ostvarila svoje ciljeve, odnosno, ne postoji intervencija koja je uspjela transformisati ponašanja ili umanjiti probleme svih korisnika. Navedeno ukazuje na potrebu šire diferencijacije ponude intervencija, odnosno nji-hove veće usklađenosti sa specifičnostima korisnika. Takva diferencijacija, međutim, podrazumijeva afirmaciju prakse temeljene na dokazima. Dru-gim riječima, praktična djelatnost profesionalnih pomagača bi trebala biti potkrijepljena naučnim spoznajama na kojima se temelji njihova profesija, čime bi se ojačale mogućnosti dobre predikcije rezultata praktičnog rada. Afirmaciji naučnih spoznaja u praktičnom radu može pridonijeti praksa kontinuiranih evaluacija socijalnopedagoških intervencija, što je i ovaj rad imao za cilj. S tim u vezi, ovaj rad će dati skroman doprinos u afirmaciji prakse temeljene na dokazima, kao i razjašnjavanju metodoloških dvojbi koje su i inače prisutne uz evaluacijska istraživanja.

LITERATURA

Ajduković, M. (2008). Rane intervencije i ostale intervencije u zajednici kao po-drška roditeljima pod rizicima. U M. Ajduković, T. Radočaj (Ur.), Pravo dje-teta na život u obitelji (str. 57–75). Zagreb: Ured UNICEF-a za Hrvatsku.

Ajduković, M., Ajduković, D. (2004). Model evaluacije i učinci projekta „Uvo-đenja supervizije u sustav socijalne skrbi“/Evaluation model and effects of the project „Introducing supervision in the social walfare system“. Ljetopis studijsko centra socijalnog rada, 11(1), 5–43.

Alpert, L. T., Britner, P. A. (2005). Social workers’ attitudes toward parents of children in child protective services: Evaluation of a family-focused ca-sework training program. Journal of Family Social Work, 9(1), 33–64.

Anda, D. (2001). A qualitative evaluation of a mentor program for at-risk youth: The participants perspective. Child and Adolescent Social work Journal, 18(2), 97–117.

Anić, V. (2000). Riječnik hrvatskog jezika. Zagreb: Novi liber.Australian Agency for International Development (AusAID). (2005). AusGu-

ideline: The logical framework approach. Canberra, Australia: Australian Agency for International Development.

Betts, S. C., Peterson, D. J., Marczak, M. S., Richmond, L. S., (2001). System-wi-de evaluation: Taking the pulse of a national organization serving children, youth, and families at risk. Children’s Services: Social policy, research, and practice, 4(2), 87–101.

Boruch, R. F. (2007). Intervention studies. In G. Ritzer (Ed.), The Blackwell En-cyclopedia of Sociology. Oxford: Blackwell Publishing.

146 Meliha Bijedić

Bouillet, D., Uzelac, S. (2007). Osnove socijalne pedagogije. Zagreb: Školska knjiga.

Bouillet, D., Žižak, A. (2008). Praćenje vršnjačkog nasilja u osnovnim školama: spolne razlike u učestalosti i vrstama nasilnog ponašanja. Ljetopis socijal-nog rada, 15(1), 5–21.

Chafouleas, S. M. (2004). Integrating home, school, and community resources: Evoluation of a district-wide prevention program. Reclaiming children and youth, 12(4), 203–209.

Christ, G. H., Raveis,V. H., Siegel, K., Karus, D. Christ, A. (2005). Evaluation of a preventive intervention for bereaved children. Journal of Social Work in End-of-Life & Palliative Care, 1(3), 57–81.

Danielzik, S., Pust, S., Muller, M. J. (2006). School-based interventions to pre-vent overweight and obesity in prepubertal children: Process and 4-years outcome evaluation of the Kiel Obesity Prevention Study (KOPS). Acta Pe-diatrica, 96(454), 19–25.

Elliot, J., Prior, M., Merrigan, C., Ballinger, K. (2002). Evaluation of a commu-nity intervention programme for preschool behaviour problems. Journal of Paediatrics and Child Health, 38(1), 41–50.

Gambrill, E. (2007). Views of evidenc based practice: Social workers code of ethics and accreditation standards as guides for choice. Journal of Social Work Education, 43(3), 447–459.

Marsden, J., Stillwell, G., Barlow, H., Boys, A., Taylor, C., Hunt, N., Farrell, M. (2006). An evaluation of a brief motivational intervention among young ecstasy and cocaine users: No effect on substance and alcohol use outcomes. Addiction, 101(7), 1014–1026.

Milas, G. (2003). Istraživačke metode u psihologiji i drugim društvenim znano-stima. Jastrebarsko: Naklada slap.

Nabors, L., Sumajin, I., Zins, J., Rofey, D., Brown, S., Berberich, D., Weist, M. (2003). Evaluation of an intervention for children experiencing homelessne-ss. Child & Youth Care Forum, Human Sciences Press, 32(4), 211–227.

O’Donnell, B. L., Gail, A. S., Renée, A., Simmons, W., Duran, R., Jeanbaptiste, V. (2005). Saving sex for later: An evaluation of a parent education interven-tion. Perspectives on Sexual and Reproductive Health, 37(4),166–173.

Remafedi, G. (2001). Linking HIV-seropositive youth with health care: Evaluati-on of an intervention. AIDS Patient Care and STDs, 15(3), 147–151.

Rosen, A., Proctor, E. K. (2002). Standards for evidence-based social work prac-tice. U A. R. Roberts, G. J. Greene (Eds.), The social workers desk reference (pp. 743–747). New York, NY: Oxford University Press.

Sambrano, S., Springer, F. J., Sale, E., Kasim, R., Hermann, J. (2005). Understan-ding prevention effectiveness in real-world settings: The national cross-site


evaluation of high risk youth programs. The American Journal of Drug and Alcohol Abuse, 31(3), 491–513.

Sànchez, I. M. H., Rubio, J. M. L., Anzano, S. M. (2005). A pragmatic guideline for evaluation of social intervention. The Spanish Journal of Psychology, 8(1), 21–29.

Wolfteich, P., Loggins. (2007). Evaluation of the Childrens Advocacy Center Model: Efficiency, legal and revictimization. Child and Adolescent Social Work Journal, 24(4), 333–352.

Wright, R., John, L., Alaggia, R., Sheel , J. (2006). Community-based arts pro-gram for youth in low-income communities: A multi-method evaluation. Child and Adolescent Social Work Journal, 23(5–6), 635–651.

Žižak. A., Koller-Trbović, N., Lebedina-Manzoni, M. (2001). Od rizika do in-tervencije. Zagreb: Edukacijsko rehabilitacijski fakultet Sveučilišta u Zagrebu.

ALTERNATIVE TRETMAN oF CHILDREN AND YoUTH WITh BEhAVIOuR DISORDERS

Abstracts

This paper is dedicated to selected science works analyze about treatment evaluation towards children and youth with behaviour disorders. Intervention were observed through analyse of actors, analyse of problem, intervention strate-gies and measures of efficacy. In realisation of purpose this paper used method of associating the all studies who involved the same problem. Review where selected by searching of EBSCO host Web base. In analysed papers noted variety on population level, problems of research and implemented methodology. The almost of programs is positive evaluated, and marked papers without good re-sults and non efficacy intervention, for example necessity changing of aims. After summarizing all results, it is possible to conclude, necessity of more support to children and youth and their families when they are in crisis by side of political and sciences structures with emphasise evidence based-practice. For good evalu-ation of used intervention acquitted using qualitative and quantitative methods.

Key words: evaluation, community-based interventions, children and youth, evidence based practice

EXPERIMENTIAL PEDAgogY – AN EFFICIENT METhOD FOR ChILDREN WITh BEhAVIORAL

DIFFICULTIES

Mitja Krajnčan

Apstrakt

Experiential pedagogy is a method of pedagogical work. We imagine it as an alternative or an addition to the existing established methods of education, as well as a type of educational aid measure to children and adolescents with special needs, especially behaviorally and emotionally disturbed. The principles of expe-rientially pedagogical projects are the basis for the work method, namely integra-tion, participation and cooperation, orientation towards nature, toward a small group, function, the needs of youth and new relationship possibilities. The aims of experiential pedagogy are learning-educational, focused on a child‘s motoric, social, personal, cognitive and emotional development. A differentiated approach enables working in small groups; it is pointed towards reaching success and rais-ing child‘s self-esteem. The paper also shows limitations in transferring project experiences and educational potential in everyday life after the project.

Key words: experiential pedagogy, children with behavioral and emotional disorders, pupil, pedagogy, education, learning, school, special institutions

INTRoDUCTIoN

Experiential pedagogy shall be presented through essential theoretical premises showing its scientific and practical success. We shall focus on its principles and aims, while exposing important media of experiential pedagogy.

150 Mitja Krajnčan

THEoRETIC PART

Definition and terminological specification

Experiential pedagogy is an integrated pedagogical approach, which in a child or adolescent1 awakens all their receptors and uses them for educational purposes. In experiential pedagogy, therefore the motto „with head, heart and hands” has established (Krajnčan, 2007).

We understand experiential pedagogy as an alternative and a supple-ment to the traditional and established educational approaches and met-hods. It is rooted in reform pedagogy. After the Second World War it was almost completely forgotten and its significance increased only recently. Experiential pedagogy as an alternative has been searching for new ways outside the institutions, while as a supplement its effort to find new moti-vation within old structural links is quite clear (Ziegenspeck, 1992:137).

Experiential pedagogy is oriented towards school-pedagogical fi-eld where the following areas of methods are important for experiential pedagogy:

– process of content presentation and summarizing, alteration („how to reach something, e.g. take a special position method”);

– time segmentation of the learning process („when and in which or-der I shall reach something”) including appropriate social-interac-tive arrangements (e.g. individual or group care);

– campaign format (how shall the individual or group be attained, motivated, how shall we surprise them and draw their attention for outside or inside activity);

– assessment form (how shall the assessment be, how to recognize a situation and sequence of events to reach the set goal).

The methods should enable us to gather all questions in practical im-plementation of projects and programs, orienting them towards people, goals and concepts. Pedagogically, the difference among experientially pedagogical projects with the aim of prevention or treatment in the field of pedagogical deviance is very important, since in institute education es-pecially, we can connect different experiences (travel pedagogy, projects

1 Or in every user of the experientially pedagogical work, regardless whether this is about a child or an adolescent (nevertheless, these two target groups are represented). We can hear many times that experiential pedagogy is the “pedagogy of youth”.

Experimential pedagogy – an efficient method for children with behavioral difficulties 151

in secluded nature, social-therapeutic sailing, and providing experientially pedagogical content to individuals).

Among the principles of experiential pedagogy, people imagine the principle of integration, principle of active performance (experience in-stead of passivity; experiencing the world, attaining personal experiences, not merely assuming them from others), principle of orientation towards nature, co-formation and co-creation, group orientation, the principle of transparency (voluntary participation; a group creating its own rules, all decisions are transparent at the time of execution and outcome, the whole group decides on questions), the principle of new relationship possibilities and orientation towards the needs of the youth. The motto „no one can get lost” is the main thought while working with young people.

Among the media of experiential pedagogy, we analyze and include all locations where activities can be performed in the nature, or combine them with the city. Various areas of untouched nature, places where na-ture-sports activities can be arranged on land, air or water are especially desirable.

Experiential pedagogy is differentiated:– according to specific programs (nature-sport, cultural-art or techni-

cally accentuated),– according to the clientele (group or individual programs according

to individuals: school children, apprentices, socially deprived ado-lescents, marginal groups, delinquents, etc.),

– according to time limit (short or long programs and structural de-mands; physical, emotional, social and/or cognitive pre-experien-ces and/or knowledge; the level of knowledge and aspirations).

Experiential pedagogy is a pedagogical discipline which – taking into account the enormous practical work and numerous experiences – in the last twenty years also became scientifically justified. Thanks to mutual process of complementing practice and science, experiential pedagogy managed to survive. Moreover, such a dialectic relationship is essential for its development, while the profession is acquiring more and more pro-fessionals, who see meaning and effect in such work – their own pedago-gical spirit alive. Scientific justification enables appropriate education of an experiential pedagogue, therefore his or her educational work. On the other side, experiential-pedagogical practice enriches the experiential-pe-dagogical science, since through gaining experiences and facing different

152 Mitja Krajnčan

problems it acquires successful and unsuccessful practices, educational moments and methodical successes in various approaches, which is pure rich experiential-pedagogical material (Fischer, 2003; Heckmair, Michl, 1998; Krajnčan, 2006; Luckner, Nadler, 1997; Ziegenspeck, 1992).

“It is considered as a possibility to break those shriveled structures in traditional education so for the content and methods be formulated anew, to go from pedagogy of moralizing and preaching to pedagogy of experi-ence, doing and authenticity” (Bauer, 1985:25).

Experiential pedagogy is also understood as a method directed towar-ds activity and function, in which we get new place and time perspectives serving pedagogical goals through the union and experiences in the nature or pedagogically closed (unconquered) spaces (Heckmair, Michl, 1998).

Experiential pedagogy is an activity oriented method, intended for designing an educational process through an exemplary learning process in which we challenge physically and socially young people to grow per-sonally and contribute to their responsibility for their own living world.

In the foreground there is the experienced ability of everyone to explo-re and allow himself/herself to live experiences. This demands physical, mental, as well as social activity. Generally feeling oneself is the core star-ting point of each experience. Only when this is reached it is possible to reflect on social and actual situations.

An experience has a gratuitous primary and a very conscious focal attention. An experience comes before thinking and recognition. From this, some important aspects arise (Ziegenspeck, 2005:17):

– Experience is the smallest fragment of personality. Development of personalities is based on many experiences.

– Experience is and remains in private and intimate possession. Expe-riences are hard to or cannot be generalized.

– We cannot educate and teach only through experiences, but it is po-ssible to develop strategies leading to hope that at the end – through personal experiences – personal benefit shall be achieved.

Hackmayer and Michl (1998:41) offered a number of theses connec-ted to experientially-pedagogical discourse:

– Education and learning (from kindergarten to old age) should be a pleasure, since they offer excitement. Children, adolescents and adults are attracted by something that interests them, is lively, a lot of things going on, where they can smell action or adventure, sport, game or excitement.


– Experienced learning stems from action, however, it always ta-kes into consideration pedagogical implications, strives towards connection of the inside and outside world.

– The outside world shall be sensed more consciously and differen-tiated, the more it shall relate to the living world of children and adolescents with their own activity, through learning by doing. The more children and adolescents experience something in a direct or concrete way, for example holidays and ecological problems thro-ugh methods which are directed towards action, the more it shall touch them.

– Methods, directed towards service and activity can have the living world of children and adolescents as the starting point of their ac-tivities, although not always. Nevertheless, it is also acceptable if they reach other areas, places, new perspectives and roles, which enable fun in different understandings of place and time. In this way they can reach new paths and recognize blind alleys.

– Although it sounds as a paradox, activity oriented methods have an efficient offsetting option to enable pedagogical dimensions, such as breaks, silence, idleness, slowness and solitude. Many things very active perhaps contribute for a break gaining a pedagogical value and logic or pleasant interpersonal relations. Where openne-ss, creativity and spontaneity are wished for, there is also space for time, calmness and being slow.

– The one who cooperates, is linked to something. That is how the bridge between co workers and the educated is wider and each person shall be reached easier. Almost every person going to school for eight or twelve years with the same schoolmates has experiences of a soothing effect in breaking the pedagogical wall which happened in outdoor school, on a trip, skiing, in a cottage. The relationship between the teacher and the pupil usually impro-ves a lot.

– Rebirthing, reflexology and other trendy therapies, consulting, systematic thinking, social management and marketing are terms behind which there is usually a drawback from the world of the youth who observe from the outside, from a distance of a more or less good theory. A person who has not seen youth from the point of view of a consultant or a therapist, will fail to fulfill the central feature of working with children as being the bridge builder across

154 Mitja Krajnčan

generation gaps. Action oriented methods can lead the pedagogue back to this original function.

– “The aim is the way” – this saying which is almost a cliché is defi-nitely helpful in creating action oriented pedagogical drafts. Exer-cises, crises, discussions, breaking points and ideas from which they stem are just as important as a successful theatre play. The only thing more important than the peak is an individual or group achievement, a new awareness of our own body or thoughts elici-ting walking. Therefore, it is not to reach Nordkap that is the goal of the travel, but group departure, happiness, difficulties, efforts on the way, group experience that remain in the memory.

– Learning by doing has a positive result when not offered as a logi-cal or obvious thing. Experiential pedagogy can learn a great deal from social and ecological movements such as Greenpeace since experientially-pedagogical initiatives related to social and ecologi-cal goals are simply more convincing in their mission.

– Transparency, directness and not softness are mottos for experienti-al learning. Learning, directed towards work and function makes a complicated reality easier and normally changes it into more tran-sparent and manageable (maybe due to an increasing rise in coura-ge for performance and action).

Principles of experiential pedagogy

Integration as the opposite of the dominant learning and life conditi-ons and structures is the most important principle of experiential pedago-gy. Its desire is to show the alternative to the unilateralism of knowledge mediation, which is oriented towards ratio, intellect and the fragmentation of life into different areas. Integration in experiential pedagogy includes many areas. In the individual area it strives to include the body, mind and soul into every single event. Besides, it wants to do away with the diffe-rentiation between the theory and practice, while at the same time theore-tical knowledge should not be judged unilaterally (Ziegenspeck, cited in Krajnčan, 2006:21).

In experiential pedagogy the emotional, artistic, skillful, social and cognitive learning elements are equal to one another, at which the body has a great role in learning. The more “body activity” is ousted from learning


and educational processes, the more this learning and educational process is distancing itself from the based integrated human potentials and abilities (Priest, Gass, 1997).

Straight to activity

The culture of our life nowadays, especially in big cities and busy, crowded areas seriously restricts possibilities of moving around in nature (Ziegenspeck, 1992). Instead of own, direct experiences, “second hand” experiences stepped into our lives: consumerism and overflow of stimuli instead of being active ourselves. Therefore, people spend time with the help of passive activities (media). Second hand experiences that the te-levision provides, such as passive sports watching, cannot take place of self-gained, self-conquered and intense experiences, thus leaving the “un-saturated dramatic need”. As a consequence, experiential pedagogy orients itself towards urgent pro-activeness, creating conditions which prevent pa-ssive participation. The participants must realize that they can only change their life or learn something by being active. They must clarify the relation between striving and results within a simple, clearly outlined field of work – “here and now”. It is possible to use one’s physical help sensibly, in order to do everyday chores. Straight to activity enables collecting succe-sses also to those adolescents who rarely receive recognition due to lower intellectual abilities or communication difficulties.

Straight to a group

Experiential pedagogy by its procedures is directly related to the form of group work. Group processes are encouraged by conditions of the pro-ject or activity. An experiential group often relies on itself and has mini-mum connections with everyday environment. In this way a type of every-day in arranged, in which numerous deviations or the otherwise known environment is lacking. Because of a closed social space it reveals that in conflict situations the possibility of withdrawing or avoidance of the actual group dynamic flow is almost null. Activities are designed for the adoles-cents to become unconditionally dependent on each other. Cooperation is crucial, otherwise the group cannot move in the right direction. Commu-nication is necessary since group tasks need to be distributed among the members and daily plans discussed. Responsibility is imperative, as safety of all could be endangered in case only a part of the equipment is lost or

156 Mitja Krajnčan

damaged. Moreover, trust is necessary because the one holding the protec-tive cable in the middle of the rapids or wall is also holding people’s lives on a line (Ziegenspeck, 1992; Krajnčan, 2006).

Joint decision-making and preparation

The term “mutual decision-making” shall hopefully help us turn the attention also to the modality of relations among youth and adults (educa-tors, teachers). It would be very positive if already in the phase of prepa-ration we were to provide the youth with the feeling of “their own thing”, motivate them for a more active cooperation and creation of a more posi-tive atmosphere. In a normalized and orderly environment, marked by un-clear decisions which cannot be influenced, young people hardly gain any experience for their cooperation to be possible to evaluate (Ziegenspeck, 1992; Krajnčan, 2006). The leaders of experiential pedagogy know even before they step into the outside environment with their group, that exact planning serves as the main element of a safe and successful experiential pedagogy project leading. Same is true for planning an environmentally-friendly trip. It is understandable that many dimensions emerging throug-hout the project as doubtful stem from inadequate preparation, where joint planning is an important dimension, since the feeling that it is “their” thing means that the feeling of responsibility is there. That means that they are included in decision-making, because only this way we can expect desired results.

New relationship possibilities

An experiential group with its arrangements offers a possibility for change – of the occurred situation and social role models, as well as for establishing new relationships among the youth and among the youth and pedagogues. The outside conditions of an experiential-pedagogical pro-cess set always new demands to all its members regarding their readine-ss and abilities. It is necessary to let go of previous relationship models, such as passivity and withdrawal, with which it is possible to satisfy needs (Ziegenspeck, 1992; Krajnčan, 2006). New and unpredicted tasks and si-tuations can change relationships much more than this is possible within a regulated institution.


A stance for the needs of youth

During puberty and adolescence, the person is in the phase of radi-cal physical and mental changes. The biological aspect includes rapid and significant body changes caused by excessive hormone secretion. Rapid growth brings a greater need for movement and activities. Courage tests and various fights are performed to prove power and skills. Experiential-pedagogical work gives lawful possibilities for the satisfaction of such needs. When reaching their limits, youth learn about their body and how to judge themselves better (Ziegenspeck, 1992; Krajnčan, 2006). In this period of life, the question about their identity is of primary importance for adolescents. They question themselves about their value, weaknesses and strengths. In this period they also build and determine their own life goals and value systems (Ziegenspeck, 1992, Fischer, 1998). From the so-ciological point of view, adolescence is a transient time between childhood and adulthood, connected with extreme uncertainty regarding status and roles. The adolescent tries to overcome these uncertainties with individual achievements. Various activities, joy of adventure, curiosity, experimen-ting with own body and social areas are all necessary needs of this period of time, an expression of self-search and of own identity. An approach, oriented towards experiences and activities really suits the needs of ado-lescents. A clear and structured frame offers a plethora of possibilities for experiencing their self and to build a social style of behavior and their own value system (Ziegenspeck, 1992; Krajnčan, 2006).

Straight to nature

In many places the world of adolescents nowadays is only made of con-crete and asphalt. They do not experience many of the natural processes di-rectly anymore, but only through media, for which a healthy relationship to nature can hardly develop. Experiential pedagogy is oriented towards leaving the housing areas and by spending time in the nature, experience some con-trast. Group work and nature enable people to get “direct” sensual experien-ces. The nature with its authority contributes to an education-oriented project.

Out of the ordinary

Experiential pedagogy, in contract with the same everyday life of con-sumers offers many contrasts which motivate thinking and provide experi-

158 Mitja Krajnčan

ences: away from the overflow of stimuli and into a life without the media, traffic and crowds; self-sufficiency instead of over-supply; taking over dif-ferent and unusual roles; relatively simple style of life instead of everyday technology in traffic, the kitchen, free time etc. Improvisation and creativi-ty take over consumerism, nature over concrete, wind and weather over air conditioning devices, a natural lifestyle over adapting to the school bell, house rules, waiting, etc. (Ziegenspeck, 1992; Fischer, Mroczek, 2004). The goal is to spread winds where educational methods have failed and offer what is not forced, although it is exactly that which is considered something ordinary, usual and normal. Moreover, it is necessary to fight and try to block the authority, called consumerism, even if by fleeing into unknown environment. Transparency and life without set rules and stimuli offers new dimensions of social learning and working on self (Ziegen-speck, 1992; Krajnčan, 2006).

Experiential pedagogical objections

Methodical planning needs to answer a few questions. It is important for the success of the project that the initiator clearly defines goals before the beginning, since these later become the means on which content and outlook become dependent (Krajnčan, 2007).

These questions must stress learning manual and motor skills and knowledge more or the escorts will have to give more advice, initiatives, offer more theory and provide studying material with more structure. In case the central attention is put on personal and social aims, the group will have more informative individual discussions and offer more attention to the group process and building relationships. Even though the learning goals of experiential pedagogy are similar to those from institutions, their learning processes are significantly different. Communicating knowledge and skills does not happen in a verbal seminar style, or with the so-called “from the head in hands”, but through active coping with tasks and pro-blems “hand to head”. This is also true for cognitive and social learning aims. The catalogue of learning aims may be divided into many areas whe-re the list is only exemplary and not at all perfect (Breb, 1985). Besides, specific objectives are completely dependent on the arrangement, parti-cipating group, length, institution and so on (Breb, 1985; Ziegenspeck, 1992; Fischer, 1994; Krajnčan, 2006).


Personal objectives

Personal aims desire to strengthen self-esteem and readiness to coope-rate, experiencing success, motivate experiences and identifying oneself, supporting the construction of identity, learning how to postpone needs to a later time, build endurance. Moreover, to encourage creativity and the possibility of improvisation (social and skill fantasy), gaining skills to connect with and trust other people, encourage communication skills (how to communicate happiness and fear, express needs, cooperate in gro-up decisions), accept responsibility for oneself and others, learning about and motivation for spending free time differently, restoration of positive attitude to learning, encouraging self-initiative (development of feeling for competent functioning) and providing with impressions and pleasant expe-riences (Breb, 1985; Ziegenspeck, 1992; Fischer, 1994; Krajnčan, 2006).

Social objectives

Developing the feeling for groups and the feeling of solidarity, readi-ness to help, cooperation, developing rules and taking them into account, detect conflicts and developing compromises, understanding and tolera-ting people who are weaker, different; accepting tasks and responsibili-ties for the group, developing sensibility for other people’s problems and feelings.

The experience of an intensive group reveals at the individualization of young people’s worlds as an important category for young people. They experience the social area in an intensive, clear and small group where it is also possible to direct appropriate pedagogical work. The aim is to gain so-cial competences, leading to better and accepted way towards inclusion in the environment. Institutional education at this point is a specific category of education, because it wants to transmit the values through providing any kind of knowledge. This is significantly stressed in total education institutions where chaos regarding categories of transmitting knowledge and values is even greater, although less accessible to public criticism and professional influences (Breb, 1985; Ziegenspeck, 1992; Fischer, 1994; Krajnčan, 2006).

Dewey (Kroflič, 2002) subjects the theory of such institutionalized socialization to criticism of its instrumental role in transmitting socially desirable roles. Dewey says that education is a process of life and not a preparation for future life.

160 Mitja Krajnčan

Objectives in motor and skill areas

Providing knowledge experiences, developing fine and gross motoric through different sports activities and manual dexterity, learning the tech-niques of various sports (especially in the nature, such as sailing, kayaking, skiing, climbing), providing physical experiences, developing skills for a reasonable managing of free time, motivation for sports and manual skills which should last even after a finished experiential-pedagogical process. These are only a few objectives, but we are aware that there is not enough motor education.

Here, an intensive contact with their own body is very important, since young people usually lack these experiences, rather than have too many. People normally have a more distant feeling towards their physical body as children do not experience enough experiences of physical effort, strenuous physical activities, while at the same time, they feel an overload of forms and symbols distancing them from the actual experiencing of oneself (Breb, 1985; Ziegenspeck, 1992; Fischer, 1994; Kiphard, 2001; Krajnčan, 2006).

Objectives in cognitive area

Before or after the project some knowledge from other fields is also provided, because they evolve from questions or a particular situation. It is this direct connection of content and practical use that has shown to be the most effective education-psychological factor. To list but a few cases of knowledge that are easy to attain: home economics, (shopping, counting, and preparation for supply), manual dexterity, weather forecasting, traffic or nautical knowledge, map and compass orientation, biology, geography, geology, etc. (Breb, 1985; Ziegenspeck, 1992; Fischer, 1994; Krajnčan, 2006).

TRANSFER PRoBLEMS

Experiential pedagogy is not an everyday thing for adolescents or for pedagogues. Experiential pedagogical processes have relatively short-term offers lasting from one week to more months (in therapeutic sailing). All project developers have in common the fact that they would like to trigger learning processes as fast, widely and thoroughly as possible in


special “learning conditions” and strive to attain long-term functioning in the sense of setting the purpose each time.

Strong stimuli undoubtedly stay in us for a longer time, but the most important thing for experiential pedagogy is that we do not keep the learned only as “property of the memory” only during the time of the project, but that it is also possible to actively use it later, in everyday life. Participants must therefore carry the result of the transfer, learn it, learn to translate it and use it in different conditions and under different situations.

Until now, experiential pedagogy has more or less postulated the im-pacts which develop identity, but it has not defined them. It stemmed from the point of view stating that their appearances have a long-term impact and so the transfer is guaranteed with only an experiential pedagogical project.

Such thinking regarding the internal dynamics of a pedagogue’s experiences can absolve from extensive preliminary and subsequent pre-paration a great deal, and it also brings reproach that through this kind of experiential free time they want to satisfy only their own personal needs. Transferring newly acquired modes of behavior and presentation of dif-ferent roles into everyday life is therefore an individual problem of each individual.

Transfer obstacles in experiential pedagogical processes

Unrealistic expectations

With occasional withdrawing from everyday life, there may, beside positive aspects, arise also difficulties in transferring the learned back to the “back-home” situation. Learning in experiential pedagogy happens in a structured and clear frame. Interactions and feedback information hap-pen directly, personally and without a delay. On the other hand, everyday situations are designed in a much more complex and less clear way since they are defined by influences from the environment.

These remain much more anonymous, indirect factors of conflict for-mation, which may be affected personally and immediately. The pro-social manner of behavior, gained or stabilized at the course can even reveal as detrimental for the participants, who come back into a competitive society.

It seems as the new researches only confirm experience that in every-day life, there comes to the use of directives and manners of behaviors,

162 Mitja Krajnčan

learnt at the course, only when their situation becomes similar to the lear-ning situation.

Faulty after-care (monitoring after discharge)

The dissolving of groups after a week-long experiential project, a fa-ulty initiative or overburdening of pedagogues can all be reasons for de-fective help to the participants who would continue with the introduced learning processes.

Experiences and manners of behavior taught in the experiential-peda-gogical process cannot be used after returning into everyday life unchan-ged, unmodified. Support, advising and motivation are needed. The awa-reness or idea about the manner of the preferred behavior is not enough. A week-long experiential project can initiate certain processes, but to ac-hieve certainty, a lot of training is needed, where a pedagogue or educator should be available in case of failure or frustration.

Only a small part of participants manage to integrate experiences in their life in such a way that they do not fall into resignation and that they understand the positive results and relationships as impossible to return the way they were.

Short-term offers

Short-term experiential-pedagogical offers are planned for the time of one or two weeks while pedagogical therapeutic sailing projects last approximately six months, but there are also projects that last two to three months or those up till one year.

Opposite to the socialization instances (school, family), whose fun-ction is present every day and is permanent, these short-term offers ca-nnot guarantee stable changes. It is possible to learn about new relation-ships in a fourteen-day project, but it is impossible to accustom to or take it for its own. The consequence is instability and aggravated transfer of difficulties.

Also Schunk (cited in Ziegenspeck, 1992), who intensively worked on therapeutic sailing, is of the opinion that one-week activities are not appropriate if we want to offer a satisfying possibility for social learning, since a few days are needed just for establishing trust, which is necessary to achieve group processes. To reach a long-term effect, it is necessary to integrate the relationships wanted and manners of behavior through intrin-


sic motivation into the identity of the participants. Thus, a week or two are not enough for the content to be thought out emotionally and cognitively, in the sense of intrinsic motivation.

In the pedagogics of short schools, central experiences are annotated the nature of awakening manifested in a way where even just one moment could lead to radical changes in an adolescent. After this time point he or she is often seen as “a new person”, “a different person”, who feels “a di-fferent feeling for life”. In some cases this type of long-term effectiveness is definitely appropriate, but it cannot be generalized to all experiential-pedagogical arrangements.

Frame of mind during holidays and free time

Experiential-pedagogical processes usually settle in the mind of the participants as vacation and free time due to the process realization in attractive natural environments with unusual media. This is based on the dichotomy of work and play which in life is double divided into work/le-ssons/every day and free time/holiday/vacation. Participants have already largely internalized these opposites.

Faulty preparations for projects give participants wrong ideas and expec-tations. Subjectively experienced vacation situation diminishes participants’ readiness to deal with everyday problems. Discussions and trainings which deal with questions of transfer during the course are now lead less intensively. Everyday problems and their solutions are postponed until after vacations.

Orientation towards everyday life or vacation usually obstructs in ad-vance for the positive personal experiences (experiences of ability, a group feeling, etc.) to be transmitted to real everyday life since “the situation at home is totally different”. The awareness of time limit is obstructed from the beginning by the readiness to build and continue these experiences in everyday life.

One-sided learning processes and deficient reflexion

Experiential-pedagogical learning as in a short school is considered a process of conditioning which strives towards training situation specific behavior. Communicating knowledge and understanding of connectivity have a subordinate role in this case.

This comes from the well-known and still valid conclusions from previ-ous experiential approaches by Kurt Hahn, which some supporters took over

164 Mitja Krajnčan

in an almost untouched form. Hahn first put continuous exercise in place of free moral decision, for the skills to eventually become a habit. From a learning-theoretical point of view this draws attention to the process of con-ditioning, which interprets behavior as a reaction to the stimulus caused.

During the course, certain key stimuli occur continuously, triggering or enabling appropriate habits. After returning to everyday life with less archaic but more complex structures, these key stimuli are missing. It is thus imperative to learn certain skills enabling recognition of useful situa-tions for the already internalized habits. This ability of spiritual structuring of useful situations does not transfer in experiential-pedagogical behavio-ral training. For these individually created experiences during the project to be transferred to everyday life, there must be some kind of reflexion about the differences between the ordinary every day and experiential-pe-dagogical situations.

Evening gatherings around the camp fire can develop into effective and relaxed forms of mutual decision-making and creating at which each participant can have his/her say, where everyone can express personal su-ggestions or critiques and can also discuss them directly. After returning to everyday situations participants shall not find such a forum anywhere, not at school, nor work. Mutual decision-making and creating become more anonymous (voting), more difficult (written, hierarchical, official) and less direct (feedback information usually a very long time). Appropriate re-flexion and/or after-care is necessary for a participant to use his/her own experiences in everyday practice. Otherwise, their result of transfer is that the experiences can be reenacted only in short-term pedagogical groups with similar conditions and programs.

Short schools learnt about the problem of transfer despite the fact that this topic is still dealt with in a stepmotherly way throughout all its existen-ce. The conception of courses is spreading on group trainings; neverthele-ss, what is only started in a week, remains unmonitored after discharge.

Inadequate media

The obstacle of transfer in the physical, or area of abilities can also be an embarrassing choice of media. Natural sports like climbing, sailing and canoeing due to regional conditions and imperfect offers by sports clubs cannot be practiced just anywhere. Moreover, skills acquired on the project also cannot be kept or built upon due to a lack of possibilities at home.


The problem also lies in the question how the participant with his/her physical experiences gained with certain media, shall act in the future. Will he or she be able to engage in a less spectacular sport after the project? Here lie a few more questions:

– Is self-confidence of the participant really big enough include him-self/herself to known associations and groups once back at home (fears, timidity at making contacts)?

– Are certain offers so attractive to the participants that they will not be motivated by “normal” offers in their own environment anymore?

– Were there in the arrangement and media of the experiential-pe-dagogical process any experiences gained more or less forcibly so that the participant could not develop any kind of identification or intrinsic motivation?

As the stated transfer obstacles show, experiential pedagogy is not a spotless method, where we could perfectly accomplish the learning objec-tives in the pedagogical-therapeutic area. As with many other methods, also this one has imperfections, difficulties, contradictions, and so experi-ential pedagogy is not “the medicine” for everyone.

The role of transfer and transfer obstacles depends on what is expec-ted of this method. Experiential pedagogy has, as all other forms, succum-bed to some initial euphoria.

It tries to reach unusual successes with unusual means and in fact, success does appear, although only temporary and transient. Adolescents were reborn. During canoeing or sailing they have suddenly and volunta-rily shown all those manners of behavior which were previously unable to reach even with long-term work.

Later in the “back home” situation all is covered with silence; rea-lity hits both the pedagogues and adolescents. As far as expectations go, a more realistic picture of experiential pedagogics has already started to develop. Why should, nevertheless, this relatively young method, only recently scientifically grounded and empirically researched only in fra-gments, bring bigger success than older methods, of which books have been filling library shelves and from which many experiences have been lived? (Bress, 1985).

When Hergen Albrecht, a practitioner of experiential pedagogics who has wandered many a Scandinavian woods and seas with adolescents, me-

166 Mitja Krajnčan

ditates on his profession and the past and says: “Three experiential weeks really connect adolescents and adults. Not only educators get to know ado-lescents better, but there comes to a greater understanding of the “older generation”.

To what extent can the academic achievements of adolescents tran-sfer into everyday life does not depend only on the feeling and ability of educators. Besides, even if the learning objectives are not set as high or if they even remain unreachable, to those children whom in the past frequent disharmonies and crushed relationships have done great damage, there re-mains and unforgettable memory on a perfectly well spent time.

Transfer enabling conditions

Clear aims and expectations

For the participants not to feel that the pedagogical work project was constructed, it is necessary to discuss about the aims and expectations be-forehand. Adolescents can be included in explaining their aims and expec-tations, so that the group can reach real aims together.

Discussions that happen in time prevent formulation of vacationing atmosphere. The learning-psychological point of view also suggests that adolescents should be aware of expectations and aims.

Duration of experiential-pedagogical process

As previously mentioned, a week of experiential-pedagogical proce-ss is not enough to enable a sufficient number of learning possibilities. On one hand at least a few days are needed for a group to get used to the new situation and for the engine of more intensive group processes starts running. On the other hand, a longer time is needed for new relationships to be tested more times in different situations and to build a certain level of trust, as well as to enable practice.

Further reasons for a long-term planned process are motivational as-pects. To be able to integrate new types of relationships and orientation towards the identity of participants to motivate them intrinsically, (show them behavior is needed for behavior itself), longer time periods are nee-ded that only a week or two. Surely, there are some organizational and financial limits of any project on the side of the developer and the parti-


cipants which many times do not allow optimal arrangements. However, everyone should strive to plan and book at least two weeks for an experi-ential pedagogical process.

Long-term and homogeneous group structure

Due to lack of after-care, it has proven to be inappropriate for the gro-ups to dissolve after the project. There are many factors in favor of the aspi-ration for experiential-pedagogical processes to be organized by groups and pedagogues who already know each other and shall live or work together in the future as well. Long-term groups proved themselves good, because:

– Newly formed relationships among adolescents and adults, mutual understanding and trust can bring positive results in future collecti-ve work;

– It is desired for the new manners of behavior, role exchanging and flexibility in this group to identify, learn and strengthen later as well;

– During the project, participants exchange new experiences among themselves and establish new connections;

– A group with similar background experiences builds support for those who experience failure when applying the learned knowledge in their everyday personal life;

– The pedagogue who participated in the course is able to help in a “back-home” situation to all participants trying to transfer the expe-riences acquired into their everyday life.

Experiential pedagogy should not be understood as some sort of “spe-cial”, “alternative experience”, or even as an award to those who deserve it or desperately need it, but should be grown into a pedagogical every day approach. Experiential-pedagogical project should therefore present an intensive phase of a long-term, permanent learning process, which has the elements of preparation, execution and repetition.

Appropriate media

Because of previous experiences of adolescents, it is necessary to test which media seem reasonable. While to some not even a ride with canoes presents some special experience, to others, biking to a near suburb or camping could be the peak of events.

168 Mitja Krajnčan

If certain objectives do not include exclusive sport kinds, such as for example sailing, it is good to consider whether such sports or ability acti-vities should not be chosen since adolescents will not be able to continue with them after returning to their home environment.

Reflexive completion

For the experiences to have a longer effect, it is necessary to reflect upon them during and after the project.

There is actually no experience if its meaning is not processed men-tally or in other words, is reflected upon. Experiential-pedagogical pro-cesses are based on learning from experiences. The scheme below shows which learning processes are applied:

Understanding of the term experience

and generalizing

Test of conception

consequences in new

situations

Concrete experience

Monitoring and reflexion

For the development of each participant’s identity it is necessary to reflect on their feelings (pride, fear, euphoria, frustration) and thus achieve a greater self-knowledge.

Understanding of the term experience

and generalizing


A group reflexion of the experienced also connects its members. Ne-vertheless, reflexion of experiences and cognitions is necessary also during the project, if we want to transmit them to other roles in different social fi-elds. Authors of professional literature many times disagree about the type and methods of reflexion, in case these are even discussed in more detail. Methods practiced in short schools, for example role playing, decision ma-king and planning games are only conditionally appropriate, because from the other point of view, they create artificial and unknown situations.

Offering most optimal transfer is possible only in rare cases. Many project developers and institutions must make financial and organizational compromises, so it is almost impossible to achieve optimal learning or educational conditions, whether they even exist.

Beside the outside conditions (duration and media), the accompanying pedagogues play a decisive role in realizing the objective. They must have numerous skills and qualifications. Besides purely sportive and technical knowledge they must also be ready to include themselves in a group of adolescents on equal terms, without any privileges. Knowledge and expe-riences in living with the group are indispensable for keeping the group and to introduce learning processes and reflection into it. At the same time, the pedagogue should not underestimate his/her role as a character within the group.

There are hopes and wished for the future that experiential-pedago-gical processes will be researched more empirically, especially regarding their long-term effect.

FINAL THoUgHTS

Despite all effort and endeavors of the leveled society, it is not po-ssible to suppress youth wishes for experience. Negative consequences reveal in greater delinquent behavior of teenagers who can hardly find a possibility to satisfy their wish for adventures in an acceptable way in their boring concrete living environments. On the other hand, it is possible to reach satisfaction through indifference, apathy and reaching for drugs.

Beside youth’s wishes for experience, there are also some important functions defining identity. Experiential pedagogy offers an approach ori-ented towards the needs of youth and at the same time gives reasonable and essential additions to school which is directed in only one way, towar-

170 Mitja Krajnčan

ds cognition. Experiential-pedagogical processes set wholesome deman-ds and react to social and emotional deficits. Experiences from different experiential-pedagogical activities have shown that pedagogical aims are very effective in this line of work. Projects create changes in behavior, flexibility of roles, development of self-initiative and a group feeling.

In the future, it shall be imperative for the experiential-pedagogical content to be theoretically and conceptually developed, to show that this is not just a modern trend of present nature, but a diverse useful pedagogical possibility of prevention and therapy.

Experiential pedagogy establishes the wish that the world we live in is beautiful and that education we are establishing is interesting, useful and important in real, controllable environment which welcomes and accepts working with head, heart and hands.

LITERATURE

Bauer, H. G. (1985). Erlebnis- und Abenteuerpädagogik: Eine Entwicklungsskiz-ze. München, Germany: Rainer Hampp Verlag.

Breb, H. (1985). Outward Bound – Persönlichkeitsbildung durch Erlebnisp�da-gogik: Die deutschen Kurzschulen als Alternativen zu Passivit�t und Resi-gnation. Deutsche Jugend, 5, 222–226.

Brendtro, L. K., Brokenleg, M., Van Bockern, S. (1990). Reclaiming youth at risk: Our hope for the future. Bloomington, IN: National Educational Service.

Fischer, T. (1994). Grundbegriffe der Erlebnisp�dagogik. Erlebnispädagogik, 14(9), 62–63.

Fischer, T. (1999). Erlebnispädagogik. Das Erlebnis in der Schule. Frankfurt, Germany: Peter Lang Verlag.

Fischer, T. (2003). Informelle Pädagogik. Hamburg, Germany: Verlag Dr. Kovač.Fischer, T., Mroczek, P. M. (2004). Pädagogik und Therapie. Hamburg, Germa-

ny: Verlag Dr. Kovač.Fischer, T., Ziegenspeck, J (2000). Handbuch Erlebnispädagogik. Bad Heilbrunn,

Germany: Verlag Julius Klinkhardt.Gogala, S. (2005). Izabrani spisi. Ljubljana, Slovenia: Društvo 2000.Heckmair, B., Michl, W. (1998). Erleben und Lernen. Einstieg in die Erleb-

nispädagogik. Neuwied, Germany: Luchterhand.Hunt, J. S. (1990). Philosophy of adventure education. In J. Miles, S. Priest (Eds.),

Adventure education (pp. 119–128). State College, PA: Venture.Kiphard, E. J. (2001). Psychomotorik. Studienseminar Lüneburg Sonderp�dagogik.

http://nibis.ni.schule.de/~as-lg2/sp1/psychomo.htm, accessed 18.4.2007.


Krajnčan, M. (1995). Method experiential pedagogy. Education in izobraževanje, 26(4), 27–33.

Krajnčan, M. (1996). Experientialpedagogueuescal učinki naših projects. Bilten Društva za doživljajsko pedagogiko Slovenije, 2(2–3), 8–15.

Krajnčan, M. (2006). Teoretske osnove doživljajske pedagogike. Experien-tial pedagogy, 12/15. Ljubljana, SL: Združenje za socijalno pedagogiko Slovenije.

Krajnčan, M. (2007). Osnove doživljajske pedagogike. Ljubljana, SL: Pedagoška fakulteta Univerza v Ljubljani.

Krajnčan, M., Jarochowski-Lesch, G. (2000). Die Einführung der Erlebnisp�d-agogik in Slowenien – Uveljavitev experiential pedagogy v Sloveniji. Zeit-schrift für Erlebnispädagogik, 20(6–7), 86–87.

Kroflič, R. (2002). Izbrani pedagogueuescal spisi. Vstop v kurikularne teorije. Ljubljana, SL: Zavod Republike Slovenije za šolstvo.

Luckner, J. L., Nadler, R. S. (1997). Processsing the experience: Strategies to enhance and generalize learning. Dubuque, IA: Kendall/Hunt.

Medveš, Z. (1992). Aktualnost reformske pedagogike v sodobnih vzgojnih kon-ceptih in njen pomen v razvoju education in izobraževanje na Slovenskem. Collection of Scientific Papers – International Conference on Alternative Educational Concepts. Maribor, str. 1–14.

Mesec, B. (1998). Uvod v kvalitativno raziskovanje v socialnem delu. Ljubljana, SL: Visoka škola za socialno djelo.

Metljak, U. (2002). Doživljajsko pedagogiko kot dopolnilo vzgojni ustanovi. Di-plomsko delo. Ljubljana, SL: Pedagoška fakulteta.

Priest, S., Gass, M. A. (1997). Effective leadership in adventure programming. Champaign, IL: Human Kinetics.

Ule, M. (2006). Kaj partija, domače enoumje! (Ljubljana: work, April 22).Ziegenspeck, J. (1987). Kurt Hahn und die Internationale Kurzschulbewegung.

In J. Ziegenspeck (Ed.), Kurt Hahn – Erinnerungen, Gedanken, Aufforde-rungen (pp. 117–132). Lüneburg, Germany: Verlag Klaus Neubauer.

Ziegenspeck, J. (1992). Erlebnispädagogik. Rückblick – Bestandsaufnahme – Ausblick. Lüneburg, Germany: Verlag Klaus Neubauer.

Ziegenspeck, J. (1993). Hintergrundinformationen zu einem praktisch bedeut-samen und theoretisch interessanten Erziehungsfeld. Zeitschrift für Erleb-nispädagogik, 13(1), 5–11.

Ziegenspeck, J. (1995). Segeln auf dem Dreimast-Toppsegelschoner „Thor Heyer-dahl“ – Ein Schiff als schwimmende Jugendbildungsst�tte. In Ziegenspeck, J. (Ed.), Segeln auf dem Dreimast-Toppsegelschoner ‚Thor Heyerdahl‘ (pp. 10–26). Lüneburg, Germany: Edition Erlebnisp�dagogik.

Ziegenspeck, J. (2000). Handbuch Orientierungstuffe. Sachstandsbericht und Zwischenbilanz. Bad Heilbrunn, Germany: Klinkhart.

172 Mitja Krajnčan

Ziegenspeck, J. (2005). Erlebnisp�dagogik – eine neue Wissenschaftsdisziplin zwischen Theorie und Praxis, Tradition und Fortschrift, Affirmation und Innovation. Mesto in vloga experiential pedagogy. Zbornik povzetkov 2. slo-venskega kongresa experiential pedagogy, Ljubljana, str. 13–20.

Ziegenspeck, J., Fischer, T., Bitz, F. (2005). Abenteuer und Risiko. Zur Psyc-hologie inszenierter Gefahr. Identifikation und Authentizität durch erleb-nispädagogische Outdoor Programme. Lüneburg, Germany: Institut für Erlebnisp�dagogik.

EKSPERIMENTALNA PEDAGOGIJA – uSPEŠNA METODA ZA DECU SA BIHEJVIoRALNIM PRoBLEMIMA

Apstrakt

Eksperimentalna pedagogija je metod pedagoškog rada. Predstavljamo je kao alternativu ili dodatak postojećim metodama edukacije, odnosno kao meru pomoći u edukaciji dece i adolescenata sa posebnim potrebama, a posebno onih sa problemima u ponašanju i emocionalnim problemima. Metod rada zasniva se na principima eksperimentalno pedagoških projekata, a to su: integracija, uče-šće i kooperacija, usmerenost prema prirodi, prema malim grupama, funkciji, potrebama mladih i mogućnostima ustanovljavanja novih odnosa. Ciljevi ekspe-rimentalne pedagogije su obrazovno-edukativni, fokusirani na motorički, socijal-ni, personalni, kognitivni i emocionalni razvoj. Diferencirani pristup omoguća-va delovanje na manje grupe; usmeren je ka postizanju uspeha i unapređivanju samopouzdanja deteta. Ovaj rad, takođe, ukazuje na ograničenja u prenošenju iskustava iz projekta i vaspitnih potencijala u svakodnevni život nakon okončanja projekta.

Ključne reči: eksperimentalna pedagogija, deca sa bihejvioralnim i emo-cionalnim problemima, učenik, pedagogija, edukacija, učenje, škola, specijalne institucije

ANALITIčKO-ISTRAŽIVAčKI RAD u SOCIJALNOJ ZAŠTITI MALOLETNIh PRESTuPNIKA: ZNAčAJ,

ISKUSTVA I KoNTRoVERZE

Aleksandar Jugović

Apstrakt

Centar za socijalni rad kao okosnica sistema socijalne zaštite predstavlja ključnu ustanovu društvenog reagovanja na maloletničko prestupništvo. Jedna od bitnih funkcija centra za socijalni rad jeste i funkcija praćenja i proučavanja ove društvene devijacije ili analitičko-istraživački rad. Međutim, verovatno da nijednu drugu funkciju centra za socijalni rad ne prati takva kontroverznost u ostvarivanju kao što je to sa analitičko-istraživačkom ulogom. Nesporno je da je ova uloga pret-postavka ostvarivanja drugih uloga centra za socijalni rad. Nije moguće govoriti o planiranju i programiranju mera socijalne zaštite na opštini, preventivnoj delatno-sti kao vrhunskom cilju delovanja centra i konačno, neposrednoj zaštiti maloletnih prestupnika, a da se dovoljno ne poznaju fenomenološki, etiološki, dinamički i posledični aspekti ove pojave u lokalnoj zajednici. U dosadašnjoj praksi centra previše se oslanjalo na opšta znanja i iskustvene konstatacije o maloletničkom prestupništvu. Malo se uviđala potreba da se traga za osobenostima problematike u konkretnoj lokalnoj zajednici, kao i usklađivanje socijalno-zaštitne i preventivne aktivnosti prema osobenostima teritorije na kojoj deluje centar.

U našoj praksi centara za socijalni rad, ova funkcija simplifikovala se i u njenom ostvarivanju postoje velike teškoće, stručne dileme, nedorečenosti i im-provizacije. Dosadašnja praksa pokazala je da postoji značajan broj faktora koji ovu ulogu centra za socijalni rad simplifikuju i utiču na njenu lošu ostvarivost. Protivrečnosti ostvarivanja uloge praćenja i proučavanja socijalnih problema na-staju iz dva opšta razloga: eksternih uzroka koji potiču iz društvenog konteksta u kome danas deluje centar za socijalni rad i jedne specifične institucionalno-funk-cionalne pozicije koju centar ima u društvu; i internih uzroka koji su vezani za unutrašnje aspekte i okvire rada centra, a iskazuju se teorijsko-metodološkim, epi-stemološkim, normativnim, organizacionim, stručnim, tehničkim i materijalnim ograničenjima. Prevazilaženje ovih protivrečnosti otvara realne mogućnosti da se analitičko-istraživačka funkcija socijalne zaštite maloletnih prestupnika unapredi.

Ključne reči: maloletničko prestupništvo, centar za socijalni rad, socijalna zaštita, analitičko-istraživački rad

174 Aleksandar Jugović

UVoD

Sistem i institucije socijalne zaštite predstavljaju jednu od ključnih karika unutar formalnog sistema društvenog reagovanja na maloletničko prestupništvo. Najopštija društvena uloga socijalne zaštite jeste bavljenje zaštitom interesa dece i maloletnika. Službe socijalne zaštite polaze od stanovišta da je maloletničko prestupništvo manifestacija smetnji u soci-jalnom razvoju i zadovoljavanju socijalnih potreba maloletnika. Najopštiji socijalno-politički cilj učešća socijalnih službi u društvenom reagovanju jeste humanizacija društvenih odnosa i humano postupanje sa onim delom populacije koja zbog uzrasnih, razvojnih i psihičkih karakteristika (ili uku-pne bio-psiho-socijalne zrelosti) nema isti odnos prema izvršenom krivič-nom delu kao što to imaju odrasli prestupnici.

Kada govorimo o institucijama socijalne zaštite, sa razlogom najveću pažnju treba posvetiti organu starateljstva ili centru za socijalni rad. Ova institucija ima nezamenljiv značaj u društvenom reagovanju na sve oblike maloletničkog prestupništva.

U krivično-procesnom smislu organ starateljstva ima dvostruku ulo-gu: sa jedne strane, pomoćnog organa kome sud nalaže ili poverava obav-ljanje određenih poslova, a sa druge strane, organa koji ima i samostal-nu nadležnost u toku trajanja postupka prema maloletnicima i koji može uticati svojim odlukama na sam tok postupka. Pored učešća u krivičnom postupku i davanja mišljenja sudu u pogledu izricanja adekvatne krivične sankcije, organ starateljstva ima druge normativno definisane uloge koje spadaju u domen izvršenja krivičnih sankcija: od sprovođenja sudski izre-čenih vaspitnih mera, praćenja zavodskih mera i izvršenja kazne malolet-ničkog zatvora, do postpenalnog prihvata maloletnika i primene različite palete porodično i socijalno-zaštitnih mera prema maloletniku i njegovoj porodici.

U metodološkom i sadržinskom pogledu, uloge organa starateljstva mogu da se označe kao savetodavno instruktivne, stručno-metodološke, inicijativno pokretačke, preventivne, organizatorske i koordinativne. Reč je o sledećim normativno-stručnim ulogama: praćenje i proučavanje malo-letničkog prestupništva, kritičnih socijalnih grupa, uključujući i već mani-festovano prestupništvo; planiranje i programiranje društvenih aktivnosti na sprečavanju prestupništva i zaštiti dece ometene u socijalnom razvoju, podrazumevajući i maloletne prestupnike; preventivno delovanje i aktiv-nosti; uticaj na politiku izricanja vaspitnih mera i odnos društva prema pre-

Analitičko-istraživački rad u socijalnoj zaštiti maloletnih prestupnika 175

stupništvu; socijalna zaštita maloletnih prestupnika uključujući i izvršenje vaspitnih mera i otklanjanje nepovoljnih posledica ometenosti u socijal-nom razvoju; koordinativno-inicijativna uloga u institucionalnom sistemu tretmana i zaštite maloletnih prestupnika.

Kao institucija lokalne zajednice, u svom delovanju organ starateljstva ima i normativnu ali i suštinsku potrebu da prati i proučava maloletničko prestupništvo u svom lokalitetu. U tom smislu, kao cilj ovog rada postav-lja se pitanje kritičke ocene dosadašnjih iskustava ove funkcije centra za socijalni rad, njenih izvora, njenog smisla, ali i kontroverzi u ostvarivanju praćenja i proučavanja maloletničkog prestupništva.

CENTAR ZA SOCIJALNI RAD I PRAĆENJE SOCIJALNIh PRoBLEMA U LoKALNoJ ZAJEDNICI: IZVoRI I SMISAo

Ideja da centar za socijalni rad, kao ustanova socijalne zaštite, treba da kao deo svojih uloga prati i proučava socijalne probleme (i malolet-ničko prestupništvo kao jedan od najizraženijih i najvidljivijih socijalnih problema) ima nekoliko izvora. Ova uloga nastaje iz društvene potrebe za sprečavanjem i otklanjanjem ili ublažavanjem posledica socijalnih proble-ma što je deo i prihvaćenog ustavnog načela o socijalnoj sigurnosti gra-đana, ali i deo potvrđivanja političke legitimnosti poretka tzv. socijalnom funkcijom države.

Odbacivanje ideološke predrasude o društvu kao homogenoj i be-skonfliktnoj zajednici i prihvatanje teorijskih saznanja o uticaju društvenih protivrečnosti na nastanak i razvoj socijalnih problema predstavlja odluču-jući podsticaj uvođenju ove funkcije u našu praksu centara za socijalni rad (prvi Zakon o socijalnoj zaštiti iz 1966. godine). U tom kontekstu praćenje i proučavanje prihvaćeni su kao pokretačka aktivnost centra u ostvarivanju drugih uloga, tačnije, kao osnova u sprečavanju uzroka i posledica socijal-nih problema (Mijanović, 1982).

Sledeći važan izvor je prihvatanje stava o značaju nauke i naučnog saznanja i predviđanja na društvene odnose i društveni napredak i želji da se delovanje centra ne zasniva na improvizovanoj i slepoj aktivnosti. Ideja i uloga praćenja i proučavanja socijalnih problema duboko je prožeta i idejom lokalne zajednice, tačnije idejom da se putem stručnog i istraži-vačkog rada utiče na koncipiranje i usmeravanje razvoja socijalne zaštite u lokalnoj zajednici.


Konkretna analiza otkriva bar tri osnovana razloga svrsishodnosti analitičko-istraživačkog rada u socijalnoj zaštiti (Mijanović, 1982:3):

– svestrana i celovita saznanja o prirodi, uzrocima i rasprostranje-nostima socijalnih problema što omogućava sistematsku i efikasnu politiku, osmišljeno i dugoročno planiranje, zasnovanije i kompe-tentnije odlučivanje u oblasti socijalne zaštite;

– poznavanje uzroka koji dovode do socijalnih problema i čine ih sastavnim delom društvene stvarnosti što je suštinska pretpostavka uspešnog preventivnog delovanja društvene zajednice;

– naučna procena efekata primenjenih socijalno-zaštitnih mera i obli-ka, što spada u red osnovnih preduslova podizanja nivoa i kvaliteta zaštite, te stručnog unapređivanja delatnosti.

Suštinski smisao ove uloge centra je u njenoj praktičnoj primeni. To znači da analitička i istraživačka saznanja treba direktno upotrebiti u re-šavanju konkretnih i praktičnih problema, pa čak i kada su ta saznanja i teorijske prirode. Smisao praćenja i proučavanja socijalnih problema je u funkciji ostvarenja centralne društvene uloge centra za socijalni rad, a to je sprečavanje socijalnih problema i neposredna zaštita građana koji se nalaze u stanju socijalne potrebe.

Ne treba zaboraviti i još jednu činjenicu, a to je, da je ova uloga pove-zana i sa afirmacijom profesije socijalnog radnika i specijalnog pedagoga i priznavanjem da se i ove profesije mogu, podjednako dobro kao i srodna zanimanja, baviti i analitičko-istraživačkom radom. Na taj način ove pro-fesije u mnogo čemu mogu razbijati predrasudu o „plitkim humanitarcima birokratizujuće i stigmatizujuće službe socijalno-zaštitnog pomaganja“ (Nedeljković, 1997), čiji posao ne ide dalje od udeljivanja socijalne milo-stinje ili tanjušnih metodoloških i terapijskih zahvata.

Praćenje i proučavanje socijalnih problema čine dva relativno samo-stalna dela jedinstvene analitičko-istraživačke delatnosti koju centar za socijalni rad obavlja s ciljem zadovoljavanja potrebe da se usmeravanje razvoja socijalne zaštite zasniva na proverenoj i sistematizovanoj isku-stvenoj građi o sadržajima koji pripadaju ovom specifičnom segmentu so-cijalne politike. Na primer, prema normativnim dokumentima Gradskog centra za socijalni rad u Beogradu, analitičko-istraživačka delatnost usta-nove obuhvata sledeće osnovne grupe poslova:

– praćenje i proučavanje socijalnih problema i pojava na teritoriji Beograda i užim teritorijalnim područjima grada;


– programiranje delatnosti Centra i izveštavanje o njenoj realizaciji – u celini i pojedinim radnim segmentima;

– izrada koncepcijsko-metodoloških i operativnih dokumenata za unapređenje stručnog rada u zaštiti korisnika i preventivnih aktivnosti;

– stručna ocena zaštite korisnika i pružanje stručne pomoći – na nivou pojedinačnog slučaja i određene grupacije/kategorije korisnika;

– koordinacija rada unutar Gradskog centra i ostvarivanje saradnje sa drugim institucijama čija je delatnost od značaja za ostvarivanje ciljeva socijalne i porodično-pravne zaštite;

– obezbeđivanje propisane statističke evidencije;– informativna delatnost (GCSR, 2000).

Ipak, dosadašnje iskustvo ukazuje da verovatno da nijednu drugu funk-ciju ili ulogu centra za socijalni rad ne prati takva kontroverznost u ostva-rivanju kao što je to sa ulogom praćenja i proučavanja socijalnih problema i maloletničkog prestupništva. Nesporno je da je ova uloga pretpostavka ostvarivanja drugih uloga centra za socijalni rad, jer kako je moguće govo-riti o planiranju i programiranju mera socijalne zaštite na opštini, preventiv-noj delatnosti kao vrhunskom cilju delovanja centra i konačno, neposrednoj zaštiti maloletnih prestupnika, a da se dovoljno ne poznaju fenomenološki, etiološki, dinamički i posledični aspekti ispoljavanja ove društvene devija-cije u lokalnoj zajednici. Međutim, u dosadašnjoj praksi centra previše se oslanjalo na opšta znanja i iskustvene konstatacije o socijalnim problemi-ma, a premalo uviđala potreba da se traga za osobenostima problematike u konkretnoj lokalnoj zajednici, te da se usklađuju socijalno-zaštitne i pre-ventivne aktivnosti prema osobenostima teritorije na kojoj deluje Centar.

U našoj praksi centara za socijalni rad, ova funkcija potpuno se sim-plifikovala i u njenom ostvarivanju postoje velike teškoće, stručne dile-me, nedorečenosti i improvizacije. Primetno je da je stručna i šira javnost mnogo zainteresovanija za analizu neposrednog zaštitnog rada, zaborav-ljajući da je njegova pretpostavka analitičko-istraživački rad (kao drugo metodološko ime aktivnosti praćenja i proučavanja socijalnih problema). Ali problem nastaje kada neposredno-zaštitni rad (koji takođe, ima dosta jednostranosti, metodološke skučenosti i šematizovanosti) postane domi-nantna, ako ne i jedina aktivnost centra.

Dosadašnja praksa pokazala je da postoji značajan broj faktora ili uzro-ka koji ovu ulogu centra za socijalni rad simplifikuju i utiču na njenu lošu


ostvarivost i kontroverznost. Protivrečnosti ostvarivanja uloge praćenja i proučavanja socijalnih problema nastaju iz dva opšta razloga: eksternih uzroka, koji potiču iz društvenog konteksta u kome danas deluje i „živi“ centar za socijalni rad i jedne specifične institucionalno-funkcionalne pozi-cije koju centar ima u društvu, i internih uzroka, koji su vezani za unutrašnje aspekte i okvire rada centra, a iskazuju se u teorijsko-metodološkim, episte-mološkim, normativnim, organizacionim, stručnim, tehničkim i materijal-nim ograničenjima i nedorečenostima. Prevazilaženje ovih protivrečnosti otvara realne mogućnosti da se funkcija praćenja i proučavanja socijalnih problema unapredi i da postane stub delovanja centra za socijalni rad.

ANALITIčKO-ISTRAŽIVAčKI RAD u SOCIJALNOJ ZAŠTITI I DRuŠTVENI KONTEKST

Centar za socijalni rad predstavlja ključnu ustanovu društvenog re-agovanja na socijalne probleme i maloletničko prestupništvo kao izraze globalnih društvenih protivrečnosti. Iz tog razloga, centar je jedna od druš-tvenih institucija gde se posledice društvenih protivrečnosti i kriza naj-radikalnije ispoljavaju i prelamaju. Naša društvena stvarnost, naročito u poslednjoj deceniji, nagomilana je brojnim društvenim teškoćama i po-remećajima koji se i bez naučne eksplikacije mogu nazvati društvenom krizom, socijalnom dezorganizacijom i regresijom.

U situaciji drastičnih poremećaja socijalne strukture, socijalnog ra-slojavanja, masovnog siromaštva, visoke nezaposlenosti, ograničenja u ostvarivanju i korišćenju socijalnih prava građana, rata, izbeglištva, po-rasta različitih vidova društvenih devijacija, javljanja mnogih nepovolj-nih indikatora zdravstvenog stanja stanovništva, opadanja nivoa i sadrža-ja socijalne sigurnosti ljudi, nastala je jedna suštinska protivrečnost koja najdirektnije pogađa delovanje centra za socijalni rad. To je protivrečnost između drastičnog porasta potreba za socijalnom zaštitom pojedinaca i po-rodica i realne nemoći centra (ali i drugih sistema socijalne sigurnosti) da udovolje ličnim i zajedničkim potrebama ljudi.

U takvim društvenim okolnostima centar za socijalni rad našao se pred dilemama: kako odgovoriti na siromaštvo ili nasilje kad su oni u druš-tvu masovno prisutni; ili, zašto i kako se baviti istraživačkim radom, koji i inače nije razvijen u socijalnoj zaštiti, kada se i osnovna prava iz socijalne zaštite nedovoljno ostvaruju?


Čini se kao da je centar „bačen“ na margine društvenog interesovanja i ozbiljnijih društvenih zahteva, sa čestom lošom slikom o ovoj instituciji u javnosti i medijima. Negativne društvene okolnosti, organizaciono-biro-kratska inercija u delovanju, prevaziđeni metodološko-kategorijalni aparat, dominacija kvantitativnog nad kvalitativnim u procenama uspešnosti rada, slaba motivaciona atmosfera i loš materijalni položaj zaposlenih, jesu faktori koji su uticali da se centar posvećuje, uglavnom, funkciji neposredne zaštite. Ovakva situacija praćena je snižavanjem kvaliteta usluga i profesionalnog delovanja centra za socijalni rad i drugih javnih službi i institucija.

O ovome najbolje govori konkretna analiza beogradskog Gradskog centra za socijalni rad gde se konstatuje sledeće (GCSR, 2000):

„Povreda postupka u ostvarivanju porodično-pravne zaštite konstato-vana je u 130 slučajeva ili u skoro 90% evidentiranih prigovora ove vrste u 2000. godini. Povećanje broja opravdanih prigovora stranaka upućuje na zaključak o eroziji stručnog rada koja se ogleda u odstupanjima od struč-nih standarda i neblagovremenom ili neažurnom reagovanju na zahteve stranaka. Na slabljenje profesionalizma ukazuje i podatak o neblagovre-menom reagovanju čak i na naloge direktora, nadležnog Ministarstva i Sekretarijata za dečju i socijalnu zaštitu Skupštine grada. Stručni tim za praćenje i unapređivanje stručnog rada u Analitičko-istraživačkom odelje-nju skreće pažnju na nesrazmeran odnos između broja zahteva za stručnu pomoć i broja prigovora stranaka. Praksa je da se stručna pomoć, po pra-vilu, traži u momentu kada su već napravljeni ozbiljni propusti u stručnom postupku koje je naknadno teško otkloniti, a ne u trenutku kada se jave početne profesionalne dileme u opredeljivanju za najadekvatniji oblik za-štite. Utisak je da se stručna pomoć vrlo često traži kao pokriće ili pomoć u otklanjanju propusta kada je postupak već pokrenut pred drugostepe-nim organom. Zapaža se i zapostavljanje korišćenja važećih stručno-me-todoloških uputstava, naročito kada su u pitanju stručni radnici sa manjim radnim iskustvom. Poseban značaj ima činjenica da rad Gradskog centra u sprovođenju zaštite korisnika nije bio predmet stručnog nadzora od uki-danja Zavoda za proučavanje socijalnih problema grada Beograda, dakle punih 10 godina! Valja se podsetiti da je vršenje stručnog nadzora (kao i pružanje stručne pomoći) potpuno nekritički preneto na državni organ (mi-nistarstvo). U pozadini ovog čina stoji politička opredeljenost za potpunu centralizaciju sistema socijalne zaštite i njenu ideologizaciju.“

Ovakav kontekst nije mogao a da se ne odrazi na ostvarivanje, ionako nerazvijene, uloge centra u proučavanju i praćenju socijalnih problema


i maloletničkog prestupništva. Sem pojedinačnih i sporadičnih pokušaja, ova uloga najčešće se završavala pisanjem godišnjih izveštaja o broju i kretanju dece i mladih kao korisnika socijalne zaštite.

OGRANIčENJA FuNKCIJE PRAĆENJA I PROučAVANJA MALOLETNIčKOG PRESTuPNIŠTVA

U CENTRU ZA SoCIJALNI RAD

Dejstvo unutrašnjih ograničenja nije uvek isključivo povezano sa društvenim kontekstom delovanja centra za socijalni rad. Ovi uzroci tiču se mnogih institucionalno-metodoloških nerazjašnjenosti, ali i objektivnih teorijsko-metodoloških i materijalnih teškoća koji se javljaju u radu.

Teorijska ograničenja

U teorijskom smislu, ograničenja nastaju iz dominantnog nominali-stičkog shvatanja socijalnih problema i pozitivističkih pristupa maloletnič-kom prestupništvu gde se kao predmet socijalnog rada javlja pojedinac ili najdalje, neka društvena grupa, najčešće porodica. Pod takvim uticajima, centar za socijalni rad je „prirodno“ okrenut posledicama socijalnih pro-blema i društvenih kriza i promena: uzroci socijalnih problema i društvenih devijacija se vide, pretežno, u ličnosti neprilagođenog pojedinca i prema tome se usmeravaju i metodski zahvati. Bez obzira na to da li devijaciju objašnjavali društvenim uzrocima (anomija, društvene promene i krize), intrapsihičkim svojstvima ličnosti (poremećaji karaktera, emocija, nago-na) ili socijalno-psihološkim faktorima (neuspela socijalizacija, imitacija, pogrešno učenje), u središtu interesovanja ovih teorija jeste devijantan po-jedinac čija ličnost i čije ponašanje odudara od uobičajenog, prosečnog i konformističkog.

Ove teorije dele zajednički stav da devijantan ili bolestan može biti samo pojedinac, a da je društvo u osnovi zdravo. Ličnosti i ponašanja koja ne prihvataju društvene vrednosti i standarde ili se razlikuju od standar-da kako treba da izgleda „zdrava“ ličnost, definišu se kao nenormalna i bolesna. Prema istraživanju kategorijalnog aparata kojim se služe u tzv. dijagnostici maloletnih prestupnika, stručni radnici centra za socijalni rad operišu sa 52 jezičke kategorije kojima se u izveštajima sudu definiše/pro-cenjuje/dijagnosticira problem, a od toga čak 37 ima negativnu konotaciju,


a 12 neutralnu (Jugović, 2005). Ta „orijentacija na negativno“ je posledica dominirajućeg kliničkog/medicinskog modela u socijalnom radu, u kome se traga za slabostima, propustima, nedostacima, nastranostima, a zanema-ruju zdravi i pozitivni potencijali maloletnika. Za tretman je mnogo važni-je saznanje šta maloletnik može, a ne šta ne može. Definišući samo „šta ne valja“ tretman se usmerava više ka korekciji nego ka razvoju potencijala maloletnika. Tako se socijalni rad i socijalno-pedagoški rad se usmeravaju samo ka društveno identifikovanim, devijantnim ili neprilagođenim poje-dincima sa orijentacijom ka korekciji njihovih ličnosti i ponašanja.

Na taj način bitno se sužava predmet delatnosti socijalno-pedagoškog rada, ali isto tako sužavaju se i društvene potrebe koje bi on mogao da zadovoljava. To dalje ima uticaja na predominantnu usmerenost pomažu-će-pragmatičkog i zaštitarskog tipa što ograničava i sužava druge uloge centra za socijalni rad, a među njima i analitičko istraživački rad.

Zbog svoje bazične funkcije, uloga praćenja i proučavanja socijalnih problema posebno je ugrožena, a sa njom, kao posledica, i sve ostale funk-cije. Pored teorijskih razloga sužavanje uloga i sadržaja rada centra ima i druge uzroke kao što su prepuštanje ustanove i stručnih radnika tokovima promena u društvu, nekih konceptualnih i institucionalnih promena, pri-sutne apatije, konfuzije i dezorganizacije u aktivnostima (Milosavljević, 1996).

odnos teorija – praksa

Na zapostavljanje analitičko-istraživačke funkcije centra od značaja je i jedna često prisutna predrasuda, da u socijalnom radu ne postoji auten-tična teorija niti metodologija i da sem iskustva prakse („praktične teorije ili teorije prakse“) ne postoji ništa drugo što usmerava rad. Mnogi tzv. praktičari u socijalnoj zaštiti (maloletnih prestupnika) smatraju da njihova praksa nije u vezi sa bilo kakvom teorijom. Dejvid Hou, britanski teoreti-čar socijalnog rada, ovo plastično i duhovito konstatuje: „Oni govore da postupaju intuitivno u praksi ili da postupaju po zdravoj pameti. Nepozna-vanje teorije, a još više neprimenjivanje neke teorije, smatra se praktičnom vrlinom, prizemnom mudrošću koja zna kako da se uhvati u koštac sa pre-tenzijama dekadentnih teoretičara. Ima samozadovoljstva u ljudima koji sebe smatraju praktičarima, ljudima koji ne padaju na novotarije. Teorija je kažu oni, bez dvoumljenja pametna stvar, ali pri tom, jasno stavljaju do


znanja, uz veliko hvala, da oni mogu uspešno da rade i bez nje; a ako ona njima ne treba, onda za njom nema ni potrebe“ (Howe, 1997:9).

Ipak gde leži putokaz odgovora na „večni problem“ odnosa teorija – praksa? Baveći se dnevnim rešavanjem životnih sudbina ljudi, nekim praktičarima čini se da teorija (bilo socijalnih problema, bilo same de-latnosti) ima jako malo veze sa praksom. Pa tako, pragmatizam postaje ključno odredište socijalnog rada i socijalne zaštite. Međutim, u ovakvim stavovima zaboravlja se da utemeljnost i ugled neke profesije zavise i od toga koliko iza nje postoji uopštavanje same delatnosti (teorija socijalnog rada i socijalne pedagogije, psihološka teorija), ali i uopštavanje pojava sa kojima se bavi (teorija socijalnih problema i društvenih devijacija). Teo-rija i praksa međusobno su uslovljena i dinamička celina koja se ne može ograđivati. Teorija je naučna refleksija prakse.

Način na koji vidimo društvo, ljude, događaje i način na koji ih objaš-njavamo i razumevamo predstavlja oblast teorije. Čovek pri dodiru sa bilo kojom pojavom, pa i pojavom društvenih devijacija, postavlja pitanje koje je veoma kratko – zašto? Čak i kada specijalni pedagog poriče da on u svom radu polazi sa nekog teorijskog stanovišta, njegov rad je duboko pro-žet jasnim ličnim stavom šta je uzrok neke pojave ili problema i šta treba da radi da bi ih rešio. „Kad god, dakle, odgovaramo na pitanje otkud krimi-nalitet (samoubistva, prostitucija, narkomanija, prosjačenje, agresije, itd.) u društvu ili zašto je neko izvršio određen zločin, mi pribegavamo nekoj od teorija, čega u tom trenutku ne moramo biti svesni, na isti način kao što neškolovan čovek ne mora znati da je pesma koju sluša epska, sastavljena u desetercu i da je iz pretkosovskog cilkusa“ (Ignjatović, 1997:5).

Specijalni pedagog bavi se čovekom, njegovim ponašanjem i njego-vim položajem i odnosom prema društvu. Ali onom stranom čovekove društvenosti, čovekove prirode i čovekovog ispoljavanja koja negira us-postavljene vrednosti društva ili pak samu prirodu čoveka. Objašnjavajući sebi i kolegama iz okruženja šta je problem i kako ga treba rešavati, spe-cijalni pedagog pokazuje tri stvari: prvo, kako vidi prirodu čoveka; drugo, kako vidi prirodu društva i treće, koje proizilazi iz prethodna dva, kako vidi karakter i uzroke nekog devijantnog ponašanja ili neke devijantne društvene pojave. Različitost koja postoji u načinu problema koji vidimo, u proceni koju dajemo, ciljevima koje pred sebe postavljamo i metoda-ma koje koristimo, upravo potiče iz različitosti teorijskih pristupa kojima objašnjavamo čoveka, društvo i prirodu društvene devijantnosti. To govori dve stvari: 1) naše polazište određuje naše poglede, a naši pogledi utiču na


naš pravac delovanja; 2) problemi i situacije izgledaju nam drugačije sa promenom ugla razumevanja.

Način na koji specijalni pedagozi rešavaju problem i imaju pristup prema klijentu jeste duboko oblikovan njihovim definisanjem uzroka i pri-rode devijantnih ponašanja i pojava, a to znači teorijski pristupima. Razli-čiti teorijski pristupi nemaju uticaj samo na izbor terapijskih tehnika koje koriste specijalni pedagozi, već na celokupan metodološki okvir koji se koristi u istraživanjima i analizama društvenih devijacija (Jugović, 2009). A to znači i na logičke, tehničke i naučnostrategijske delove metodologi-je istraživanja društvenih devijacija. Ne pokazati interesovanja za teoriju društvene devijantnosti u praksi i istraživanjima koje vrše specijalni pe-dagozi ili socijalni radnici koji se bave devijantnim ponašanjima mladih, znači profesionalno putovanje zatvorenih očiju.

Metodološka ograničenja

Dosadašnja praksa pokazala je da postoje mnoge metodološke sla-bosti u obavljanju funkcije praćenja i proučavanja socijalnih problema. Izvor metodoloških problema nastaje iz nerešenih normativnih definisanja pojmova praćenje i proučavanje, jer zakon te pojmove ne definiše dovolj-no precizno što ostavlja mogućnost različitih tumačenja ovih pojmova i njihovu različitu praktičnu upotrebu.

U jednom od retkih istraživanja koje je obavljeno kod nas, davne 1982. godine, a koje se odnosilo na karakteristike delatnosti praćenja i proučavanja socijalnih problema, pokazalo se da stručni radnici ovu ulogu vide veoma nejedinstveno, nejasno i fragmentirano (Mijanović, 1982). Po nekim shvatanjima, proučavanje ima za cilj naučno objašnjenje, a praćenje elementarno empirijsko uopštavanje. Međutim, postavljaju se metodološ-ke dileme: a to je, da li praćenje i proučavanje treba da imaju karakteristike naučno zasnovanih radova ili ne; da li centar uopšte sme da ima takve aspi-racije; da li centar ima stručne, materijalne i druge mogućnosti da funkciju proučavanja kvalitetno ostvari? Tu se, onda, javlja novi paradoks, jer ako je jedna od osnovnih funkcija centra da sprečava uzroke socijalnih proble-ma i maloletničkog prestupništva na teritoriji na kojoj deluje, kako je to moguće uraditi bez objašnjenja i tumačenja tih uzroka?

U dosadašnjoj praksi centra previše se oslanjalo na opšta znanja i kon-statacije, a premalo uviđala potreba da se traga za osobenostima problematike


na datoj teritoriji i usklađivanja socijalno-zaštitnih i preventivnih mera pre-ma tim osobenostima (Stakić, Brajša, 1991). Tako da se glavni način ostva-rivanja ove uloga centra, uglavnom, sveo na izradu kraćih izveštaja o broju i stanju pojedinih kategorija korisnika. Iz tog razloga gubi se osnovna svrha ove uloge koja treba da bude osnova za unapređenje neposredno-zaštitne i preventivne delatnosti centra i lokalne zajednice. Iskustvo nam govori da je u praksi primetan veliki raskorak između mogućnosti centra da obavlja ovu funkciju i realne društvene potrebe za širim istraživačkim zahvatima.

Razvojno posmatrano, u socijalnom radu mogu se konstatovati četiri tipa istraživanja ili načina praćenja i proučavanja socijalnih problema i maloletničkog prestupništva: 1) stručni, istraživački radovi – čiji su osnov-ni ciljevi deskripcija, prikaz, analiza, preporuke i drugo, a koji su najpri-sutniji u praksi centra; 2) istraživački radovi sa naučnim ambicijama – čiji je cilj egzaktni opis, analiza i interpretacija esencijalne prirode socijalnih problema; 3) evaluaciona istraživanja – sa ciljem istraživanja efikasnosti i načina realizacije mera društvenog reagovanja na socijalne probleme; 4) akciona istraživanja koja su krajnje retko i sporadično prisutna u praksi centara za socijalni rad (Stakić, Brajša, 1991). Metodološka analiza ovih radova pokazuje da u njima postoje mnogobrojne slabosti, među kojima se posebno ističu: nepovezanost istraživačkih celina, usko definisanje predmeta, neadekvatan redosled istraživačkih pitanja, često ponavljanje već konstatovanih činjenica, nepotpun, nesistematičan i neprecizan opis pojava, neprimerenost izabranih metodoloških postupaka i njihova jedno-stranost, retko uočavanje uzroka socijalnih problema... Ove metodološke slabosti pokazuju da je za istraživački posao potrebna dobra metodološka potkovanost, profesionalna i naučna imaginacija i uporan rad.

Da bi rad na praćenju i proučavanju maloletničkog prestupništva bio kvalitetan, on podrazumeva i kvalitetne izvore podataka. Problem se tiče zastarelosti i konfuznosti kategorijalnog i pojmovnog aparata koji se kori-sti u evidenciji i praksi (tzv. „dijagnostici“) centara za socijalni rad. U na-šoj praksi socijalnog rada nedostaje standardizacija tzv. dijagnostičkih poj-mova koji su neophodni u opisu i definisanju problema. Bazično, u našoj naučnoj i stručnoj javnosti ne postoji koncenzus o definiciji i klasifikaciji pojma i kategorije koja se zove poremećaj u društvenom ponašanju. Iako se čini da je taj pojam „sasvim jasan“, mnogobrojne rasprave pokazuju da postoji velika paleta različitih shvatanja ovog pojma.

Pre svega, različite profesije ne prilaze ovom problemu na isti način (npr. psiholozi, sociolozi, psihijatri, pedagozi, specijalni pedagozi). Zatim,


definicije ovog pojma su obojene i teorijski, lingvistički, kulturološki, ide-ološki, pragmatistički. Problem je i kako se „poremećaj zove“: da li je on „poremećaj ponašanja“, što je šire određenje, ili „poremećaj u društvenom ponašanju“. Nauka jasno ukazuje da ne moraju svi poremećaji ponašanja da budu ispoljeni i kroz „poremećaje u društvenom ponašanju“ što zna-či, uopšteno rečeno, „atak“ na dominirajući normativno-vrednosni sistem društva. Poremećaji ponašanja mogu biti uvod u poremećaje u društvenom ponašanju, ali je to je druga dimenzija ovog pitanja (Jugović, 2007).

Zakon o socijalnoj zaštiti Republike Srbije dao je definiciju koja kaže da je „dete sa poremećajima u društvenom ponašanju ono dete koje be-žanjem od kuće, skitnjom ili sličnim ponašanjem narušava opšteprihva-ćena društvena pravila ponašanja ili koje čini krivična dela i prekršaje“. Ova pozitivističko-normativistička definicija sasvim sigurno nije dovolj-na da obuhvati pojam poremećaja u ponašanju kada se on posmatra iz npr. psihijatrijske definicije. Kao što je i pojam „kršenje opšteprihvaćenih društvenih pravila ponašanja“ upečatljive relativističke prirode koji može da ovu definiciju pretvori u praksi i u konzervativni moralizam i u kra-nje subjektivističko tumačenje „neprihvatljivih ponašanja“. Postavlja se i pitanje zašto su u definiciji izdvojeni samo bežanje od kuće i skitnja (i slična ponašanja?) kao ključni pokazatelji narušavanja „opšteprihvaćenih društvenih pravila ponašanja“. Zatim, potpuno je nejasno zašto je zakono-davac (i stručnjaci koji u pisali Zakon) video razliku između „narušavanja opšteprihvaćenih društvenih pravila ponašanja“ i činjenja krivičnih dela i prekršaja: dva elementa koja grade ovu normativnu definiciju poremećaja u društvenom ponašanju dece. Pa i činjenje krivičnih dela i prekršaja spada u narušavanje opšteprihvaćenih društvenih pravila ponašanja?!

Zatim, ako nije dovoljno jasno šta se sve podrazumeva pod pojmom poremećaja u društvenom ponašanju, kako će se on stepenovati (ili gradi-rati), što zahteva sudski kriterijum Zakona o maloletnim učiniocima kri-vičnih dela? Na primer, ako je poremećaj ponašanja agresivnost učenika na času ili bežanje iz škole, na koji način treba da stepenujemo ili gradira-mo težinu tih poremećaja u ponašanju?

Ovakvo stanje se u praksi pretvara u voluntarizam i profesionalni subjektivizam koji nimalo nije u funkciji kvaliteta delovanja svih siste-ma u društvenom reagovanju na kriminal dece. Ova konstatacija najbo-lje se ogleda u rezultatima analize sadržaja tzv. dijagnostičkih zaključaka stručnih timova organa starateljstva (Jugović, 2007). Pokazalo se da se i sam „problem“ ne zove, čak ni dominatno, kao „poremećaj u društve-


nom ponašanju“. Većina stručnih radnika u svom dokumentu neke tzv. di-jagnostičke kategorije ne objašnjava ili istu situaciju opisuje na različite načine. Ponašanje maloletnika opisuje se u odnosu na isti problem kao „asocijalno“, „poremećeno“, „devijantno“, „problematično“, „odstupaju-će“, „neprihvatljivo“, „u sukobu sa zakonom“. Zanimljivo je da se izraz „delinkvencija“ ili „delinkventno ponašanja” ne sreće u analiziranim do-kumentima. U razgovoru sa nekim stručnim radnicima, čija su dokumenta analizirana, dobijaju se tumačenja ovoga kao „nečega nevažnog“ jer sudi-jama je, navodno, bitan samo zaključak i predlog mere i da je „svejedno koji se izraz koristi kada svi znače isto“ (Jugović, 2007).

Tako, istraživači ne mogu lako uočiti svu složenost i kauzalnost slu-čajeva i širih aspekata maloletničkog prestupništva. Problem vođenja evi-dencije i načina pisanja izveštaja u dosijeima, često, zbog svoje kategi-rijalne šarolikosti, nepostojanja pojmovnog konsenzusa, šematizovanosti, nepotpunosti izvešataja, jesu loša osnova za praćenje i proučavanje malo-letničkog prestupništva.

Nedorečenost ove funkcije centra potiče i iz saznajnih ili epistemo-loških razloga. U stvari, radi se o zapostavljenosti saznajne prirode istraži-vačke delatnosti u centru i prisutne teze o njenoj jasnoći. Problem saznajne prirode praćenja i proučavanja socijalnih problem ima tri osnovana aspek-ta: prvi, koji se tiče vrste ili tipa istraživanja koja se koriste; drugi, koji se odnosi na organizacione dimenzije ove uloge i treći koji se tiče uslova razvoja istraživačke delatnosti u centru za socijalni rad. Sva tri aspekta su primetno zapostavljena u analizama o radu centra i ostvarivanju uloge praćenja i proučavanja socijalnih problema.

Organizaciono-stručna ograničenja

Poseban i veoma značajan problem koji u mnogo čemu sputava ostva-rivanje ove uloge je organizaciono-stručne prirode. Uočljiva je zanemare-nost problema organizacije delatnosti praćenja i proučavanja što, logično, uvodi različite dileme, razna tumačenja, neadekvatna rešenja i neefikasan rad. I same pretpostavke organizacije ove funkcije centra su, najčešće, ne-adekvatne: a to su prostorni uslovi, zastarela tehnička sredstva u vođe-nju informatičkog sistema i način organizacije. Ovaj rad zahteva posebne prostorne uslove i upotrebu savremene tehnike bez koje nema modernog, kvalitetnog i efikasnog rada. Pravi je nonsens da u eri kompjutera stručni


radnici centra ručno zbrajaju i obrađuju podatke i ne koriste računare u istraživačkim i analitičkim zahvatima. Naravno, ovaj problem je i materi-jalne prirode i mogućnostima centra da uvodi savremene načine rada, ali i edukativne prirode, jer on zahteva od stručnjaka da budu obučeni za takav rad.

U organizacionom smislu postavlja se dilema ko treba da obavlja ulogu praćenja i proučavanja u centru za socijalni rad? Pravilnici o radu pojedinačnih centara najčešće su to pitanje rešili načelnim stavom da ove poslove treba da vrši stručna služba. U praksi se ovaj načelni stav, najčešće pretvorio u poistovećivanje ovog posla sa radom sociologa. Tamo gde su zaposleni sociolozi, a njih ima u oko trećine svih centara u Srbiji, oni ovaj posao rade, uglavnom, na nivou godišnjeg izveštaja o radu centra i obično bez učešća drugih profesija. Gde nema sociologa posao obavljaju stručni timovi ili pojedini saradnici. Na ostvarivanju ove uloge centra nema do-voljno timskog rada koji je osnova za podizanje stručnog i metodološkog nivoa ove aktivnosti. Nažalost, primetan je, često, i otpor pojedinih struč-nih radnika da obavljaju ovu ulogu i da se upuste u „svet metodologije i istraživanja“.

Materijalna ograničenja

Značajno ograničenje u ostvarivanju ove uloge je materijalne prirode. Unajkraće, ovaj rad se, uglavnom, ne finansira posebno, a on zbog svoje kompleksnosti zahteva posebna materijalna sredstva. Iskustvo posebnog odeljenja za analitičko-istraživački rad Gradskog centra za socijalni rad u Beogradu (odeljenja koga većina centara u Srbiji kao izdvojen stručni entitet nema) ukazuje da je težište rada ovog odeljenja bilo na izvršavanju različitih poslova operativnog i pragmatičnog karaktera. Na taj način ode-ljenje je dovedeno u poziciju postepenog udaljavanja od osnovne funkcije koja podrazumeva sprovođenje studioznijih istraživačkih projekata čiji re-zultati treba da omoguće stvaranje celovite i pouzdane saznajne osnove za unapređivanje sistema socijalne i porodično-pravne zaštite u Beogradu.

Razlozi udaljavanja od primarne funkcije su brojni, a kao najvažnije izdvajaju se sledeći (GCSR, 2000):

– veliki pritisak zahteva za rešavanje operativno-pragmatskih pro-blema u funkcionisanju centra uzrokovanih opštom i radikalnom društvenom krizom i nestabilnošću;


– negativne posledice do kojih dolazi zbog nezainteresovanosti nad-ležnih organa za rešavanje problema koji nastaju u praksi socijalne zaštite;

– oslabljena motivacija za rad u opštinskim odeljenjima što utiče na povećan priliv prigovora stranaka čije rešavanje preuzimaju radnici analitičkog odeljenja;

– neizdvajanje sredstava za finansiranje istraživačkih projekata i stručnih radnika;

– u potpunosti prevaziđen pojmovno-kategorijalni aparat za vođenje evidencije (primena propisa iz 1976. godine) kao osnovnog izvora iskustvene građe za obavljanje funkcije „praćenja i proučavanja”;

– prikupljanje, obrada i sistematizacija podataka se odvija ručno zbog neobezbeđenosti savremene tehničke opreme i neobučenosti kadro-va za njeno korišćenje;

– odbojan stav većine rukovodilaca opštinskih odeljenja i njihovog stručnog osoblja prema značaju urednog vođenja evidencije i obez-beđivanju neophodne iskustvene građe.

ZAKLJučAK

Kako unaprediti funkciju praćenja i proučavanja socijalnih problema i maloletničkog prestupništva unutar centra za socijalni rad? Ovo pitanje, prethodno, traži odgovore na nekoliko opštijih problema. Prvo, i najvažni-je, jeste pitanje kakav centar za socijalni rad, kao nosilac socijalne zaštite funkcije države, treba našem društvu u aktuelnom trenutku i očekivanim promenama. To znači u odnosu na socijalne potrebe u društvu i ekonomske mogućnosti da se one zadovolje, trenutne i percipirane socijalne probleme, političke promene, potrebe prilagođavanja našeg zakonodavstva Evrop-skoj uniji. Drugo, koje dosadašnje funkcije centar treba da zadrži, koje da menja i transformiše, ali i koje nove funkcije su, možda, potrebne ovoj instituciji? I treće pitanje, koje zavisi od odgovora na prethodna dva, može li centar da bude ključni učesnik i pokretač socijalnih promena i aktivnosti u lokalnoj zajednici, a ne da bude institucija zaštitarskog načina delovanja koja se isključivo bavi posledicama socijalnih problema?

Od odgovora na ova pitanja zavisi i mogućnost neophodnih promena u ulozi centra u praćenju i proučavanju socijalnih problema i maloletničkog prestupništva, jer ovu funkciju, zbog međusobne zavisnosti, nije moguće


u osnovi menjati bez promena svih drugih uloga i načina delovanja. Samo povezanošću i funkcionalnim jedinstvom svih funkcija centra ova insti-tucija će imati progresivan razvoj i moći će da na kvalitetniji način izlazi u susret ljudima i njihovim socijalnim potrebama, što u krajnjem smislu i jeste društvena i profesionalna svrha delatnosti ove institucije. Centar za socijalni rad 21. veka treba da bude institucija koja nema isključivo karakteristike „socijalno-vatrogasne službe“, već institucija koju odlikuje socijalni aktivizam i stalna okrenutost socijalnim promenama i ljudskim potrebama. Suštinsko pitanje transformacije centra za socijalni rad jeste pitanje može li on da bude ključni učesnik i pokretač socijalnih promena i aktivnosti u lokalnoj zajednici, a ne da bude institucija zaštitarskog načina delovanja koja se isključivo bavi posledicama socijalnih problema?

Od odgovora na ovo pitanje zavisi i mogućnost neophodnih promena u ulozi centra u praćenju i proučavanju socijalnih problema i maloletnič-kog prestupništva, jer ovu funkciju, zbog međusobne zavisnosti, nije mo-guće u osnovi menjati bez promena svih drugih uloga i načina delovanja. Potrebno je napraviti dugoročni program razvoja i transformacije ove ulo-ge, koja će da prati i transformaciju centra za socijalni rad.

Sve u ovom tekstu iskazane interne protivrečnosti: metodološke, nor-mativne, organizacione, stručne, materijalne, predmet su promena i trans-formacija koje zbog prostorne ograničenosti ne možemo analizirati u je-dnom, ovakvom, relativno suženom radu. Na kraju, umesto konvencional-nog zaključka želeo bih da istaknem da se smisao ovog rada, i na momente oštre kritike delovanja centra za socijalni rad, nalazi u profesionalnoj i ljudskoj želji da se socijalni rad, u svom delovanju stalno osvrće na svoje profesionalne vrednosti i ideale čovečnosti, humanosti, ljudske emancipa-cije i razvijanja čovekovih mogućnosti i potreba i da ih nikada ne smetne sa uma. Bez stalno prisutne svesti o ovome stručni rad je besmislen, i samo je predmet mogućih profesionalnih paradoksa i manipulacija.

LITERATURA

Gradski centar za socijalni rad (GCSR). (2000). Izveštaj o radu Gradskog cen-tra za socijalni rad u Beogradu. Beograd: Gradski centar za socijalni rad u Beogradu.

Howe, D. (1997). Uvod u teoriju socijalnog rada. Beograd: Fakultet političkih nauka.

Ignjatović, Đ. (1997). Kriminološko nasleđe. Beograd: Policijska akademija.


Jugović A. (2007). Sociološki pristup u definisanju pojma i tipova poremećaja ponašanja. U D. Radovanović (Ur.), Poremećaji ponašanja i prestupništvo mladih: Specijalno-pedagoški diskurs (str. 11–28). Beograd: Fakultet za specijalnu edukaciju i rehabilitaciju, Centar za izdavačku delatnost.

Jugović, A. (2005). Jezik profesije socijalnih radnika. Socijalna misao, 12(1), 113–135.

Jugović, A. (2009). Teorijsko-metodološki pristupi u socijalnim istraživanjima i specijalno-pedagoške implikacije: Između dogme i imaginacije. U D. Ra-dovanović (Ur.), Istraživanja u specijalnoj pedagogiji (str. 417–432). Beo-grad: Fakultet za specijalnu edukaciju i rehabilitaciju, Centar za izdavačku delatnost.

Mijanović, Lj. (1982). Delatnost praćenja i proučavanja u beogradskim centrima za socijalni rad. Beograd: Zavod za proučavanje socijalnih problema grada Beograda.

Milosavljević, M. (1996). Socijalni rad između tradicionalnog i modernog. Beo-grad: Draganić.

Milosavljević, M. (1998). Socijalna politika u tranziciji. Beograd: CPA i Socijal-na misao.

Nedeljković, I. R. (1997). Teorijske osnove socijalnog rada na međi vekova. So-cijalna misao, 4(1), 59–85.

Stakić, Đ., Brajša, P. (1991). Timski rad. Zagreb: Socijalna zaštita.

ANALYTICAL AND RESEARCh WORK IN ThE SOCIAL WELFARE oF JUVENILE oFFENDERS: THE SIgNIFICIANCE,

EXPERIENCES AND CoNTRoVERSIES

Abstract

Center for Social Work as a base social welfare system is a key institution of social reaction to juvenile delinquency. One of the important function of the social welfare is the monitoring and study of social deviance, or analytical and research work. However, it is likely that any other feature of the social work does not fol-low such a controversy in the exercise as it is with the analytical and investigative role. There is no doubt that this role assumption as other roles of the social work. It is not possible to talk about planning and programming of measures of social protection in the municipality, preventive services as superior to the center of ac-tion and, finally, the immediate protection of juvenile offenders and not enough to know the phenomenological, etiological, dynamic and consequential aspects of this phenomenon in the local community. In current practice center relied too much on general knowledge and experience statements Juvenile delinquency. Lit-tle is recognize need to be looking for specific characteristics of problems in the


local community, as well as harmonization of social protection and prevention activities to the characteristics of the territory where the Center operates.

In our practice centers for social work, this feature is simplified in its im-plementation, there are great difficulties, professional dilemmas, ambiguities and improvisation. Past practice has shown that there is a significant number of fac-tors that the role of the social work simplifications and its bad influence on fea-sibility. Contradictions of achieving the role of monitoring and research of social problems arise from two general reasons: external causes that originate from the social context in which today operates the center for social work and a specific institutional-functional position of the center in society; and internal causes that are related to internal aspects and scope of the work center, and expressed through the theoretical and methodological, epistemological, normative, organizational, professional, technical and financial constraints.

Overcoming these contradictions opens the real possibility that the analyti-cal and research functions of social welfare of juvenile offenders improve.

Key words: juvenile delinquency, center for social work, social welfare, ana-lytical and research work

ZAVoDSKE VASPITNE MERE – MESTo U SISTEMu KRIVIčNIh SANKCIJA, OSNOVNE KARAKTERISTIKE I PROBLEMI IZVRŠENJA

Snežana Soković

Apstrakt

U pogledu izvršenja krivičnih sankcija, od reforme krivičnog zakonodav-stva, pored implementacije relevantnih međunarodnih standarda i doslednijeg koncepcijskog saglašavanja sa materijalnim i procesnim zakonodavstvom, oče-kivalo se i da otkloni posledice prethodnog višegodišnjeg „posustajanja“ u ovoj oblasti i da adekvatnim rešenjima, dugoročno posmatrano, bitno doprinese kon-troli kriminaliteta. I dok ZIKS karakterišu značajne konceptualne novine, prihva-tanje bitnih međunarodnih standarda, ali i primetna nedoslednost i nedorečenost u istom pravcu određena neusklađenost sa materijalnim krivičnim zakonodav-stvom, neizgrađenost i nefunkcionalnost određenih instituta, sistem izvršenja kri-vičnih sankcija koje se izriču maloletnicima predstavlja skladniju, koherentniju i funkcionalniju celinu. To je dobra strana izdvajanja izvršenja krivičnih sankcija prema maloletnicima iz ZIKS-a i prebacivanja u ZMUKD. Dalje unapređenje sankcionisanja maloletničkog prestupništva zahteva prevazilaženje „hroničnih“ problema domaćeg penološkog sistema: deficitarnosti vaspitačkog kadra, opti-malnija rešenja mreže, lokacija i kategorizacije ustanova za izvršenje krivičnih sankcija. Finansijski problemi i nedostatak odgovarajućih ustanova koje su prila-gođene boravku maloletnika jesu, ne samo u našoj praksi, realnost, ali po shvata-nju Evropskog suda za ljudska prava nisu validan i prihvatljiv argument na strani države, jer je svaka država potpisnica odgovarajućih dokumenata iz oblasti ljud-skih prava i sloboda i maloletničkog pravosuđa dužna da obezbedi i odgovarajuće institucije za izvršenje sankcija i mera u skladu sa sistemom mera i sankcija za koji se opredelila. Autorka argumentuje i potrebu da se neka normativna rešenja unaprede i posebno, u tom smislu, razmatra pitanje sudske zaštite prava malolet-nika prema kojima se izvršavaju krivične sankcije zavodskog karaktera.

Ključne reči: maloletnička delinkvencija, prevencija, zavodske vaspitne mere, vaspitna ustanova, vaspitno-popravni dom, ustanova za lečenje i osposo-bljavanje

194 Snežana Soković

UVoD

Zavodske vaspitne mere, kao posebna vrsta vaspitnih mera, pored mera upozorenja i usmeravanja i mera pojačanog nadzora, izriču se ma-loletniku prema kome treba preduzeti trajnije mere vaspitanja, lečenja i osposobljavanja uz njegovo potpuno odvajanje iz sredine u kojoj je do tada živeo. Radi ostvarenja ovih ciljeva, zavisno od konkretne situacije, sud može da se opredeli za jednu od tri zavodske vaspitne mere: upućivanje u vaspitnu ustanovu, upućivanje u vaspitno-popravni dom i upućivanje u posebnu ustanovu za lečenje i osposobljavanje (Perić, 2007; Ilić, 2005).

Izriču se i starijim i mlađim maloletnicima1, a pod određenim uslovima neke od ovih mera se mogu izreći i mlađim punoletnim licima, odnosno punoletnim licima koje su krivično delo izvršili kao maloletnici2. Kao i ostale krivične sankcije koje se izriču maloletnicima, kao i procesni i ma-terijalni krivično-pravni status maloletnika i krivično-pravna zaštita dece i maloletnika, izricanje i izvršavanje zavodskih vaspitnih mera regulisano je Zakonom o maloletnim učiniocima krivičnih dela i krivično-pravnoj zaštiti

1 Mlađim maloletnicima izriču se samo vaspitne mere, a starijim maloletnicima, licima koja su napunila šesnaest godina, a nisu navršila osamnaest godina, izriču se vas-pitne mere i izuzetno kazna maloletničkog zatvora (pod uslovom da se radi o krivičnom delu za koje je zakonom propisana kazna teža od pet godina zatvora, a zbog visokog stepena krivice i zbog prirode i težine krivičnog dela nije opravdano izricanje vaspitne mere). Maloletniku se ne izriču mere upozorenja, sudska opomena i uslovna osuda, a mere bezbednosti, osim zabrane vršenja poziva delatnosti i dužnosti, izriču se uz vaspitnu meru ili maloletnički zatvor, s tim što mera bezbednosti obaveznog lečenja alkoholičara i mera bezbednosti obaveznog lečenja narkomana ne mogu izreći uz mere upozorenja i usmeravanja. Mera bezbednosti obaveznog psihijatrijskog lečenja i čuvanja u zdravstve-noj ustanovi može se izreći samostalno.

2 Mlađem punoletnom licu, odnosno učiniocu koji je krivično delo izvršio kao pu-noletan, ali u vreme suđenja nije napunio dvadeset i jednu godinu, sud može da izrekne bilo koju meru posebnih obaveza, meru pojačanog nadzora koga bi sprovodili organi sta-rateljstva i meru upućivanja u vaspitno-popravni dom, pod uslovom da se može očekivati da se svrha koja bi se ostvarila izricanjem kazne može ostvariti i ovim vaspitnim merama, s obzirom na obeležja njegove ličnosti i okolnosti pod kojima je delo učinio. Punoletnom licu koje je krivično delo učinilo kao maloletnik, a u vreme suđenja nije napunilo dva-deset i jednu godinu može se izreći: bilo koja mera posebnih obaveza, mera pojačanog nadzora od strane organa starateljstva, mera upućivanja u vaspitno-popravni dom i kazna maloletničkog zatvora ukoliko postoje uslovi za njeno izricanje. Pri odlučivanju za jednu od ovih krivičnih sankcija sud uzima u obzir sve okolnosti, a naročito težinu krivičnog dela, vreme koje je proteklo od njegovog izvršenja, svojstva ličnosti, vladanje učinioca i svrhu koju treba postići sankcijom u konkretnom slučaju.

Zavodske vaspitne mere 195

maloletnih lica (u daljem tekstu ZMUKD).3 Prvi put u domaćem pravu popisi koji regulišu krivično-pravni položaj maloletnika predstavljaju po-sebnu izdvojenu celinu.

Svrha propisivanja i izricanja, ali i izvršenja vaspitnih mera, ima odre-đene specifičnosti u odnosu na svrhu krivičnih sankcija koje se primenjuju prema punoletnim učiniocima. Posebno je naglašena specijalna preven-cija, odnosno delovanje na maloletnika koji je već učinio krivično delo. Pružanjem zaštite i pomoći maloletnim učiniocima krivičnih dela, nad-zorom nad njima, stručnim osposobljavanjem i razvijanjem njihove lične odgovornosti nastoji se da se pre svega obezbede uslovi za razvoj i jačanje lične odgovornosti maloletnika, vaspitanje i pravilan razvoj njegove lično-sti, kako bi se obezbedilo ponovno uključivanje maloletnika u društvenu zajednicu (Perić, 2007:30). Radi postizanja svoje osnovne svrhe, zavodske vaspitne mere ne izriču se u određenom trajanju, nego je sud koji je meru izrekao u obavezi da aktivno prati tok i rezultate postignute u vaspitanju i prevaspitanju i da, zavisno od toga, odluči o zameni izrečene vaspitne mere drugom merom ili da obustavi dalje izvršenje izrečene vaspitne mere.

Važna karakteristika sistema mera i sankcija koje se mogu izreći ma-loletnicima od značaja i za razumevanje njihovog izvršenja, jeste princip postupnosti u primenjivanju (Hirjan, Singer, 1978). Generalno, prioritet u primeni imaju neformalne alternativne mere, vaspitni nalozi kao sup-stituti krivičnih sankcija u odnosu na krivične sankcije. U registru krivič-nih sankcija koje se primenjuju prema maloletnicima vaspitne mere su osnovni oblik reagovanja na maloletnički kriminalitet, pri čemu se prvo primenjuju blaže vaspitne mere (mere upozorenja i usmeravanja), dok su institucionalne, zavodske vaspitne mere i kazne poslednje sredstvo koje se primenjuje izuzetno i u najkraćem neophodnom trajanju (Kandić-Popović, 2007; Ilić, 2007).

Izvršenje zavodskih vaspitnih mera zasniva se na opštim principima izvršenja vaspitnih mera i na posebnim pravilima karakterističnim samo za ovu vrstu vaspitnih mera. U tom smislu, važno je napomenuti da se uop-šte izvršenje krivičnih sankcija izrečenih maloletnicima zasniva na slede-ćim principima (Stevanović, Milošević, 2006; Žunić-Pavlović, Mišković, 2007): postupanje po pravnosnažnoj i izvršnoj sudskoj odluci, posebna pravila o važenju u odnosu na lica, princip nediskriminacije, individuali-

3 Usvojen septembra 2005, stupio na snagu 1. januara 2006; „Službeni glasnik RS”, 85/05


zacije i fleksibilnost u opštem načinu postupanja, princip individualizacije kroz pojedinačne programe postupanja, princip obrazovanja maloletnika i poštovanja njegovih verskih prava, zaštita zdravlja maloletnika, zabrana upućivanja u samicu, zabrana nošenja vatrenog oružja (Perić, 2007:179)4, budžetsko finansiranje troškova izvršenja, princip zaštite prava malolet-nika, pravo maloletnika na pritužbu, pravo maloletnika na žalbu veću za maloletnike prvostepenog suda.

OPŠTE KARAKTERISTIKE IZVRŠENJA VASPITNIH MERA

Izvršenje vaspitnih mera normirano je u okviru krivičnih sankcija za maloletnike kao poseban sistem zasnovan na posebnim zajedničkim principima. Može se uočiti da se izvršenje vaspitnih mera temelji na više principa.

– Za izvršenje svih vaspitnih mera po pravilu je nadležan organ sta-rateljstva, izuzetno, za izvršenje vaspitne mere upućivanja u vas-pitno-popravni dom nadležan je sud. Organ starateljstva nadležan po mestu prebivališta, odnosno boravišta maloletnika izveštava nadležni sud o toku i rezultatima izvršenja izrečene mere poseb-ne obaveze5, prati i pomaže izvršenje mere pojačanog nadzora od strane roditelja, usvojioca ili staraoca, zaključuje ugovor sa poro-dicom u koju se upućuje maloletnik radi izvršenja mere pojača-nog nadzora u drugoj porodici i prati i pomaže izvršenje ove mere, određuje stručno lice kome poverava sprovođenje vaspitne mere pojačanog nadzora od strane organa starateljstva, daje mu uputstva za sačinjavanje programa rada sa maloletnikom, određuje ustanovu za izvršenje mere pojačanog nadzora uz dnevni tretman i stara se o sprovođenju dnevnog tretmana, i izveštava sud o toku i rezultatima izvršenja svih ovih mera svakih šest meseci, a na zahtev sudije za maloletnike i češće.

4 Ova odredba ZMUKD, kao i odredba koja reguliše izuzetno moguću upotrebu oružja, odstupa od relevantnih standarda. Naime, standardi sadržani u odgovarajućim međunarodnim dokumentima (Havanska pravila, čl. 11b) predviđaju, pored zabrane nošenja, i zabranu upotrebe vatrenog oružja u svim ustanovama u kojima su smešteni maloletnici.

5 Izvršenje ove mere detaljnije je regulisano Pravilnikom o izvršenju vaspitnih mera posebnih obaveza, Službeni glasnik RS, 94/06.


– Nadzor nad izvršenjem mera i kontrolu izvršenja vaspitnih mera vrši sudija za maloletnike koji je sudio u prvom stepenu i o tome vodi Kontrolnik izvršenja vaspitnih mera i sačinjava odgovarajuće spise praćenja i kontrole. Nadzor nad izvršenjem i kontrola izvrše-nja detaljnije su regulisani Sudskim poslovnikom („Službeni gla-snik RS”, 65/03) i Pravilnikom o načinu vođenja kontrolnika i spisa izvršenja vaspitnih mera („Službeni glasnik RS”, 63/06).

– Sudija za maloletnike i javni tužilac za maloletnike tok i rezultate izvršenja prate na osnovu izveštaja koje su podneli organi stara-teljstva u propisanim rokovima, a najmanje jedanput godišnje vrše i neposredni nadzor i kontrolu izvršenja vaspitnih mera (Nikolić, 2008; Đurić, 2006).

– Ponovno odlučivanje o vaspitnim merama: sve vaspitne mere (izuzev ukora koji se izvršava samim izricanjem) podložne su po-novnom odlučivanju za koje se stiču uslovi protekom vremena od pravnosnažnosti odluke kojom je mera izrečena. Sud ponovo ceni potrebu izvršenja izrečenih posebnih obaveza i mera pojačanog nadzora ukoliko je pravosnažnosti odluke proteklo više od šest me-seci, a izvršenje nije započeto, odnosno ako je proteklo više od jed-ne godine od pravosnažnosti odluke o izricanju zavodske vaspitne mere, a izvršenje još nije započeto.

– Obustava izvršenja i zamena drugom vaspitnom merom: izvršenje svih vaspitnih mera (izuzev ukora koji se izvršava samim izrica-njem) može se obustaviti ili se izrečena mera može zameniti dru-gom vaspitnom merom ako se posle izricanja pojave nove okolno-sti ili okolnosti za koje se nije znalo, a koje bi značajno uticale na izbor vaspitne mere, zatim ukoliko se odluka ne može izvršiti usled odbijanja maloletnika ili lica koja se o njemu staraju da postupe po izrečenoj meri ili po nalogu onoga ko meru izvršava, ili se po-jave druge okolnosti predviđene zakonom koje bi mogle da utiču na odluku suda. S obzirom na postignuti uspeh u vaspitanju, neke vaspitne mere posle određenog roka mogu se obustaviti, ili se mogu zameniti drugom vaspitnom merom kojom će se uspešnije postići svrha vaspitnih mera.

– Prestanak vaspitne mere usled izricanja kazne maloletničkog za-tvora ili zatvora ako za vreme trajanja vaspitne mere sud izrekne starijem maloletniku kaznu maloletničkog zatvora, vaspitna mera prestaje kada osuđeni započne izdržavanje izrečene kazne. Ukoliko


u vreme trajanja vaspitne mere sud izrekne punoletnom licu ka-znu maloletničkog zatvora li kaznu zatvora u trajanju do najmanje godinu dana, vaspitna mera prestaje početkom izdržavanja kazne. Ako je kazna izrečena punoletnom licu kraća od jedne godine, sud u presudi odlučuje da će se po izdržanoj kazni nastaviti izvršenje vaspitne mere ili će se mera obustaviti.

IZVRŠENJE ZAVODSKIh VASPITNIh MERA

S obzirom na to što vaspitne mere zavodskog karaktera predstavlja-ju najteže vaspitne mere i podrazumevaju ograničenje slobode kretanja maloletnika i njegovu institucionalizaciju, njihovo izvršenje posebno je regulisano i temelji se na više karakteristika.

– Zavodske vaspitne mere izvršavaju se u posebnim ustanovama: vaspitnoj ustanovi, vaspitno-popravnom domu i posebnoj ustanovi za lečenje i osposobljavanje maloletnika.

– Hitnost u postupanju: ukoliko sud koji je sudio u prvom stepenu nije nadležan za izvršenje mere6, dužan je da odluku i potrebnu do-kumentaciju dostavi nadležnom organu u roku od tri dana od kada je odluka postala izvršna, koji je u istom kratkom roku od tri dana od prijema odluke i dokumentacije dužan da pristupi izvršenju kri-vične sankcije.

– Redovni obilazak maloletnika: sudija za maloletnike koji je sudio u prvom stepenu i nadležni javnog tužioca za maloletnike najmanje dva puta u toku godine obilaze maloletnika smeštenog u zavodu, odnosno ustanovi za izvršenje zavodskih mera.

– Hitnost u otklanjanu nedostataka i nepravilnosti u izvršenju: o uo-čenim propustima i nepravilnostima u toku obilaska maloletnika, sudija i javni tužilac bez odlaganja obaveštavaju organe nadležne za stručni nadzor nad izvršenjem vaspitnih mera i samu ustanovu u kojoj se mera izvršava, koji su takođe bez odlaganja dužni da izvrše odgovarajuće provere i otklone nepravilnosti i nezakonitosti.

– Mogućnost odlaganja početka izvršenja zavodske vaspitne mere: izrečena zavodska vaspitna mera može se iz opravdanih razloga odložiti i to na molbu maloletnika ili njegovog roditelja, staraoca ili

6 U nadležnosti suda jeste samo izvršenje mere upućivanja u vaspitno-popravni dom, dok je za izvršenje ostalih mera nadležan organ starateljstva.


usvojioca ili na predlog organa starateljstva. O odlaganju izvršenja rešenjem odlučuje veće za maloletnike suda koji je sudio u prvom stepenu u roku od tri dana od prijema molbe. Postojanje opravdanih razloga ceni sud u svakom konkretnom slučaju, pri čemu se kao opravdani razlozi mogu uzeti obzir i drugi razlozi koje ne sadrže odgovarajuće odredbe Zakona o izvršenju krivičnih sankcija (u da-ljem tekstu ZIKS). Protiv prvostepenog rešenja dozvoljena je žalba koja se u roku od tri dana od prijema rešenja izjavljuje neposredno višem sudu. Veće za maloletnike višeg suda odlučuje o žalbi u roku od tri dana od prijema žalbe. Molba i predlog za odlaganje, kao i žalba višem sudu, zadržavaju izvršenje zavodske vaspitne mere do pravosnažnosti rešenja o molbi ili predlogu. Molba nema suspen-zivno dejstvo u slučaju da sud prilikom odbijanja drugi put podnete molbe, utvrdi da se pravo na molbu zloupotrebljava. U svemu osta-lom, na odlaganje izvršenja vaspitne mere primenjuju se odredba kojima se uređuje odlaganje izvršenja kazne zatvora.

– Mogućnost prekida izvršenja vaspitne mere: sud koji je sudio u pr-vom stepenu, na molbu maloletnika ili njegovog roditelja, staraoca ili usvojioca, ili na predlog upravnika zavoda, ili nadležnog orga-na starateljstva, iz opravdanih razloga, rešenjem može da dozvoli prekid izvršenja zavodske vaspitne mere. Prekid se dozvoljava i na zahtev javnog tužioca za maloletnike ako je protiv rešenja o izrica-nju zavodske mere podnet zahtev za zaštitu zakonitosti. Postojanje opravdanih razloga jeste faktičko pitanje koje sud posebno proce-njuje u svakom konkretnom slučaju. To su razlozi zbog kojih se iz-vršenje mere može odložiti, i imajući u vidu maloletstvo učinioca, kao i kod odlaganja, opravdani razlozi mogu da budu i drugi razlozi koji nisu sadržani u odgovarajućoj odredbi ZIKS-a. Protiv prvoste-penog rešenja može se izjaviti žalba veću za maloletnike višeg sudu u roku od tri dana od prijema rešenja, a veće o podnetoj žalbi od-lučuje u roku od tri dana od podnete žalbe. Prekid traje najduže tri meseca, a ukoliko se radi o bolesti maloletnika moguć je i prekid u dužem trajanju. Vreme prekida se ne uračunava u izdržani deo mere. U svemu ostalom, na prekid izdržavanja vaspitne mere primenjuju se odredbe kojima se uređuje prekid izvršenja kazne zatvora.

– Završavanje školovanja i stručnog osposobljavanja: ukoliko se maloletnik nalazi u završnom razredu škole ili pri kraju stručnog osposobljavanja, a otpuštanjem bi se onemogućio završetak ško-


lovanja ili stručnog osposobljavanja, zavod ili ustanova na molbu maloletnika može da produži boravak u ustanovi i time omogući završetak školovanja ili stručnog osposobljavanja.

– Obustava izvršenja i zamena drugom vaspitnom merom: izvršenje zavodskih vaspitnih mera može se obustaviti ili se izrečena mera može zameniti drugom vaspitnom merom ako se posle izricanja pojave nove okolnosti ili okolnosti za koje se nije znalo, a koje bi značajno uticale na izbor vaspitne mere, zatim ukoliko se odluka ne može izvršiti usled odbijanja maloletnika ili lica koja se o njemu staraju da postupe po izrečenoj meri ili po nalogu onoga ko meru izvršava, ili se pojave druge okolnosti predviđene zakonom koje bi mogle da utiču na odluku suda. S obzirom na postignuti uspeh u vaspitanju, upućivanje u vaspitnu ustanovu i upućivanje u vaspitno popravni dom se posle određenog roka mogu obustaviti, ili se mogu zameniti drugim vaspitnom merom kojom će se uspešnije postići svrha vaspitnih mera.

– Uslovni otpust: maloletnik koji je u vaspitnoj ustanovi ili vaspitno-popravnom domu proveo najmanje šest meseci, sud može uslovno otpustiti ako se na osnovu uspeha postignutog u vaspitanju može osnovano očekivati da on ubuduće neće vršiti krivična dela i da će se u sredini u kojoj bude živeo dobro vladati.

uPuĆIVANJE u VASPITNu uSTANOVu

Zavodska vaspitna mera upućivanja u vaspitnu ustanovu izriče se kada maloletnika treba izdvojiti iz dotadašnje sredine i obezbediti mu pomoć i stalni nadzor stručnih lica. Mera upućivanja u vaspitnu ustanovu relativno je neodređenog trajanja. Izricanjem ove mere sud ne određuje vreme tra-janja boravka u vaspitnoj ustanovi, nego o tome naknadno odlučuje, pre svega, zavisno od postignutog uspeha u vaspitanju. Međutim, maloletnik u vaspitnoj ustanovi ostaje najkraće šest meseci, a najduže dve godine. Svakih šest meseci sud razmatra da li postoje osnovi za obustavu izvršenja mere ili za njenu zamenu drugom vaspitnom merom.

Obustava izvršenja i zamena drugom vaspitnom merom moguća je na osnovu posebnih okolnosti i na osnovu postignutog uspeha u vaspitanju. Izvršenje upućivanja u vaspitnu ustanovu može se obustaviti ili zameniti drugom vaspitnom merom ako se posle izricanja pojave nove okolnosti ili


okolnosti za koje se nije znalo, a koje bi značajno uticale na izbor vaspitne mere, zatim ukoliko se odluka ne može izvršiti usled odbijanja maloletnika ili lica koja se o njemu staraju da postupe po izrečenoj meri ili po nalogu onoga ko meru izvršava, ili se pojave druge okolnosti predviđene zakonom koje bi mogle da utiču na odluku suda.

U zavisnosti od postignutog uspeha u vaspitanju, najranije šest me-seci od započinjanja izvršenja, ova mera može se obustaviti ili, do isteka istog roka, zameniti merom pojačanog nadzora uz dnevni boravak u odgo-varajućoj ustanovi, merom upućivanja u vaspitno-popravni dom ili merom upućivanja u posebnu ustanovu za lečenje i osposobljavanje. Rok od šest meseci predstavlja zakonski minimum trajanja ove vaspitne mere, i tek na-kon tog roka mera se može obustaviti, ili se može, pored navedenih mera, zameniti i posebnim obavezama i drugim merama pojačanog nadzora.

Ukoliko je od pravosnažnosti odluke kojom je izrečena vaspitna mera upućivanja u vaspitnu ustanovu proteklo više od jedne godine, a izvrše-nje mere nije započeto, sud ponovo procenjuje potrebu izvršenja izrečene mere, pri čemu može odlučiti da se mera izvrši, da se ne izvrši ili da se zameni drugom merom.

Ova mera izvršava se u ustanovi, obezbeđuje smeštaj i zadovoljavanje vaspitnih, zdravstvenih, obrazovnih, sportskih i drugih razvojnih potreba maloletnika, a koja nije nužno u sistemu ustanova socijalne zaštite. Radi se o ustanovi za maloletnike opšteg tipa, a izvršenje mere podrazumeva bora-vak maloletnih učinilaca krivičnih dela zajedno sa drugim maloletnicima koji pokazuju određene poremećaje u ponašanju (vaspitna zapuštenost, socijalni slučajevi), ali koji nisu izvršili nikakvo krivično delo (Jugović, 2006). Pretpostavlja se da boravak u takvoj sredini pod stalnim nadzorom stručnog vaspitača treba pozitivno da deluje na maloletne učinioce kri-vičnih dela. Pri tome maloletnik kome je izrečena vaspitna mera ima ista prava i dužnosti kao i ostali maloletnici u vaspitnoj ustanovi, a o tome da se u ustanovi nalazi na izvršenju izrečene mere znaju samo rukovodioci ustanove i vaspitač kome je maloletnik poveren i drugo stručno osoblje koje je uključeno u izvršenje mere. Prava, obaveze i ukupan položaj ma-loletnika koji je izvršio krivično delo i koji se nalazi na izvršenju vaspitne mere, ne razlikuje se od položaja drugih maloletnika u ovoj ustanovi. U pogledu postupanja maloletniku poklanja se posebna pažnja, ali tako da se u životu i radu u ustanovi ne izdvaja od ostalih.

U vaspitnoj ustanovi maloletnik može da ostane do navršene dvadeset prve godine. Najranije posle šest meseci provedenih u vaspitnoj ustanovi,


odlukom suda maloletnik se može uslovno otpustiti ako se na osnovu us-peha postignutog u vaspitanju može osnovano očekivati da on ubuduće neće vršiti krivična dela i da će se u sredini u kojoj bude živeo dobro vla-dati. Dok traje uslovni otpust sud može maloletniku odrediti neku meru pojačanog nadzora uz mogućnost primenjivanja jedne ili više posebnih obaveza. Opozivanje uslovnog otpusta nastupa kao posledica novoučinje-nog krivičnog dela maloletnika za vreme trajanja uslovnog otpusta ili zbog nepoštovanja posebnih obaveza koje su mu određene, ili ako određena mera pojačanog nadzora ne postiže svrhu.

uPuĆIVANJE u VASPITNO-POPRAVNI DOM

Maloletnika, prema kome, pored izdvajanja iz dotadašnje sredine, tre-ba primeniti pojačane mere nadzora i posebne stručne programe vaspitava-nja, sud upućuje u vaspitno-popravni dom za maloletne učinioce krivičnih dela (Kutlešić i sar., 2005). Pri odlučivanju da li će izreći ovu meru, sud posebno uzima u obzir raniji život maloletnika, stepen poremećaja pona-šanja, težinu i prirodu učinjenog krivičnog dela i okolnost da je prema maloletniku ranije bila izrečena neka prekršajna ili krivična sankcija.

U vaspitno-popravnom domu maloletnik ostaje najmanje šest mese-ci, a najviše četiri godine, s tim što, kao i kod drugih vaspitnih mera, sud pri izricanju ne određuje njeno trajanje, nego o tome naknadno odlučuje. Svakih šest meseci sud razmatra da li postoje osnovi za obustavu izvrše-nja mere ili za njenu zamenu drugom vaspitnom merom. Kao i u slučaju upućivanja u vaspitnu ustanovu, obustava izvršenja upućivanja u vaspitno-popravni dom i zamena drugom vaspitnom merom moguća je na osnovu posebnih okolnosti i na osnovu postignutog uspeha u vaspitanju.

Izvršenje upućivanja u vaspitno-popravni dom može se obustaviti ili zameniti drugom vaspitnom merom ako se posle izricanja pojave nove okolnosti ili okolnosti za koje se nije znalo, a koje bi značajno uticale na izbor vaspitne mere, kao i ukoliko se odluka ne može izvršiti usled odbi-janja maloletnika ili lica koja se o njemu staraju da postupe po izrečenoj meri ili po nalogu onoga ko meru izvršava.

S obzirom na postignuti uspeh u vaspitanju, najranije šest meseci od započinjanja izvršenja, ova mera može se obustaviti ili se, do isteka istog roka, može zameniti merom pojačanog nadzora uz dnevni boravak u odgo-varajućoj ustanovi, merom upućivanja u vaspitnu ustanovu ili merom upu-


ćivanja u posebnu ustanovu za lečenje i osposobljavanje. Drugim rečima, do isteka roka od šest meseci (to je faktički zakonski minimum trajanja upućivanja u vaspitno-popravni dom) ova mera se ne može obustaviti, a može se zameniti samo merom upućivanja u vaspitnu ustanovu ili merom upućivanja u posebnu ustanovu za lečenje i osposobljavanje. Posle isteka roka od šest meseci ova vaspitna mera može se obustaviti ili zameniti, osim pomenutim zavodskim vaspitnim merama, i posebnim obavezama i merama pojačanog nadzora u granicama najdužeg zakonskog trajanja kon-kretne mere.

Ukoliko je od vremena izricanja vaspitne mere upućivanja u vaspit-no-popravni dom proteklo više od jedne godine, a izvršenje mere nije za-početo, sud ponovo procenjuje potrebu izvršenja izrečene mere, pri čemu može da odluči da se mera izvrši, da se ne izvrši ili da se zameni drugom merom.

Upućivanje u vaspitno-popravni dom podrazumeva primenu pojača-nih mera prevaspitanja u dužem trajanju koje nije moguće organizovati i preduzeti u ustanovama mešovitog tipa. Iz tih razloga u sistemu ustano-va za izvršavanje zavodskih krivičnih sankcija za izvršenje vaspitne mere upućivanja u vaspitno-popravni dom ZIKS predviđa posebnu specijalizo-vanu ustanovu – vaspitno-popravni dom. U posebnom ženskom odeljenju vaspitno-popravnog doma ova vaspitna mera izvršava se prema malolet-nicama ženskog pola. Punoletna lica kojima je izrečena vaspitna mera i maloletnici koji u vaspitno-popravnom domu postanu punoletni takođe se smeštaju u posebno odeljenje vaspitno-popravnog doma. Lice kome je izrečena zavodska mera upućivanja u vaspitno-popravni dom u domu može da ostane do navršene dvadeset treće godine.

U toku boravka u vaspitno-popravnom domu maloletnik ima pravo na rublje, civilnu odeću i obuću primerenu godišnjem dobu i klimatskim prilikama mesta u kome je lociran vaspitno-popravni dom, pravo na ishranu koja je dijetetski, higijenski i zdravstveno prilagođena njegovom uzrastu i koja je podobna da obezbedi pravilan psihofizički razvoj i dobro zdravlje, odnosno najmanje tri obroka dnevno ukupne energetske vrednosti najmanje 14.600 džula. Vaspitno-popravni dom dužan je da obezbedi maloletniku da u slobodnom vremenu najmanje tri časa dnevno provede izvan zatvorenih prostorija, da omogući uslove za bavljenje fizičkom kulturom i sportom, a maloletnik ima pravo i da učestvuje u organizovanim aktivnostima izvan vaspitno-popravnog doma. Ukoliko u vaspitno-popravnom domu nema na-stave određenog smera ili stepena obrazovanja, maloletnici imaju pravo da


pohađaju nastavu izvan doma, a upravnik može da odobri maloletniku i redovno pohađanje nastave, ako to opravdavaju dosadašnji uspesi u ško-lovanju i vaspitanju maloletnika i ako to ne šteti izvršenju vaspitne mere. Maloletnik ima pravo na neograničen prijem paketa, a težina i dopuštena sadržina posebno se utvrđuju aktom o kućnom redu. Jednom nedeljno ma-loletnik ima pravo na posetu bračnog druga, roditelja, usvojioca, staraoca, usvojenika, dece i ostalih srodnika u pravoj liniji i u pobočnoj liniji do če-tvrtog stepena srodstva, a dva puta mesečno ima pravo da ga posete i druga lica koja ne utiču negativno na izvršenje mere, s tim što upravnik može ako za to postoje razlozi i da zabrani posetu ovih lica. Maloletnik ima pravo i obavezu da radi u vaspitno-popravnom domu. Radno vreme maloletnika koji ne pohađa nastavu traje u skladu sa opštim propisima, a izvan radnog vremena maloletnik se može uposliti najduže dva časa dnevno na održava-nju čistoće i drugim tekućim poslovima u domu. Iako je cilj radnog angažo-vanja maloletnika pre svega prevaspitanje, izgradnja radnih navika i struč-no osposobljavanje za određene poslove, maloletnik ima pravo i na odgo-varajuću novčanu naknadu. Naknada za rad se isplaćuje jednom mesečno i iznosi najmanje 20% od najniže cene rada u Republici Srbiji, a za posebne uspehe na radu upravnik može novčano da nagradi maloletnika. Polovinom naknade maloletnik samostalno raspolaže a ostatak se stavlja na štednju. Shodno opštim propisima maloletnik ima pravo na dnevni i nedeljni odmor, dok godišnji odmor traje između osamnaest i trideset radnih dana i koristi se, po pravilu, u vaspitno-popravnom domu, s tim što o trajanju, načinu i mestu korišćenja godišnjeg odmora odlučuje upravnik doma na predlog vaspitača. Zdravstvenoj zaštiti maloletnika na izdržavanju vaspitnih mera posvećuje se posebna pažnja i osim osnovnog prava na zdravstvenu zaštitu, maloletnik kome u vaspitno-popravnom domu ne može da se pruži odgova-rajuća zdravstvena zaštita ima pravo da bude upućen u zatvorsku bolnicu, psihijatrijski zavod ili drugu zdravstvenu ustanovu, a vreme provedeno na lečenju uračunava se u trajanje vaspitne mere.

Dobro vladanje i zalaganje na radu upravnik doma može da nagradi dodeljivanjem pogodnosti proširenog prava na prijem poseta, slobodnim izlaskom u grad; odobravanjem posete priredbama izvan vaspitno-poprav-nog doma; posetom porodici i srodnicima o vikendu i praznicima; odobra-vanjem odsustva iz vaspitno-popravnog doma do petnaest dana. Zbog po-vrede pravila ponašanja utvrđenih zakonom i aktom o kućnom redu u vas-pitno-popravnom domu, maloletniku mogu da budu izrečene disciplinske mere: opomena, oduzimanje dodeljene pogodnosti, izdvajanje u posebnu


prostoriju. Kumulativno se mogu izreći oduzimanje dodeljene pogodnosti i izdvajanje u posebnu prostoriju. Primena sredstava prinude ili sredsta-va za privremeno onesposobljavanje prema maloletniku koji je smešten u vaspitno-popravni dom moguća je samo izuzetno, kada je neophodno da se spreči fizički napad na službeno lice, drugog maloletnika ili samopo-vređivanje. Primenu vatrenog oružja ili hladnog oruđa prema maloletniku zakon predviđa jedino ako se drugim sredstvima prinude ili sredstvima za privremeno onesposobljavanje ne može zaštiti život maloletnika ili drugog lica u slučaju neposrednog napada.7

Kao i u slučaju upućivanja u vaspitnu ustanovu, najranije posle šest meseci provedenih u vaspitno-popravnom domu odlukom suda maloletnik se može uslovno otpustiti ako se na osnovu uspeha postignutog u vaspita-nju može osnovano očekivati da on ubuduće neće vršiti krivična dela i da će se u sredini u kojoj bude živeo dobro vladati. Dok traje uslovni otpust sud može maloletniku odrediti neku meru pojačanog nadzora uz moguć-nost primenjivanja jedne ili više posebnih obaveza. Opozivanje uslovnog otpusta je uvek fakultativno i uslovljeno je vršenjem novih krivičnih dela ili nepridržavanjem obaveza uz određenu meru pojačanog nadzora.

uPuĆIVANJE u POSEBNu uSTANOVu ZA LEčENJE I OSPOSOBLJAVANJE

Vaspitna mera upućivanja u posebnu ustanovu za osposobljavanje i lečenje izriče se maloletnicima ometenim u psihofizičkom razvoju ili sa psihičkim poremećajima, fakultativno, umesto mere upućivanja u vaspitnu ustanovu ili vaspitno-popravni dom, ili obligatorno, umesto mere bezbed-nosti obaveznog psihijatrijskog lečenja i čuvanja u zdravstvenoj ustanovi.

U prvom slučaju sud, zavisno od stanja maloletnika, ceni da li se svr-ha vaspitne mere bolje može postići upućivanjem u vaspitnu ustanovu ili vaspitno-popravni dom, ili merom upućivanja u ustanovu za lečenje i os-posobljavanje, koja podrazumeva i odgovarajući medicinski tretman. U drugom slučaju, kada maloletniku treba izreći meru bezbednosti obave-

7 U ZMUKD postoji neusklađenost između odredbi koje predviđaju upotrebu vatre-nog oružja u toku izvršenja vaspitne mere upućivanja u vaspitno-popravni dom i odredbe koja zabranjuje nošenje vatrenog oružja unutar zavoda i ustanova u kojima se izvršavaju zavodske mere ili kazna maloletničkog zatvora. Zabranu nošenja oružja u svakoj instiitu-ciji u kojoj su smešteni maloletnici predviđaju i Pravila UN o zaštiti maloletnika lišenih slobode (Havanska pravila).


znog psihijatrijskog lečenja i čuvanja u zdravstvenoj ustanovi, upućivanje maloletnika u posebnu ustanovu za lečenje i osposobljavanje obavezno se izriče pod uslovom da se u posebnoj ustanovi za lečenje i osposobljavanje može obezbediti čuvanje i lečenje maloletnika i time postići svrha potreb-ne mere bezbednosti.

Maloletnik može ostati u posebnoj ustanovi za lečenje i osposoblja-vanje najkraće šest meseci a najduže tri godine ukoliko se upućivanje u posebnu ustanovu za lečenje i osposobljavanje izriče umesto upućivanja u vaspitnu ustanovu i upućivanja u vaspitno-popravni dom. Sud svakih šest meseci razmatra da li postoje osnovi za obustavu izvršenja mere ili za njenu zamenu drugom merom. Ako je ova vaspitna mera izrečena umesto mere bezbednosti, njeno trajanje je neodređeno. Maloletnik ostaje u usta-novi za lečenje i osposobljavanje dok je potrebno, s tim što se od trenutka kada navrši dvadeset i jednu godinu izvršenje mere nastavlja u ustanovi u kojoj se izvršava mera bezbednosti obaveznog psihijatrijskog lečenja i čuvanja u zdravstvenoj ustanovi.

Kao i u slučaju drugih vaspitnih mera pojačanog nadzora, ukoliko je prošlo više od šest meseci od izricanja ove mere, sud ponovo ceni potrebu izvršenja izrečene mere i može da odluči da se ranija mera i ne izvrši ili da se zameni drugom merom.

Zavodska vaspitna mera upućivanja u posebnu ustanovu za lečenje i osposobljavanje izvršava se u posebnoj ustanovi za lečenje i osposobljava-nje, odnosno ustanovi iz sistema ustanova za socijalnu zaštitu dece i omla-dine namenjenoj lečenju i osposobljavanju maloletnika. Za upućivanje u specijalnu ustanovu nadležan je organ starateljstva prema prebivalištu, odnosno boravištu maloletnika u vreme kada je odluka kojom je izrečena vaspitna mera postala izvršna. U slučaju da izvršenje mere ne može da počne ili da se nastavi zbog odbijanja ili bekstva maloletnika, organ stara-teljstva obaveštava sud koji je meru izrekao i nadležan organ unutrašnjih poslova. Maloletnik se dovodi i sprovodi u specijalnu ustanovu uz pratnju zdravstvenih radnika, na način koji ne sme da ugrožava njegovo dostojan-stvo. Sudija za maloletnike koji je sudio u prvom stepenu i javni tužilac za maloletnike prate izvršenje mere putem redovnih šestomesečnih, a po potrebi i češćih, izveštaja posebne ustanove za lečenje i osposobljavanje.

Zakon posebno naglašava obavezu ustanove da sudiju za maloletnike koji je sudio u prvom stepenu i javnog tužioca za maloletnike izvesti o zdravstvenom stanju maloletnika u vreme sticanja punoletstva, radi ispiti-vanja potrebe njegovog daljeg zadržavanja u ovoj ustanovi.


OBuSTAVA IZVRŠENJA IZREčENE VASPITNE MERE I ZAMENA DRUgoM VASPITNoM MERoM

Od značaja za primenu zavodskih vaspitnih mera jeste i institut obu-stave izvršenja izrečene vaspitne mere i zamena drugom vaspitnom merom. Predviđanje obustave izvršenja izrečene vaspitne mere i zamene izrečene vaspitne mere drugom vaspitnom merom zapravo predstavlja mogućnost korigovanja prvobitne odluke o vaspitnoj meri. Faza odrastanja maloletni-ka sama po sebi nosi brojne i česte promene pre svega u odnosu na ličnost maloletnika a moguće su značajne promene i u sredini u kojoj maloletnik živi. Proces vaspitanja maloletnika, koji je i inače teško predvidiv, usled promenjenih okolnosti može da bude usporen i ugrožen ali i u značajnom napretku, zbog čega treba i prvobitnu odluku korigovati, odnosno izbor i trajanje mera prilagoditi novonastaloj situaciji.

Obustava i zamena izrečene vaspitne mere moguća je na osnovu po-sebnih novih okolnosti, zbog odbijanja maloletnika i lica koja se o njemu staraju da postupe po izrečenoj meri, ili zbog nastupanja drugih okolnosti predviđenih zakonom, kao i na osnovu postignutog uspeha u vaspitanju (član 24, ZMUKD).

Obustava i zamena izrečene vaspitne mere na osnovu novih okolnosti odnosi se na sve vaspitne mere izuzev sudskog ukora. Radi se o okolnostima kojih nije bilo u vreme donošenja sudske odluke ili se za njih nije znalo. Mogu da bude različite prirode (u vezi sa porodicom maloletnika, u vezi sa ličnošću maloletnika, ili u vezi sa njegovim neposrednim okruženjem, i slično), ali je bitno da svaka nova okolnost ne utiče na obustavu i zamenu vaspitne mere, nego samo one okolnosti, koje bi, da se u vreme izricanja vaspitne mere za njih znalo, značajno uticale na odluku suda u pogledu izbora vaspitne mere.

Mogućnost obustave i zamena izrečene vaspitne mere zbog odbijanja maloletnika i lica koja se o njemu staraju da postupe po izrečenoj mere ili nalogu ovlašćenog subjekta za izvršenje mere odnosi se na situacije u ko-jima je maloletniku i njegovim roditeljima ili drugim licima koja se staraju o maloletniku dok traje izvršenje izrečene vaspitne mere naloženo ispunje-nje određenih obaveza. Tako mera pojačanog nadzora od strane roditelja, usvojioca ili staraoca podrazumeva da sud prilikom izricanja daje roditelju, usvojiocu ili staraocu određena uputstva i nalaže mu određene dužnosti koje treba da preduzme u pogledu vaspitanja maloletnika, njegovog lečenja i ot-klanjanja štetnih uticaja, a i da istovremeno određuje da organ starateljstva proverava njeno izvršenje i ukazuje potrebnu pomoć. Pri izricanju posebnih


obaveza, samostalno ili uz meru pojačanog nadzora, sud ukazuje maloletni-ku i njegovim roditeljima, usvojiocu ili staraocu da u slučaju neispunjenja posebnih obaveza može doći do zamene drugom vaspitnom merom. Mera pojačanog nadzora od strane organa starateljstva, takođe podrazumeva da pojačani nadzor nad maloletnikom vrši određeno službeno lice organa sta-rateljstva ili drugo stručno lice koje odredi organ starateljstva. Ukoliko ma-loletnik i lica koja se staraju o maloletniku ne poštuju ove obaveze i naloge, izrečene vaspitne mere se obustavlaju ili zamenjuju.

Nastupanje drugih okolnosti predviđenih zakonom od značaja za do-nošenje odluke o vaspitnoj meri takođe je normirano kao razlog koji može da dovede do obustave ili zamene izrečene vaspitne mere. U tom smislu, posebnu okolnost može da predstavlja činjenica da su roditelji, usvojilac ili staralac maloletnika stekli mogućnost da vrše pojačani nadzor nad ma-loletnikom u slučaju izrečene mere pojačanog nadzora u drugoj porodici ili protek vremena duži od jedne godine u kome izvršenje izrečene vaspitne mere nije započeto. Nastupanje ovih okolnosti može da dovede obustave ili zamene izrečene vaspitne mere.

U svim navedenim slučajevima, i usled nastupanja novih značajnih okolnosti, zbog nepostupanja po izrečenoj vaspitnoj meri ili nalogu, kao i usled nastupanja okolnosti predviđenih zakonom od značaja za donošenje odluke o vaspitnoj meri, ne postoji ograničenje u obustavi ili zameni izre-čene vaspitne mere. Moguće je da se bilo koja vaspitna mera obustavi ili zameni drugom vaspitnom merom, kako merom blažom po maloletnika, tako i merom koja je stroža i zahtevnija po maloletnika.8

Obustava i zamena izrečene vaspitne mere s obzirom na postignut uspeh u vaspitanju je posebno normirana i podrazumeva određene ograni-čenja u zameni jedne mere drugom koja ne postoje u prethodnim slučaje-vima (član 24, stav 2, ZMUKD). Postignut uspeh kao razlog za obustavu i zamenu podrazumeva pravi reverzibilitet vaspitnih mera, pretpostavlja da se izrečena vaspitne mera izvršava kako bi se postignut efekat uopšte mogao procenjivati (Perić, 2007a:64) i odnosi se na sve izrečene vaspitne mere izuzev sudskog ukora. Obustava vaspitne mere i zamena vaspitne mere po ovom osnovu su u pogledu uslova različito regulisane.

Postignut uspeh u vaspitanju kao razlog za obustavu i zamenu vaspit-ne mere podrazumeva kao da je ostvaren stepen vaspitanja koji dalju pri-

8 Ograničenje postoji jedino u pogledu maloletnika koji su u međuvremenu postali punoletni (čl. 40. ZM).


menu mere čini nepotrebnom, zatim da se vaspitni proces uspešno odvija, ali je radi efikasnijeg ostvarenja svrhe potrebno postojeću meru zameniti drugom, kao i da je dosadašnji proces vaspitanja neuspešan, zbog čega treba pristupiti zameni postojeće mere drugom vaspitnom merom koja po sadržini omogućava uspešnije ostvarenje svrhe izricanja u konkretnom slučaju.

Obustava i zamena izrečene vaspitne mere drugom merom u ovim situacijama nije potpuno slobodna i podrazumeva određena ograničenja. Jedino se vaspitne mere posebnih obaveza dok traje izvršenje mogu slo-bodno obustavljati i zamenjivati, dok su za mere pojačanog nadzora i za-vodske vaspitne mere propisani posebni uslovi kako za obustavu, tako i za zamenu.

Za obustavu mera pojačanog nadzora i zavodskih vaspitnih mera s obzirom na postignut uspeh u vaspitanju predviđen je poseban uslov vre-menskog karaktera. Mere pojačanog nadzora i zavodske vaspitne mere ne mogu se po ovom osnovu obustaviti pre isteka roka od šest meseci. Ovaj rok predstavlja zakonski minimum trajanja, neophodan da bi se uopšte mogao postići određeni učinak u izvršavanju. Izuzetak predstavlja mera pojačanog nadzora u drugoj porodici koja se može obustaviti i pre isteka roka od šest meseci ukoliko roditelji, usvojilac, odnosno staralac steknu mogućnost da nad maloletnikom vrše potrebni pojačani nadzor, kao i za-vodska vaspitna mera upućivanja u ustanovu za lečenje i osposobljavanje kada je izrečena umesto mere bezbednosti obaveznog psihijatrijskog leče-nja i čuvanja, kada je apsolutno neodređenog trajanja.

Zamena izrečene vaspitne mere drugom vaspitnom merom po osnovu postignutog uspeha u vaspitanju može da bude ograničena i u pogledu vremena i u pogledu izbora druge mere kojom se vrši zamena postojeće vaspitne mere.

Vaspitne mere posebnih obaveza, mere pojačanog nadzora i zavodska vaspitna mera upućivanja u posebnu ustanovu za lečenje i osposobljavanje mogu se slobodno kombinovati u zameni. Ograničenja su predviđena za zavodske mere upućivanja u vaspitnu ustanovu i upućivanja u vaspitno-popravni dom.

Izvršenje vaspitne mere upućivanja u vaspitnu ustanovu i vaspitne mere upućivanja u vaspitno-popravni dom ne može se s obzirom na posti-gnuti uspeh u vladanju obustaviti pre isteka roka od šest meseci. Do isteka ovog roka vaspitna mera upućivanja u vaspitnu ustanovu može se zameniti merom pojačanog nadzora uz dnevni boravak u odgovarajućoj ustanovi za


vaspitanje i obrazovanje maloletnika, merom upućivanja u vaspitno-po-pravni dom ili u posebnu ustanovu za lečenje i osposobljavanje. Vaspitna mera upućivanja u vaspitno-popravni dom do isteka ovog roka može se zameniti merom upućivanja maloletnika u vaspitnu ustanovu ili u posebnu ustanovu za lečenje i osposobljavanje. Nakon isteka roka od šest meseci, vaspitna mera upućivanja u vaspitnu ustanovu i vaspitna mera upućivanja u vaspitno-popravni dom mogu se na osnovu postignutog uspeha u vaspi-tanju zameniti nekom drugom vaspitnom merom bez ograničenja. U obzir dolaze sve vaspitne mere izuzev sudskog ukora.9

Ukoliko je uz vaspitnu meru koja se obustavlja ili zamenjuje izrečena mera bezbednosti, u slučaju obustave vaspitne mere prestaje i izvršenje mere bezbednosti. Zamena vaspitne mere uz koju je izrečena mera bezbed-nosti, ne mora da povlači i promene u pogledu izrečene mere bezbednosti. Ograničenje predstavlja jedino nemogućnost izricanja mere bezbednosti obaveznog lečenja alkoholičara i obaveznog lečenja narkomana uz vaspit-ne mere posebnih obaveza.

PRAKTIčNI PROBLEMI IZVRŠENJA ZAVoDSKIH VASPITNIH MERA

Generalno, u pogledu izvršenja krivičnih sankcija, od reforme krivičnog zakonodavstva se, pored implementacije relevantnih međunarodnih standar-da i doslednijeg koncepcijskog saglašavanja sa materijalnim i procesnim za-konodavstvom, očekivalo i da otkloni posledice prethodnog višegodišnjeg „posustajanja“ ovoj oblasti i da adekvatnim rešenjima, dugoročno posmatra-no, bitno doprinese kontroli kriminaliteta. I dok ZIKS karakterišu značajne konceptualne novine, prihvatanje bitnih međunarodnih standarda, ali i pri-metna nedoslednost i nedorečenost u istom pravcu, određena neusklađenost sa materijalnim krivičnim zakonodavstvom, neizgrađenost i nefunkcional-nost određenih instituta (Soković, 2005)10, sistem izvršenja krivičnih sankci-

9 Zakonsku formulaciju član 24. stav 1. stav 2. ZMUKD zamene vaspitne mere „dru-gom takvom merom“ ne treba tumačiti kao dopuštenost zamene vaspitne mere isključivo vaspitnom merom iste vrste, nego kao mogućnost zamene između vaspitnih mera navede-nih u toj zakonskoj odredbi (mere posebnih obaveza, mere pojačanog nadzora, zavodske vaspitne mere). Ograničenja u pogledu zamene jedne vaspitne mere drugom, kako u okviru vrste, tako i zamenom mere druge vrste, sadržana su u istoj odredbi (Perić, 2007: 66).

10 Deo problema ove vrste nije rešen ni poslednjom zakonodavnom intervencijom (Službeni glasnik, 85/05; 72/09);


ja koje se izriču maloletnicima (u kome izvršenje zavodskih vaspitnih mera ima posebno mesto) predstavlja skladniju, koherentniju i funkcionalniju ce-linu. To je dobra strana izdvajanja izvršenja krivičnih sankcija prema malo-letnicima iz Zakona o izvršenju krivičnih sankcija i prebacivanja u Zakon o maloletnim učiniocima krivičnih dela i krivičnopravnoj zaštiti maloletnika. Objedinjavanjem svih segmenata krivično pravnog položaja maloletnika u jednu celinu omogućava se i bolja usklađenost i povezanost, konceptualna doslednost, posledično i značajnija funkcionalnost, rešenja iz oblasti izvr-šenja. ZMUKD znatno doprinosi osavremenjivanju i unapređenju sistema sankcionisanja kriminaliteta maloletnika.

Međutim, kako su nova rešenja vrlo zahtevna u pogledu uslova za prak-tičnu realizaciju, iskustva praktične primene izricanja i izvršenja sistema kri-vičnih sankcija za maloletnike u proteklih nekoliko godina od stupanja na snagu novog zakona, od 2006. godine, ukazuju i na određene probleme.

Funkcionalnost normiranog sistema zavodskih vaspitnih mera znat-no opterećuje pre svega nedostatak odgovarajućih ustanova za izvršava-nje mere upućivanja u vaspitnu ustanovu i mere upućivanja u posebnu ustanovu za lečenje i osposobljavanje, te nedovoljna saradnja subjekata nadležnih za izvršavanje predviđenih zavodskih mera (Perić, Milošević, Stevanović, 2008:138–139). Naime, u Srbiji samo dve ustanove, zavo-di za vaspitanje dece i omladine u Beogradu i Nišu, razvijaju programe za realizaciju ove mere upućivanja u vaspitnu ustanovu, pri čemu i da-lje ostaje niz nerešenih problema: troškovi izvršenja, organizacija potra-ge u slučaju bekstva maloletnika, boravak tokom letnjih meseci. Posebna ustanova za izvršavanje mere upućivanja u posebnu ustanovu za lečenje i osposobljavanje ne postoji, niti postoji spremnost ustanova iz sistema socijalne i zdravstvene zaštite da opredele deo svojih kapaciteta za rad sa maloletnicima kojima je izrečena ova mera. I u slučaju kada postoji dobra volja odgovarajuće ustanove socijalne ili zdravstvene zaštite, nedo-statak odgovarajućih programa otežava izvršenje mere (Perić, Milošević, Stevanović, 2008:138–139). Osim nedovoljnih kapaciteta za realizaciju ove zavodske mere, kao problemi izvršenja pokazuje se pitanja pokrivanja troškova izvršenja mere, zatim visok stepen tolerancije nadležnih službi usled čega maloletnik lako može bez posledica da izbegne izvršenje ove mere, nerešena pitanja potrage u slučaju bekstva maloletnika iz ustanove, neorganizovani boravak tokom letnjih meseci školskog raspusta (Perić, Milošević, Stevanović, 2008:135). S obzirom na to da se mera realizuje i u okviru Ministarstva za rad i socijalnu politiku, problem predstavlja i gene-


ralno nedovoljna usaglašenost stavova pravosudnog i socijalnog resora. Sa druge strane, upućivanje u vaspitno-popravni dom se kompletno realizu-je u okviru Ministarstva pravde (Uprava za izvršenje zavodskih krivičnih sankcija), te verovatno iz tog razloga u izvršenju ove zavodske mere ima znatno manje problema nego u slučaju druge dve zavodske vaspitne mere (Knežević-Tomašev, Marković, 2009)

Može se opravdano pretpostaviti da nedostatak odgovarajućih ustano-va i nemogućnost realizacije, ili izuzetno otežana realizacija dve od uku-pno tri zavodske mere, modelira i politiku sankcionisanja maloletničkog prestupništva i opredeljuje i sud u izricanju krivičnih sankcija, tako što se umesto upućivanja u vaspitnu ustanovu izriče upućivanje u vaspitno-po-pravni dom ili mera iz registra mera pojačanog nadzora. Značajno je i to da finansijski problemi i nedostatak odgovarajućih ustanova koje su prilago-đene boravku maloletnika jesu realnost, ali po shvatanju Evropskog suda za ljudska prava nisu validan i prihvatljiv argument na strani države. Sva-ka država potpisnica odgovarajućih dokumenata iz oblasti ljudskih prava i sloboda i maloletničkog pravosuđa dužna je da obezbedi i odgovarajuće institucije za izvršenje sankcija i mera u skladu sa sistemom mera i sank-cija za koji se opredelila.11

11 U slučaju Boumar v. Belgia (1988), ECHR, 129/86 maloletnik, teško poremećen i delinkventan dečak, vraćan je u pritvor devet puta, ali je svaki put puštan na slobodu na dan isteka ili pre zakonskog roka od petnaest dana. U toku jedne godine maloletnik je pro-veo ukupno 119 dana u pritvoru, odnosno 119 dana je bio lišen slobode u periodu od 291 dana. Belgijski zakon predviđa mogućnost vraćanja u pritvor kada nije moguće pronaći odgovarajuću osobu ili ustanovu koja bi odmah primila maloletnika. U Belgiji su državne institucije otvorenog tipa, tako da država nije imala instituciju zatvorenog tipa koja bi bila u mogućnosti da primi veoma poremećene maloletnike. Sud je smatrao da je država Belgija u skladu sa Konvencijom imala obavezu da obezbedi odgovarajuće objekte koji zadovoljavaju zahteve bezbednosti i obrazovanja.

U slučaju D. G. v. Ireland (2002), ECHR, 39474/98 o maloletniku je od njegove druge godine brinula država. Pokušaji da se maloletnik smesti u hraniteljsku porodicu su propali zbog njegovog ponašanja i 1996. godine osuđen je na devet meseci zatvora. Deo kazne je proveo u ustanovi Sv. Patrika u Irskoj, a nakon puštanja na slobodu bio je u hostelu za beskućnike. Lokalne vlasti su smatrale da bi potrebe maloletnika na najbolji način zadovoljilo terapeutsko odeljenje za omladinu između 16 i 18 godina starosti, ali takvo odeljenje nije postojalo u Irskoj. Vrhovni sud je odredio nadzornika ad litem i upu-tio maloletnika da podnese tužbu protiv lokalnih vlasti koje su ga lišile ustavnog prava ne obezbedivši mu potreban smeštaj i negu. Imajući u vidu da se Irska opredelila za sistem vaspitnog nadzora kao model borbe protiv maloletničke delinkvencije, sud smatra da je Irska bila dužna da osnuje adekvatne ustanove koje će ostvariti uslove obrazovanja i bezbednosti (Ditertr, 2003).


Prevazilaženje problema nedovoljne saradnje sudova, centara za so-cijalni rad i vaspitnih ustanova (Perić, Milošević, Stevanović, 2008:139) zahteva aktivnije postupanje i koordinaciju sudija, javnih tužilaca i centra za socijalni rad u toku izvršenja, u smislu praćenja i kontrole izvršenja izrečne mere. Potrebno je i usklađivanje i dopunjavanje propisa o socijal-noj zaštiti, advokaturi, organima unutrašnjih poslova, kao i donošenje do-datnih propisa podzakonskog ranga. Radi ostvarivanja punih potencijala normativnih rešenja neophodno je i unapređivanje standarda stručnog rada i stalna edukacija svih koji rade u sistemu maloletničkog pravosuđa. Na-glašena fleksibilnost i izvesna neformalnost u postupanju u toku izvršenja treba da obezbedi da se u svakom pojedinačnom slučaju postupak prilagodi uzrastu i zrelosti maloletnika. Međutim, neophodna prilagodljivost postu-panja tokom čitavog procesa izvršenja ne znači i nekontrolisanu diskreciju u odlučivanju. Praćenje i analiziranje prakse izvršenja sankcija prema ma-loletnicima treba da ukaže na teškoće u primeni i razdvoji probleme koji nastaju zbog nejasnih ili nefunkcionalnih normativnih rešenja, sa jedne strane, i probleme koji su posledica neadekvatnih uslova za primenu.

LITERATURA

Ditertr, Ž. (2003). Izvodi iz najznačajnijih odluka Evropskog suda za ljudska pra-va. Beograd: JP Službeni glasnik.

Đurđić, Z. (2006). Uloga suda u izvršenju i kontroli zavodskih vaspitnih mera i ka-zne maloletničkog zatvora. U D. Radovanović (Ur.), Novo krivično zakono-davstvo: dileme i problemi u teoriji i praksi (str. 545–552). Beograd: Institut za kriminološka i sociološka istraživanja i Viša škola unutrašnjih poslova.

Hirjan, F., Singer, N. (1978). Maloletnici u krivičnom pravu. Zagreb: Informator.Ilić, Z. (2005). Koncept institucionalnih sankcija u Predlogu zakona o malolet-

nim učiniocima krivičnih dela. U D. Radovanović (Ur.), Kazneno zakono-davstvo, progresivna ili regresivna rešenja (str. 431–441). Beograd: Institut za kriminološka i sociološka istraživanja i Viša škola unutrašnjih poslova.

Jugović, A. (2006). Socijalna zaštita i reforma maloletničkog pravosuđa. U D. Radovanović (Ur.), Novo krivično zakonodavstvo: dileme i problemi u te-oriji i praksi (str. 507–519). Beograd: Institut za kriminološka i sociološka istraživanja i Viša škola unutrašnjih poslova.

Kandić-Popović, Z. (2007). Pravo i maloletničko prestupništvo. U D. Radovano-vić (Ur.), Poremećaji ponašanja u sistemu prestupništva mladih: specijalno pedagoški diskurs (str. 151–166). Beograd: Fakultet za specijalnu edukaciju i rehabilitaciju.


Knežević-Tomašev, Lj., Marković Lj. (2009). Problemi u izvršenju vaspitnih mera. Bilten okružnog suda u Beogradu, br. 79.

Kutlešić, V., Marić, B., Aksentijević, S., Hrnčić, J., Lončarević, D., Vujačić-Ri-cher, D. (2005). Model izvršenja zavodske mere upućivanja u vaspitno-po-pravni dom. U D. Radovanović (ur.), Kazneno zakonodavstvo, progresivna ili regresivna rešenja (str. 501–505). Beograd: Institut za kriminološka i so-ciološka istraživanja i Viša škola unutrašnjih poslova.

Nikolić, D. (2008). Uloga suda u sprovođenju vaspitnih mera. U S. Bejatović (Ur.), Krivično-pravna pitanja maloletničke delinkvencije (str. 117–127). Beograd: Srpsko udruženje za krivičnopravnu teoriju i praksu.

Perić, O. (2007). Komentar Zakona o maloletnim učiniocima krivičnih dela i kri-vičnopravnoj zaštiti maloletnih lica. Beograd: Službeni glasnik.

Perić, O. (2007a). Krivične sankcije spram prava maloletnika. U Đ. Ignjatović (Ur.), Stanje kriminaliteta u Srbiji i pravna sredstva reagovanja (str. 56–64). Beograd: Pravni fakultet.

Pravilnik o načinu vođenja kontrolnika i spisa izvršenja vaspitnih mera. Službeni glasnik RS, 63/06.

Soković, S. (2005). Nova rešenja u predlogu zakona o izvršenju krivičnih sankci-ja. U D. Radovanović (Ur.), Kazneno zakonodavstvo: progresivna ili regre-sivna rešenja (str. 477–490). Beograd: Institut za kriminološka i sociološka istraživanja i Viša škola unutrašnjih poslova.

Stevanović, I., Milošević, N. (2006). Neophodne pretpostavke za primenu Zako-na o maloletnim učiniocima krivičnih dela i krivičnopravnoj zaštiti malo-letnih lica. U D. Radovanović (Ur.), Novo krivično zakonodavstvo: dileme i problemi u teoriji i praksi (str. 487–497). Beograd: Institut za kriminološka i sociološka istraživanja i Viša škola unutrašnjih poslova.

Sudski poslovnik. Službeni glasnik RS, 65/03.Zakon o izvršenju krivičnih sankcija. Službeni glasnik RS, 85/05.Zakon o maloletnim učiniocima krivičnih dela i krivičnopravnoj zaštiti malole-

tnih lica. Službeni glasnik RS, 85/05.Žunić-Pavlović, V., Mišković, M. (2007). Kategorizacija programa za maloletne

prestupnike. U D. Radovanović (Ur.), Poremećaji ponašanja i prestupništvo mladih: specijalno pedagoški diskurs (str. 207–232). Beograd: Fakultet za specijalnu edukaciju i rehabilitaciju, Centar za izdavačku delatnost.


JUVENILE CUSToDIAL MEASURES – BASIC CHARACTERISTICS AND EXECUTIoN

Abstract

As for the execution of criminal sanctions, the general public expected that the reform of our criminal legislation would, besides the implementation of inter-national standards and the compliance of the substantive law with the procedural law, eliminate the consequences of the previous period of “staggering” in this field and bring adequate solutions that will contribute to crime prevention. Al-though the new Law on the execution of criminal sanctions still retains some dis-crepancy between substantive and procedural law, and fails to further define some important institutes and their functions, this Law, nevertheless, has brought some significant novelties related to the inclusion of international standards and more coherent and functional system of the execution of criminal sanctions over juve-niles. The good thing is that the execution of the criminal sanctions over juveniles has been taken out from the Law on the execution of criminal sanctions and in-cluded into Law on juvenile delinquents and their legal protection. This concept of unification of all aspects of juvenile delinquency into one unique segment enables more coherent, connected, harmonized and functional approach to the execution of criminal sanctions. And the Law on juvenile delinquency has also significantly contributed to the improvement of the system of juveniles’ criminal sanctions. This system can be further improved by overcoming the chronic problems in do-mestic punitive system: lack of professional staff, location and categorization of remand institutions, loose link between the institutions and the authority. Finan-cial problems and deficiency of juvenile remand institutions are not, according to European Court of Human Rights, legitimate and acceptable arguments that some countries often resort to, since all countries are the signatories of some sort of international documents on the protection of human rights and liberties and are, therefore, obliged to provide adequate institutions for the execution of criminal sanctions and measures according to the system they have opted for.

Key words: juvenile delinquency, prevention, juveniles’ criminal sanctions, correctional institutions

ZAŠTITNI NADZOR uSLOVNO OSuđENIh LICA – ALTERNATIVA KOJA OBEĆAVA

Zoran Ilić

Apstrakt

Zaštitni nadzor predstavlja posebnu varijantu uslovne osude – alternativne sankcije prema punoletnim izvršiocima krivičnih dela. Ova „nova-stara“ mera dobija na značaju sa ustanovljavanjem sistema alternativnih sankcija u našem krivičnom zakonodavstvu. Nastala je kao rezultat kritika tradicionalne – klasične probacije – uslovne osude koja se već duže vreme primenjuje na našim prosto-rima. Njena relativna blagost i retributivne komponente i ostali negativni efekti kazne zatvora na drugoj strani, naveli su kreatore alternativnih sankcija da učine ozbiljnije napore u oživljavanju zaštitnog nadzora u praksi kažnjavanja i izvrše-nja sankcija.

Zaštitni nadzor, kao uostalom i probacija u celini, predstavlja posebnu vr-stu stručnog delovanja – tretmana osuđenih u zajednici usmerenog prema nji-hovoj uspešnoj socijalnoj integraciji. Osnovne funkcije zaštitnog nadzora kao seta stručnih postupaka ostvaruju se na tri prepoznatljiva nivoa: instruktivnom, koordinativnom i korektivnom.

U nastojanju da naučnu i stručnu javnost informišemo o dosadašnjim efek-tima uvođenja ove alternativne sankcije u život na prostorima Srbije, najveći deo naših analiza posvetili smo sagledavanju dosadašnjih iskustava u primeni zaštit-nog nadzora u širem okruženju i argumentaciji koja ide u prilog njenog oživlja-vanja na našim prostorima. U radu će se posebno analizirati dosadašnje aktivnosti na uspostavljanju povereničke službe kao jedne od bitnih pretpostavki za prime-nu zaštitnog nadzora u Srbiji. Promociji, razvoju i usavršavanju programa rada povereničke službe u realizaciji uslovne osude sa zaštitnim nadzorom u radu biće posvećena posebna pažnja.

Ključne reči: zaštitni nadzor, uslovna osuda, osuđeno lice, kazna, alternativ-ne sankcije, probacija, poverenik

UVoD

Retribucija – represija – kazna – osveta, prevencija – zaštita ili re-stitucija – resocijalizacija – popravljanje – ispravljanje štete osnovne su

218 Zoran Ilić

orijentacije u traganjima za pravim odgovorima na kriminalitet i njemu srodne pojave savremenog sveta. Čemu smo danas bliži, da li principima retributivne, preventivne ili restorativne pravde?

Posmatrano iz ugla stanja kriminaliteta, koji na međunarodnom i lo-kalnom nivou beleži stalni rast po broju registrovanih izvršilaca krivičnih dela ali i po broju osuđenih na kaznu zatvora i lišenih slobode, zaoštra-vanja kaznene politike i izgradnja novih zatvorskih kapaciteta, jasno se nameće stav da danas preovladava i sve više jača represivna, retributivna – samozaštitnička reakcija društva – države na ovu pojavu i njene posledice. Na drugoj strani, jasno su izražena nastojanja uvođenja novih elemenata restorativnog karaktera. Oni podrazumevaju pojačano bavljenje uzrocima i pre svega žrtvom, s ciljem da se stvore uslovi da šteta – zlo učinjeno krivičnim delom ispravi – nadoknadi ili ublaži. Kazna, pre svega lišenje slobode, nije dovoljan i adekvatan odgovor ni za žrtvu, niti za ispravljanje štete i eventualno pomirenje. Uvođenje u sistem društvenog – državnog reagovanja alternativnih mera i sankcija, osim što menja položaj i ulogu žrtve, daje i veće šanse za resocijalizaciju i reintegraciju izvršilaca kao i smanjenje mogućnosti povrata – recidivizma.

Zaštitni nadzor predstavlja posebnu varijantu uslovne osude, koja se kao mera upozorenja – sankcija može primeniti prema punoletnim izvrši-ocima krivičnih dela. Ova „nova-stara“ mera – „otežana“ uslovna kazna dobija na značaju sa uspostavljanjem sistema alternativnih sankcija i na prostorima Srbije. Nastala je kao rezultat kritika tradicionalne – klasične probacije – uslovne osude, koja se već duži niz godina primenjuje na na-šim prostorima. Njena relativna blagost i retributivnost i ostali negativni efekti kazne zatvora na drugoj strani, naveli su kreatore alternativnih sank-cija da učine ozbiljnije napore u oživljavanju zaštitnog nadzora u praksi kažnjavanja i izvršenja sankcija. Zaštitni nadzor, kao uostalom i probacija u celini, predstavlja posebnu vrstu stručnog delovanja – tretmana u za-jednici uslovno osuđenih usmerenog prema njihovoj uspešnoj socijalnoj integraciji u društvo. Osnovne funkcije zaštitnog nadzora kao seta stručnih postupaka ostvaruju se na tri prepoznatljiva nivoa – instruktivnom, koordi-nativnom i korektivnom.

U nastojanju da naučnu i stručnu javnost informišemo o dosadašnjim efektima uvođenja ove alternativne sankcije u život na prostorima Srbije, najveći deo naših analiza posvetićemo sagledavanju dosadašnjih iskustava u primeni zaštitnog nadzora u našem okruženju i argumentacijama koje idu u prilog njenog oživljavanja. Sem toga, posebno ćemo se fokusirati

Zaštitni nadzor uslovno osuđenih lica – alternativa koja obećava 219

na analizu dosadašnjih aktivnosti u uspostavljanju povereničke službe kao jedne od bitnih pretpostavki za njenu primenu u Srbiji. Promociji, razvo-ju i usavršavanju programa rada povereničke službe u realizaciji uslovne osude sa zaštitnim nadzorom u radu biće posvećena posebna pažnja.

ZAŠTITNI NADZOR – POGLED uNAZAD

Gotovo da i nema država u svetu koje nisu u svoj sistem krivično-pravne reakcije uvele mogućnost uslovnog oslobađanja izvršilaca krivič-nih dela od krivičnog progona, odnosno od izricanja i izvršenja krivične sankcije. Uslovno odlaganje izricanja ili izvršenja krivične osude nastalo je kao odraz sve prisutnijih shvatanja da se izvršioci kažnjivih dela mogu zadržati na slobodi uz stalno pružanje pomoći i nadzora (probacija – za-štitni nadzor), ili bez ove pomoći i nadzora kao izraz poverenja da će se pozitivno vladati i bez izvršenja kazne.

Uslovna osuda u svim svojim varijantama, istorijski gledano, najčešće se vezuje za dva tipa – sistema, tzv. „anglosaksonski“, u kojem je potekla njena praktična primena, i tzv. „francusko-belgijski“, gde je prvi put oza-konjena ideja uslovnog odlaganja izricanja i izvršenja kazne. Odlaganje izricanja kazne dominantno je u anglo-američkom sistemu, a odlaganje izvršenja kazne u evropskom kontinentalnom pravnom sistemu. Na dru-goj strani, uslovna obustava – prekid krivičnog gonjenja karakterističan je za zemlje tzv. socijalističkog lagera. Analizu ove problematike značajno komplikuje prisustvo niza različitih varijanti uslovne osude, od probacije i njenih varijanti do niza sličnih uslovnih režima.

Naša osnovna namera i ideja je da se prevashodno zadržimo na analizi onih varijeteta uslovne osude koje omogućavaju da osuđeno lice ne bude podvrgnuto efektivnom dejstvu kazne lišenja slobode, uz uspostavljanje posebnog režima zaštite, nadzora, pomoći, podrške i izvršenja niza obave-za čije kršenje dovodi do oživljavanja odgovornosti ili izvršenja sankcije – kazne.

PRETEčE PROBACIJE – ZAŠTITNOG NADZORA

Iako je probacija prvi put legalno osnovana u SAD, jedan broj autora govori o nizu njenih istorijskih preteča. Konzervativna tradicija engleskog građanskog prava bila je nit koja je povezivala ove istorijske preteče pro-

220 Zoran Ilić

bacije. Po njoj su sudovi imali neprikosnoveno pravo na privremeno sus-pendovanje kazne – osude. Suspenzija kazne bila je više tehnika poništa-vanja štetnih posledica neopravdano izrečene oštre kazne, ali istovremeno i početna faza u razvoju onoga što danas nazivamo probacijom – zaštitnim nadzorom. Tri su karakteristična oblika otpusta koji čine istorijsku pozadi-nu današnje probacije.

– Privilegija sveštenstva (privilegium clericale) – po mišljenju ve-ćine autora iz ove oblasti, ovaj oblik ostvario je primarni istorij-ski uticaj na uzdizanje probacije. Praksa nastala u ranom srednjem veku, po kojoj su članovi sveštenstva imali povlasticu „da im sudi duhovni sud“ – crkveni sud. Crkva je, ističu hroničari, bila manje stroga, pa se stoga i govori da je ona ostvarila ključni početni uticaj na ublažavanje osnovne kazne. Ova praksa se kasnije (14. i 15. vek) proširila i na svetovne službenike za koje su bili nadležni kraljevski sudovi, da bi zbog velikih zloupotreba bila ukinuta. U SAD krajem 18. veka, a u Engleskoj početkom 19. veka (Grinnell, 1917).

– Sudsko odlaganje – jemstvo i kaucija – engleski common law sistem daje sudiji pravo da, u slučajevima kada smatra da su dokazi sporni, a presuda stroga – postoji sumnja u valjanost osude, privremeno suspenduje proces i time omogući optuženom da traži uslovnu ili apsolutnu slobodu. Praksa suspenzije osude i puštanja osuđenih uz vlastito jemstvo – garanciju uvedena je još u 14. veku. Jemstvo – pozivanje na razum prisutno je u praksi irskog sistema probaci-je. Ona predstavlja i svojevrsno sredstvo za sprečavanje izvršenja oštre kazne. Kaucija se razlikuje od jemstva i uvedena je da bi se osigurala pojava prestupnika na sudu. Ranije je bilo uobičajeno po-stavljanje straže za čuvanje optuženog. Suspenzija i nadziranje su oni elementi koji jemstvo i kauciju povezuju sa probacijom.

– Odlaganje slučaja – takozvano „profesionalno odlaganje slučaja“ kao praksa razvijena u Masačusetsu – SAD u 19. veku, predstavlja jedan od pokušaja ublažavanja osude – kazne. Suspenzija i odlaga-nje zahtevali su punu saglasnost tužioca, sudije i izvršioca – krivca. Ovo nije imalo direktan uticaj na finalnu presudu. Sud je zadržavao autoritet da, na osnovu delovanja bilo koje strane u postupku, pre-duzima bilo koje akcije u bilo koje vreme. Sud je takođe mogao da primeni uslove odgovarajućeg ponašanja prema krivcu. I u ovom slučaju, suspenzija osude i uvođenje uslova odlaganje slučaja čine jednim od začetaka probacije.


Ideja o probaciji se prvo javila kod sudija u Vorvikširu i Portsmutu u Engleskoj početkom 19. veka, koji su donosili odluke da pojedini delin-kventi „treba da budu ubuduće brižljivije nadzirani“ (Cotič i sar., 1975:25). Primeri sa ovih područja su se ubrzo preneli na područje SAD gde se naj-češće pominje da je Džon Augustus (John Augustus), obućar iz Bostona, već 1841. godine ličnim jemstvom izdejstvovao kod suda puštanje na slo-bodu jednog pijanca. Sud je odobrio ovaj svojevrsni nadzor i obavezao ih da se za tri nedelje pojave na sudu. Pozitivna iskustva ohrabrila su Džona Augustusa da nastavi sa svojim radom. Za 18 godina svoga delovanja on je nadzirao ili platio kauciju za uslovnu slobodu za 1.496 osuđenih i po-magao preko 3.000 odbačenih žena osuđenica. Samo u jednom slučaju za koga je platio kauciju oduzeta je probacija. Njegovu misiju nastavili su Rufus R. Kuk i Bendžamin Klark, poznati filantropi toga doba koji su dali jemstva za mnoge napuštene i osuđene na sudu (Eliot, 1962).

Ova pozitivna iskustva poslužila kao osnova za donošenje zakonskih akata o imenovanju posebnog službenika probacije 1869. godine za državu Masačutes. Prvi plaćeni službenik za probaciju za Boston bio je policijski kapetan Savage. Deset godina kasnije ova pozitivna praksa se dalje širila na druga područja SAD i na odrasle delinkvente kod kojih se „popravljanje može razumno očekivati bez izricanja kazne“.

Belgijsko-francuski sistem uslovne osude, odnosno odlaganje izvrše-nja kazne nije imao podršku prakse, kako je to slučaj sa anglo-američkim sistemom, već je preko senatora Rene Beranžea pripremljen predlog Za-kona o olakšavanju i otežavanju kazne – „Beranžeov zakon“, koji je stupio na snagu 1888. godine u Belgiji, a 1891. godine u Francuskoj (Cotič i sar., 1975). U članu 1. Zakona se, između ostalog, kaže da „u slučaju osude na zatvor ili novčanu kaznu, ako optuženi ranije nije bio osuđivan na zatvor za zločin ili prestup, sudovi mogu obrazloženom presudom narediti da se odloži izvršenje izrečene kazne“.

PoJAM I SVRHA USLoVNE oSUDE – ZAŠTITNOG NADZORA – PROBACIJE

Kao posebna krivična sankcija, uslovna osuda i svi njeni modaliteti javljaju se kao posledica sve prisutnijih shvatanja da nije uvek neophod-no da se, u slučajevima izvršenja svake inkriminisane radnje, reaguje ka-znom, tj. da se u interesu politike suzbijanja kriminaliteta izrečena kazna

222 Zoran Ilić

ne mora uvek izvršiti. To se naročito odnosi na kratke kazne lišenja slo-bode. Iskustva stečena u praksi njihovog izvršenja pokazala su da su ove kazne i njihovo izvršenje proizvodile više štetnih nego pozitivnih efekata. Diskusije o potrebi zamene kratkotrajnih kazni zatvora drugim pogodni-jim merama i sankcijama započete su još krajem druge polovine 19. veka. Tako je još na prvom kongresu međunarodnog udruženja za krivično pravo i kriminologiju u Londonu 1872. godine preporučeno da se kratke kazne zatvora zamene radovima na poljoprivrednim imanjima i drugim oblicima obaveznog rada. Kasnije i na ostalim kongresima ovog udruženja (IX I XII kongres – London i Hag) tragalo se za uvođenjem drugih – alternativnih sankcija, posebno uslovne osude, probacije, rada na slobodi i slično.

U bilo kom obliku i formi da je propisana, probacija je zasnovana na ideji o stavljanju učinioca krivičnog dela na probu u zakonski i odlukama suda i drugih nadležnih organa vremenski ograničenim okvirima. Period „probe“ ne predstavlja samo protok određenog vremena, već i poseban režim proveravanja, vršenja nadzora, pomoći i podrške, te ispunjavanja određenih obaveza (nadoknada štete i ostalih posledica izvršenog krivič-nog dela, obaveznog lečenja, zapošljavanja, zabrana posećivanja određe-nih mesta i slično).

Probacija nije specifično definisana, s obzirom na to da se upotrebljava u različitom značenju. Američki autori se uglavnom slažu da bilo koja obu-hvatna definicija probacije mora da sadrži sledeće bitne karakteristike:

– suspenziju osude,– formiranje statusa,– nametanje uslova,– nadzor i– pomoć, podršku i zaštitu.

Na sličan način i neki naši autori (Stakić, 1980), pristupaju određiva-nju bitnih elemenata probacije:

– metoda tretmana prestupnika kod kojih je utvrđena krivica – krivič-na sankcija,

– metoda čija se primena zasniva na selekciji,– uslovno odlaganje kazne – uslovnost i– nadzor i tretman u zajednici.

Polazeći od osnovnih – temeljnih karakteristika i polazišta čini se i dalje aktuelnom rezolucija Trećeg kongresa UN o prevenciji prestupništva i tretmanu delinkvenata u Stokholmu 1965. godine prema kojoj probacija


predstavlja „način tretmana u zajednici i pod nadzorom, a da pre toga nije realizovana bilo koja kazna zatvora zbog delikta koji je doveo do odluke o probaciji“ (Uzelac, 2002:29).

Sve krivične sankcije, pa i one koje pripadaju grupaciji uslovnih ka-zni, za opšti cilj imaju zaštitu društva od kriminaliteta. Njena neposredna i osnovna svrha jeste popravljanje učinilaca krivičnih dela, odnosno njihova resocijalizacija i integracija u društvo. Ima, međutim, i onih koji su skloni da određujući osnovne ciljeve uslovne kazne kao zamenu za kratkotrajne kazne zatvora. Ove sankcije se ne izriču i ne primenjuju da bi se izbeglo kažnjavanje nego da bi se u krajnjem ostvarila opšta svrha krivičnih sank-cija – resocijalizacija. Kao mera specijalne prevencije ove sankcije su od izvanrednog značaja. Time sigurno ne gubi na značaju ni njihovo general-no preventivno dejstvo.

Svrha izvršenja zaštitnog nadzora uz uslovnu osudu je „da se osuđena osoba ne isključi iz društva, već da, uz pomoć i nadzor društvene zajedni-ce, dobrovoljno, ličnim postupcima, radom i odnosom prema uklanjanju štetnih posledica izazvanih učinjenim delom, razvije svest i odgovornost o štetnosti svoga ponašanja koja ga je dovelo u kritičnu situaciju“. (Uzelac, 2002:39).

ARgUMENTI „ZA“ I „PRoTIV“ ZAŠTITNOG NADZORA – PROBACIJE

Argumenti „za“, u prilog uvođenja uslovnih kazni, u najvećoj meri zasnivaju se na kritikama upućenim na adresu zatvora – lišenja slobode koji se nije pokazao efektivnim sa stanovišta smanjenja kriminaliteta i popravljanja delinkvenata. Kriminalci koji su klasifikovani kao poseb-no opasni treba da se institucionalizuju, ali za ostale rehabilitacija može najbolje da se postigne pre odvraćanjem nego uključivanjem u zatvorski sistem. Zatvori su u principu neefikasni, oni proizvode kriminal i destruk-tivni su za one koje čuvaju. Zatvor kao institucija, bez obzira na to da li je orijentisan na tretman i resocijalizaciju ili na kaznu i čuvanje – izvr-šenje, pokazao se lošim rešenjem za najveći deo njegovih „stanovnika“. Poboljšanje uslova u njima smanjilo je fizičku ali je uvećalo psihološku degradaciju.

Na napred istaknutim kritikama i ocenama baziraju se argumenti koji idu u prilog uvođenja probacije – zaštitnog nadzora. U literaturi se naj-

224 Zoran Ilić

češće pominju – ističu njene sledeće prednosti, odnosno razlozi za veće prisustvo u praksi:

– probacija – zaštitni nadzor omogućava maksimalnu normalizaciju uticaja (na bazi tretmana u zajednici) u procesima korekcije,

– znatno se eliminiše fizička i psihološka degradacija osuđenih;– bitno se humanizuje rehabilitacioni proces;– znatno su manji troškovi izvršenja nego u zatvoru (10–20 puta);– veće su mogućnosti za rad na slučaju nego u zatvorskim uslovima;– probacija ne nosi sa sobom velike rizike, za neke slučajeve nije

nužno angažovanje kvalifikovanog osoblja – posebnih službenika, već edukovanih volontera iz lokalne zajednice.

Iako savremena nauka, posebno krivično-pravna i socijalno-pedagoš-ka, pruža znatnu podršku uslovnoj osudi i njenim modalitetima, ima i onih teoretičara i praktičara koji joj pripisuju određene slabosti i nedostatke, dovodeći pri tom u pitanje opravdanost njenog postojanja i češće primene. Tako, recimo, česta primena klasičnog oblika uslovne osude dovodi do uverenja da se za prva – lakša krivična dela ne izriču kazne klasičnog tipa, pa time ona na svojevrstan način stimuliše potencijalne delinkvente na vr-šenje „sitnog kriminala“ koji je u opštoj strukturi najviše zastupljen. Stoga je uslovna osuda lišena svakog uticaja generalno-preventivnog karaktera.

Ovakvo tumačenje je neodrživo iz više razloga. Uslovna osuda je, pre svega, krivično-pravna mera kojom se ostvaruju ciljevi specijalne preven-cije i posmatrano sa tog aspekta treba poštovati njenu opravdanost. Ona je takva sankcija kojom se učinilac krivičnog dela stavlja u nepovoljan položaj samim tim što još uvek postoji pretnja da će mu se izreći, odno-sno izvršiti kazna, koja i ne mora biti blaga, ukoliko ne ispunjava uslove i obaveze ili ukoliko nastavi sa vršenjem inkriminisanih radnji. S obzirom na izrečeni društveno-etički prekor i postojanje pretnje kaznom, osnovna kriminalno-politička suština uslovne osude ispoljava se u vaspitno korek-tivnom delovanju na izvršioca krivičnih dela i u stimulativnom dejstvu u pravcu njegove veće angažovanosti u procesu socijalne integracije. Ovo-me ide u prilog i činjenica da ni u jednom zakonodavstvu nije propisano da će se u slučajevima izvršenja lakših krivičnih dela uvek izreći neki od mo-daliteta uslovne osude. Osim toga, bitnu ulogu u njenom izricanju ima sud. Njeno izricanje je fakultativnog karaktera. Kada su ispunjeni svi uslovi za njenu primenu, sudu se ostavlja da odluči o opravdanosti njenog izricanja. Na bazi ovih činjenica može se videti da potencijalni delinkventi nikada ne mogu biti sigurni da će im se izreći uslovna osuda.


Naredni prigovor odnosi se na primenu uslovne osude, gde se ističe na prisustvo nejednakog tretmana učinilaca krivičnih dela, znači nejedna-kost građana pred zakonom. Ovakvo shvatanje odnosi se na slučajeve kada u izvršenju nekog krivičnog dela učestvuje više osoba, pa se tada nekome izriče uslovna osuda a drugome bezuslovna kazna. Međutim, poznato je da stepen krivične odgovornosti kod dva ili više krivično odgovornih lica ne može biti podjednako isti, pa je stoga i potpuno opravdano da se jednom učinioci izrekne uslovna, a drugom bezuslovna kazna.

Posebno pitanje je i opravdanost njene primene u praksi. To svakako zavisi od više faktora. Pri njenom izricanju veoma značajnu ulogu ima sud. S obzirom na fakultativnost njene primene, nije isključena mogućnost određenih grešaka ili čak preterivanja. Imajući u vidu da je uslovna osu-da mera specijalne prevencije, za ocenu njene opravdanosti od posebnog značaja je u kolikom broju je dolazilo do njenog opoziva. Što se tiče nje-ne primene sa aspekta ostvarivanja ciljeva generalne prevencije, može se konstatovati da pravilna primena uslovne osude pretpostavlja da okolnosti izvršenja krivičnog dela i ličnost učinioca ukazuju na opravdanost njene primene, a da u isto vreme ciljevi generalne prevencije ne zahtevaju izri-canje kazne zatvora (Srzentić i sar., 1980).

Jedan od prigovora odnosi se na to da uslovna osuda i pogotovu neki njeni modaliteti (probacija – zaštitni nadzor) nisu prihvaćeni od javnog mnjenja. Javnost i juče i danas ima malo razumevanja za ove mere. Ona je uglavnom zainteresovana za hvatanje i osudu prestupnika. Sve što posle toga sleduje jeste, po oceni javnosti, verovatno suviše dobro za prestupnika – probacija kao „blagost meka srca“. Treba ipak reći da je uslov da se neka novina prihvati neophodno da ona bude dobro shvaćena. Zadatak stručnja-ka jeste da javnosti ove krivično-pravne mere prestavi kao humane, jer ne uzrokuju štetne posledice u porodičnom, ekonomskom, socijalnom, i osta-lim statusima uslovno osuđenog, ne postoji žig osuđivanosti i istovremeno predstavljaju bitan faktor njihove resocijalizacije i integracije u društvo.

Imajući u vidu činjenicu da je uslovna osuda kod nas uglavnom zadr-žala klasične kontinentalne karakteristike, naše zakonodavstvo nije pratilo razvoj probacije u svetu i širenje različitih varijanti uslovnog otpusta. To se posebno odnosi na uvođenje u život instituta „zaštitnog nadzora“ kao njenog posebnog modaliteta. Jedan znatan broj sudija na prostorima Sr-bije iskazuje negativan stav prema celishodnosti uvođenja zaštitnog nad-zora, navodeći pri tom niz principijelnih razloga i razloga organizacione prirode.

226 Zoran Ilić

Bitan principijelni razlog – argument protiv uvođenja zaštitnog nad-zora vezuje se za činjenicu da se uslovna osuda primenjuje samo u slu-čajevima izvršenja krivičnih dela manje društvene opasnosti, za koje je dovoljno samo izvođenje pred sud. Nadzor se u ovom slučaju može tu-mačiti kao izraz „nepoverenja suda“, „sputavanja osnovnih građanskih prava“ ili pak „žigosanje“ krivaca koji to ne zaslužuju. Sem toga, prisu-stvo mogućnosti opoziva, obaveza, uslova i mera bezbednosti su sasvim dovoljni za pozitivno dejstvo na osuđeno lice. Nadzor i zaštita imali bi smisla samo ako bi doprineo korisnosti i efikasnosti u sprečavanju novih kriminalnih dela ili ako bi istovremeno predstavljao pomoć i brigu, a ne diskriminaciju.

Što se tiče argumenata protiv uvođenja zaštitnog nadzora organiza-ciono-kadrovskog i materijalnog karaktera, oponenti i kritičari ističu da bi nadzor bio čisto formalan i fiktivan a ne stvaran, jer su sudovi preopte-rećeni, odnosno kadrovski neadekvatno ekipirani da bi se zaštitni nadzor ostvario na pravi način. Uvođenjem povereničke službe može se smanjiti sistem izvršenja – ovaj argument više ne stoji, iako se može slobodno reći da to nije ni dovoljno ni adekvatno rešenje da bi se u celini prevladali for-malni nedostaci zaštitnog nadzora.

Treba ipak konstatovati da uslovna osuda i njena osnovna svrha i suština zahteva svojevrstan nadzor i zaštitu. Njegovo sprovođenje je od izuzetne važnosti za sud jer predstavlja garanciju da osuđeni neće ponavljati krivična dela. Osim toga, strah od diskriminacije može se smanjiti tako što će se nadzor vršiti sa „naročitim oprezom – obazrivo i stručno“.

RAZVOJ uSLOVNE OSuDE I ZAŠTITNOG NADZORA NA JUgoSLoVENSKIM I SRPSKIM PRoSToRIMA

Istorijski razvoj uslovne osude na našim prostorima nije se odlikovao kontinuitetom u krivično-pravnoj teoriji i praksi. Uzroci takvog stanja leže u istoriji naroda sa ovih prostora koja je obilovala nizom sukoba, zastoja i spoljnih uticaja. U celini gledano, može se konstatovati da se razvoj uslov-ne osude na ovim prostorima odvijao u tri etape.


Prva etapa

Prva etapa odnosi se na period kada su pojedina jugoslovenska i bal-kanska područja pripadala ili trpela uticaje raznih zakonodavstva i pravo-sudnih sistema.

U Srbiji je još 1906. godine donet prvi zakonski akt o uslovnoj osudi koji je izradio dr Boža Marković, kojim su definisane „pretpostavke i kon-sekvence primene ovog instituta“ (Vasiljević, 1935). U ovom zakonskom aktu je, između ostalog, rečeno da se uslovna osuda, bez obzira na to da li je krivac ranije osuđivan ili ne, može primeniti samo u onim slučaje-vima kada je za izvršeno krivično delo izrečena kazna zatvora u trajanju do jedne godine ili ako je u pitanju novčana kazna, odnosno ako postoje naročito olakšavajuće okolnosti. Posle protoka određenog roka „kušnje“ (1–5 godine) osuda se smatrala nepostojećom. Prilikom donošenja odluke sud je bio u obavezi da uzme u obzir „raniji život i vladanje osuđenog, neznatnost izvršenog dela, okolnosti pod kojima je delo izvršeno“, iskre-nost u priznanju i to da li je nadoknadio štetu ili izrazio spremnost da je nadoknadi. Interesantan je i podatak da ovaj zakonski projekat zbog pada Vlade u Narodnoj skupštini nije donet. Novi pokušaj uvođenja uslovne osude usledio je 1910. godine, kada je donet projekat Kaznenog zakona za Kraljevinu Srbiju. Usvojen je tzv. francusko-belgijski sistem odlaganja izvršenja kazne u neznatno modifikovanim uslovima. Ovim zakonskim predlogom bila je isključena mogućnost primene uslovne osude za lica ranije osuđivana na kaznu zatvora. Realizacija i ovog novog projekta bila je onemogućena zbog velikih ratova koji su potom usledili.

Slične sudbine bila je i tadašnja Bosna i Hercegovina. Postojale su inicijative, idejne postavke i predlozi, ali ideja o uslovnom kažnjavanju nije dobila zakonsku snagu. Tako recimo, 1913. godine postojale su ideje i inicijative za uvođenje uslovnog kažnjavanja. Po njima, sud bi mogao neke kazne zatvora do šest meseci „uslovno oprostiti“ uzimajući u obzir osuđenikovu individualnost, njegove životne prilike i kada se moglo oče-kivati da će ova mera povoljno uticati na njihovo ponašanje.

U Hrvatskoj je uslovna osuda uvedena 1916. godine posebnim zako-nom o „uvjetnom osuđenju“. Zakon predviđa da se uslovna osuda može primeniti samo u slučajevima izvršenja lakših krivičnih dela i kada je za njih predviđena kazna zatvora do šest meseci ili novčana kazna. Prilikom izricanja vodilo se računa o starosti, životu okrivljenog, priznanju, obe-štećenju ili spremnosti da se šteta učinjena delom nadoknadi. Do opoziva

228 Zoran Ilić

uslovne osude došlo bi ukoliko osuđeni u toku roka „kušnje“ počini novo krivično delo za koje je predviđena kazna zatvora ili ako u određenom roku ne nadoknadi pričinjenu štetu. Lice koje bi tokom trajanja uslovne osude izvršilo sve predviđene obaveze, smatralo se neosuđivanim.

Ostali jugoslovenski prostori (Slovenija i Dalmacija) bili su pod au-strougarskom upravom i njihovim zakonodavstvom koje nije predviđalo postojanje ovog instituta.

Sa formiranjem Kraljevine SHS pristupilo se kodifikaciji novog kri-vičnog zakonodavstva. Projekat KZ za Kraljevinu SHS iz 1922. godine prihvata uslovnu osudu i određenim modifikacijama stvara mogućnost njene šire primene i na lica koja su osuđena na kaznu strogog zatvora do šest meseci, kao i oni koji su ranije osuđivani na kaznu zatvora. Ovaj, kao i mnogi drugi zakonski projekti, iako podnet Skupštini na usvajanje 1924. godine nije stupio na snagu. Tek donošenjem Krivičnog zakonika za Kra-ljevinu Jugoslaviju 1929. godine ideja o uslovnoj osudi postaje stvarnost. Zakon predviđa i mogućnost određivanja zaštitnog nadzora za vreme tra-janja perioda provere – kušnje, koji je imao za cilj da omogući osuđenom da više ne vrši krivična dela, da se privikne na uredan život i da mu se obezbedi i olakša ekonomski opstanak. Ovaj nadzor je mogao trajati do tri godine. Ovo rešenje jasno ukazuje da je tadašnji sistem uslovnog odla-ganja kazne predstavljao svojevrsnu kombinaciju francusko-belgijskog i anglo-saksonskog sistema probacije.

Druga etapa

Druga etapa u razvoju uslovne osude nastaje posle Drugog svetskog rata sa uspostavljanjem novog pravnog poretka na ovim prostorima. Opšti deo Krivičnog zakonika iz 1947. godine normirao je, između ostalog, i uslovnu osudu, a Krivični zakon iz 1951. godine dalje razvija i usavršava ovu meru. Za odlaganje izvršenja kazne bilo je neophodno ispuniti sledeće uslove:

– da se radi o osudi na kaznu zatvora do dve godine ili novčanu kaznu;– da okolnosti dela, ponašanje učinioca posle izvršenja dela i njegov

raniji život daju osnova za zaključak da osuđeni i bez izvršenja ka-zne neće vršiti nova krivična dela i da sama osuda ostvaruje svrhu kažnjavanja;

– da osuđeni za poslednjih pet godina nije bio osuđivan na kaznu stro-gog zatvora ili bezuslovnu kaznu zatvora dužu od jedne godine.


Kao dopunska obaveza predviđena je i nadoknada pričinjene štete, dok Zakon nije predviđao zaštitni nadzor.

U Krivičnom zakonu SFRJ iz 1976. godine izraženo je jasno opre-deljenje da se uslovna osuda smatra samostalnom krivičnom sankcijom, sa posebnim sadržajima i posebnim ciljevima. Kao posebna i samostalna krivično-pravna mera uslovna osudom sud učiniocu krivičnog dela utvr-đuje kaznu i istovremeno određuje da se ona neće izvršiti, ako osuđeni za određeno vreme (1–5 godina) ne učini novo krivično delo. Osnovni sadr-žaj ove mere bazira se na jednom obliku opomene, upozorenja učiniocu zbog izvršene inkriminisane radnje. Ta opomena pojačana je i pretnjom da mu se za izvršeno krivično delo može izreći kazna u slučaju daljeg vršenja društveno opasnih i antisocijalnih aktivnosti. U periodu provera-vanja uslovno osuđeni se ne prepušta sam sebi, već mu se sudskim putem nameću odgovarajuće obaveze i uslovi koje mora ispuniti u određenim ro-kovima. Time uslovna osuda postaje specifična i samostalna mera koja se po svojoj pravnoj prirodi i suštini ne može izjednačiti ni sa jednom drugom krivičnom sankcijom.

Krivični zakon iz 1976. godine je osoben i po tome što promoviše dva posebna oblika – modaliteta uslovne osude: klasičnu – koja predstavlja modifikovani oblik kontinentalnog pravnog sistema, i uslovnu osudu sa zaštitnim nadzorom. Ovaj drugi oblik namenjen je učiniocima kojima je pored pretnje kaznom, neophodna primena dopunskih režima pomoći, sta-ranja, nadzora i zaštite. Zakonom su dalje obavezana republička i pokra-jinska zakonodavstva da utvrde uslove na bazi kojih će sud odrediti kojim učiniocima i koja vrsta nadzora, pomoći i zaštite biti primenjena. Osim KZ Hrvatske iz 1978. godine, koji u celini reguliše zaštitni nadzor uz uslov-nu osudu, definiše uslove izricanja, njegove sadržaje, njegovo izvršenje i pravne posledice neizvršenja, ostala republička zakonodavstva se nisu posebno bavila ovim pitanjima: Zato i nije čudno što ovaj modalitet uslov-nog kažnjavanja osuđenih lica nije zaživeo, i pored zakonskih pretpostavki koje su važile za celo područje SRJ, znači i za područje Hrvatske.

Treća etapa

Treća etapa u razvoju uslovnog kažnjavanja odnosi sa na period po-sle raspada socijalističke Jugoslavije i formiranja posebnih država na nje-nom prostoru. Reformski zahvati koji su usledili u ovoj oblasti društvenog

230 Zoran Ilić

života, promocija alternativnog kažnjavanja znatno su oslobodili prostor za dalje usavršavanje uslovnog kažnjavanja i posebno zaštitnog nadzora uslovno osuđenih lica.

Sa ovih prostora, Hrvatska je na tom planu učinila prve korake i mora se priznati najdalje otišla u njenom uvođenju u život. Zakonom o izvršenju zaštitnog nadzora i rada za opšte dobro na slobodi iz 1999. godine bliže su određena pitanja organizacije i izvršenja ove sankcije. S obzirom na to da je Srbija gotovo preuzela mnoga rešenja iz ovog domena u izgradnji uslova za sprovođenje – izvršenje ove mere na svom području, nećemo se posebno zadržavati na njihovoj analizi na području Hrvatske.

Osnovna suština uslovne osude sa zaštitnim nadzorom sadržana je u obavezama koje se mogu odrediti uslovno osuđenim osobama. Važeći – reformisani KZ Srbije preuzeo je ovu sankciju kao alternativnu. U 71. članu se kaže da sud učinioca kome je izrečena uslovna osuda može staviti pod zaštitni nadzor u toku vremena proveravanja. Zaštitni nadzor obuhva-ta zakonom predviđene mere pomoći, staranja nadzora i zaštite. Ako se pak utvrdi da je ispunjena svrha ove mere ista se može ukinuti i pre isteka određenog roka, ako osuđeni ne ispunjava obaveze koje su mu određene, sud ga može opomenuti, ranije obaveze zameniti drugim, produžiti traja-nje zaštitnog nadzora ili opozvati uslovnu osudu.

Zaštitni nadzor obuhvata jednu ili više sledećih obaveza (član 73. KZ):

– javljanje organu nadležnom za izvršenje,– osposobljavanje za određeno zanimanje,– prihvatanje zaposlenja koje odgovara sposobnostima učinioca,– ispunjavanje obaveza prema porodici,– uzdržavanje od posećivanja određenih mesta, lokala ili priredbi,– blagovremeno obaveštavanje o promeni mesta boravka, adrese ili

radnog mesta,– uzdržavanje od upotrebe droge i li alkohola,– lečenje u odgovarajućoj zdravstvenoj ustanovi,– posećivanje određenih profesionalnih i drugih savetovališta ili

ustanova,– otklanjanje ili ublažavanje štete pričinjene krivičnim delom, naro-

čito izmirenje sa žrtvom učinjenog krivičnog dela.

Prilikom izbora obaveza i njihovog trajanja sud će naročito uzeti u ob-zir godine života učinioca, njegovo zdravstveno stanje, sklonosti i navike,


pobude iz kojih je izvršio delo, držanje posle izvršenog dela, raniji život, lične i porodične prilike i druge okolnosti koje se odnose na ličnost a od značaja su za izbor mera zaštitnog nadzora i njihovo trajanje.

Zakon o izvršenju krivičnih sankcija Srbije (ZIKS) (Službeni glasnik RS, 85/05), definiše nadležnosti za izvršenje uslovne osude sa zaštitnim nadzorom. Osim suda i osuđenih lica kojima su utvrđene nadležnosti i dužnosti, Zakon promoviše instituciju poverenika, određujući pri tom nje-gova dužnosti i prava, da priprema, uspostavi saradnju sa nadležnim orga-nima i najdirektnije se angažuje u izvršenju zaštitnog nadzora. Zakonom je obavezan ministar pravde da donese propis – pravilnik kojim će se bliže urediti poslovi vezani za izvršenje zaštitnog nadzora (član 191), posebno ovlašćenja, obaveze i način rada poverenika.

Pravilnik o izvršenju uslovne osude sa zaštitnim nadzorom (Službeni glasnik RS, 20/08), u načelima izvršenja zaštitnog nadzora definiše oba-vezu praćenja ponašanja osuđenog za vreme proveravanja i pružanja ne-ophodne pomoći, staranja i zaštite s ciljem ostvarivanja njegove osnovne svrhe. Sem toga, osuđenom i njegovoj porodici garantuje se poštovanje ljudskog dostojanstva, osnovnih prava i sloboda i privatnosti uz specifiko-vanu zabranu diskriminacije (član 2). Zaštitni nadzor organizuje, sprovodi i nadzire Odeljenje za tretman i alternativne sankcije Uprave za izvršenje zavodskih sankcija Ministarstva pravde RS (član 3). Najveći deo Pravil-nika posvećen je definisanju rada poverenika, njegovih ovlašćenja, načina rada, saradnje i tehnologiji izrade individualnih programa za izvršenje za-štitnog nadzora, njegovih sadržaja, te realizaciji prava i obaveza osuđenih tokom i nakon izvršenja.

POVERENIK – POVERENIčKA SLuŽBA I ZAŠTITNI NADZOR uSLOVNO OSuđENIh

Problem – pitanje službe za izvršenje alternativnih sankcija i u tim okvirima i uslovne osude sa zaštitnim nadzorom konačno je postavljeno na prave osnove. Ovo pitanje danas nije više krivično-pravno – kriminalno-političko – bezbednosno, već i stručno-socijalno-pedagoško i penološko. Za uspešan rad koji će osigurati veći stepen efikasnosti sankcije i samim tim manju stopu povrata – recidivizma, neophodna je posebna stručna služba. Osnovno pitanje – dilema koja se u savremenoj literaturi postavlja jeste kakav će organizacioni status i sastav ove službe biti najefektivni-ji? U savremenom svetu prisutna su različita rešenja i iskustva. Posebne

232 Zoran Ilić

probacijske službe su se pokazale kao najbolje rešenje. Negde one funk-cionišu u okviru sistema socijalne zaštite a negde u okviru pravosudnog sistema. Prvi službeni probacije, kako smo već naveli, bili su dobrovoljci i humanisti. Vreme je ukazalo na potrebu uvođenja i profesionalaca struč-njaka – plaćenih službenika (probation offisers), jer se ovaj posao smatra visoko stručnim – rad sa pojedincem i rad u zajednici.

Republika Srbija je po ovom pitanju tek na samom početku. Stoga je sasvim razumljivo što će „pioniri“ zaštitnog nadzora – poverenici regru-tovani među ljudima koji su svoje dugogodišnje iskustvo sticali u zatvor-skim – zavodskim ustanovama u Srbiji. Ovo iskustvo u sebi nosi mnoge prednosti, ali i opasnosti imajući u vidu specifičnosti uslova i problema na kojima će raditi. Posebne edukacije koje su organizovane za rad povereni-ka nisu dovoljna garancija da će doći do pozitivnih promena u koncepciji i načinu rada ovih stručnjaka.

Zaštitni nadzor je jedan od osnovnih stručnih postupaka kojim se bavi poverenička služba – poverenici. Osnovni cilj njihovog delovanja je us-pešna socijalna integracija osuđene osobe. Za poverenika u RS može biti određen državni službenik sa odgovarajućom visokom stručnom spremom (specijalni pedagog, socijalni radnik, psiholog, pedagog i slično) sa odgo-varajućim iskustvom u struci. Poverenik mora da poseduje odgovarajuće ljudske osobine koje mogu biti uzor ponašanju osuđenih, kao i fleksibil-nost i stabilnost ličnosti sa jasnom motivacijom za obavljanje ovog posla (Joka, Jovanović, 2009). Osim napred istaknutog, kao poseban preduslov za kvalitetan i efikasan rad poverenika jeste njihova dopunska obuka koja obuhvata specifičnosti izvršenje alternativnih sankcija.

Tri su osnovna nivoa pomoći i podrške koju poverenik pruža osobi pod zaštitnim nadzorom: „instruktivna, korektivna i koordinativna“ (Uze-lac, 2002:45).

Poverenik je svojevrsni instruktor ne samo osobi pod zaštitnim nad-zorom već i drugim važnim osobama i institucijama iz njegovog bližeg okruženja. To sa sobom nosi dosta problema, nerazumevanja i opasnosti i od ovog stručnjaka zahteva strpljivost i istrajnost.

Korekcija je neizostavno područje delovanja poverenika. Ovde nije reč samo o akcijama na ispravljanju pogrešno formiranih stavova, uve-renja i ubeđenja – ponašanja već i uklanjanja njenih štetnih posledica na osuđenog i na ostale učesnike u procesu izvršenja.

Usklađivanje – koordinacija delovanja i ponašanja osobe po zaštitnim nadzorom i ostalih relevantnih učesnika u procesu izvršenja predstavljaju


posebno područje delovanja poverenika. Usmeravajuća i animirajuća – ak-tivirajuća uloga poverenika bitno doprinosi ukupnim naporima na planu pomoći i podrške osobi pod zaštitnim nadzorom.

PLANIRANJE, PRogRAMIRANJE I REALIZACIJA ZAŠTITNOG NADZORA

Članom 10. Pravilnika o izvršenju uslovne osude sa zaštitnim nad-zorom predviđena je obaveza poverenika da, tri dana od prijema sudske odluke, otpočne sa pripremama za njeno izvršenje. On je obavezan da u roku od 15 dana, nakon obavljenog razgovora sa osuđenim, utvrdi pro-gram vodeći pri tom računa o obavezama i rokovima navedenim u odluci suda, ličnim svojstvima osuđenog, njegovim socijalnim prilikama, zdrav-stvenom stanju, sposobnostima, stečenim znanjima, stručnosti, zaposlenju i drugim okolnostima. Poverenik se obavezuje da tokom utvrđivanja pro-grama sarađuje sa osuđenim, da ga pri tom na adekvatan način informiše o svrsi zaštitnog nadzora, njegovim obavezama, programom i posledicama neispunjenja obaveza. Sem toga, poverenik je dužan da svoj program do-stavi svim zainteresovanim subjektima (osuđenom, sudu, odeljenju i osta-lim učesnicima u postupku izvršenja).

Složen, odgovoran i stručan posao poverenika u realizaciji zaštit-nog nadzora ne može se valjano obaviti bez adekvatnog programa. On je osnovni dokument na kome se artikuliše celokupan rad na izvršenju zaštitnog nadzora. Osnovni smisao programiranja proizilazi iz potrebe da se osigura skladno – sinhrono delovanje svih učesnika u izvršenju, znači i stručnjaka i osuđenih i ostalih važnih činilaca ovog procesa.

Osim ličnih podataka o osuđenom, utvrđeni program sadrži i plan aktivnosti koje će poverenik preduzimati tokom izvršenja zaštitnog nad-zora i učestalost kontakata sa osuđenim. On treba da proizađe iz pret-hodno formulisanih opštih – dugoročnih – aspiracionih ciljeva i njihove konkretizacije i operacionalizacije. Kreiranje i izbor odgovarajućih stra-tegija – pravaca i taktika – metoda i tehnika intervencije u literaturi je poznat kao postupak operacionalizacije zadataka (Stakić, 2006). Svaki postavljeni zadatak mora biti „pokriven“ odgovarajućim intervencijama – aktivnostima.

Individualni program takođe sadrži i vrstu, način i rokove realizacije predviđenih aktivnosti osuđenog. Ove aktivnosti u velikoj meri zavise od

234 Zoran Ilić

toga koje su posebne obaveze – mere zaštitnog nadzora predviđene od strane suda, kao i od uslova koji su uzeti u obzir prilikom određivanja zaštitnog nadzora. Ovo je i prilika da se sa osuđenim uđe u svojevrsni „ugovorni“ odnos s ciljem podizanja njegove odgovornosti za sve one ak-tivnosti koje će se realizovati tokom trajanja zaštitnog nadzora.

Značajan deo sadržaja programa mora biti posvećen planiranju sa-radnje sa porodicom osuđenog, sa ustanovama i organizacijama i po-jedincima uključenih u realizaciju programa, kao i posebno, saradnji sa žrtvom krivičnog dela, načinom njenog uključivanja u program, a radi otklanjanja ili ublažavanja štete pričinjene delom ili izmirenja sa osuđenim.

Aktivnosti predviđene programom poverenik realizuje putem nepo-srednih kontakata sa osuđenim, stalnom proverom ispunjavanja preuze-tih obaveza i uz kontinuiranu saradnju sa porodicom i ostalim subjektima uključenim u program. Program se tokom izvršenja može i menjati i do-punjavati ukoliko za to postoji potreba ili za to nastanu posebne okolnosti koje onemogućavaju njegovo sprovođenje.

Poverenik ima i posebnu obavezu da vodi i ažurira posebnu evi-denciju o izvršenju zaštitnog nadzora u okviru Odeljenja za alternativne sankcije. U tom okviru vodi se matična knjiga i dosije o izvršenju zaštit-nog nadzora (Pravilnik o izvršenju uslovne osude sa zaštitnim nadzo-rom, član 30–33). Praćenje, evaluacija i evidencija relevantnih činjenica vezanih za tok i uspešnost zaštitnog nadzora od posebnog su značaja i za razvoj i usavršavanje povereničke – probacione službe na našim prostorima.

S obzirom na činjenicu da je primena zaštitnog nadzora uslovno osu-đenih tek u začetku, da ne postoje zvanični podaci o njenoj primeni na prostorima Srbije, da se realno može očekivati da će je pravosudni sistem postepeno prihvatiti – ne postoje više prepreke za njegovu primenu, a ima-jući u vidu strateška opredeljenja Srbije prema alternativnim sankcijama, u analizi koja sledi nastojaćemo da sagledamo neke opšte pokazatelje prime-ne klasične uslovne osude koja, već duže vreme zauzima, značajno – do-minantno mesto u sistemu krivičnih sankcija prema punoletnim osuđenim licima.


PRIMENA USLoVNE oSUDE U SRBIJI – OPŠTI POKAZATELJI

Pre nego što se zadržimo na analizi primene uslovne osude na našim pro storima, čini se uputnim da se ukratko osvrnemo na osnovne statističke po kazatelje kriminaliteta u Srbiji preko podataka o prijavama i osudama za po sled njih šest godina posmatranog perioda (Republički zavod za stati-stiku, 2008). Na osnovu uvida u podatke zvanične statistike mogu se izreći sledeće konstatacije.

– Obim kriminaliteta punoletnih u Srbiji relativno je visok. U posma-tranom periodu evidentirano je preko 580.000 izvršilaca krivičnih dela, prosečno oko 97.000 godišnje. Prema više od 226.000 lica primenjena je neka od krivičnih sankcija, prosečno oko 37.000 go-dišnje. Učešće osuđenih u broju prijavljenih je oko 39%.

– Kriminalitet punoletnih lica je, uz blage oscilacije, u porastu. Na to ukazuju podaci o prijavljenim i osuđenim licima po godinama, po-sebno u poslednjoj godini (2008) gde je broj prijavljenih i posebno osuđenih znatno viši nego u prethodnim godinama. To se može tu-mačiti na različite načine, ali zasigurno odudara od često izricanih ocena da je kriminalitet u Srbiji u alarmantnom porastu.

– Opšti kriminalitet u Srbiji pretežno je imovinskog karaktera (oko 57%). Beleži se blagi pad i stagnacija ovog vida kriminaliteta, a na drugoj strani raste kriminalitet protiv života i tela i dela sa ele-mentima nasilja (oko 36%). Značajan broj prijavljenih izvršilaca krivičnih dela (oko 38%) je sa nepoznatim izvršiocem, što znatno povećava složenost ove pojave na našim prostorima i umanjuje efi-kasnost njegovom suprotstavljanju (Ilić, Jovanić, 2009).

U strukturi izrečenih krivičnih sankcija na području RS uslovna osuda čini 51,3%. Evidentan je i kontinuirani porast njenog učešća u ukupnom broju izrečenih sankcija za više od 14 indeksnih poena. U 2008. godini zabeležen je rekordan broj uslovnih osuda – preko 24.000 (57,3%). Druga po učestalosti primene je kazna zatvora. Iznenađuje evidentni pad njenog učešća u ukupnom broju izrečenih sankcija. Za razliku od 2003. godine kada je ova kazna učestvovala sa 32%, poslednje godine beleže značajan pad za evidentnih 10%. Za razliku od prethodne novčana kazna uz blagi pad se ustalila na prosečnih 19,8%, što u odnosu na devedesete godine predstavlja znatno smanjenje za 25%.

236 Zoran Ilić

Tabela 1. Osuđena punoletna lica prema vrsti sankcije u Srbiji

godina Zatvor Uslovno osuda

Novčana kazna

Sudska opomena ostale Svega

2000. 9090 16436 6011 372 40 3194928,5% 51,4% 18,8% 1,2% 0,1% 100%

2001. 9343 17067 6339 368 51 3316828,1% 51,5% 19,1% 1,1% 0,2% 100%

2002. 9310 17146 6727 433 59 3367527,6% 50,9% 20,0% 1,3% 0,2% 100%

2003. 10575 15109 7032 250 56 3302232,0% 45,8% 21,3% 0,8% 0,2% 100%

2004. 10581 15664 7654 299 41 3423930,9% 45,8% 22,4% 0,9% 0,1% 100%

2005. 10361 18051 8063 298 128 3690128,1% 48,9% 21,9% 0,8% 0,3% 100%

2006. 11224 21504 8033 472 189 4142227,1% 51,9% 19,4% 1,1% 0,5% 100%

2007. 8576 21702 7413 472 531 3869422,2% 56,1% 19,2% 1,2% 1,4% 100%

2008. 9658 24131 7270 524 555 4213822,9% 57,3% 17,3% 1,2% 1,3% 100%

Ukupno 88718 166810 64542 3488 1650 32520827,3% 51,3% 19,8% 1,1% 0,5% 100%

Prosek 9957.5 18534.4 7171.3 387.6 183.3 36134.2

Tabela 2. Uslovno osuđena lica u Srbiji

godina ukupno osuđenih uslovno osuđena licaBroj %

1964. 52603 22483 42,71974. 43422 18340 42,22000. 31949 16436 51,42001. 33168 17067 51,52002. 33675 17146 50,92003. 33017 15109 45,82004. 34239 15664 45,82005. 36901 18051 48,92006. 41422 21504 51,92007. 38694 21702 56,12008. 42138 24131 57,3Ukupno 421228 207633 49,3Prosek 38293,4 18875,7


Stalni porast broja izrečenih sankcija, posebno kazne zatvora i uslov-nih kazni zatvora u javnosti su stvorili prividno uverenje da je došlo do zaoštravanja kaznene politike i povećanja efikasnosti delovanja državnih organa u borbi protiv kriminala u Srbiji. Evidentni pad učešća bezuslovne kazne zatvora u ukupnom broju izrečenih sankcija, porast broja uslovnih osuda i pad broja novčanih kazni ukazuje da tog „zaoštravanja“ niti je stvarno bilo, niti je došlo, kako su to neki najavljivali i tvrdili. To ne znači da je naša kaznena politika „blaga“, neadekvatna i neprimerena. Sigur-no je međutim da će strateška opredeljenja reforme pravosudnog sistema u Srbiji i njihova orijentacija ka alternativnim sankcijama dalje pospešiti porast broja uslovnih kazni i smanjenje broja bezuslovnih kazni zatvora. Uvođenje u život uslovne osude sa zaštitnim nadzorom i sistem krivičnih sankcija sigurno će doprineti daljim promenama u smislu humanizacije sistema društvenog i državnog reagovanja na kriminalitet kao najteži vid njegovog ugrožavanja.

LITERATURA

Cotič D., Mihajlovski A., Simić-Jekić Z., Tomić-Malić M. (1975). Uslovna osu-da, sudska opomena, oslobađanje od kazne. Beograd: IKSI.

Ćirić J., Đorđević Đ., Sepi R. (2006). Kaznena politika sudova u Srbiji. Beograd: Centar za mir i razvoj demokratije.

Eliot A. M. (1962). Zločin u savremenom društvu. Sarajevo: Veselin Masleša.Ilić Z., Jovanić G. (2009). Kriminalitet i zavodske sankcije. U D. Radovanović

(Ur.), Istraživanja u specijalnoj pedagogiji (str. 287–305). Beograd: Fakul-tet za specijalnu edukaciju i rehabilitaciju, Centar za izdavačku delatnost.

Joka D., Jovanović O. (2009). Alternativne sankcije i rad poverenika u RS. U D. Radovanović (Ur.), Istraživanja u specijalnoj pedagogiji (str. 273–287). Beograd: Fakultet za specijalnu edukaciju i rehabilitaciju, Centar za izda-vačku delatnost.

Krivični zakonik RS. Službeni glasnik RS, 85/05.Pravilnik o izvršenju uslovne osude sa zaštitnim nadzorom. Službeni glasnik RS,

20/2008.Republički zavod za statistiku RS. (2008). Punoletni učinioci krivičnih dela: Pri-

jave, optuženja i osude. Statistički bilten, 514. Srzentić N., Stajić A., Lazarević Lj. (1980). Krivično pravo SFRJ – Opšti deo.

Beograd: Savremena administracija.Stakić, Đ. (1991). Metodika rada sa maloletnim delinkventima. Beograd: Dečje

novine.

238 Zoran Ilić

Stakić, Đ., Stakić M. (2006). Planiranje i programiranje vaspitno-terapeutskog rada sa decom i omladinom sa poremećajima u ponašanju, emocionalnom i socijalnom razvoju. Beograd: Ministarstvo rada, zapošljavanja i socijalne politike RS.

Uzelac S. (2002). Zaštitni nadzor – metodika socijalno-pedagoškog rada. Za-greb: Globus i ERF.

Vasiljević T. (1935). Uslovna osuda: Istorijat ustanove i sistematsko izlaganje s obzirom na jugoslovensko i inostrano zakonodavstvo. Beograd: Pravni fakultet.

Zakon o izvršenju krivičnih sankcija. Službeni glasnik RS, 85/05.

PRoTECTIVE SUPERVISIoN SUSPENDED CoNVICTS: AN ALTERNATIVE THAT PRoMISES

Abstract

Protective supervision is a special variant of a suspended sentence – al-ternative sanctions against adult perpetrators of criminal acts. This “new – the old” measure becomes more important to establishing a system of alternative sanctions in our Criminal Code. It was created as a result of criticism of the traditional – traditional probation – suspended sentence which has long applied in the region. Its relative leniency and retributive component and other negative effects of imprisonment on the other hand, led the makers of alternative sanctions to make serious efforts to revive the practice of safety oversight in the execution of punishment and sanction.

Protective supervision, like probation and in general is a special type of professional activity – treatment of convicts in the community directed toward their successful social integration. The basic functions of safety oversight as a set of technical procedures use three distinctive levels – instructive, coordinating and corrective.

In an effort to scientific and professional public acquainted with the previ-ous effects of introducing these alternative penalties to life in Serbia most of our analysis is dedicated to the analysis of previous experiences in the implementation of safety oversight in the wider environment and arguments provided in support of its revival in the region. The paper will specifically analyze the past activities on the establishment of trust suppress as one of the important prerequisites for the implementation of safety oversight in Serbia. Promotion, development and training programs of trust services in the implementation of a suspended sentence with protective supervision of the work will be given special attention.

Key words: protective supervision, conditional sentence, the sentenced per-son, the penalty, alternative sanctions, probation, commissioner

ELEKTRoNSKI NADZoR: KONTROLA I PREVENCIJA PRESTuPNIŠTVA

Danica Vasiljević-Prodanović

Apstrakt

Elektronski nadzor razvio se poslednjih decenija kao rezultat tehnološkog i društvenog napretka. Postoje različiti oblici elektronskog nadzora, kao što su glasovna verifikacija i sistemi satelitskog praćenja, ali se najčešća forma ogleda u sprovođenju ograničenja slobode kretanja u domu prestupnika. Njegova primena kao alternative kratkotrajnim kaznama zatvora postaje sve popularnija u mnogim zemljama. Izmenama i dopunama Krivičnog zakona od 2009. godine domaćim sudovima stavljena je na raspolaganje još jedna alternativa kratkotrajnim kazna-ma zatvora. Umesto boravka u zatvoru, osoba kojoj je izrečena kazna zatvora do jedne godine može tu kaznu izdržavati u sopstvenom domu, sa elektronskim nadzorom ili bez njega.

Mnogi smatraju da se primarni aspekt elektronskog monitoringa ogleda u nadzoru nad prestupnikom. Istraživanja su pokazala da elektronski nadzor može uticati na zatvorsku populaciju, smanjenje troškova krivičnopravnog sistema i recidivizam prestupnika. U ovom radu prikazane su neke prednosti sistema elek-tronskog nadzora, njegova pouzdanost, ali i ograničenja. Neki autori smatraju da budućnost elektronskog nadzora leži prvenstveno u mogućnosti njegove primene u sprezi sa drugim sankcijama. Potrebno je sačekati da protekne određeni vre-menski period da bi se u potpunosti iskazali potencijali elektronskog nadzora u prevenciji prestupničkog ponašanja.

Ključne reči: elektronski nadzor, kućni pritvor, alternative kaznama zatvora

UVoD

Jedna od karakteristika savremenih društava ogleda se u postojanju produženih oblika socijalne kontrole koja se ostvaruje zahvaljujući razvo-ju tehnologija. Stenli Koen (Stanley Cohen) govori o totalno administrira-nom društvu u kome država pomoću svojih kontrolnih mehanizama (poli-cija, obaveštajne službe, pravosuđe, socijalni servis) kao pomoću ribarske mreže stalno „pročišćava društvo hvatajući, procesuirajući i reciklirajući populaciju“. Praveći paralelu sa apokaliptičnim svetom Orvelove 1984,

240 Danica Vasiljević-Prodanović

američki kriminolog Geri Marks (Gary Marx) navodi da se elementi soci-Gary Marx) navodi da se elementi soci-jalne kontrole menjaju na jedan suptilan i nevidljiv način, stvarajući utisak da se radi o uobičajenim merama na koje građani dobrovoljno pristaju (So-ković, Vasiljević, 2007:129). Napredak svakog društvenog sistema nemi-novno prate i promene u načinu postupanja sa izvršiocima krivičnih dela, tako da su tehnološka dostignuća pronašla svoju primenu i na polju kri-vično-pravnih nauka koje neprekidno teže usavršavanju oblasti izricanja i izvršenja sankcija. Mnoge od ideja koje su svojevremeno izgledale futu-ristički, danas su, razvojem telekomunikacija i informacionih tehnologi-ja, postale realnost (Stevković, Vasiljević, 2008:266). Upravo elektronski nadzor prestupnika zasnovan na primeni elektronskih uređaja predstavlja jednu od mera koja se u početku pojavila u visokorazvijenim zemljama Zapada, a danas nailazi na sve masovniju primenu širom sveta. Među ze-mljama koje su u svoju kaznenu praksu uvrstile neki od oblika primene elektronskog nadzora je i Srbija, koja je izmenama i dopunama Krivičnog zakona i Zakona o izvršenju krivičnih sankcija iz 2009. godine otvorila mogućnost izvršenja kazne zatvora u domu osuđenog (tzv. kućni zatvor) sa elektronskim nadzorom ili bez njega.

Istorijske korene ove alternativne mere pronalazimo u sedamdesetim godinama prethodnog veka kada je Robert Švicgebel (Robert Schwitzge-bel), profesor psihologije na Univerzitetu Kalifornija, razvio radio-tele-metrijski uređaj kojim je eksperimentisao sa prestupnicima na parolnom nadzoru, psihijatrijskim pacijentima i studentima. On je vrlo brzo uvi-deo prednosti praćenja njihovog kretanja, kako u terapeutske svrhe, kao deo tretmana, tako i s ciljem redukovanja zatvorske populacije (Nellis, 1991:167). Svoj uređaj za praćenje Švicgebel je patentirao 1969. godine, ali njegova zamisao, koja je prevazilazila okvire vremena u kojem se po-javila, nije izazvala ozbiljniju reakciju stručne i šire javnosti. Tek dvade-setak godina kasnije elektronsko praćenje pronalazi svoje mesto u oblasti izvršenja krivičnih sankcija. Naime, inspirisan stripom o Spajdermenu, su-dija Džek Lov (Jack Love) iz Albukerkija došao je 1983. godine na ideju kontrolisanja kućnog pritvora uz pomoć elektronskog uređaja za praćenje osuđenog. Jedan njegov prijatelj, stručnjak iz oblasti elektrotehnike, rea-lizovao je ovu zamisao konstruisanjem adekvatnog predajnika, tako da je sudija Lov ubrzo počeo sa izricanjem elektronskog praćenja kao dodatne mere uz probaciju za lakše kategorije prestupnika (Nellis, 1991:167).

Primena programa elektronskog praćenja ubrzo je otpočela i u Novom Meksiku, Floridi i Palm Biču. Razlog za pozitivan prijem tada nove i malo

Elektronski nadzor: kontrola i prevencija prestupništva 241

poznate krivične sankcije može se naći u činjenici da je porast kriminala u SAD u tom periodu i rigorozna reakcija nosilaca kriminalne politike koja je usledila, dovela do prenaseljenosti američkih zatvora i porasta materi-jalnih troškova za smeštaj osuđenih lica. U takvim okolnostima pojava mogućnosti praćenja i kontrole kretanja određenih kategorija prestupnika, s ciljem redukovanja zatvorske populacije i finansijske uštede, sa jedne, i smanjenja recidivizma, sa druge strane, predstavljala je vrlo primamlji-vo rešenje. Pošlo se od pretpostavke da, kao alternativa zatvorskoj kazni, elektronski nadzor sprečava kriminalnu infekciju izvršilaca lakših krivič-nih dela, omogućava im ostanak u porodičnom okruženju i socijalnu inte-graciju, uz istovremeno sankcionisanje za učinjeno krivično delo.

Prvi eksperimenti sa elektronskim nadzorom prestupnika u Engleskoj javljaju se 1989/90. godine po uzoru na projekte u SAD. U eksperimental-noj fazi elektronsko praćenje trebalo je da posluži kao pomoćno sredstvo u izvršenju naloga kojim je prestupnik bio u obavezi da određeni deo vre-mena provede u kući, a takođe i kao mera za otklanjanje primene kazne zatvora za pojedine kategorije prestupnika. Ekspanzija programa elektron-skog nadzora predstavlja „fascinantan primer transfera prakse“ (Nellis, 2000) koja se iz SAD proširila na veliki broj zemalja u svetu. Prednosti elektronskog nadzora sa oduševljenjem su prezentovali u najvećoj meri proizvođači opreme, iako istraživanja nisu potvrdila njegove efekte u sma-njenju zatvorske populacije, uštedama u novcu i povećanju kredibiliteta probacije (Mair, 2005:263). Na evropskom kontinentu elektronski nadzor prestupnika danas se primenjuje u zakonodavstvima Engleske, Švedske, Finske, Holandije, Škotske, Izraela. U vidu pilot projekata zastupljen je u Belgiji, Francuskoj, Nemačkoj, Italiji, Portugalu, Španiji i Švajcarskoj (Haverkamp, Mayer, Levy, 2004:36).

NoRMATIVNI oKVIR

Opšti principi primene mera ograničavanja slobode kretanja postavljeni su međunarodnim pravnim dokumentima, kojima su obuhvaćene i mere po-put elektronskog nadzora. Pravilom broj 23, Evropskih pravila o sankcijama i merama u zajednici naglašeno je da „priroda, sadržaj i metode primene sankcija i mera u zajednici neće ugrožavati privatnost i dostojanstvo prestu-pnika ili članova njegove porodice, niti voditi ka uznemiravanju. Takođe, ne sme biti ugroženo njegovo samopoštovanje, porodični odnosi, veze sa zajed-


nicom i sposobnost delovanja u društvu“ (Recommendation No R (92) 16). Sankcije i mere koje se izvršavaju u zajednici trebalo bi da doprinesu ličnom i socijalnom razvoju prestupnika, a metode nadziranja i kontrole treba da služe tom cilju (Pravilo 55). U skladu sa ovim pravilom, elektronski nadzor prestupnika trebalo bi organizovati tako da sadrži elemente pomoći. Ukoliko to nije slučaj, primena elektronskog nadzora ne bi bila u skladu sa Pravilom 30. kojim se zahteva da sankcija ili mera teži da razvije prestupnikov osećaj za odgovornost prema društvu i posebno prema žrtvi.

Izmenama i dopunama Krivičnog zakona i ZIKS od 2009. godine u naše zakonodavstvo uveden je u primenu poseban način izvršenja kazne zatvora u domu osuđenog, koji je karakterističan za kaznene sisteme za-padnih zemalja. Iako ne predstavlja posebnu krivičnu sankciju, već način izvršenja kazne zatvora, kućni zatvor može se označiti kao alternativa ka-zne zatvora, čija je svrha otklanjanje štetnih efekata zatvora po osuđenog i smanjenje troškova njenog izvršenja.

Jedna od specifičnosti kazne zatvora koja se izdržava u domu osuđe-nog jeste pitanje nadzora nad njenim izvršenjem. Po ugledu na strana zako-nodavstva, u kojima se izvršenje kućnog zatvora kontroliše elektronskim nadziranjem osuđenog, i naš Krivični zakonik takođe određuje ovakvu mogućnost. Član 37, stav 9, ZIKS propisuje da se prema osuđenom koji kaznu zatvora izdržava u prostorijama u kojima stanuje mogu primeniti mere elektronskog nadzora, koje sprovodi nadležna organizaciona jedinica Uprave za izvršenje krivičnih sankcija.

Pored toga, u planu je i primena elektronskog nadzora s ciljem do-služenja zatvorske kazne (kod osuđenih lica koja su zbog dobrog vladanja uslovno otpuštena).

Članom 7, Zakona o izmenama i dopunama Krivičnog zakonika, pro-pisano je da osuđenom kome je izrečena kazna zatvora do jedne godine, sud može odrediti da se ova kazna izvrši na taj način što osuđeni ne sme napuštati prostorije u kojima stanuje, osim u slučajevima propisanim za-konom koji uređuje izvršenje sankcija (član 45, stav 5, KZ). Prema članu 37, stav 6, ZIKS propisani su slučajevi u kojima osuđeni može napustiti prostorije u kojima stanuje, pri čemu takvu odluku donosi rukovodilac na-dležne organizacione jedinice Uprave za izvršenje krivičnih sankcija:

– pružanje hitne medicinske pomoći osuđenom ili članu njegovog porodičnog domaćinstva;

– radi redovnog odlaska na posao, ukoliko krivično delo za koje je osuđen nije u vezi sa radom;


– zbog odlaska na polaganje ispita;– teške i akutne bolesti, zbog odlaska na redovne zdravstvene preglede;– zbog svog venčanja ili smrti bliskog lica;– zbog sezonskih poljoprivrednih radova, ukoliko se osuđeni bavi

poljoprivredom kao stalnom delatnošću.

Osuđenom za krivično delo protiv braka i porodice koji živi sa ošteće-nim u istom porodičnom domaćinstvu ne može se odrediti izvršenje kazne zatvora na navedeni način, propisan članom 45, stav 5, KZ. Ovakva odred-ba je u potpunoj saglasnosti sa prirodom navedenog krivičnog dela, jer bi u suprotnom praktično bila stvorena situacija gde bi član/-ovi domaćin-stva koji su žrtve krivičnog dela mogli biti izloženi dodatnoj viktimizaciji osuđenog.

SVRHA I CILJEVI PRIMENE

Postoje brojne forme elektronskog nadzora koje određuju i svrhu njegove primene, ali u svetu se najčešće koristi za kontrolu vremenskih ograničenja kretanja prestupnika u njegovom domu ili drugom boravištu koje odredi sud (curfew). Iz tog razloga se, pogotovo u američkoj literatu-ri, mogu pronaći termini poput: kućni zatvor (house arrest); zatvaranje u kući (home incarceration, home detention); zatvor u zajednici (community custody); virtuelni zatvor (virtual prison), koji prenaglašeno predstavljaju iskustvo elektronskog nadzora kao veoma slično kazni zatvora. Neki autori ga vide kao „služenje kazne zatvora u kući“ i označavaju kao „alternativu koja je najsličnija kazni zatvora“ (Nellis, 2009:41–42). Iako se kućni za-Nellis, 2009:41–42). Iako se kućni za-tvor i elektronski nadzor najčešće navode u sinonimnom značenju, razlika je u tome što u ovom kontekstu elektronski nadzor predstavlja sredstvo za kontrolu izvršenja kućnog zatvora kao krivične sankcije.

Elektronski nadzor ima primenu u svim fazama krivičnog postupka, bilo da se izriče tokom saslušanja radi određivanja (i ispunjenja uslova) kaucije, kao glavna kazna, ili nakon otpuštanja osuđenog iz zatvora kako bi se ostatak kazne izvršio na slobodi uz nadzor nad kretanjem osuđenog. Primenom elektronskog nadzora omogućen je nadzor nad prestupnikom u lokalnoj zajednici, bez dodatnih materijalnih izdataka i rizika koje sa sobom nosi zatvorska kazna (nasilna viktimizacija, kriminalna infekci-ja, stigmatizacija i otežana integracija u zajednicu). Takođe, vrlo često se primenjuje kao dodatna mera uz parolni nadzor i probaciju kako bi se


osigurala uspešna realizacija ovih sankcija i sprečilo ponovno izvršenje krivičnog dela. Interesovanje za elektronski nadzor nenasilnih prestupnika niskog rizika, koji predstavljaju malu opasnost po društvo „ne predstavlja pitanje opšte bezbednosti, niti ima za cilj da pospeši njihovu reintegraciju u društvo, već pre svega predstavlja alternativnu meru, tzv. intermedijarnu sankciju koja je stroža od tradicionalne probacije, a blaža u odnosu na ka-znu zatvora“ (Gable, Gable, 2005:21).

Elektronski nadzor prestupnika je u „zemlji porekla“ – SAD uveden kao jedna od sankcija koja je trebalo da deluje na smanjenje zatvorske po-pulacije, odnosno ublažavanje problema prenaseljenosti zatvora i smanje-nje troškova izvršenja sankcije. U ovoj funkciji, on predstavlja tzv. front door strategiju, odnosno sredstvo za otklanjanje primene kazne zatvora. Veoma često se koristi i u svrhu promene režima izvršenja kazne zatvora, kao mera koja se određuje kao uslov parolnog nadzora i tada se smatra back door strategijom. U oba slučaja reč je, praktično, o oslobađanju „za-tvorskih ležajeva“, koji se „popunjavaju“ drugim prestupnicima, a ne o realnom smanjenju zatvorske populacije. Dakle, dva gore pomenuta cilja elektronskog praćenja mogli bi se smatrati postignutim samo ukoliko pre-tpostavimo da primena ove mere doprinosi smanjenju potrebe za izgra-dnjom novih zatvora ili ulaganja u proširivanje postojećih. Zahvaljujući veoma strogom karakteru kaznene politike u SAD, originalni ciljevi elek-tronskog praćenja, kao alternative kazni zatvora, postaju s vremenom pu-nitivni i orijentisani ka pojačanju nadzora prestupnika, kako bi se popravi-la efikasnost drugih sankcija, na primer probacionog ili parolnog nadzora. Znači, elektronsko praćenje, koje se može izreći i kao samostalna sankcija, u velikoj meri se koristi kao dodatna mera uz druge sankcije (kućni zatvor, vremensko ograničenje kretanja – curfew, probacija, parol). Postoje i dru-gi, skriveni aspekti elektronskog praćenja. Tako na primer, probacioni ser-visi koriste elektronsko praćenje kako bi „pružili dodatni legitimitet svojoj ulozi u krivičnopravnom sistemu“ (Haverkamp, Mayer, Levy, 2004:37).

U pojedinim zemljama elektronsko praćenje pronašlo je svoju prime-nu i u oblasti maloletničkog pravosuđa, mada se i dalje sporadično javljaju polemike o moralnoj opravdanosti i zrelosti maloletnog prestupnika za no-šenje i čuvanje elektronskog uređaja i poštovanje uslova sudskog naloga, a samim tim i uspešnu realizaciju mere. Elektronskim nadzorom nastoje se postići višestruki ciljevi: zadržavanje prestupnika na određenom mestu tokom datog perioda (od nekoliko časova do 24 časova, i tada govori-mo o kućnom zatvoru sa elektronskim nadzorom), obezbeđivanje njegove


udaljenosti od određenih osoba (žrtva, svedok) ili lokacija, te kontinuirani nadzor bez potrebe restrikcije kretanja. Američka autorka Džoan Petersilia (Joan Petersilia) smatra da je jedna od najznačajnijih funkcija elektron-skog nadzora „povećanje mogućnosti zaštite žrtava krivičnih dela“ (Nellis, 2005:133).

NAčIN PRIMENE

Elektronski nadzor zasniva se na upotrebi elektronskog predajnika koji osuđeno lice nosi u vidu narukvice oko ručnog ili nožnog zgloba. Predajnik emituje odgovarajući signal ka prijemniku koji je postavljen uz telefonski aparat u kući osuđenog i povezan sa kontrolnim računarom u nadzornom centru. U zavisnosti od vrste opreme koja se koristi i načina na koji nadzor funkcioniše razlikuju se dva osnovna sistema elektronskog nadzora.

– Sistem kontinuiranog signaliziranja (aktivni) podrazumeva da pre-dajnik koji se nalazi na ruci ili nozi prestupnika konstantno šalje signal prijemniku koji je povezan preko telefonske linije sa raču-narom u nadzornom centru. Ukoliko dođe do nedozvoljene akcije prestupnika (pokuša da skine uređaj, ometa njegov rad, udalji se sa lokacije na kojoj je praćen i slično) uređaj šalje kodirani signal ka centralnom računaru, čime se nadležni službenik obaveštava da je prestupnik prekršio uslove nadzora (Richardson, 1999:159–160). Aktivni sistem može se koristiti i za zabranu prilaska određenoj osobi ili lokaciji ukoliko ta osoba nosi prijemni uređaj koji regi-struje i o tome obaveštava nadležne organe kada prestupnik naruši odredbe zabrane prilaska (Black, Smith, 2003:2).

– Sistem programiranog kontakta (pasivni) za razliku od aktivnog, periodično vrši telefonsku verifikaciju prestupnikovog prisustva u kući, odnosno pridržavanja uslova kućnog pritvora. Sastoji se od malog kodiranog uređaja koji prestupnik postavlja u dekodnu ku-tiju priključenu uz telefonski aparat. Centralni računar povreme-no poziva prestupnika, koji je potom u obavezi da kodirani uređaj ubaci u dekodnu kutiju koja šalje njegov kod računaru. Verifikaci-ja prestupnikovog prisustva moguća je i putem serije pitanja koja postavlja računar, a prestupnik daje adekvatne odgovore (Glaser, Watts, 1992:115). Računar potom dobijene odgovore poredi sa nje-


govim glasom koji je snimljen na samom početku realizacije mere, a radi potvđivanje njegovog identiteta. Različite varijacije ove vr-ste opreme za elektronsko praćenje prestupnika uključuju testiranje daha na prisustvo alkohola, skeniranje otiska prsta ili mrežnjače oka (Black, Smith, 2003:2).

Kombinacijom aktivnog i pasivnog nastao je tzv. hibridni sistem koji u osnovi funkcioniše kao kontinuirani signalni sistem do momenta kada osuđeno lice prekrši uslove kućnog pritvora ili vremenskog ograničenja kretanja. Tada računar, isto kao i kod pasivnog sistema, poziva prestupni-ka radi njegove identifikacije i potvrde da se nalazi na mestu gde bi u tom momentu trebalo, odnosno u svojoj kući (Schmidt, 1991:47).

Usavršavanjem telekomunikacionih i pojavom satelitskih uređaja uvedene su inovacije u primeni elektronskog nadzora. Tako se danas, u zemljama koje imaju zadovoljavajuće tehničke uslove, za praćenje i kon-trolu kretanja prestupnika koristi sistem globalnog pozicioniranja (GPS). Slično kao i kućni sistemi elektronskog nadzora, GPS podrazumeva da prestupnik nosi nožni ili ručni predajnik i mali GPS prijemnik koji prima i prenosi radio signale putem mobilnog ili fiksnog telefonskog uređaja (Ei-Ei-char, 2006: 288). Sistem konstantno registruje kretanje prestupnika i pravi zapise, te ukoliko se nalazi na nedozvoljenoj udaljenosti od prijemnika (na više od 30 m) ili u zabranjenoj zoni (postoji mogućnost programiranja zone izuzimanja i obuhvatanja – gde ne sme i gde bi trebalo da bude u određeno vreme) o tome obaveštava nadležne organe. Primena ovog siste-ma praćenja prestupnika od izuzetnog je značaja za zaštitu žrtava krivičnih dela (Gowen, 2001:39).

Sistem globalnog pozicioniranja predstavlja najsavremenije dosti-gnuće tehnologije i kao takav omogućava najpouzdanije praćenje kretanja osuđenih lica. Budući da se zasniva na kontinuiranom satelitskom praće-nju, informacije mogu biti do te mere detaljne da nadležna služba može da zna kada i gde je osoba bila u određenom momentu (npr. da li je na radnom mestu, u prodavnici, bioskopu i slično). Zahvaljujući tome pronalazi svoje mesto u prevenciji kriminala, odnosno smanjenju stope recidivizma.

Slično svakom tehnološkom izumu, pored neprikosnovenih prednosti GPS sistem svakako ima i mane. Nesumnjivo značajni materijalni troško-vi, povremeni gubitak signala, opuštenost i stvaranje lažne slike sigurnosti (treba imati u vidu da je ipak neophodno da prođe određeni period dok na-dležni ne odreaguju na prijavu), samo su neki od nedostataka. Kao rezultat


nastojanja za što opsežnijom kontrolom prestupnika ili panične potrebe za nadzorom celokupnog stanovništva, u novije vreme sve češće se javljaju ideje o hirurškoj implantaciji predajnika pod kožu osuđenog lica, a koji bi emitovao satelitski signal. Pored lokalizacije, ovaj mali potkožni predajnik beležio bi i fiziološke reakcije korisnika (Black, Smith, 2003:2). Uprkos očiglednim moralnim preprekama za primenu ovakvog vida kontrole kri-minala i praćenja izvršilaca krivičnih dela, u literaturi se susrećemo sa nagoveštajima o mogućoj primeni potkožnih predajnika u Velikoj Britaniji s ciljem nadzora osuđenih pedofila. Etička rasprava o opravdanosti takve prakse mogla bi biti veoma opsežna, polazeći od narušavanja fizičkog inte-griteta, do profesionalne i moralne odgovornost lekara koji bi učestvovali u implementaciji i uklanjanju takvih uređaja.

Uvidom u različite programe elektronskog nadzora punoletnih i ma-loletnih izvršilaca krivičnih dela, možemo uočiti izvesne uslove koje po-tencijalni „klijent“ mora da zadovolji kako bi mu mogla biti izrečena ova sankcija. Prvo i osnovno, pre izricanja mere elektronskog praćenja vrši se procena rizika i potreba prestupnika. U zavisnosti od stepena rizika zavisi i koji vid elektronskog nadzora će biti primenjen, kao i intenzitet nadzora. Procenu pogodnosti za elektronski nadzore vrši nadležni sud ili agencija koja je zadužena za neposredan nadzor pri realizaciji ove sankcije. Prili-kom procene rizika uzima se u obzir težina krivičnog dela, karakteristike ličnosti prestupnika, njegov trenutni status, ali i koji stepen nadzora bi bio pogodan za njega kako bi se zadovoljili uslovi društvene sigurnosti i obezbedilo poštovanje zahteva koji se pred njega postavljaju. Ne postoji pravilnost u pogledu stepena rizika pogodnog za primenu ove sankcije. Shodno zakonskoj regulativi različitih zemalja, elektronski nadzor, u za-visnosti od svrhe izricanja, primenjuje se samostalno ili u kombinaciji sa drugom sankcijom kako kod niskorizičnih, tako i kod visokorizičnih pre-stupnika (mada, treba napomenuti da se ovo sreće više kao izuzetak nego kao pravilo). Što se tiče vrste krivičnog dela za koje se izriče mera elek-tronskog nadzora, to su najčešće nenasilni delikti, kao što su: posedovanje narkotika, vožnja pod dejstvom alkohola i narkotika, sitne krađe, prevare, poreske utaje i slično (Gable, Gable, 2005:21).

Osim učiniocima lakših krivičnih dela, elektronski nadzor se, mada znatno ređe, primenjuje i u slučaju težih krivičnih dela, poput nasilja u porodici i nasilnih seksualnih delikata. U evropskim zemljama, shodno težini prestupa za koja se primenjuju, razlikuju se front-door i back-door programi. Front-door programi elektronskog praćenja namenjeni su izvr-


šiocima lakših krivičnih dela (vožnja pod dejstvom alkohola u Švedskoj, sitne prevare u Engleskoj), dok su back-door programi rezervisani za iz-vršioce težih krivičnih dela i zahtevaju rigorozniju procenu rizika prestu-pnika i istovremeno agresivniji tretmanski pristup (seksualni prestupnici u Kataloniji, Švedskoj, Holandiji) (Haverkamp, Mayer, Levy, 2004:40).

Pored ovoga, neophodno je utvrditi da li prestupnik ima stalno prebi-valište, da li živi u stabilnoj porodici i njegov radni status. Naime, poželj-no je, a u nekim zemljama se i zahteva, da je prestupnik zaposlen jer to ukazuje na njegovu ličnu i ekonomsku stabilnost, a samim tim i olakšava reintegraciju u socijalno okruženje (Lilly et al., 1992:44). Zaposlenost, i uopšte ekonomska sigurnost, posebno je bitan uslov i zbog činjenice da pojedini programi elektronskog nadzora zahtevaju od osuđenog da plaća simboličnu materijalnu nadoknadu za održavanje opreme koja se koristi.

Ukoliko procenu vrši sud, a kada utvrdi da su zadovoljeni svi uslovi, pristupa se detaljnom informisanju prestupnika i članova njegove poro-dice o načinu realizacije elektronskog nadzora. Kao preduslov uspešnog okončanja ove sankcije često se navodi upravo dobra informisanost osobe kojoj se izriče, kao i njegove porodice, o tome šta se od njega očekuje i kakve novine će to uneti u njihov život. Trajanje mere varira od nekoliko dana do nekoliko meseci. Tokom tog perioda prestupnik mora da boravi u svojoj kući određeni period u toku dana, uz dozvoljeno odsustvovanje radi ispunjavanja radnih obaveza ili pohađanja nastave kada su u pitanju malo-letnici. Ukoliko postoji potreba za odsustvom koje inače nije uobičajeno, neophodna je prethodna saglasnost nadležnog službenog lica (probacioni i parolni službenik, socijalni radnik, i slično). U intervalu kada bi prestupnik trebalo da je u svojoj kući, računar nasumično vrši telefonske provere, uglavnom bez ikakve pravilnosti u redosledu poziva. Svako nepridržava-nje uslova sankcije, odnosno neovlašćeno odsustvovanje od kuće, računar registruje i o tome obaveštava nadzorno lice koje može reagovati odmah tako što će lično proveriti da li je prestupnik u kući, ili će pak posetu odlo-žiti za naredni dan kada će ga suočiti sa posledicama svog prekršaja (Vau-Vau-ghn, 1989:26). Sankcija za kršenje uslova može biti samo opomena, prekid elektronskog nadzora ili vraćanje u kazneni zavod (ukoliko je kućni zatvor sa elektronskim nadzorom bio u funkciji dosluženja zatvorske kazne, o čemu odlučuje sud). Pored elektronskog nadzora, nadležni službenik vrši i sporadične kućne posete. Broj i učestalost ovih poseta varira u zavisnosti od toga da li je prestupniku potreban intenzivniji nadzor.


PREDNoSTI I NEDoSTACI

Primena elektronskih uređaja u oblasti izvršenja krivičnih sankcija postaje sve popularniji način vršenja nadzora u lokalnoj zajednici nad iz-vršiocima krivičnih dela. Iako osmišljen s ciljem redukovanja zatvorske populacije, materijalnih troškova i recidivizma, i deluje gotovo idealno, elektronski nadzor ima svojih prednosti i nedostataka. Upravo se prva dva osnovna cilja primene mogu smatrati istovremeno i prednostima ove sank-cije, s tim što treba imati u vidu da je redukovanje zatvorske populacije moguće samo ukoliko se izriče kao alternativa zatvorskoj kazni (a ne s ciljem dosluživanja kazne, nakon otpuštanja iz zatvora). Pored pozitivnih efekata na porodične odnose, ostanak u prirodnom socijalnom okruženju pruža prestupniku mogućnost zadržavanja radnog mesta i na taj način sti-canje izvesne materijalne sigurnosti i obavljanje svih onih svakodnevnih životnih aktivnosti koje bi mu bile onemogućene u zatvoru.

Što se tiče nedostataka, oni obuhvataju probleme koji se odnose na opremu, u smislu isprekidanog signala kada je prestupnik blizu metalnih predmeta (kakvih u kući ima dosta), i mogućnost vršenja krivičnih dela dok traje nadzor. S obzirom na to da oprema samo registruje prisustvo prestupnika u kući, ali ne i njegove aktivnosti, neki prestupi, poput npr. trgovine narkoticima, mogu biti lako izvodljivi.

Jedan od problema primene elektronskog nadzora odnosi se na mo-gućnost stigmatizacije osuđenog zbog nošenja elektronskog predajnika. U većini slučajeva „narukvica“ se nosi na nožnom zglobu tako da postoji mo-“ se nosi na nožnom zglobu tako da postoji mo-gućnost njenog pokrivanja garderobom. Međutim, žene kojima je izricana mera elektronskog nadzora najčešće su se žalile upravo na strah da bi iz-gubile radno mesto i bile socijalno izolovane ukoliko bi uređaj bio vidljiv, a samim tim i otkriven njihov probacioni status (Glaser, Watts, 1992:116). Pojedini stručnjaci izražavaju zabrinutost zbog ugrožavanja privatnosti i osnovnih prava osuđenog, što bi nesumnjivo bilo najekstremnije u slučaju primene potkožnih elektronskih predajnika (Fay, 1992:83).

EFEKTIVNoST PRogRAMA ELEKTRoNSKog NADZoRA

Pregledom literature koja se bavi pitanjima elektronskog nadzora pre-stupnika uočila sam da veliki broj autora kritikuje nedostatak kvalitetnih evaluacionih studija. Najveći broj istraživanja sprovedenih od kraja osam-


desetih, u vreme ekspanzije programa elektronskog nadzora, bio je veoma lošeg kvaliteta, a na osnovu rezultata nije se moglo doći do zaključaka o efektivnosti programa (Mair, 2005:262–263). Efektivnost programa elektronskog nadzora može se meriti na različite načine, ali su u praksi najzastupljeniji sledeći faktori: recidivizam, opoziv sankcije i zabeleženi prekršaji. Iako svaki konkretan program biva podvrgnut evaluaciji, foku-siranost samo na uspešno okončanje programa (predviđen broj dana pod nadzorom) i uticaj na recidivizam, bez komparacije dobijenih rezultata sa kontrolnom grupom čine se metodološki nedovoljno pouzdanim. Uspešno okončanje programa kao merilo njegove efikasnosti podrazumeva da je prestupnik u potpunosti, u predviđenom periodu, ispunio uslove elektron-skog nadzora bez izvršenog novog krivičnog dela, ili pak da kršenje uslova nije u tolikoj meri ozbiljno da zahteva prekid programa (Bonta, Wallace-Carpeta, Rooney, 1999:39).

Prema nalazima studija, faktori koji utiču na uspešno okončanje pro-grama elektronskog nadzora mogu biti određene lične, porodične i kri-minalne karakteristike prestupnika. Kao faktori uspeha izdvajaju se radni status (zaposleni su uspešniji od nezaposlenih), pol (veća je verovatnoća da žene budu uspešnije od muškaraca), prethodne presude (prestupnici sa prethodnim presudama će verovatnije biti manje uspešni od onih bez), broj prethodnih krivičnih dela (prestupnici sa više od tri prestupa će verovatni-je biti neuspešniji od onih sa manje ili nijednim), godišnja primanja (oni nižeg socioekonomskog statusa, sa malim primanjima su manje uspešni), istorija zloupotrebe narkotika (bivši ili sadašnji korisnici narkotika će ve-rovatnije biti neuspešniji) i prethodne instutucionalne kazne (oni koji su ranije bili na izdržavanju zatvorske kazne, neovisno o trajanju, su neuspeš-niji) (Roy, Barton, 2006:50).

Uspešno okončanje programa elektronskog nadzora maloletnih pre-stupnika, pored težine krivičnog dela, broja i vrste prethodnih prestupa, u velikoj meri zavisi od funkcionisanja porodice (ukoliko živi u stabilnoj porodici, sa oba roditelja i dobrim odnosima između roditelja ali i na rela-ciji roditelj–dete, to će biti uspešniji), spremnosti i želje da ostane u svom socijalnom okruženju i manjih problema sa zloupotrebom alkohola ili nar-kotika (Schmidt, 1998:13).

U pogledu uticaja elektronskog nadzora prestupnika na redukciju re-cidivizma nailazimo na nesaglasne rezultate i shvatanja različitih autora. Razlog tome možemo tražiti u prethodno pomenutoj metodološkoj slabo-sti evaluacije efekata. Metaanalize studija koje su ispitivale uticaj elek-


tronskog nadzora na kriminalno ponašanje prestupnika srednjeg i visokog rizika nisu ukazale na dokaze o efektima na recidivizam (Renzema, Mayo-Wilson, 2005). Ukoliko se posmatra stopa recidivizma prestupnika sred-njeg i visokog rizika, kao što navode autori, stiče se utisak da elektronski nadzor predstavlja samo još jedan primer onoga što E. Latesa naziva „ko-rekcionim nadrilekarstvom“ (Renzema, Mayo-Wilson, 2005:230–231). Iako se programima elektronskog nadzora može ostvariti kontrola nad po-našanjem prestupnika u periodu nadzora, oni nemaju tretmansku kompo-nentu da bi mogli uticati na stavove i vrednosti prestupnika, pa se ne može očekivati da ostvare trajnije efekte na njegovo ponašanje. Izgledi na uspeh se mogu povećati ukoliko se programi elektronskog nadzora kombinuju sa delotvornim tretmanima, kakve pružaju npr. kognitivno-bihejvioralni pro-grami. Autori preporučuju da elektronski nadzor treba koristiti u kombi-naciji sa programima tretmana čija je efektivnost u smanjenju recidivizma potvrđena istraživanjima.

Faktori koji utiču na recidivizam mogu se sublimirati u procenu nivoa potreba i rizika „klijenta“ programa. Kvalitetna follow-up evaluaciona stu-dija elektronskog nadzora u kojoj su autori izvršili komparaciju 262 elek-tronski praćena muška prestupnika, sa onim na probaciji i izdržavanju za-tvorske kazne (koji nisu pod elektronskim nadzorom) obavljena je u Kana-di. Nakon kontrolisanja rizika i potreba, autori su ustanovili da elektronski nadzor sam po sebi nema poseban uticaj na kriminalno ponašanje (Bonta, Wallace-Carpeta, Rooney, 2000:71–72). Iako je najniža stopa recidivizma zabeležena upravo kod onih koji su pod elektronskim nadzorom, ona se može objasniti njihovim najnižim stepenom rizika. Ukoliko se kod viso-korizičnih prestupnika elektronski nadzor kombinuje sa intenzivnijim tret-manom tada se zapaža smanjena stopa recidivizma koja se može pripisati ovakvom načinu intervencije (Bonta, Wallace-Carpeta, Rooney, 1999).1

Prema nalazima studije Bonta i saradnici (2000), prestupnici viso-Bonta i saradnici (2000), prestupnici viso-kog rizika recidivizma koji su bili na elektronskom nadzoru uz intenzivni tretman (Learning Resources Program) imali su nižu stopu recidivizma u odnosu na one koji nisu bili na tretmanu (31,6% prema 51,1%). Autori, međutim, ne podržavaju primenu elektronskog nadzora kao sredstva za smanjenje recidivizma jer ne postoji statistički značajna razlika između

1 Studija koju su sproveli Bonta, Wallace-Carpeta, Rooney pokazala je da tretman kod niskorizičnih prestupnika ne samo da ne smanjuje recidivizam, nego ga i poveća-va. Međutim, intenzivni tretman visokorizičnih prestupnika pod elektronskim nadzorom imao je pozitivne efekte na smanjenje stope recidivizma.


onih koji su bili na elektronskom nadzoru i onih koji nisu (31,5% prema 35,3%) (Griffits, Dandurand, Murdoch, 2007:15–17).

Za razliku od studije Bonta i saradnici (2000), velika studija spro-Bonta i saradnici (2000), velika studija spro-vedena na Floridi u periodu između 1996. i 2000. godine i zasnovana na praćenju 64.000 prestupnika kojima je nakon zatvorske kazne izrečena mera elektronskog nadzora, pokazala je znatnu redukciju recidivizma (na-kon prve godine stopa recidivizma u odnosu na one koji nisu elektronski praćeni opala je za 50%, a nakon druge za čak 60%) (Eichar, 2006:291). Visoka stopa uspešnog okončanja elektronskog nadzora zapaža se u Veli-koj Britaniji (80%), Švedskoj (90%) i Novom Zelandu gde je zabeležena i niska stopa recidivizma (Black, Smith, 2003:5). Međutim, kod tumačenja ovih rezultata treba biti obazriv zbog činjenice da nisu korištene adekvatne kontrolne grupe.

Elektronski nadzor predstavlja jednu od alternativa kazni zatvora koja najviše obećava u pogledu uticaja na smanjenje zatvorske populacije, što predstavlja jednu od njenih primarnih funkcija. Ipak, pojedini autori sma-traju da se elektronski nadzor u praksi u velikoj meri primenjuje prema prestupnicima niskog rizika i da se pri tom koriste veoma strogi krite-rijumi odabira kandidata. Velika zastupljenost prestupnika niskog rizika u programima elektronskog nadzora izaziva sumnju u njihovu primenu kao alternativa zatvoru. Naime, kao što navode Bonta i saradnici (2000), ova kategorija prestupnika mogla bi se „bezbedno nadgledati u zajednici na manje nametljiv način nego što je slučaj sa elektronskim nadzorom“. Umesto toga, elektronski nadzor se u velikoj meri primenjuje prema pre-stupnicima koji ne predstavljaju značajniju opasnost po društvo, što po-tvrđuje sumnju da proizvodi efekat širenja mreže (Bonta, Wallace-Carpe-Bonta, Wallace-Carpe-ta, Rooney, 2000:62).

ZAKLJučAK

Iskustva sa programima elektronskog nadzora pokazuju da njihova efektivnost u pogledu smanjenja recidivizma i uloga kao alternativa kazni zatvora još nije u potpunosti potvrđena. Renzema i Majo-Vilson smatraju da se veliki broj programa elektronskog nadzora sprovodi bez adekvatne vizije, plana, koherentnosti programa, obuke osoblja i adekvatnih evalua-cionih istraživanja. Pomenuti autori navode da se primenom elektronskog nadzora kažnjavanje očigledno sprovodi na humaniji način i uz manje


troškove u odnosu na kaznu zatvora, uz određeni uticaj na smanjenje pre-naseljenosti zatvorskih ustanova, ali se pritom ne mogu izbeći neželjeni efekti.

Slično mišljenje izražava i Džordž Mejr (George Mair), koji navodi da, uprkos nesaglasnih nalaza najnovijih studija o efektivnosti, elektronski nadzor prestupnika nastavlja sa intenzivnim razvojem. Činjenica je da je elektronski nadzor, uprkos određenih problema sa novim tehnologijama, tehnički izvodljiv, opšteprihvaćen od prestupnika, troškovi njegovog izvr-šenja nisu preterano visoki, a postoje široke mogućnosti njegove primene. Međutim, na ključna pitanja još nisu pruženi zadovoljavajući odgovori: Kakvi su efekti elektronskog nadzora na prestupnika i prevenciju prestu-pništva? Na koji način elektronski nadzor doprinosi izvršenju drugih sank-cija u zajednici? Koje forme nadzora i pod kojim uslovima su prikladne za određene kategorije osuđenih (okrivljenih)? (Mair, 2005:272–273).

Iskustvo Engleske pokazuje da nosiocima zakonodavne politike odgo-vori na ova pitanja nisu mnogo bitni, čak i kada su naučni dokazi dostupni. Džordž Mejr rezignirano konstatuje da je razvoj elektronskog nadzora u Engleskoj bio zasnovan na političkim odlukama, a ne empirijskim dokazi-ma koji su bili ignorisani. Primena programa elektronskog nadzora pome-rena je preko granica bilo kakve potrebe za dokazima koji bi je potkrepili (Mair, 2005:274). Postojeći jaz između birokratske i akademske kulture, prema rečima autora, predstavlja glavnu prepreku da stručna javnost odi-gra značajniju ulogu u određivanju penalne politike i prakse.

Pokušala sam da na što objektivniji način prikažem pozitivne i ne-gativne strane elektronskog nadzora, kao alternativne sankcije i kao po-moćnog sredstva za izvršenje drugih sankcija koje predstavljaju alterna-tive kazni zatvora. Istraživanja su pokazala da se primenom elektronskog nadzora mogu ostvariti određeni pozitivni efekti, ali se ova mera ni u kom slučaju ne može označiti kao „lek za sve“. Značajne zamerke odnose se na moguće probleme stigmatizacije osuđenog zbog nošenja uređaja, kao i za-brinutost zbog ugrožavanja privatnosti i osnovnih prava osuđenog na „kli-zavom terenu“ ljudskih prava. Prema mišljenju mnogih autora, budućnost elektronskog nadzora prvenstveno leži u njegovoj primeni u kombinaciji sa onim sankcijama i programima tretmana čija je efektivnost u smanjenju recidivizma potvrđena istraživanjima.

Elektronski nadzor je uveden u naše zakonodavstvo ne kao krivična sankcija, već kao mera za kontrolu izvršenja kazne kućnog zatvora. Stoga su ciljevi njegove primene prvenstveno ograničeni na postizanje uslova za


ispunjavanje ovog zahteva. Na posredan način, primena elektronskog nad-zora trebalo bi da doprinese rasterećenju zatvorskih kapaciteta i smanjenju troškova izvršenja krivičnih sankcija (iako početni troškovi za nabavku opreme od 5.000 evra po jednom uređaju, kao i budući troškovi održavanja sistema mogu predstavljati zamašnu budžetsku stavku). Vreme će pokazati u kojoj meri je elektronski nadzor, s obzirom na iskustva sa prihvatanjem drugih sankcija koje pokušavaju da se izbore za mesto alternativa kazni zatvora, prikladan za primenu u našim uslovima i kakve bi mogle biti im-plikacije njegove primene. U stručnim kuloarima može se čuti da je ova penološka novotarija samo jedan od sporednih efekata evrointegracija.

LITERATURA

Black, M., Smith, R. (2003). Electronic monitoring in the criminal justice system. Trends & Issues in Crime and Criminal Justice, 254. www.aic.gov.au/publi-cations/tandi2/tandi254.pdf, accessed 20.10.2008.

Bonta, J., Wallace-Carpeta, S., Rooney, J. (2000). Can electronic monitoring make a difference? An evaluation of three Canadian programs. Crime and delinquency, 46(1), 61–75.

Eichar, P. L. (2006). Chapter 484: From home detention to GPS monitoring. Mc-George Law Review, 37, 284–293.

Fay, S. J. (1992). Electronic monitoring and criminal justice: Some recent deve-lopments in Britain. Nottingham Law Journal, 61(1), 61–90.

Gable, R. K., Gable, R. S. (2005). Electronic monitoring: Positive intervention strategies. Federal Probation, 69(21), 21–25.

Glaser, D., Watts, R. (1992). Electronic monitoring of drug offenders on probati-on. Judicature, 76(3), 112–117.

Gowen, D. (2001). Remote location monitoring: A supervision strategy to enhan-ce risk control. Federal Probation, 65(2), 38–41.

Griffits, C., Dandurand, Y., Murdoch, D. (2007). The social reintegration of offen-ders and crime prevention. A review prepared for the Policy, Research and Evaluation Division. Ottawa, Canada: National Crime Prevention Centre.

Haverkamp, R., Mayer, M., Levy, R. (2004). Electronic monitoring in Europe. Eu-ropean Journal of Crime, Criminal Law and Criminal Justice, 12(1), 36–45.

Krivični zakonik Srbije (2005), Službeni glasnik RS, 85/05.Lilly, J. R., Ball, R. A., Curry, D. A., Smith, R. C. (1992). The Pride Inc. Pro-

gram: an evaluation of five years of electronic monitoring. Federal Proba-tion, 56(42), 42–47.

Mair, G. (2005). Electronic monitoring in England and Wales. Evidence-based or not?. Criminal Justice, 5(3), 257–277.


Nellis, M. (1991). The electronic monitoring of offenders in England and Wales: Recent developments and future prospects. British Journal of Criminology, 31(2), 165–185.

Nellis, M. (2005). Out of this world: The advent of the satellite tracking of offen-ders in England and Wales. The Howard Journal, 44(2), 125–150.

Nellis, M. (2009). Surveillance and confinement: Explaining and understanding the experience of electronically monitored curfews. European Journal of Probation, 1(1), 41–65.

Council Of Europe Committee Of Ministers (1993). Recommendation No R (92) 16 of the Committee of Ministers to member states concerning consistency in sentencing. European Journal on Criminal Policy and Research, 2(1), 12–18.

Renzema, М., Mayo-Wilson, Е. (2005). Can electronic monitoring reduce crime for moderate to high-risk offenders? Journal of Experimental Criminology, 2(1), 215–237.

Richardson, F. (1999). Electronic tagging of offenders: Trials in England. The Howard Journal, 38(2), 158–172.

Roy, S., Barton, S. (2006). Convicted drunk drivers in electronic monitoring, home detention and day reporting centres: An exploratory study. Federal Probation, 70(1), 49–55.

Schmidt, A. (1991). Electronic monitoring: Realistically what can be expected?. Federal Probation, 55(47), 47–53.

Soković, S., Vasiljević, D. (2007). Nova penologija – stara praksa sa novim im-enom. Socijalna misao, 14(1), 127–135.

Stevković, Lj., Vasiljević, D. (2008). Elektronsko praćenje u oblasti izvršenja krivičnih sankcija. Zbornik instituta za kriminološka i sociološka istraživanja, 27(1–2), 265–280.

Vaughn, J. (1989). A survey of juvenile electronic monitoring and home confine-ment programs. Juvenile and Family Court Journal, 40(1), 1–36.

Zakon o izmenama i dopunama krivičnog zakonika. Službeni glasnik RS, 72/09.Zakon o izmenama i dopunama zakona o izvršenju krivičnih sankcija. Službeni

glasnik RS, 72/09.Zakon o izvršenju krivičnih sankcija. Službeni glasnik RS, 85/09.

ELECTRoNIC MoNIToRINg: CoNTRoL AND PREVENTIoN oF oFFENDINg

Abstract

Electronic monitoring has evolved in recent decades as a result of societal and technological progress. There are different forms of electronic monitoring,


such as voice verification and satellite tracking systems, but the most common form is used to enforce curfews in the offender’s own home. Its use as an alterna-tive to short-term imprisonment is increasingly popular in number of countries. Criminal code amendments enacted in 2009. have provided our courts with op-portunity to impose one more alternative to short-term prison sentences. Instead of being sent to prison, persons convicted to less then one year could serve sen-tence in their own home, with or without electronic monitoring.

Many argue that the primary aspect of electronic monitoring is surveillance of offenders. Research has shown that electronic monitoring can make an im-pact on prison populations, on criminal justice system costs and on recidivism. This paper has presented some advantages of the electronic monitoring system, its reliability, but also its limitations. It is still unclear how it can influence and change offending behaviours. Some authors argue that the future of electronic monitoring probably lies more with its capacity for effective use in conjunction with other sanctions. The role of electronic monitoring in preventioning offend-ing have still some time to go on before their potential is fully realised.

Key words: electronic monitoring, curfew, alternatives to incarceration

PoTREBE ZA TRETMANoM I NJEgoVA REALIZACIJA U PENITENSIJARNIM USLoVIMA

Goran Jovanić

Apstrakt

U radu se iznose zapažanja o postojanju potreba za različitim vrstama tre-tmana osuđenih lica u zatvoru. Naglašava se potencijalni prostor u kome se mogu realizovati korektivni zahvati u skladu sa rizicima i potrebama osuđenih. Na uzorku od 200 osuđenih iz 16 penalnih ustanova u Srbiji razmatraju se moguć-nosti kvalitetnijeg, sadržajnijeg i obimnijeg tretmana tokom boravka na izvršenju kazne zatvora. Ističe se znatno prisustvo obrazovnih potreba, nasuprot odsustva obrazovnih aktivnosti. S tim u vezi je konstatovana potreba za sticanjem stručnih kompetencija i odsustvo stručnog osposobljavanja. Treći problem čini postojanje zavisnosti od psihoaktivnih supstanci i nepostojanje specijalizovanog tretmana odvikavanja. Recidivizam, kao poseban problem, zahteva specifičan tretman koji ne postoji u trenutnim uslovima. Evaluacija toka i ishoda korektivnog tretmana vrši se bez upotrebe standardizovanih instrumenata procene. Neusaglašenost pro-cena stručnjaka penitensijarnih ustanova i sudova povodom rizika od recidiviz-ma, umanjuje kvalitet korektivnih aktivnosti. Nabrojani problemi, kao i mnogi drugi koji su prisutni u aktuelnom penitensijarnom sistemu, umanjuju kvalitet tretmana u zatvorskim uslovima.

Ključne reči: tretman, potrebe, zatvor, osuđeni

UVoDNE NAPoMENE

Odbrana društva od kriminaliteta je problem koji prati sve društvene formacije, od perioda njihovoh nastanka pa do danas, a verovatno će biti prisutan i u budućnosti. Svako društvo je nastojalo da se zaštiti od štete koja nastaje kriminalnim aktivnostima, preduzimajući mere najčešće pre-ma njihovim konkretnim akterima. Oblici i intenzitet društvene reakcije menjali su se kroz vekove, da bi se tek pre dva veka pojavila kazna zatvo-ra, kao institucionalizovani oblik suprotstavljanja kriminalitetu. U Srbiji se ova kazna normativno reguliše od 27. septembra 1845., kada je doneto prvo privremeno uputstvo ministra policije o izvršenju, dok se 7. oktobra

258 Goran Jovanić

1865., Pravilima o domaćem redu apsanskog zavedenja u Požarevcu, kao sastavnim delom Kaznenog zakonika za Kneževinu Srbiju, detaljnije ra-zrađuju pitanje izvršenja zatvorske kazne.

Egzistirajući paralelno sa drugim oblicima društvene i državne reakcije na kriminalitet, zatvorska kazna je takođe doživljavala manje ili veće modi-fikacije, odražavajući pri tome stav društva prema kriminalu i kriminalcima. Osveta, ispaštanje, zastrašivanje, segregacija i surovost, kao osnovne karak-teristike izvršenja kazne zatvora, dugo vremena su bile dominantne, a može se slobodno reći da i danas u znatnoj meri dominiraju. Razvoj humanističkih ideja i kriminoloških teorija koje ukazuju na multidimenzionalnost kriminal-nog fenomena, uslovili su i promene u pravcu humanizacije izvršenja kazne zatvora. Jedan od pravaca humanizacije izvršenja je isticanje potrebe da se sprovode različite forme korektivnog tretmana sa osuđenima.

U nemogućnosti da nedvosmisleno objasne izvorišta kriminala, par-cijalna objašnjenja usmerena su ponekad na društvo, ponekad na pojedin-ca i njegove bio-psiho-socijalne odrednice. Prebacujući odgovornost za nastanak i ponavljanje kriminala na pojedinca, reakcija društva i države usmerava se na ono što je manifestno, na realizatora krivičnog dela. Gene-ralno preventivna i specijalno preventivna nastojanja iscrpljuju se u vidu propisivanja zatvorske kazne, njenim izricanjem i na kraju izvršenjem.

Očekivanja društva da će se na taj način preduprediti, suzbiti ili bar kontrolisati nivo kriminaliteta, pokazala su se nerealnim. Pokušaji modifi-kacije putem uvođenja različitih sistema u izvršenju te kazne nisu ostvarili željene efekte. Porast stope kriminaliteta evidentan je na svim geograf-skim širinama i dužinama (Stevanović, 2006:117).

Takvo stanje rezultiralo je pojavom različitih pokreta koji su zagova-rali ukidanje zatvora kao neefikasnog sredstva koje nanosi štetu društvu u celini i osuđenim licima. Parafrazirajući Daglasa Herda, bivšeg britanskog ministra inostranih poslova, mnogi se slažu da je zatvor skup način da lju-de načinimo gorima (Lemgruber, 2009:10).

Znatna budžetska sredstva koja se odvajaju za policijski i pravosudni sistem, kao i za funkcionisanje zatvorskog sistema u okviru pravosuđa, primoravaju vlast na konstantno traganje za mogućnostima uštede u tim sferama. Rešenja koja se tom prilikom iznalaze smanjuju prostor za kvali-tetnije angažovanje zatvorskog sistema i umanjuju mogućnosti sprovođe-nja korektivnog tretmana prema osuđenima.

Ograničava se broj i profesionalna struktura stručnjaka angažovanih u zatvorskom sistemu, minimalizuju se aktivnosti koje osuđenima pružaju

Potrebe za tretmanom i njegova realizacija u penitensijarnim uslovima 259

širi izbor u pogledu obrazovanja, profesionalnog osposobljavanja, lečenja, učešća u specijalizovanim korektivnim programima, konzumiranju kul-turno-umetničkih sadržaja, slobodno-vremenskih aktivnosti, a nisu retka ni narušavanja minimuma standarda životnih uslova osuđenih. Usled toga javljaju različiti oblici deprivacija kod osuđenih lica, koje anuliraju ionako skromne napore ka postizanju pozitivnih promena (Jovanić, 2007).

Egzistencijalni minimum funkcionisanja zatvorskih institucija svodi se na čuvanje osuđenih, segregaciju i očuvanje reda unutar ustanove, dok se o višem nivou usluga teško može govoriti. Česte pobune i štrajkovi u zatvorima govore da je i taj minimum funkcija teško održiv. Formalno se sprovodi proces opservacije, ustanovljavaju se potrebe osuđenih za tre-tmanom, ali se realizacija mera i postupaka, obima i kvaliteta aktivnosti svodi na minimum koji ustanova može da ponudi.

Ovim radom želimo ukazati na činjenicu da postoje potrebe za ra-zličitim oblicima tretmana osuđenih lica, koje je lako uočiti i delimično su konstatovane, ali je njihova realizacija pod znakom pitanja, kako sa stanovišta modaliteta, tako i sa stanovišta intenziteta preduzetih aktivnosti i procene njihovih efekata.

ETIOLOŠKA ISTRAŽIVANJA KAO PREDuSLOV TRETMANA

Traganje za etiološkim činiocima kriminaliteta produkovalo je mnoš-tvo istraživanja koja su ispitivale različite faktore vezane za biološke, psihološke ili socijalne dimenzije čoveka ili društva u celini. Generalno nastojanje takvih napora je da se ukaže na one činjenice koje najčešće koreliraju sa nastankom, ponavljanjem i trajanjem kriminalnog ponaša-nja. Biološki orijentisane grupe ili pojedinci traganje su usmeravali na morfološke karakteristike, genetske faktore, metaboličke procese i slične elemente čovekovog bitka. Istraživači psihološke ili psihopatološke ori-jentacije posmatrali su psihički život ili otklone u njemu, različite procese i odnose individua ili grupa ljudi. Sociološki orijentisani autori su se bavili eksploracijom društvenih stanja, odnosa i procesa u potrazi za mogućim etiološkim doprinosom tih činjenica u nastanku kriminaliteta.

Parcijalne aplikativne mogućnosti svih tih objašnjenja opredelile su istraživače da ne proglašavaju unapred za favorita bilo koji od navede-nih činilaca, već su se opredeljivali za ispitivanje uticaja više faktora kao

260 Goran Jovanić

mogućih etioloških agenasa, utvrđujući korelativne odnose bilo kog od njih ili objašnjavajući disfunkcionalnost kriminalnog ponašanja za global-na društva. Drugi su se iz sličnih razloga okretali objašnjavanju procesa etiketiranja i stigmatizacije kao deklarativnih elementa. Treći su negirali definisanje klasičnog kriminaliteta i usmeravali pažnju na procese eksplo-atacije, alijenacije, korupcije, monopolizma i korporativne globalizacije, koji nanose najveće štete pojedincima i društvima, čineći klasični krimina-litet zanemarljivom pojavom u odnosu na posledice znatno širih razmera.

Navedeni pokušaji objašnjenja etioloških faktora kriminaliteta, svaki po sebi, imali su izvesnu teorijsku ili praktičnu vrednost, ali nisu bila ret-ka ni zastranjenja u tim intelektualnim naporima. Prigovori svakom tom pokušaju da jednom za uvek razreši pitanje kriminalne etiologije, kreću se od osporavanja u celini do svođenja na realnu vrednost takvih objašnjenja. Svakako da treba uvažiti i njihov doprinos, koji se ogledao u sretanju pa-žnje na čoveka kao realizatora kriminalne aktivnosti, na njegove različite karakteristike i uticaje društva koji u konstelaciji uslova dovode do krimi-nalnog akta.

Zahvaljujući takvim etiološkim istraživanjima, s vremenom su se me-njali stav društva i penalne prakse o svrsi primene zatvorske kazne. Od eli-minacije, ispaštanja i zastrašivanja, primoravanja na težak rad, insistiranja na izolaciji i segregaciji, postepeno se zahtevi društva menjaju u pravcu korekcije, resocijalizacije i reintegracije. Od kazne za ono što se činilo, zahtevi se kreću prema promeni koja će onemogućiti ponavljanje krimi-nalnog čina. U tom smislu zasniva se i nastojanje savremene prakse penal-nog tretmana, koja, sagledavanjem kriminalnih rizika i potreba pojedinca, insistira na preduzimanju specifikovanih mera sa odmerenim intenzitetom u pravcu eliminacije recidivizma.

KARAKTERISTIKE OSuđENIh KAO POKAZATELJI PoTREBA ZA TRETMANoM

Prodor ideja o potrebi primene tretmana prema osuđenim licima s ciljem korekcije njihovog ponašanja, uslovila je i na ovim prostorima pro-menu penalne prakse u tom pravcu. Normativno uređenje predviđalo je re-socijalizaciju kao cilj izvršenja kazne zatvora, osnovana je visokoškolska ustanova za obrazovanje kadra za primenu tretmana u penalnim uslovima i počelo se sa postupcima opservacije tokom primarne faze izvršenja kazne


zatvora. Kao ishod tog uvida u stanje ličnosti i prilika osuđenog sledi usta-novljavanje programa postupanja tokom boravka na izvršenju zatvorske kazne. Ostvarivanje tog programa usmereno je na postizanje pozitivnih promena kod osuđenog. Po izlasku na svet slobode, promene ponašanja trebalo bi da imaju trajniji karakter, tako da se eliminiše recidivizam. Ova-ko zamišljena koncepcija resocijalizacije imala je višestruko pozitivan ka-rakter, kako u smislu humanizacije penalnog tretmana, tako i u postpenal-noj koristi za osuđenog i društvo u celini.

Česta pojava recidivizma, koja za posledicu ima ponovno zatvaranje, svedoči da se projektovane koncepcije ne ostvaruju, da postoji problem u samoj njihovoj zamisli, u obezbeđivanju preduslova za realizaciju ili u načinu njihovog sporovođenja.

Kritike upućene na račun same zamisli, retko uvažavaju činjenicu da se koncept resocijalizacije u praksi najčešće odvija na nivou proklamacije, bez suštinskog sadržaja i stvarnog napora u pravcu obezbeđivanja neop-hodnih uslova za realizaciju. Poseban problem predstavlja nepostojanje si-stemskog prihvata osuđenih nakon izlaska na slobodu, tako da i ono malo pozitivnih promena koje tretman ostvari kod osuđenog, nema dugoročan karakter. Podatak da osuđeni najčešće recidiviraju u prvoj godini po izla-sku na slobodu, svakako je poražavajući i upućuje na neophodnost prome-na celokupnog sistema kažnjavanja, penalnog i postpenalnog tretmana.

Istraživanje koje smo sproveli u zatvorima Srbije tokom protekle go-dine pokazuje da se na izvršenju kazne nalaze osuđeni sa izraženim po-trebama za različitim oblicima tretmana, a da se istovremeno ne sprovode aktivnosti na zadovoljenju tih potreba. Potkrepljenje ovih tvrdnji najbolje se može videti u podacima do kojih smo tom prilikom došli, koristeći se metodom analize sadržaja dokumentacije penalnih ustanova. U delu rada koji sledi izložićemo ih tabelarno i grafički, koristeći apsolutne i relativne pokazatelje o tim činjenicama.

Obrazovne potrebe osuđenih lica

Primena obrazovanja u penalnim uslovima ima višeznačne ciljeve. Osnovna funkcija sastoji se u podizanju nivoa znanja, umenja, navika i veština, dok se efekti takvog pristupa očekuju i nakon izlaska na slobodu, ostvarenjem boljih preduslova zapošljavanja, korekcijom ponašanja, a sve zajedno uzevši je odraz humanizacije izvršenja zatvorske kazne.

262 Goran Jovanić

Ne postoji opšta saglasnost oko potrebe takvog načina delovanja na osuđene. Negiranje potrebe za obrazovanjem osuđenih samo je segment na-stojanja zagovornika ukidanja bilo kakvog korektivnog rada sa njima. Pro-moteri tih ideja zalažu se za ideju izolacionizma i segregacije kao nužnog i dovoljnog modela rada, u kojem retributivno izvršenje kazne zatvora svoju funkciju ispunjava prostim čuvanjem i izolacijom (Jovanić, 2008:336).

Suprotno stanovište zastupaju zagovornici ideja o korekciji, samim tim i obrazovanja osuđenih lica, kao jednog od segmenata korekcije. Ističu da ideja o korekciji osuđenih, zarad kasnije uspešne socijalne reintegraci- ideja o korekciji osuđenih, zarad kasnije uspešne socijalne reintegraci-ideja o korekciji osuđenih, zarad kasnije uspešne socijalne reintegraci- o korekciji osuđenih, zarad kasnije uspešne socijalne reintegraci-o korekciji osuđenih, zarad kasnije uspešne socijalne reintegraci- korekciji osuđenih, zarad kasnije uspešne socijalne reintegraci-korekciji osuđenih, zarad kasnije uspešne socijalne reintegraci- osuđenih, zarad kasnije uspešne socijalne reintegraci-osuđenih, zarad kasnije uspešne socijalne reintegraci-đenih, zarad kasnije uspešne socijalne reintegraci-enih, zarad kasnije uspešne socijalne reintegraci-, zarad kasnije uspešne socijalne reintegraci-zarad kasnije uspešne socijalne reintegraci- kasnije uspešne socijalne reintegraci-kasnije uspešne socijalne reintegraci- uspešne socijalne reintegraci-uspešne socijalne reintegraci-šne socijalne reintegraci-ne socijalne reintegraci- socijalne reintegraci-socijalne reintegraci- reintegraci-reintegraci-je, nije u potpunosti napuštena, već da njenu realizaciju treba prilagoditi realnim potrebama ciljne populacije.

Zakon o izvršenju krivičnih sankcija (Službeni glasnik RS, 85/05) daje mogućnost da se obrazovne aktivnosti izvode i za vreme koje osuđeni provo-ćnost da se obrazovne aktivnosti izvode i za vreme koje osuđeni provo-nost da se obrazovne aktivnosti izvode i za vreme koje osuđeni provo- da se obrazovne aktivnosti izvode i za vreme koje osuđeni provo-da se obrazovne aktivnosti izvode i za vreme koje osuđeni provo- se obrazovne aktivnosti izvode i za vreme koje osuđeni provo-se obrazovne aktivnosti izvode i za vreme koje osuđeni provo- obrazovne aktivnosti izvode i za vreme koje osuđeni provo-obrazovne aktivnosti izvode i za vreme koje osuđeni provo- aktivnosti izvode i za vreme koje osuđeni provo-aktivnosti izvode i za vreme koje osuđeni provo- izvode i za vreme koje osuđeni provo-izvode i za vreme koje osuđeni provo- i za vreme koje osuđeni provo-i za vreme koje osuđeni provo- za vreme koje osuđeni provo-za vreme koje osuđeni provo- vreme koje osuđeni provo-vreme koje osuđeni provo- koje osuđeni provo-koje osuđeni provo- osuđeni provo-osuđeni provo-đeni provo-eni provo- provo-provo-de u zatvoru, pa u članu 110. određuje da osuđeno lice ima pravo na osnovno i srednje obrazovanje, koje se shodno opštim propisima organizuje u zavodu. Zavodi organizuju druge vidove obrazovanja osuđenih. U članu 111. navodi se da upravnik može osuđenom odobriti vanredno školovanje, čije troškove snosi osuđeni, dok član 112. nalaže da se iz isprava o stečenom nivou i stepe- osuđeni, dok član 112. nalaže da se iz isprava o stečenom nivou i stepe-osuđeni, dok član 112. nalaže da se iz isprava o stečenom nivou i stepe-đeni, dok član 112. nalaže da se iz isprava o stečenom nivou i stepe-eni, dok član 112. nalaže da se iz isprava o stečenom nivou i stepe-, dok član 112. nalaže da se iz isprava o stečenom nivou i stepe-dok član 112. nalaže da se iz isprava o stečenom nivou i stepe- član 112. nalaže da se iz isprava o stečenom nivou i stepe-lan 112. nalaže da se iz isprava o stečenom nivou i stepe- 112. nalaže da se iz isprava o stečenom nivou i stepe-nalaže da se iz isprava o stečenom nivou i stepe-že da se iz isprava o stečenom nivou i stepe-e da se iz isprava o stečenom nivou i stepe- da se iz isprava o stečenom nivou i stepe-da se iz isprava o stečenom nivou i stepe- se iz isprava o stečenom nivou i stepe-se iz isprava o stečenom nivou i stepe- iz isprava o stečenom nivou i stepe-iz isprava o stečenom nivou i stepe- isprava o stečenom nivou i stepe-isprava o stečenom nivou i stepe- o stečenom nivou i stepe-o stečenom nivou i stepe- stečenom nivou i stepe-stečenom nivou i stepe-čenom nivou i stepe-enom nivou i stepe- nivou i stepe-nivou i stepe- i stepe-i stepe- stepe-stepe-nu obrazovanja ne sme videti da je isto stečeno za vreme izdržavanja kazne. Zakon tako ostaje na liniji zadržavanja mogućnosti obrazovanja osuđenih, podižući taj korektivni element na nivo njihovog prava u skladu sa njihovim potrebama i opštim uslovima unutar penalnih institucija.

Podaci o obrazovnoj strukturi osuđenih i planiranim aktivnostima na zadovoljavanju njihovih edukativnih potreba, ukazuju na činjenicu da se nedovoljno radi na planu obrazovanja i stručnog osposobljavanja makar onih kod kojih su te potrebe i najuočljivije.

Tabela 1. Obrazovna struktura osuđenih i planirane edukativne aktivnosti

Stručna sprema osuđenih Stručno osposobljavanje Ukupnonije predviđeno predviđeno je

Osnovna škola Broj 67 7 74% 90,5 9,5 37,0

Srednje obrazovanje Broj 95 13 108% 88,0 12,0 54,0

Više i visoko obrazovanje Broj 18 - 18% 100,0 - 9,0

Ukupno Broj 180 20 200% 90,0 10,0 100,0


Iz Tabele 1 može se zapaziti da je u posmatranom uzorku najzastu-pljenija kategorija (54%) osuđenih sa nekim oblikom srednjeg obrazova-nja (četvorogodišnje ili trogodišnje), dok osuđeni bez ikakvog stručnog obrazovanja učestvuju sa 37%. Istovremeno, primećujemo da je za petinu osuđenih predviđeno stručno osposobljavanje što ne zadovoljava ni mini-malne zahteve u pravcu osposobljavanja onih koji su bez kvalifikacija. Za njih je edukacija predviđena u svega 9,5% slučajeva.

Evidentno je da se u dovoljnoj meri ne izlazi u susret potrebama osu-đenih za sticanjem kvalifikacija, tako da 90% onih koji su u zatvor doš-li bez ikakve stručne kvalifikacije, iz njega izlaze jednako neobrazovani. Razlozi koji se navode kao opravdanje nisu dovoljno uverljivi. Relativno kratak period izrečene kazne zatvora može, a i ne mora predstavljati pre-preku za stručno osposobljavanje.

Ne očekuje se da svaki osuđeni završi trogodišnju zanatsku ili četvo-rogodišnju školu. Očekuje se da ovladaju konkretnim, primenljivim zna-njima u vidu zanata, za koja postoje različiti oblici usavršavanja putem kurseva koji traju prosečno oko jedan-dva meseca. Na taj način osuđeni stiče znanja i veštine koje može primeniti po izlasku na slobodu.

Ako se građanima na slobodi nude obuke za aranžera cveća, prodav-ce mesa u marketima, servisere računara, zavarivače, keramičare, tesare, zidare, armirače, operatere na mašinama za malterisanje i moleraj, prodav-ce, pomoćnike menadžera za organizaciju događaja, konobare, pomoćnike kuvara, pekare, poslastičare, magacionere, viljuškariste, pomoćnike auto-električara, recepcionere, negovatelje starih osoba, stolare i barmene, uz kurseve računara, nema racionalnog razloga da se takva ponuda ne primeni i kod osuđenih lica. Takvi kursevi traju od 18 do 70 dana, što daje moguć-nost da se i u zatvorskim uslovima osuđeni eudukuju za navedene delatno-sti. U Tabeli 2 prikazaćemo u kojoj meri je ova mogućnost ispoljena.

Podaci iz Tabele 2 pokazuju da vremensko trajanje kazne zatvora nije prepreka uključivanju osuđenih u edukativni proces. Ukoliko prihvatimo da petina osuđenih sa osnovnom školom ostaje van tih mogućnosti zbog kazne kraće od tri meseca, ipak ostaje četiri petine onih koji bi realno mo-gli biti stručno osposobljavani, a videli smo u Tabeli 1 da je samo za 10% takvih predviđeno uključivanje u neki od oblika obrazovanja.

Podizanje obrazovnog nivoa osuđenih nije usmereno samo na sticanje znanja i veština, već ima i druge pozitivne efekte. Kao što navodi Rajan (Ryan, 1997), osnovni ciljevi su: podsticanje samoaktualizacije i samorea-

264 Goran Jovanić

lizacije, razvijanje ekonomskih sposobnosti, poboljšanje socijalnih odnosa i razvijanje građanske odgovornosti.

Tabela 2. Obrazovni status i dužina kazne zatvora

Dužina kazneStručna sprema

Ukupnoosnovna škola

srednje obrazovanje

više i visoko obrazovanje

Do 3 meseca Broj 15 13 3 31% 20,3 12,0 16,7 15,5

3–6 meseci Broj 19 29 2 50% 25,7 26,9 11,1 25,0

6 mes. do 1 god Broj 21 31 5 57% 28,4 28,7 27,8 28,5

1–3 godine Broj 12 23 5 40% 16,2 21,3 27,8 20,0

3–5 godina Broj 1 5 0 6% 1,4 4,6 0 3,0

5–10 godina Broj 4 5 1 10% 5,4 4,6 5,6 5,0

Preko 10 godina Broj 2 2 2 6% 2,7 1,9 11,1 3,0

Ukupno Broj 74 108 18 200% 100,0 100,0 100,0 100,0

Obrazovanje za određeno zanimanje nije dovoljan garant uspešne re-socijalizacije. U svetu se pored klasičnih školskih programa za obrazova-nje odraslih, sve više radi na pružanju praktičnih profesionalnih znanja i veština, na razvoju ljudskih kvaliteta, socijalne kompetencije i slično.

Primer je i Faribaut Project (Minesota) koji se odvija u dva dela. U prvom delu, radi se na upotpunjavanju njihovih životnih veština pomoću časova i sadržaja u učionici. Pored dopunjavanja znanja iz čitanja, pisanja i računanja, osuđeni dobijaju instrukcije u pogledu aktuelnih problema, teh-nika kritičkog mišljenja, adaptacije, vežbaju zamenu agresivnih odgovora tehnikama razgovora. Drugi deo namenjen je profesionalnoj obuci, gde se nastoje zadovoljiti njihova interesovanja. Obuka uključuje i informisanje o načinu traženja posla. Osuđenima se nudi osposobljavanje za zanima-nja farbara, izrade i popravke nameštaja, majstora za različite popravke u zgradi, pisara i slično (Horn, Saunders, White, 2008).

Zalaganje za primenu obrazovanja u zatvorskim ustanovama možemo tražiti u proceni efektivnosti obrazovanja osuđenih u smanjenju recidiviz-


ma, ali i u ispitivanju pozitivnih promena ličnosti i ponašanja do kojih je došlo pod uticajem obrazovanja u zatvoru.

Ovaj drugi pristup primenio je Parker (1990) ispitujući uzorak od 300 osuđenih u zatvorima sa maksimalnim stepenom obezbeđenja države New York. Obrazovanje je, kao varijabla, posmatrano u tri stepena: obrazovni nivo u vreme dolaska u ustanovu, sadašnji obrazovni nivo i promene koje su nastale. Ustanovio je da postoji pozitivna korelacija između obrazovnog nivoa sa jedne i samopoštovanja i socijalne kompetencije sa druge strane. Generalno, samopoštovanje i socijalna kompetencija rastu sa svakim us-pešno završenim nivoom obrazovanja.

Većina autora slaže se da osuđeni koji učestvuju u programima obra-zovanja u zatvoru postaju sposobniji da nađu posao, manje su opasni po druge osuđene, osoblje i posetioce, a smanjuje se i recidivizam za oko 20% u odnosu na osuđene koji nisu učestvovali u nekom od obrazovnih progra-ma (Žunić-Pavlović, 2004).

Problem zavisnosti od psihoaktivnih supstanci i tretmani odvikavanja

Poseban problem u izvršenju kazne zatvora predstavljaju osuđeni koji su pre dolaska u zatvor koristili psihoaktivne supstance (PAS), zbog kom-pulzivne potrebe da nastave sa uzimanjem i nemogućnosti da se nabavi određena droga ili alkoholna pića.

Delikti koje zavisnici od PAS čine da bi došli do droge za lične po-trebe (krađe, provale, razbojništva, falsifikovanje lekarskih pečata, rece-pata i izveštaja, prevare, utaje, odavanje službenih tajni, krijumčarenje, podvođenje, prostitucija, trgovina ljudima) najčešći su osnov za izricanje kazne zatvora. Ukoliko nije izrečena mera bezbednosti, zavisnost od PAS ostaje van stručnog tretmana, a sva pažnja usmerava se na izvršenje kazne zatvora.

Ponekad se taj oblik zavisnosti ustanovi tek boravkom osuđenog u penalnoj ustanovi. Nepostojanje specijalizovanih tretmana za odvikavanje i malobrojnost licenciranog stručnog kadra za primenu tih tretmana u za-tvorima u odnosu na specijalizovane bolničke ustanove, dodatno otežava problem.

Od zatvora se očekuje da primenom tretmana deluje u pravcu resoci-jalizacije osuđenih. S druge strane centralni problem zbog kojeg je osuđeni

266 Goran Jovanić

došao u zatvor, njegova zavisnost od PAS, ne biva tretiran na zadovolja-vajući način. Potrebe za tretmanom u pravcu odvikavanja nisu primenjene (sem fizičke nedostupnosti PAS), što ostavlja nerešenim problem rizika od ponovnog uzimanja PAS po izlasku na slobodu. Podaci izloženi u Tabeli 3 upravo ukazuju na taj propust.

Tabela 3. Zavisnost od PAS i mere bezbednosti

Zloupotreba PAS Mere Bezbednosti Ukupnoima MB nema MB

Nepoznato Broj 1 24 25% 16,7 12,4 12,5

Verifikovana zloupotreba PAS

Broj 5 25 30% 83,3 12,9 15,0

Naknadno uočena zloupotreba PAS

Broj 0 5 5% 0 2,6 2,5

Nije konstatovana zloupotreba PAS

Broj 0 140 140% 0 72,2 70,0

Ukupno Broj 6 194 200% 100,0 97 100,0

Prema podacima iz Tabele 3, vidimo da se 15,5% osuđenih sa ve-rifikovanim i naknadno uočenim problemom zavisnosti od psihoaktivnih supstanci nalazi na izvršenju kazne zatvora, a da im nije izrečena mera bezbednosti obaveznog lečenja. Njihove potrebe za tretmanom znatno su drugačije od ostalih osuđenih, a primarni problem zavisnosti, naspram se-kundarnog problema činjenja krivičnih dela, ostaje nerešen. U tom kontek-stu rizik od ponovnog uzimanja PAS po izlasku na slobodu može se realno očekivati, a kazna zatvora za njih predstavlja samo nužno odlaganje do povratka na uobičajene obrasce ponašanja zavisnika, koji su i rezultirali izricanjem zatvorske kazne.

Recidivizam osuđenih lica

Nadovezujući se na prethodna razmatranja, sagledavajući ujedno ce-lokupnost uslova koji karakteriše izvršenje kazne zatvora svuda u svetu, kao i kod nas, zapaža se visoka stopa recidivizma. Prema različitim izvo-rima, generalna stopa recidivizma se kreće oko 43% (Caldwell, 2010), pa i do 80% ukoliko su pre zatvaranja prestupnici bili uključeni u bande (Ca-udill, 2009).


Prema zvaničnim podacima u SAD, recidivizam dostiže 62,5% (Paler-mo, 2009), a u našoj zemlji, približno 65% (Ministarstvo pravde, 2006).

Tvrdnja Martinsona „ni jedan program ne funkcioniše“ (Stanley, 2009), koja implicira visoke stope recidivizma, doživljena je kao veliki udarac za korektivnu rehabilitaciju osuđenih, pa se od tada istraživači tru-de da dokažu da ipak to nije tako. Tokom tih napora prikupljeno je obilje podataka o korektivnoj praksi u zatvorima. Značajni rezultati su tako po-stignuti u oblasti principa rizika.

Princip rizika u sebi sadrži dva bitna dela. Prvi deo govori da se svako ponašanje može predvideti, odnosno da faktori rizika imaju prediktivnu funkciju. Drugi deo govori da se intenzivan tretman treba ograničiti samo na visoko rizične prestupnike (Hanley, 2002). Rezultati istraživanja koje iznosi ova autorka u svom doktoratu ukazuju na činjenicu da visoko ri-zični prestupnici koji se uključe u adekvatan tretman, kasnije se u znatno manjem broju odlučuju da počine krivično delo, odnosno znatno je manja stopa recidivizma, nego kod onih koji nisu uključeni u program.

Poseban problem u našim uslovima je nepostojanje kvalitetne kla-sifikacije recidivista, kao ni posebnih programa usmerenih na redukciju recidivizma. Recidiviste je moguće zateći u svakoj zatvorskoj ustanovi, kaznu izvršavaju skupno, pomešani sa nerecidivistima, tako da o proceni rizika za sada nema ni naznake, kao ni o primeni posebnih tretmana za njih. Ostaje nam da konstatujemo njihov nivo prisutnosti u zatvorskoj po-pulaciji, što ćemo i učiniti u narednim grafikonima (Grafikon 1, 2 i 3).

Grafikon 1. Prethodna osuđivanost

26%

25%

49%

više puta osuđen jedna prethodna osuda neosuđivan

268 Goran Jovanić

Na Grafikonu 1 vidimo da se u zatvorima nalazi polovina onih koji su prvi put osuđeni, dok po četvrtinu učešća ostvaruju recidivisti, bilo da su jednom ili više puta osuđeni do sada.

Ovakvo stanje nalaže preduzimanje aktivnosti na osmišljavanju pro-grama specijalizovanih i usmerenih na potrebe i rizike recidivista, što lo-gično nalaže i uvođenje instrumenata za procenu tih potreba i rizika. To je još jedna od mogućnosti koja do sada nije korišćena, a pokazala se kao re-lativno uspešnija od prakse generalnog pristupa u tretmanu osuđenih lica.

Problem recidivizma još je izraženiji u slučaju penalnog recidivizma, kada se suočavamo sa situacijom da neko ko je već bio u zatvoru, ponovo biva osuđen na zatvorsku kaznu. Podatke o penalnom recidivizmu prika-zujemo na Grafikonu 2.

Grafikon 2. Penalni recidivizam

20%

80%

penalni povrat prvo zatvaranje

Grafikon 2 prikazuje da petina osuđenih ima iskustvo boravka u za-tvoru, koje ih nije sprečilo da ponovo učine krivično delo i budu osuđeni na zatvorsku kaznu. Nepreduzimanje posebnih mera tretmana prema ovoj kategoriji smanjuje očekivanja da će po izlasku ostati u domenu zakonitog ponašanja. Povećana društvena opasnost i time povećan rizik ove katego-rije, svakako nalažu promenu u celokupnom tretmanu, ali i nastavak brige po izlasku na slobodu.

Umanjenje procenta recidivizma kod kategorije penalnih recidivista u odnosu na legalne recidiviste samo je privid, jer se za vreme njihovog boravka u zatvoru često vode i novi krivični postupci za novootkrivena krivična dela za koja se ranije nije znalo. Uključivanje i ove činjenice u raspravu ima višeznačan karakter. Zakonodavac postavlja jedan od uzusa


za dodelu uslovnog otpusta da se protiv osuđenog ne vodi novi krivični postupak. S druge strane, ukoliko je osuđeni posmatran kao primarni osu-đenik, sada dobija status i legalnog recidiviste, jer mu se ponovo sudi za novo krivično delo i moguće je izricanje nove kazne po tom osnovu. To, ta-kođe menja sliku o stepenu rizika za novi recidiv, ali sa stanovišta tretmana ukazuje na ustaljeni način života i opredeljenost za činjenje krivičnih dela bez obzira na dotadašnju osuđivanost. Na Grafikonu 3 prikazaćemo učešće osuđenih protiv kojih se vodi novi krivični postupak.

Grafikon 3. Novi krivični postupak

15%

85%

vodi se ne vodi se

Prikazano učešće od 15% osuđenih na Grafikonu 3, protiv kojih se vodi novi krivični postupak, može povećati masu recidivista u smislu po-novne osuđivanosti i u smislu penalnog recidivizma. Samo vođenje po-stupka ne znači automatski da će osumnjičeni biti i osuđen, tako da se ne može automatski uzimati ta činjenica kao prediktor nove presude. Mnogi faktori koji utiču na krajnji ishod postupka mogu ostvariti dejstvo u pravcu osude ili nenastupanja osude, tako da se bez pravosnažne presude ne može govoriti o recidivizmu u legalnom ili penalnom smislu. Veći značaj sa tre-tmanskog aspekta predstavlja saznanje o kriminološkom povratu, odnosno o činjenju novog krivičnog dela, bez obzira na to da li je zbog toga nastu-pila posledica u vidu izricanja kazne ili ponovnog zatvaranja. Formalno pravna konstatacija ne menja činjenicu da se povećanjem broja učinjenih krivičnih dela menja nivo rizika za recidivizam, a naročito ukoliko su ta nova dela teža ili opasnija od prethodnih. Stoga i podatak o vođenju novog krivičnog postupka ima značaja u ukupnim razmatranjima o potrebama za tretmanom i njihovoj realizaciji u zatvorskim uslovima.

270 Goran Jovanić

Radno angažovanje osuđenih

Rad kao metod u korektivnom tretmanu osuđenih svakako da ima zna-čajnog udela, kako u pravcu formiranja radnih navika, sticanja novih spo-sobnosti, znanja i iskustava, tako i osposobljavanja da se po izlasku na slo-bodu živi na zakonit način. Korist od rada osuđenih ima i ustanova u kojoj se izvršava kazna zatvora, ali su prisutni i brojni problemi vezani za radno an-gažovanje osuđenih lica. Oskudna ponuda poslova dovodi do nemogućnosti prilagođavanja rada osuđenih njihovom prethodnom radnom iskustuvu, kva-lifikacijama, interesovanjima i na kraju potrebama za tretmanom. Ekonom-ska kriza koja pogađa društvo u celini, nije zaobišla ni penalne institucije, tako da se skromna ulaganja u modernizaciju proizvodnje i ujednačavanju tehnoloških uslova direktno odražavaju na umanjenu konkurentnost finalnih proizvoda uprkos jevtinoj radnoj snazi. Preorijentacija na moderniju, efi-kasniju i na kraju isplativiju proizvodnju unutar zatvora, još je u domenu planiranja, ali ne i u praksi. U mnogim zemljama sveta taj problem rešava se uključivanjem privatnog sektora u organizaciju proizvodnje u zatvorima, što ima i svojih prednosti i svojih slabosti. Prednosti u vidu inovacije proi-zvodnih programa, tehnologija, osavremenjivanja i približavanja savreme-nim tehnološkim uslovima na slobodi, ostaju u senci straha da će ekonomska dobit prerasti u eksploataciju osuđeničke radne snage i prepuštanja osnovnih mehanizama državne reakcije na kriminal u domen privatnog sektora.

Tako se uočava situacija da penalne ustanove radije sklapaju ugovo-re o angažovanju osuđenih na povremene i privremene poslove za potre-be preduzeća u lokalnoj sredini, a ponekad se pogoni penalnih ustanova i osuđena lica upošljavaju po ugovoru za konretnu proizvodnju unutar sa-mog zatvora. I takva rešenja imaju pro et contra argumentaciju, pravdaju se činjenicom da je osuđene bolje ikako uposliti nego prepustiti dokolici. Treći vid angažovanja je i najčešći, a odnosi se na rad osuđenih za potrebe same penalne ustanove u okviru poljoprivrednih i zanatskih radova. Me-đutim, ukupni kapaciteti mogućih angažovanja ne obezbeđuju uključenost svih u rad. Ne treba zaboraviti da su mogućnosti dobijanja posebnih prava (pogodnosti) i na kraju uslovnog otpusta uveliko uslovljene radnim anga-žovanjem osuđenog i zalaganjem ta tom radu. Tretmanski aspekti takvih angažovanja osuđenih nisu evaluirani, tako da procena efekata ostaje na nivou spekulacije. Time što se osuđeno lice, na primer, angažuje na poljo-privrednim radovima zbog ruralnosti sredine iz koje dolazi ne znači da je takav rad u interesu njegove korekcije ponašanja.


Grafikon 4. Radno angažovanje osuđenih

4%

6%

14%

76%

odbija posao nesposoban za radnemogućnost upošljavanja radno angažovan

Podaci prikazani na Grafikonu 4 govore da je tri četvrtine osuđenih rad-no angažovano. Četvrtina osuđenih je isključena iz takvog oblika tretmana što zbog ličnog odbijanja, što zbog subjektivne (starosti, bolesti, posebnih potreba) ili objektivne nemogućnosti (nedostatka ponude poslova).

Činjenica da je osuđeno lice uključeno u proces rada ne znači au-tomatski da je taj posao odraz njegovih potreba, interesovanja, iskustva i mogućnosti, pa se efektivnost tog i takvog rada odražava na zalaganje osuđenog.

Grafikon 5. Zalaganje na radu osuđenih

4%

6%

14%

76%

odbija posao nesposoban za radnemogućnost upošljavanja radno angažovan

272 Goran Jovanić

Široke mogućnosti tumačenja pojma „zalaganje na radu“ su poseban problem jer ostavljaju prostora subjektivnosti, voluntarizmu pa i zloupo-trebi od onih koji procenjuju to zalaganje. S obzirom na to da kvalitet te konstatacije utiče na kasnije mogućnosti poboljšanja ukupnog položaja osuđenog i eventualnog ranijeg izlaska na slobodu, potrebno je uvoditi standardizovana merila i kontinurano pratiti sve okolnosti koje će kasnije kao rezultat imati ocenu konkretnog osuđenog lica (Jovanić, Ilić, 2009).

Na taj način kvalitetnije će se sagledavati potrebe osuđenih za tretma-nom, egzaktnije evaluirati tok i efekti tretmana, a kvalifikacije i posledice proistekle iz njih će dobijati na validnosti i objektivnosti. Proizvoljnost ocene i nezadovoljstvo kod osuđenih bi se u tom slučaju svelo na najmanju meru, što bi u konačnom ishodu uticalo na kvalitet tretmana i ostvarivanje krajnje svrhe izvršenja kazne zatvora.

Rekategorizacija osuđenih lica

Usvajanje irskog progresivnog sistema kao osnove modela izvršenja u našem penalnom sistemu, nameće i razmatranje postignutog napretka u tretmanu osuđenih lica. Osnovni cilj je da se osuđeni motivišu u pravcu aktivne samopromene koja će biti stimulisana postizanjem višeg kvaliteta života u zatvoru, povećanjem obima prava i ranijim izlaskom na slobodu. Ujedno služi i kao korektiv za neželjena ponašanja u smislu smanjenja kvaliteta života, oduzimanje stečenih prava i izvršenja kazne u celosti.

Tabela 4. Rekategorizacija osuđenihRekategorizacija Broj %

Nije kategorizovan 1 0,5Rekategorizovan u nizu kategoriju 9 4,5Nije rekategorizovan 99 49,5Rekategorizovan u povoljniju kategoriju 91 45,5Ukupno 200 100,0

Iz podataka u Tabeli 4 možemo zapaziti da nešto manje od polovine osuđenih (49,5%) nije rekategorizovano, što znači da je boravak osuđe-nog bio relativno kratak, pa se evaluacija toka tretmana nije vršila ili ona nije bila takvog karaktera da bi rezultirala rekategorizacijom u povoljniju kategoriju.

Povoljniji položaj postiglo je 45,5% uzorka, a nepovoljniji položaj određen je prema 4,5% osuđenih. Vidimo da postoji i jedan nekategorizo-


van osuđeni. Takvi slučajevi se dešavaju usled dugotrajnih krivičnih postu-paka, sporog izricanja prvostepene presude i čekanja na njenu pravosnaž-nost, odnosno rešavanja žalbenog postupka koji okončava taj proces. Sve vreme osuđeni može biti smešten u pritvor, a izuzetno, nakon prvostepene presude i po svojoj molbi, u kazneno-popravni zavod. Izrečena pravosnaž-na sudska odluka o dužini kazne zatvora apsorbuje i vreme provedeno u pritvoru, ostavljajući kratak rok do izlaska na slobodu osuđenog. Usled takve situacije, primarna kategorizacija u samoj penalnoj ustanovi nema opravdanja, ali osuđeni ima pravo da podnosi molbe za uslovni otpust. Tada penalna ustanova mora da napiše izveštaj sudu o osuđenom i ako tom licu nije određen program postupanja.

Dodela uslovnog otpusta

Izrečena kazna zatvora i primenjeni tretman u pravcu korekcije osu-đenog za vreme njenog trajanja završavaju se izlaskom osuđenog na slobo-du. Taj izlazak može biti omeđen datumom celokupnog isteka kazne, bez ikakvog skraćenja, a s druge strane, različiti pravni instituti mogu uticati da to vreme bude delimično skraćeno u odnosu na prvobitnu pravosnažnu presudu. Jedan od takvih instituta je i uslovni otpust. Osnovna zamisao zakonodavca je bila da motiviše osuđenog u pravcu promene svog ponaša-nja koje više neće biti u sukobu sa zakonom, a kao vreme provere ima na raspolaganju izvestan fond vremena koje će provesti pod kaznom, ali van zatvora, na slobodi.

Nećemo se detaljnije upuštati u sve okolnosti vezane za formalne as-pekte mogućnosti dodele uslovnog otpusta i njegovog opoziva, već ćemo samo konstatovati da postoji izražena zainteresovanost osuđenih da ostva-re tu mogućnost. U tom kontekstu sagledaćemo u kojoj meri je dodeljivan uslovni otpust osuđenima, kao izraz poverenja u njihov napredak i pozi-tivne promene.

Podaci sa Grafikona 6 pokazuju da je manje od trećine (29%) osuđenih koji su podneli molbu za dodelu uslovnog otpust na kraju i dobilo uslovni otpust. Razlog za takvu, relativno skromnu primenu uslovnog otpusta ne leži u činjenici da je penalna ustanova dala negativno mišljenje o osuđe-nom, jer se iz Tabele 5 može videti da je pozitivan predlog iz ustanova dat u 43% slučajeva u smislu da se očekuje uspešna reintegracija.

274 Goran Jovanić

Grafikon 6. Dodela uslovnog otpusta

71%

29%

odbijena molba uvažena molba

Tabela 5. Izveštaj penalne ustanove povodom molbe za uslovni otpustIzveštaj ustanove Broj %

Nema dovoljno podataka o osuđenom 1 0,5Nerealizovan program postupanja 54 27,0Resocijalizacija u toku 59 29,5Očekuje se uspešna reintegracija 86 43,0

Stav ustanove, izražen u konstataciji da je nerealizovan program po-stupanja ili da je njegova realizacija još u toku (ali da nije okončana), uz jedan slučaj gde nema dovoljno podataka o osuđenom, jer nije ni kategori-zovan, čini ukupno 57% slučajeva za koje penalne ustanove nisu smatrale da je postignuta pozitivna promena i da će po izlasku na uslovnu slobodu osuđeni ostati u okvirima dozvoljenog ponašanja.

Sud je na takve konstatacije odgovorio još manjim poverenjem i u izveštaj ustanove i u samog osuđenog (Grafikon 6). Pitanje koji razlozi su uticali na takvo odlučivanje po molbi i uz pozitivan izveštaj ustanove, ostaje van mogućnosti preciznog odgovora. Ono što je nepobitna činjenica je da se neusaglašenost stavova penalnih ustanova i sudova javlja u 25% odluka. To su situacije kada ustanove kažu „da“, a sudovi „ne“ i obrnuto, a povodom molbe osuđenog da mu se dodeli uslovni otpust. Sam sistem odlučivanja je van domašaja penalnog sistema, uprkos činjenici da se u okviru tog sistema osuđeni nalazi ponekad i pre pravosnažnosti presude, pa sve do vremena proteka zatvorske kazne koja mu je izrečena.

Ono na šta ustanove mogu uticati je objektivizacija procesa evalu-acije toka i efekata tretmana za vreme izvršenja kazne zatvora. Ocene i


mišljenja koja se sudu predočavaju, nisu zasnovana na standardizovanim instrumentima procene rizika i potreba osuđenih. Više su stvar iskustvenih saznanja, promenljivih merila i ličnog odnosa prema osuđenom.

ZAKLJučAK

Navedene činjenice prikazane u ovom radu, potkrepljene apsolutnim i relativnim brojčanim pokazateljima potvrđuju konstataciju da je, u sadašnjoj konstalaciji uslova, u penalnom sistemu, potrebno izvršiti značajne promene kako u pravcu kvalitetnije procene potreba i rizika kod osuđenih lica, tako i u pravcu stvaranja mogućnosti da se planirani korektivni tretmani sprovedu kvalitetno i u skladu sa tim procenama i na kraju da se evaluiraju objektivno. Tek ostvarenje tih promena može podići kvalitet izvršenja kazne zatvora i po-staviti realna očekivanja u odnosu na zahteve društva prema zatvoru.

LITERATURA

Caldwell, M. F. (2010). Study characteristics and recidivism base rates in juveni-le sex offender recidivism. International Journal of Offender Therapy and Comparative Criminology, 54(2), 197–212.

Caudill, J. W. (2010). Back on the swagger: Institutional release and recidivism ti-ming among gang affiliates. Youth Violence and Juvenile Justice, 8(1), 58–70.

Hanley, H. (2002). Risk differentiation and intensive supervision a meaningful union?. Doctoral disertation. Cincinnati, OH: University Of Cincinnati.

Horn, M., Saunders, J. White, M. (2008). Evaluation of the Rikers Island discharge planning initiative (RIDE). Columbus, OH: American Society of Criminology.

Ilić, Z., Jovanić, G. (2009). Kriminalitet i zavodske sankcije. U D. Radovanović (Ur.), Istraživanja u specijalnoj pedagogiji (str. 243–256). Beograd: Fakul-tet za specijalnu edukaciju i rehabilitaciju, Centar za izdavačku delatnost.

Jovanić, G. (2007). Negativne posledice izvršenja kazne zatvora. Magistarska teza. Beograd: Fakultet za specijalnu edukaciju i rehabilitaciju.

Jovanić, G. (2008). Uloga obrazovanja u tretmanu osuđenih lica. U D. Radovanović (Ur.), Poremećaji ponašanja u sistemu obrazovanja (str. 335–346). Beograd: Fakultet za specijalnu edukaciju i rehabilitaciju, Centar za izdavačku delatnost.

Jovanić, G., Ilić, Z. (2009). Uslovno otpuštanje osuđenih lica. U D. Radovanović (Ur.), Istraživanja u specijalnoj pedagogiji (str. 349–364). Beograd: Fakul-tet za specijalnu edukaciju i rehabilitaciju, Centar za izdavačku delatnost.

Lemgruber, J. (2005). The Brazilian Prison System: a brief diagnosis.www.uoregon.edu/caguirre/lembruger_brazil.pdf , accessed 10.10.2008.

276 Goran Jovanić

Ministarstvo pravde Republike Srbije. (2006). Statistika. www.uizs.mpravde.gov.rs/lt/articles/statistika, pristupljeno 20.10.2008.

Orsagh, T., Chen, J. R. (1988). The effect of time served on recidivism: An inter-disciplinary theory. Journal of Quantitative Criminology, 4(2), 155–171.

Palermo, G. B. (2009). Reintegration and recidivism. International Journal of Offender Therapy and Comparative Criminology. 53(1), 29–42.

Parker, E. A. (1990). The social-psychological impact of a college education on the prison inmate. Journal of Correctional Education. 41(3), 140–146.

Ryan, T. A. (1997). Literacy training and reintegration of offenders. Forum of Corrections Research, 3(1), 19–26.

Stanley, S. (2009). What works in 2009: Progress or stagnation?. Probation Jo-urnal, 56(2), 153–174.

Stevanović, Z. (2009). Normativno uređenje izvršenja krivičnih sankcija i za-tvorskog sistema u Srbiji. Zbornik Instituta za kriminološka i sociološka istraživanja, 28(1–2), 167–182.

Stevanović, Z. (2006). Iskustva u primeni tretmana u otvorenim zatvorima u Srbiji, Zbornik Instituta za kriminološka i sociološka istraživanja, 25(1–2), 117–142.

Zakon o izvršenju krivičnih sankcija. Službeni glasnik RS, 85/05.Žunić-Pavlović, V. (2004) Evaluacija u resocijalizaciji. Beograd: Partenon.

THE NEED FoR TREATMENT AND ITS IMPLEMENTATIoN IN PRISoN CoNDITIoNS

Abstract

This paper presents observations on the need for different types of treatment of convicts in prison. Emphasizes the potential space in which can be imple-mented corrective procedures in line with the risks and needs of the convicted. For a sample of 200 convicted from 16 penitersiary institutions in Serbia are considered better opportunities and large-scale treatment during their stay on the execution of prison sentences. Highlights the significant presence of educational needs, as opposed to the lack of educational activities. In this regard it noted the need for acquisition of vocational skills and lack of professional training. The third problem makes the existence of substance addiction and lack of specialized treatment withdrawal. Recidivism, as well as a particular problem requires a spe-cific treatment that does not exist in current conditions. Evaluation of the course and outcome of corrective treatment is performed without the use of standardized assessment instruments. Conflict assessment experts in penitentiery institutions and the courts regarding the risk of recidivism, reduce the quality of the correc-tive actions. Listed problems, as well as many others who are present in the cur-rent penitentiary system, reduce the quality of treatment in prison conditions.

Key words: treatment, needs, prison, convicted

PRIMENA KONSTRuKTIVISTIčKE TERAPIJE u FORENZIčKIM uSLOVIMA

Danka M. Radulović, Leonora Mihailović

Apstrakt

Sve je učestalija praksa da se u institucionalnom tretmanu osuđenika pri-menjuje Džordž Kelijeva (George Kelli) konstruktivistička psihoterapija, pa se u ovom radu analiziraju osobenosti, prednosti i nedostaci njene forenzičke pri-mene. Iz konstruktivističke perspektive ljudi su aktivni procesori informacija, jer kontinuirano istražuju okruženje i organizuju informacije o svetu i sebi samima u sistem konstrukta, unoseći tako red u događaje i pripisujući im značenja. Polazeći od osnovne ideje konstruktivista da pojedinci ne formiraju statične šablone da bi kroz njih filtrirali događaje, nego pre razvijaju dinamičke konstrukte koji se kao posledica novih iskustva menjaju, u radu je na bazi istraživanja i kvalitativne analize ličnih konstrukata violentnih kriminalaca utvrđeno kako ovi osuđenici opažaju svet u kome žive, osobe koje sreću, zašto čine krivična dela nasilja i zašto ponovljeno ostaju u kriminalu.

Ustanovljeno je da su hronični violentni kriminalci zarobljeni u zamku vla-stitih konstrukata, te da se u njihovom načinu razmišljanja sreću tipične greške koje se moraju korigovati da bi bilo kakva promena u ponašanju bila moguća.

Otuda je osnovni cilj konstruktivističkog tretmana da se obezbede preduslo-vi da se na osnovu uvida u logiku osuđenika kroz terapiju neprilagođeni, neade-kvatni konstrukti odgovorni za kriminalno ponašanje menjaju u sasvim drugačiji pogled na svet koji bi omogućio trajnije napuštanje antisocijalnih modela pona-šanja.

Ocenjeno je se da je zbog jednostavnosti i razumljivosti ova forma terapije podesna za primenu na zatvorenicima, pogotovu što se u njoj ne koriste nerazu-mljivi postupci i što forenzički klijenti imaju uvid u sva zbivanja tokom terapij-skog procesa što ih čini motivisanijim. Ograničenja u primeni su vezana između ostalog za čest problem nesposobnosti zatvorenika za introspekciju.

Ključne reči: konstruktivistička psihoterapija, zatvorenici, forenzički uslovi

278 Danka M. Radulović, Leonora Mihailović

UVoD

Тeorija ličnih konstrukata datira još od sredine prošlog veka, ali je njena forenzička terapijska primena u zemljama sa razvijenom penalnom praksom usledila, tek nakon tridesetak godina od pojavljivanja. U našoj forenzičkoj korektivnoj praksi ovaj psihoterapijski pristup je jedva u povo-ju, mada njegovi bazični postulati pružaju znatno više nade u mogućnost efikasne rehabilitacije prestupnika u odnosu na neke druge oprobane tera-pijske metode (Radulović, 1999).

Paradigma na kojoj se temelji konstruktivizam, čiji je idejni tvorac Džordž Keli (1990), vezana je za filozofsko stanovište po kome su sva naša aktuelna viđenja sveta, događaja i ljudi oko nas u znatnoj meri subjektivno obojena i podložna preispitivanju i menjanju. Premda su događaji u našem okruženju realni, stvarni i daleko od toga da ih produkuje naša imaginacija, mi ih ne možemo sagledati u svoj svojoj objektivnosti i neposredno onakvim kakvi jesu, već ih vidimo i doživljavamo kroz prizmu naših subjektivno kon-struisanih razumevanja sveta. U nastojanju da razumeju neprekidan lanac dešavanja u okruženju i životu ljudi postepeno razvijaju ustrojen sistem kon-strukata, uz pomoć kojih pridaju značenje događajima i ljudima, pa se na tom temelju odlučuju i kako da u realnosti postupaju. Keli postulira tezu da svaki čovek, kao što to, uslovno rečeno, čini naučnik, pokušava da što bolje razume svet oko sebe, da kontroliše sredinu u kojoj živi, da pravi hipoteze, predviđa buduće događaje i nadzire njihovo odvijanje. Osim toga, što je još teže, svaki pojedinac predviđa i odnose između ljudi. Ljudi su simbolično rečeno „naučnici“, koji u ponašanju kao eksperimentu, proveravaju vlastite hipoteze i predikcije. Neostvarivanje očekivanog ponašanja i pretpostavki, po rečima Kelija, ne samo da ne potvrđuje, nego „invalidizira“ sistem kon-strukata i može dovesti do promena u konstruisanju, što je karika na kojoj se zasniva psihoterapija. Ali nažalost, pojedinac se može usmeriti i na iskrivlja-vanje validacionih dokaza u korist vlastitog preferiranog predviđanja, kada dolazi do hostilnog traganja za dokazima validnosti svog sistema konstruka-ta. Zapravo, preinvestiranost u „eksperimente“ u kojima se nastoje potvrditi vlastite hipoteze jedan je od mehanizama koji dovodi do toga da prestupnici postaju violentni ukoliko se činjenice ne uklapaju u njihova predviđanja.

A kako su konstrukti hijerarhijski organizovani, „invalidizacija“ na jednom nivou ima za posledicu, za pojedinca neprihvatljiva tumačenja re-alnosti na drugom, nadređenom nivou zbog čega on violentnost vidi kao jedini bihejvioralni izlaz.

Primena konstruktivističke terapije u forenzičkim uslovima 279

U svakom slučaju, psihoterapija zahteva da terapeut razume proces konstruisanja svojih klijenata, što neminovno nalaže da se uđe u tzv. „odnos uloga“ u oviru kojih postoje određeni principi koji se moraju poštovati.

OSNOVNI PRINCIPI I TEhNIKE KONSTRuKTIVISTIčKE PSIhOTERAPIJE u FORENZIčKOJ PRIMENI

Konstruktivistički forenzičko-rehabilitacioni postupci temelje se na Kelijevoj postavci da „niko ne mora da bude žrtva svoje biografije“ (Fran-sella, 1990). Pojedinci postaju duboko involvirani u kriminal i žrtve sop-stvenih biografija samo onda kada događaje u vlastitom životu sistematski konstruišu na antisocijalan, kriminalan način.

Psihoterapija zasnovana na sistemu ličnih konstrukata zagovara tezu da su svim ljudima, pa i najokorelijim, teškim kriminalcima dostupna i alternativna rešenja u razumevanju i tumačenju događaja, a s tim u vezi i u izboru vlastitih postupaka (prosocijalnih, a ne samo antisocijalnih). Dakle, svako može da se promeni. Čak i višestruki povratnici i naizgled nepopravljivi kriminalci imaju mogućnost da napuste ili barem redukuju kriminalne obrasce konstruisanja i ponašanja. Zadatak konstruktivistički orijentisanog terapeuta je da pomogne klijentu da učvrsti, rekonstruiše, isproba valjanost vlastitog sistema konstrukata. Ali, u tom poslu on nije u ulozi dominantnog, sveznajućeg stručnjaka, već je pre u partnerskom od-nosu sa forenzičkim klijentom. To je jedan od razloga zbog koga su ovaj terapijski model zatvorenici spremniji da prihvate, pre nego neke druge forme psihološkog tretmana.

Važni principi u primeni konstruktivističke psihoterapije u penalnim ustanovama se, unajkaće mogu svesti na sledeće odrednice:

– кonstruktivistička terapija odvija se u dijalogu između terapeuta i forenzičkog klijenta;

– prestupnici kao konstuktivistički klijenti se ne leče, već se menjaju sistemi njihovih ličnih konstrukata;

– кonstruktivistička terapija usmerena je na stvaranje novih značenja, smisla i perspektiva kod učinioca krivičnih dela (Stojnov, 2003).

Dva su preduslova da bi se konstruktivistička psihoterapija mogla pri-menjivati generalno, pa i u penalnim ustanovama.

Prvo, neophodno je da se ustanovi da forenzički klijent nema nikakve organske poremećaje moždanih funkcija, jer je u takvim slučajevima zbog


oštećenja misaonih procesa, promena kognitivnih shema ili „konstrukata“ bitno otežana ili sasvim nemoguća;

Drugo, imajući u vidu da se konstrukti manifestuju putem sistema verbalnih znakova i da se psihoterapijski proces odvija u dijalogu između terapeuta i klijenta, ne preporučuje se tretman osoba sa težim oštećenjem govorne funkcije, jer bi on bio, ako ne u potpunosti nemoguć, onda zasi-gurno veoma otežan.

Dakle, prisustvo moždane i govorne disfunkcije kod forenzičkih kli-jenata isključuje mogućnost primene konstruktivističkog pristupa u nji-hovom tretmanu. Nikakva druga ograničenja u forenzičkoj primeni ovog pristupa ne postoje, uključujući i rad sa izrazito fizički nasilnim prestupni-cima osuđenim na višegodišnje kazne zatvora.

Ipak, u sprovođenju tretmana mora se imati u vidu da različite strate-gije u konstruisanju (npr. tzv. „stegnuto konstruisanje“, „dilacija“), mogu voditi ka antisocijalnom i kriminalnom ponašanju. No, tim strategijama se ne služe samo kriminalci, niti one same po sebi imaju kriminalni, devijantni ili pak patološki karakter, već ih katkad koriste i normalne, nekriminalne osobe. Zapravo, one su pre načini putem kojih pojedinci konstruišu doga-đaje, druge ljude i sami sebe. U idealnom slučaju, u uslovima optimalnog funkcionisanja različite, pa i antisocijalne strategije su balansirane i ciklič-ne i pretaču se jedna u drugu. Nasuprot tome, neoptimalno funkcionisanje najčešće podrazumeva isključivu upotrebu jednog dela ciklusa. Tako, kri-minalno ponašanje podrazumeva gotovo isključivu upotrebu jedne strate-gije, dok ponašanje nekriminalnih normalnih osoba karakteriše međuigra brojnih strategija koja obezbeđuje optimalno konstruisanje (Winter, 2003, prema: Winter, Walker, 2005). Upotrebu samo jedne strategije karakteri-stičnu za kriminalce odlikuje rigidnost, stereotipnost i ekscesivnost. Posle-dica jednoobraznog sistema konstrukata je „zaglavljenost“ prestupnika u sopstvenom konstruisanju, nepokretnost, nesposobnost za napredak i ne-mogućnost rekonstrukcije. Stoga je glavni cilj psihoterapije kriminalaca upravo rekonstrukcija njihovog sistema ličnih konstrukata.

Konstruktivnistički terapijski programi su tehnički eklektični (Winter, 1992), a selekcija terapijskih tehnika bazira se na dijagnostičkoj proceni sistema ličnih konstrukata, na proceni staza u konstruisanju koje su vodile kriminalnom ponašanju. U forenzičkom konstruktivističkom tretmanu ko-riste se kvantitativne i kvalitativne terapijske tehnike.

Kod kvantitativnih tehnika svaki element (npr. osobe koje su važne u klijentovom životu) procenjuje se pomoću svakog pojedinačnog kon-


strukta. Preciznije, zadatak klijenta je da svaki od ponuđenih elemenata proceni na svakom od ustanovljenih konstrukata na nekoj unapred predvi-đenoj numeričkoj skali procene (najčešće sedmostepenoj). Kvantitativne konstruktivističke tehnike, poznate kao „mreže“ ili „gridovi“, predstavlja-ju jedan vid tehnika sortiranja, a čini ih skup različitih situacija karakteri-stičnih za tehniku Hi-kvadrata. Osnovna pitanja koja se koriste pri analizi podataka sa „grida“ su: u kakvom su međusobnom odnosu elementi; u ka-kvom su međusobnom odnosu konstrukti i u kakvom su odnosu elementi sa konstruktima.

Za obradu podataka sa „grida“ koriste se statističke procedure od ko-jih je danas najčešće u upotrebi FLEXIGRID. Primena „mreža“ posebno je korisna za prikupljanje podataka onda kada forenzički klijent nije voljan da duže razgovara sa terapeutom o sebi, ili kada nije dovoljno verbalno ar-tikulisan. Ova procedura se koristi i za utvrđivanje hijerarhije psiholoških intervencija sa klijentom, a od pomoći je i prilikom ispitivanja posebnih psihijatrijskih simptoma ili sindroma. Uz to, ona ima veliki evaluacioni značaj jer predstavlja dobar pokazatelj učinka psihoterapije. „Grid“ se da-nas koristi u različitim formama, a četiri najčešće su mreže: „repertoara“, „implikacija“ „otpornosti prema promeni“ i „zavisnosti“.

Kvalitativne tehnike mogu se podeliti u dve šire grupe. Prvu čine teh-nike koje su zasnovane na načelu o hijerarhijskoj organizaciji konstruka-ta u sistemu, poznatoj kao „teza o geometrizaciji psihičkog prostora“, a nazivaju se „strukturalne tehnike“. Drugu grupu čine tehnike zasnovane na premisi da je psihički život rezultanta odnosa sa drugim ljudima, zbog čega se nazivaju „relacione tehnike“.

U grupi strukturalnih tehnika postoje dve vrste. Jednu čine tehni-ke koje idu od podređenih ka nadređenim konstruktima u sistemu. One objašnjavaju razloge zbog kojih neko nešto radi, tj. koju hipotezu testira. Primera radi, takva je tehnika „lestvičenje“. Drugu čine tehnike koje idu u obrnutom smeru, tj. polaze od nadređenih ka podređenim, konkretnim konstruktima i služe da se vidi kojim konkretnim sadržajem, tj. značenjem, pojedinac ispunjava neki konstrukt. Takve su na primer tehnike „piramidi-sanje“ i „tehnika ABC“. Tehnika „lestvičenja“ započinje elicitacijom ne-kog konstrukta, zatim se utvrđuje priželjkivani pol konstrukta, da bi se u formi neusiljene konverzacije dobili odgovori na pitanja za otkrivanje „na-dređenih“ konstrukata, odnosno apstraktnih ideja ili uverenja forenzičkih klijenata. Ova tehnika omogućava da se razume zašto su neki nadređeni konstrukti važni i kako se oni vezuju za podređena pitanja koja životu daju


značenje. Tehnika „piramidisanja“ predstavlja obrnutu proceduru jer teži razumevanju konkretnih ideja prestupnika koje se nalaze u ravni ponaša-nja. Slično piramidisanju i „Tehnika ABC“ takođe, traga za podređenim konstruktima, odnosno ispituje implikativne dileme osobe i može biti ve-oma korisna u radu sa nasilnim prestupnicima. Njom se istražuju izbori koji leže u osnovi protivzakonitog ponašanja koga prestupnik uporno ne može da se oslobodi (npr. krađe, tuča), da bi se potom elicitirala suprot-nost tog ponašanja. Procedura omogućava da se u konverzaciji reflektuju prednosti i nedostaci oba ponašanja – i zakonitog, socijalno poželjnog i protivzakonitog.

Relacione tehnike predstavljaju proishod odnosa između prestupnika i drugih, za njega značajnih osoba. Jedna od najčešće korišćenih tehnika iz ove grupe je tehnika nazvana „Ja usred drugih“. Ima za cilj da utvrdi me-đuljudske relacije forenzičkog klijenta i relevantnih drugih i poruke raz-menjene u njima jer su one odgovorne za formiranje „sržnih“ konstrukata prestupnika i za formiranje strategija pomoću kojih se one mogu „validira-ti“, odnosno „invalidirati“.

KARAKTERISTIčNI TIPOVI GREŠAKA u SISTEMu LIčNIh KONSTRuKATA VIOLENTNIh PRESTuPNIKA

I DIREKCIJA TRETMANA

Tipične strateške greške u sistemu konstrukata violentnih prestupnika

Izučavanjem grešaka u sistemu ličnih konstrukata prestupnika bavili su se brojni autori, a među njima je i Dejvid Vinter, koji je sistematizo-vao karakteristične pogreške u konstruisanju nasilnih kriminalaca (Winter, 2003, prema: Horley, 2003). Njegova klasifikacija strateških grešaka po-vezanih sa deliktima nasilja počiva na skupu kriterijuma koje konstruktivi-sti nazivaju „profesionalni konstrukti“. Ovaj skup kriterijuma omogućava konstruktivističkim terapeutima da detektuju i sumiraju osnovne strategije u konstruisanju koje prestupnike vode u hronično kriminalno ponašanje. Strategije konstruisanja sa inherentnom greškom u sistemu ličnih konstru-kata kriminalaca osnov su za diferencijaciju profila nasilnika i one će biti prikazane u daljem izlaganju.


Nasilje kao posledica nedostatka kognitivne kompleksnosti

Brojne studije svedoče o tome da većina kriminalaca pokazuje znake nedostatka kognitivne kompleksnosti (Winter i drugi 1993, prema: Horley, 2003). Konstruktivističkim terminima govoreći nasilni prestupnici ovog profila, koriste se takvim konstruktima koji su vrlo tesno povezani sa dru-gim konstruktima u sistemu, a zasnovani su na čvrstim ubeđenjima i vode nepromenljivim predviđanjima. Ovakvim, tzv. „stegnutim konstruktima“ postiže se preciznost jer svaki element (drugi ljudi, događaji, svet) ima svoje mesto u sistemu konstrukata. Takođe, postiže se i postojanost u kon-struisanju, budući da je položaj elemenata (drugih ljudi, događaja, sveta) u sistemu čvrsto fiksiran, zbog čega su elementi opaženi uvek na isti način, te su oni uglavnom svojstveni habitualnim i rigorozno doslednim violen-tnim prestupnicima. Vinterova studija (1992) pokazuje da prestupnici koji su kognitivno jednostavni (i samim tim „stegnuto konstruišu“) uglavnom imaju snižene sposobnosti da predvide konstruisanje i ponašanje drugih. Oni imaju i deficijentne sposobnosti da integrišu konfliktne informacije o drugima, a time i umanjene sposobnosti da adekvatno komuniciraju u međuljudskim relacijama. Nesklad između očekivanja takvih prestupni-ka i ishoda njihovih ponašajnih eksperimenata poznat je kao „invalidacija konstruisanja“, a predstavlja rizik za recidiv kod kriminalaca koji imaju veoma „stegnut“ sistem. Naime, takav sistem u kome su konstrukti snaž-no povezani, lomljiv je i vulnerabilan u slučaju strukturalnog kolapsa (Lawlor, Cochran, 1981, prema: Horley, 2003). Suočen sa osobom koja se ponaša nekonzistentno njegovim anticipacijama, prestupnik koji „ste-gnuto“ konstruiše ima problem sa razumevanjem perspektive takve osobe. Stoga se po njemu, u takvoj situaciji jedina dostupna opcija može učiniti delikt nasilja, kao pokušaj da se ukloni izvor „invalidacije“. Blek i saradni-ci (prema: Horley, 2003) navode da je ovo čest primer porodičnog nasilja, pogotovu među bračnim parovima kod kojih jedna osoba suviše „stegnu-to“ konstruiše – potencijalni nasilnik, a druga – potencijalna žrtva to čini potpuno suprotno, služeći se konstruktima koji trpe raznovrsne ishode i vode promenljivom predviđaju (pomenuti „labavi“ konstrukti karakteri-stični su za osobe koje se često premišljaju, koje nemaju krute stavove i spremne su da tolerišu da ishod ponekad može da bude drugačiji od onog kakav su zamišljali da će biti).


Nasilje kao posledica osciliranja prestupnika sa jednog pola konstrukta na drugi

Konstrukti predstavljaju dimenziju sa dva pola (npr. dobar-loš). Slu-žeći se određenim konstruktom prestupnik sebe, druge ljude i događaje u okruženju pozicionira na jednom od polova date dimenzije. Međutim, često se dešava da se, usled suočavanja sa određenim događajem, njegovo iskustvo naglo promeni u svoju suprotnost. Tako na primer, ukoliko je pre-stupnik sebe doživljavao kao dobru osobu, koristeći konstrukt dobar-loš, može se desiti da zbog određenog događaja u kome svoje ponašanje nije mogao percipirati kao dobro on počinje sebe da posmatra koristeći drugi (nepoželjan) pol ove dimenzije, tj. kao lošu osobu. Ovakvo kontrasno os-ciliranje, bez spremnosti da se sopstveni self shvati na neki alternativan način (npr. „ja sam osoba koja je u osnovi dobra, ali ponekad mogu da pogrešim“), u konstruktivizmu se naziva „slot-retling“. Ovaj proces je ve-oma često udružen sa „stegnutim“ konstruisanjem. Istraživanja ukazuju da ova kombinacija posebno karakteriše teške kriminalce koji svet i druge ljude doživljavaju u kontrastnim dimenzijama (npr. crno-belo, dobro-loše) i često se „klackaju“ na polovima ovih dimenzija (Widom, 1976, prema: Horley, 2003). U takvim uslovima, njihovo nasilničko ponašanje najčešće je usmereno na bliske članove porodice i poznanike koji su prevashodno konstruisani u pozitivnim terminima. U trenutku kada perceptivni sistem prestupnika iz nekog razloga biva narušen, automatski dolazi do violen-tnog odgovora (Howells, 1983, prema: Horley, 2003). Dovoljno je da oso-ba uradi bilo šta što nije u skladu sa idealizovanom slikom prestupnika o toj osobi da bi postala potencijalna žrtva. U tom trenutku počinitelj gubi kontrolu, a njegova do tada pozitivna konstrukcija date osobe, iznenada se pretvara u izrazito negativnu. Počinjeni zločin neretko se u stručnim krugovima tumači kao posledica onoga što se tradicionalno naziva „su-ženje svesti“ ili „zločin iz afeka“. Violentno ponašanje prestupnika tada uglavnom ima, po žrtvu fatalne posledice. Nalazi konstruktivističkih au-tora u vezi sa ovim profilom su konzistentni studijama koje ukazuju na to da je ekstremno nasilje karakteristika kriminalaca koji nemaju kontrolu u ekspresiji besa i drugih negativnih emocija (Blackburn, 1986; Megargee, 1966, prema: Radulović, 2006).

Međutim, pošto se „slot-retling“, osim u konstrukciji drugih, koristi i u konstrukciji selfa, to takođe može biti povod za nasilničko ponašanje. Ovaj profil, primera radi, pronalazimo kod policijskih islednika koji kao


odgovor na „invalidaciju“ postaju nasilni u radu sa osumnjičenima, svedo-cima i slično, te primenjuju tuče, maltretiranje, iznuđivanje priznanja.

Profil karakterističan za „slot-retling“ nasilje identifikovan je i kod kriminalaca koji principu „slot-retlinga“ konstruišu sopstvene seksualne uloge (npr. osciluju sa pola konstrukta „moćan, potentan“, ka polu kon-strukta „impotentan, seksualno neuspešan“). Zato se ovim tipovima nasilja mogu opisati slučajevi seksualnih serijskih ubica poput Andreja Čikatila (Winter, 1993, prema: Horley, 2003).

Opisana strategija konstruisanja se identifikuje i kod žrtava zlostav-ljanja, koje nakon pretrpljenog nasilja i same kreću u začarani krug zlo-stavljaja drugih (Widom, 1989, prema Horley, 2003).

Nasilje u funkciji navodnog „oslobođenja od krivice“

Konstrukti koji tvore identitet osobe i koji su zaslužni za održanje čitavog sistema konstrukata nazivaju se „sržni“. Grupisanjem pojedinih „sržnih“ konstrukata u autonomnu celinu prestupnik formira listu glav-nih kriterijuma koji predstavljaju osnov za evaluaciju njegovog ponašanja. Ovaj sklop kriterijuma naziva se „sržna uloga“. Prestupnik tokom celog ži-vota nastoji da se ponaša konzistentno sopstvenim očekivanjima. Pošto je sržna uloga kriminalca obično tipa „ja sam opasna, moćna, nasilna osoba“, on teži da se dosledno ponaša u skladu sa ovim subjektivno konstruisanim standardom. Prema brojnim konstruktivističkim studijama, biti nasilnik je deo „sržne uloge“ violentnih prestupnika (Pollock, Kear-Colwell, 1994, prema Horley, 2003). Opažanje očiglednog odstupanja ponašanja prestu-pnika od sklopa „sržne uloge“ u konstruktivizmu je definisano kao „krivi-ca“. Stoga, ukoliko nasilni kriminalac čija je sržna uloga „ja sam violentna osoba“, odustane od svog nasilničkog protivzakonitog ponašanja, nemi-novno je da iskusi „krivicu“. Prestupnik veruje da „krivica“ jedino može biti otklonjena novim činom nasilja koji potvrđuje njegovu originalnu vi-olentnu self-konstrukciju. Ova tendencija objašnjava perzistentnu i neo-doljivu potrebu hroničnih violentnih prestupnika da iznova počini delikte nasilja. Tako, svakim ponovljenim prestupom nasilnik, zapravo potvrđuje sopstveni identitet.

Nasilje u funkciji navodnog „izbegavanja stida“

Svest pojedinca o nepodudaranju njegovog doživljaja „ja“ kao nasilni-ka sa načinom na koji drugi konstruišu njegovu ulogu je ono što konstruk-


tivisti nazivaju „stidom“ (McCoy, 1977). Dok nasilje u službi redukcije „krivice“ obuhvata ponašanje koje je u skladu sa sopstvenim očekivanjima prestupnika, dotle nasilje u službi redukcije „stida“ obuhvata ponašanje koje je u skladu sa očekivanjima drugih osoba. Primer ovakvog tipa nasilja su „ulične tuče“ tokom kojih nasilnik dela u skladu sa očekivanjima grupe, kako bi izbegao moguće omalovažavanje ukoliko se ne uključi u njihove nasilničke „podvige“.

Nasilje kao navodni „posvećeni čin“

Ovaj model konstruisanja tipičan je za bombaše samoubice koji svoje nasilje i samoubistvo tretiraju kao dokaz posvećenosti „plemenitom i uzvi-šenom činu“. Osim toga, takav profil sreće se i u slučajevima homicida, npr. kod paranoidnih prestupnika koji imaju ideju da određene kategorije ljudi (npr. prostitutke) treba ubiti kako bi se „očistio svet“. Uz to, Keli navodi da su i forme suicida koji je izvršen u cilju potvrđivanja, tj. valida-cije sistema konstrukata datog pojedinca, primer tzv. „posvećenog čina“ (Kelly, 1961, prema: Horley, 2003).

„Hostilno nasilje“

Tzv. „hostilan“ profil konstruisanja povezan je trajnim naporom prestupnika da iznudi validacioni dokaz u prilog one vrste društvenog predviđanja koja se već pokazala kao neuspešna. Konstruktivisti nazi-vaju „hostilnost“ tendenciju nasilnika da uporno ulaže sav svoj napor za ostvarenje određenog cilja, pri tom koristeći uvek istu strategiju, mada se ona bezbroj puta pokazala neefikasnom (Kelly, 1955). Treba, međutim, napomenuti da nije svako nasilje „hostilno“, niti su po konstruktivistima sve „hostilne radnje“ nasilne. Pa ipak, nasilje određenog dela kriminalaca vezano je za pokušaj da se svet uklopi u njihove konstrukcije o tom svetu i stoga se ono u tim slučajevima slobodno može tretirati kao ekspresija „hostilnosti“. Na primer, konstrukcija druge rase kao inferiorne i slabe može biti konstantno „invalidirana“ činjenicom da pripadnici te rase uži-vaju određeni ugled i moć. Jedan od načina da violentni prestupnik, ipak „validira“ vlastite konstrukcije jeste da eliminiše članove te rase pribega-vajući nasilnom činu.


Nasilje kao posledica „aktivnog razrađivanja perceptivnog polja“

Perceptivno polje ili manevarski prostor u kome prestupnik osmišljava događaje može se znatno proširiti, tako da obuhvati i do tada nekorišćene strategije konstruisanja. Ovakva tendencija prema konstruktivističkim au-torima predstavlja tzv. „agresivnost“ i nema nužno negativnu konotaciju. Međutim, perceptivno polje prestupnika obično se elaborira do nivoa na kome kao strategiju uključuje prevashodno ili isključivo nasilničko krimi-nalno ponašanje. Tada violentni prestupnik manifestuje nasilnost u želji da otkrije nove aspekate sebe i drugih, pa čak i ako su ovi aspekti po svojim implikacijama nedvosmisleno ekstremno opasni po druge, ali i po njega samog (ubistvo i samoubistvo).

Nasilje kao „širenje perceptivnog polja“

Dok konstruktivistički shvaćena „agresivnost“ podrazumeva razrađi-vanje i formiranje novih strategija u okviru jedne izolovane oblasti (npr. isprobavanje novih strategija konstruisanja na tzv. „profesionalnom pla-nu“), postoji i proces širenja perceptivnog polja, odnosno otvaranja novih zona za eksperimentisanje (npr. nalaženje novog kruga prijatelja na koji-ma se mogu primeniti već oformljene strategije violentnog konstruisanja). Ovaj proces naziva se „dilacijom“ (Kelly, 1955). Prestupnici uglavnom pribegavaju „dilaciji“ u trenucima kada postojeće oblasti u njihovom živo-tu iz nekog razloga, ne dovode do zadovoljstva i ispunjenosti. Međutim, otvaranje „novih“ oblasti kada su u pitanju nasilnici, nažalost, obično nema pozitivne posledice. Naprotiv, njihovo perceptivno polje se po pravilu širi na ona područja u kojima im se pruža mogućnost ispoljavanja još surovije nasilne orijentacije.

Nasilje kao „sužavanje perceptivnog polja“

Suprotna strategija od „dilacije“ je strategija postepenog zatvaranja osobe za nova iskustva. Pored izbegavanja novih iskustava, osoba počinje da sažima spoljašnje granice postojećeg perceptivnog polja, a relativno repetativni mentalni procesi koji proizilaze kao posledica ovog čina na-zivaju se „konstrikcijom“. „Konstrikcija“ u vidu opsežnog zatvaranja ve-likog broja oblasti (npr. prestanak radnog odnosa, izbegavanje prijatelja, zatvaranje u kuću) čest je proces kod depresivnih osoba, dok je prethod-


no opisana „dilacija“ karakteristična za maničnu strukturu ličnosti. Osoba koja se služi „konstrikcijom“ ograničava svoju pažnju na predvidive doga-đaje koji ne uključuju neusklađenosti u sistemu konstrukata. Stoga je, po Keliju, samoubistvo tipičan primer krajnje „konstrikcije“, dok je ubistvo čin „konstrikcije“, ukoliko je ono pokušaj da se iz nasilnikovog perceptiv-nog polja trajno ukloni osoba koja uzrokuje iskustvo nekonzistentnosti u konstruisanju.

Nasilje kao „bekstvo od haosa“

Haos i doživljaj apsurdnosti egzistencije mogu navesti prestupnika da svetu i stvarima da neko vlastito značenje i uređenje. Ekstremno destruk-tivne ubice, kao što su serijske ubice, destrukciju posmatraju kao „čin kre-acije“ (Brady, 2001, prema: Horley, 2003). Dobro je poznato da primarna motivacija serijskih ubica često nije ubistvo samo po sebi, već moć, kon-trola i potreba zločinca da stvarima da za njega željeni oblik. Ova strategija uočena je čak i na primeru predstavnika humanističkih struka, kao što su lekari koji su u potrazi za moći i kontrolom ubijali svoje pacijente (npr. britanski serijski ubica dr Harold Šipman je na taj način ubio više od 15 svojih pacijenata). Zločini koje su počinili prestupnici ove kategorije (npr. lekari) mogu se posmatrati i u formi „slot-retlinga“ na relaciji spasilac-ubi-ca (Sitford, 2000, prema: Horley, 2003). Keli je opisao i da nekada i suicid valja interpretirati kao stanje neodređenosti i haosa u kome sve izgleda tako nepredvidivo da „jedina određena stvar koju pojedinac može da uradi jeste da napusti scenu“ (Kelly, 1955, 1990).

Nasilje kao način življenja

Teški delikti nasilja, u prvom redu homicidi, mogu postati simptom, a kako je ustanovljeno u istraživanjima, simptom u krajnjoj instanci postaje „način života“ violentnog prestupnika (Fransella, 1990). Violentni krimi-nalac neće odustati od svog simptoma sve dok mu nije dostupna druga alternativa koja nudi sličan stepen strukture i značenja. Štaviše, za pojedi-ne nasilnike ubijanje može poprimiti kvalitet zavisnosti, poznat kao „za-visnost od hedonističkog nihilizma“. Zločinci ovog tipa veoma su slični heroinskim zavisnicima, a vlastito nasilje opisuju kao profesiju, kao svoj glavni princip za organizovanje i anticipovanje sveta (Kray, 2000, pre-ma: Horley, 2003). Ovaj profil nalazimo i u nekim studijama vijetnamskih veterana.


Nasilje kao „zajednička konstrukcija“

Ovaj tip grešaka u sistemu konstrukata karakterističan je za prestupni-ke koji pripadaju supkulturi nasilja u kojoj se nasilje posmatra kao priro-dan, uobičajen i prihvatljiv način ponašanja i dolaženja do ciljeva.

Takozvane „zajedničke društvene konstrukcije“ vode klimi koja je popustljiva u odnosu na nedozvoljeno violentno ponašanje. Kros-kultu-ralne studije predstavljaju dobru ilustraciju povezanosti između socijalnih konstrukcija i kriminalnog ponašanja (Riches, 1986). Tipični primeri ovog profila nasilja u okviru zajedničkih konstrukcija su homicidni bračni paro-vi koji ubijaju u tandemu, ali i deca nasilnika koja i sama postaju nasilna.

Nasilje kao posledica „nedostatka društvenosti“

Studije Toča (Toch, 1992, prema: Horley, 2003) i Vidoma (Widom, 1976, prema: Horley, 2003) izveštavaju o kategoriji nasilnika čija je druš-tvenost jasno ograničena i čiji je kapacitet za konstruisanje procesa kon-struisanja drugih osoba, tj. za „formiranje odnosa uloga“ vidljivo oštećen. Ova kategorija nasilnika pogrešno zaključuje da drugi ljudi događaje i lju-de razumeju tj. konstruišu na isti način kao i oni, iako je njihovo konstrui-sanje potpuno idiosinkratično.

Nasilje kao posledica impulsivnosti

Keli je objasnio dinamiku sistema konstrukata uz pomoć ciklusa koji se odigrava u tri faze (faza pregledanja, faza isključenja i faza nadzora). Njima se objašnjava proces putem koga određena kategorija kriminalaca odlučuje da se ponaša na violentan način. Ovaj proces odlučivanja krimi-nalaca skraćeno se naziva „PIN ciklus“. Ukoliko je „faza pregledanja“ dra-stično skraćena tj. ukoliko prestupnik ne koristi dovoljan broj alternativa za osmišljavanje određenog događaja, već odmah reaguje, njegovo kon-struisanje odgovara profilu koga karakteriše „impulsivno konstruisanje“. Nasilje kao posledica „impulsivnosti“ dešava se kada nasilnik radi otkla-njanja određene neuskladivosti u sistemu koristi bihevioralne obrasce na takav način da izostavlja mogućnost odabira prosocijalne nenasilne stra-tegije osmišljavanja te neuskladivosti, koja bi je dovela do adekvatnijeg rešenja.


Smer intervencija u konstruktivističkoj forenzičkoj psihoterapiji

Imajući u vidu osnovi postulat Kelijeve teorije ličnih konstrukata da su procesi kod violentnih kriminalaca psihološki usmereni načinima na koje oni anticipiraju događaje, odnosno da je smer njihovog ponašanja uslovljen njihovim procesima konstruisanja, jasno je da je ključni zadatak u forenzičkom terapijskom radu da se promene neadekvatni, neprilagođeni konstrukti koji tvore logiku nasilja. Kao rezultat toga očekuje se napušta-nje violentnih kriminalnih modela ponašanja. Psihoterapijske intervencije variraju od slučaja do slučaja, a nekada mogu biti i dijametralno suprotne. Tako npr. dok se kod prestupnika čije je nasilje vezano za pokušaj „bekstva od haosa“ primenjuju intervencije kojima je cilj „stezanje“ konstruisanja, takav pristup potpuno je neadekvatan za kriminalce čije je nasilje posledi-ca konstruisanja koje je već veoma „stegnuto“.

Imajući u vidu heterogenost pogrešnih strategija u sistemu konstru-isanja nasilnih prestupnika, moraju se jasno markirati opšte smernice te-rapijske intervencije, kako bi se osigurala promena „profesionalnih“ (for-malnih) svojstava konstrukata, što bi rezultiralo formiranjem trajnijih, adekvatnijih strategija u konstruisanju prestupnika.

Dakle, direkcija terapije diktirana je prethodno identifikovanim na-silnim strategijama. U daljem izlaganju elaborirane su određene prepo-ruke o smeru intervencije kod tipičnih grešaka u konstruisanju nasilnih kriminalaca.

– Kada je dijagnostifikovano da violentni prestupnik konstruiše ri-gidno, tj. „stegnuto“ intervencija će ići u pravcu tzv. „labavljenja“ njegovih konstrukcija.

– Ukoliko je pak, kriminalno ponašanje posledica „slot-retlinga“, ak-cenat će biti na povećanju mogućnosti da „nadređeni“ konstrukti u svoje područje prime nove događaje. Time se povećava „permea-bilnost“, odnosno propustljivost konstrukata kriminalaca za nove prosocijalne sadržaje do nivoa na kome mogu istovremeno obuhva-titi i „pozitivne“ i ranije „negativne“ tendencije u opažanju drugih ljudi i selfa.

– Ako su, međutim, delikti nasilja forenzičkog klijenta prevashod-no posledica „oslobođenja od „krivice“, terapiju valja usmeriti na definisanje, odnosno stvaranje nove „sržne uloge“. Tako bi se u terapiji minimizirala „krivica“, a promena sržne uloge kretala bi


se od promene „perifernijih“, ka promeni „sržnih“ konstrukata, što bi prestupnika zaštitilo od potencijalnog urušavanja sistema (tzv. „preplavljivanja pretnjom“).

– Onda kada je agresivno destruktivno, kriminalno ponašanje u službi izbegavanja „stida“, intervencija će ići u pravcu edukovanja prestu-pnika o negativnim efektima koji su posledica ponašanja u skladu sa očekivanjima grupe i uključiće rad na izgradnji novog sistema moralnih vrednosti.

– Identifikuje li se da je nasilničko kriminalno ponašanje vid „posve-ćenog čina“, prestupnik se konstruktivističkom terapijom usmerava na pronalaženje alternativnih izvora validacije sopstvenog života, što se naziva „propozicionalno konstruisanje“.

– Kada je kriminalno ponašanje produkt „hostilnosti“, terapija će ići u pravcu suzbijanja „hostilnih“ tendencija, bilo da se tiču povređi-vanja ili samopovređivanja i njihovog usmeravanja na poželjnije oblasti (npr. hostilnost na profesionalnom planu).

– Ispostavi li se da je kriminalno ponašanje posledica „agresivnog kon-struisanja“, terapijsku intervenciju treba valja usmeriti u pravcu izna-laženja socijalno poželjnijih oblasti koje se mogu aktivno elaborisati.

– U slučaju da je nasilje proishod „dilacije“ primenjuje se strategija „konstrihovanja“, odnosno sužavanja perceptivnog polja prestupni-ka i obrnuto.

– Onda kada pomoću nasilja forenzički klijent beži od haosa, koji podrazumeva nepredvidivost, nedostatak strukture i značenja, treba se fokusirati na „stezanje“ njegovog sistema konstrukata.

– Ako je, pak, kriminalno ponašanje postalo način života datog pre-stupnika, nužno je otvoriti puteve za „propozicionalnije konstruisa-nje“ koje pospešuje alternativne poglede na svet.

– Ustanovi li se da su delikti nasilja posledica „zajedničkog konstru-isanja“, treba dekonstruisati diskurse prestupnika koje promovišu bilo primarni sistem (porodica), bilo čitava kultura.

– Ukoliko je violentno ponašanje posledica „nedostatka društveno-sti“, akcenat u radu sa kriminalcima će biti na formiranju „odnosa uloga“, na razvoju autorefleksivnosti i na stvaranju adekvatne mre-že socijalnih odnosa, tzv.„diferenciranih (raspršenih) zavisnosti“.

– Najzad, kada se radi o violentnom kriminalu koji je rezultat „impul-sivnosti“, terapijska intervencija mora se fokusirati na produženje faze pregledanja „PIN ciklusa“.


Pored navedenih smerova rekonstrukcije u okviru kojih se menja-nju „profesionalna“ svojstva konstrukata, konstruktivistička psihoterapija uključuje i rekonstrukciju samog sadržaja (značenja) kojim je neki kon-strukt ispunjen, koji su označeni pojmom „sadržinskih svojstava konstru-kata“. Međutim, dok su formalna svojstva konstrukata univerzalna, sadr-žaj konstrukata je ono što je krajnje idiosinkratično, te se ne mogu dati opšte preporuke o tome kako bi intervencija u svakom konkretnom slučaju mogla da izgleda. Ipak, moguće je izdvojiti specifičan set pitanja koji se neizostavno koristi u svakoj konstruktivističkoj psihoterapijskoj procedu-ri, a koji može biti od pomoći prilikom eksploracije sadržaja konstruisanja (Houston, 2003, prema: Horley, 2003). Među njima su sledeća pitanja: 1) Kakvo je klijentovo razumevanje sopstvenog prestupničkog ponašanja i ka-kav smisao ono ima za njega (tj. kako prestupnici konstruišu svet, uopšte i kako konstruišu svoje ponašanje, te u kakvoj su vezi ova dva vida konstru-isanja?); 2) Kako prestupnici konstruišu sebe i značajne druge, uključujući i njihove žrtve? Da li je njihovo prestupničko ponašanje kompatibilno sa njihovom „sržnom ulogom“?; 3) Kako su učinjeni delikti i prestupnikovo poimanje selfa povezani sa iskustvima iz detinjstva i drugim teškoćama u životu? Na koji način su ta iskustva oblikovala njihovo konstruisanje sveta i njihove uloge u njemu?; 4) Da li prestupnik vidi potrebu za pro-menom i da li veruje da je promena moguća (tj. da li postoji diskrepancija između konstruisanja njegovog „sadašnjeg selfa“, „prestupničkog selfa“ i „idealnog selfa“?); Da li prestupnik vidi svoj idealni self kao ulogu koju je moguće dostići?; 5) Koje su potencijalne prepreke za promenu, tj. načini konstruisanja koji omogućavaju prestupniku da izbegne mogućnost inva-lidacije kada učini prekršaj?

ZAVRŠNI OSVRT

Konstruktivistička paradigma tumači maladaptabilno antisocijalno i violentno ponašanje ljudi oslanjajući se na sliku čoveka kao aktivnog pro-cesora informacija o sebi i svetu, sposobnog da se menja u pozitivnom, socijalno prihvatljivom smeru. Otuda je konstruktivistička terapija trasi-rala svoj put i u forenzičkim uslovima. Ipak, njen puni doprinos u rehabi-litaciji prestupnika u našim uslovima biće moguće valorizovati, tek kada ovaj metod postane deo uobičajene prakse u okviru penalnih tretmana i to nakon višedecenijske primene. Aktuelna pozicija konstruktivizma u svetu


afirmiše ovaj vid terapije kao još jednu ozbiljnu šansu za poboljšanje lošeg uspeha u tretmanu penalne populacije, naročito hroničnih recidivista.

Iz dosadašnje primene konstruktivističkog tretmana na forenzičkim uzorcima u razvijenim zemljama jasno je da se u valorizaciji njegovog doprinosa u području rehabilitacije prestupnika moraju sagledati uticaji mnogih varijabli, a među njima su nezaobilazne: okruženje, ličnost pre-stupnika, vrsta primenjene konstruktivističke terapijske tehnike, znanje i veštine terapeuta, vrste počinjenih delikata od strane forenzičkih klijenata, naročito delikata nasilja i slično. Za sada je izvesno da je učinak ove forme terapije bolji u opštoj populaciji, nego kada se ona primenjuje na zatvo-renicima, što je, uostalom slučaj i sa drugim psihoterapijskim pristupima. U praksi je uočeno da se neretko konstruktivistički tretman u zatvorskom okruženju uključuje onda kada drugi vidovi terapija ne daju rezultate i to samo u vidu kratkotrajne intervencije ili intervencije u stanjima krize, pa su samim tim i njegovi efekti slabiji. Dugotrajna i opsežna primena kon-struktivističke terapije je pre izuzetak, nego pravilo. Takođe, personal koji bi trebalo da sprovodi terapiju, uprkos visokom znanju u području kon-struktivizma, često ima malo ili nimalo iskustva u tretmanu kriminalnog ponašanja, pa se individualna terapija sprovodi zanemarujući psihološke osobenosti propulacije kriminalaca. Nekada se uz to prestupnici ne uklju-čuju dobrovoljno u terapijski proces, pa je njihova motivacija niskog ni-voa. Istina, istraživanja konstruktivista govore da saznanje zatvorenika da je dužina njihovog boravka u zatvoru, između ostalog uslovljena i psiho-loškim napretkom koji pokazuju, podiže njihovu motivisanost za učešće u terapiji na prihvatljiv nivo. Ipak, ostaje problem nespremnosti forenzičkih klijenata da potpuno otvoreno govore o ličnim problemima pred drugim zatvorenicima, zbog straha da će izvan terapijske grupe iznete informacije biti iskorišćene protiv njih, ali se sa ovom teškoćom takođe, suočavaju i drugi terapijski pristupi.

Zbog ograničenja u kretanju i kontaktima osuđenika brojne kon-struktivističke tehnike se teško sprovode u forenzičkim uslovima, jer one po pravilu zahtevaju eksperimentaciju – npr. „terapija učvršćenih uloga“ (Kelly, 1955; Winter, 1992, prema: Horley, 2003), te su efektivnije one tehnike koje iziskuju samo misaoni eksperiment – npr. „kognitivno re-struktuiranje“ (Horley, 2003) ili „postepena senzitizacija“ (Cautela, 1966, prema: Horley, 2003).

Uz sva navedena ograničenja, konstruktivistička psihoterapija izdva-ja se kao posebno pogodna forma terapije u zatvorskim uslovima zbog


svoje jednostavnosti, razumljivosti, vremenske ekonomičnosti i kreativ-nosti, koja je čini lako prilagodljivom na različita zatvorska okruženja. Konstruktivizam omogućava da se problemu kriminaliteta priđe na jedan potpuno drugačiji, prestupnicima razumljiviji, životan način, te da se tako složen fenomen protivzakonitog i nasilnog ponašanja sagleda kroz prizmu zastoja pojedinca, pa i šireg društva.

Dokaz da ova terapija ima sve važnije mesto u sistemu institucional-nog tretmana je i činjenica da je razvijen čitav repertoar konstruktivistič-kih terapijskih tehnika samo za potrebe tretmana i rehabilitacije nasilnih prestupnika (Radulović, 1999).

Međutim, da bi primena konstruktivizma u forenzičkim uslovima dala optimalne efekte, moraju se kritički sagledati njegova potencijalna ograničenja. Tako recimo, nekritična primena tzv. „lakovernog pristupa“, u kome se od terapeuta zahteva bezuslovno prihvatanje klijentovih tvrdnji kao da su istinite, može biti krajnje neprimerena, čak i opasna u radu sa okorelim kriminalcima. Takav pristup koji negira potrebu za utvrđivanjem verodostojnosti iskaza prestupnika može se naći u poziciji „teorijskog so-lipsizma i etičkog relativizma/anarhizma“ (Keung Li, 1990). U tim okol-nostima terapeut može da kaže nešto o razlozima zbog kojih kriminalci prave određene izbore, kao i nešto o značenju tih izbora, ali on ostaje bez operativnog kriterijuma za određenje „istine“ (nasuprot „laži“) i ,„dobro-te“ (nasuprot „zla“). Stoga je prilikom evaluacije ponašanja prestupnika kao rđavog ili dobrog, ili prilikom evaluacije njihovih iskaza kao istinitih ili lažnih, potrebno naći kriterijum izvan konstruktivističke paradigme.

Iako postoje brojne tehnike u njenoj forenzičkoj primeni, konstruk-tivističkoj psihoterapiji mogu se uputiti i kritike vezane za tehničke pro-bleme proizašle iz nedostataka pojedinih konstruktivističkih tehnika. Tako recimo „grid“, kao najpoznatija kvantitativna tehnika, jeste veoma eko-nomičan (brzo se zadaje i daje obilje podataka o ispitivanoj osobi), ali je administracija podataka ponekad dugotrajna, podaci su subjektivni, pa je teško napraviti njihovu generalizaciju. Pojedini autori ističu da se mo-raju postaviti ograničenja u primeni „grida“ u radu sa opasnim, posebno psihopatskim kriminalcima, budući da ova tehnika zahteva maksimalnu fokusiranost, a pažnja ovih kategorija prestupnika često nije na zavidnom nivou (Norris, 1990). Sa druge strane, kvalitativne tehnike su za terapeuta komfornije i detaljnije u podacima, ali je interpretacija podataka daleko dugotrajnija. Budući da se terapijske tehnike gotovo nužno izvode u za-tvorskim uslovima, to onemogućava uvežbavanje korigovanog ponašanja


u prirodnom okruženju. Na taj način primenjenim konstruktivističkim teh-nikama, baš kao i kod ostalih forenzičkih terapija nedostaje tzv. „ekološka valjanost“.

Poznato je da zatvorenici kao forenzički klijenti nisu nimalo laka, ni jednostavna ciljna grupa za terapiju uopšte, pa ni za konstruktivističku formu rada. Deo problema vezan je i za same uslove pod kojima sa njima treba raditi. Osim što njihova motivisanost, često nije intrinzička, mnogim zatvorenicima nedostaje sposobnost za introspekciju, odnosno sposobnost nadgledanja i praćenja sopstvenih procesa konstruisanja (što se naziva „autorefleksivnost“). I pored svega, u kontekstu motivacije forma terapi-je kakva je konstruktivizam uspeva da istraži razloge zbog kojih su ljudi blokirani u upotrebi jedne strategije i da pronađe alternativne strategije konstruisanja. Takođe, iako je introspektivnost zatvorenika slaba, zajed-ničko za sve konstruktivističke tehnike je to što uspevaju da poboljšaju samoposmatranje ispitanika, strukturu i sadržaj njihovih sopstvenih teorija koje služe kao vodič za njihovu delatnost (Stojnov, 2003). Pozivanjem na „koncept čoveka-naučnika“, zatvorenik kao forenzički subjekt, kao ni u jednoj drugoj formi tretmana, pomera se u konstruktivističkoj terapiji ka jednoj, prestupništvu potpuno suprotnoj, društveno poželjnoj poziciji ak-tivnog istraživača. Štaviše, simbolično on preuzima ulogu „naučnika“, čije teorije dobijaju ulogu empirijskih podataka i to onih koje valja menjati u pravcu optimalne socijalne integracije.

LITERATURA

Brennan, D. (1990). Deviancy as a quest for self. In P. Maitland, D. Brennan (Eds.), Personal construct theory: Deviancy and social work (pp. 24–45). London, UK: London Probation Service and Centre for Personal Construct Psychology.

Fransella, F. (1990). Opening talk to Conference on PCP deviancy and social work. In P. Maitland, D. Brennan (Eds.), Personal construct theory: Devi-ancy and social work (pp.1–5). London, UK: London Probation Service and Centre for Personal Construct Psychology.

Horley, J. (2003). Personal construct perspectives on forensic psychology. New York, NY: Brunner-Routledge.

Kelly, D. (1990). A personal construct psychology perspective on deviance. In P. Maitland (Eds.), Personal Construct Theory Deviancy and Social Work (pp. 53–60). London: Inner London.

Kelly, G. (1955). The Psychology of Personal Constructs. New York: Norton.


Keung Li, C. (1990). Ethics, Politics and Paedophilia: The Relevance of George Kelly. In P. Maitland, D. Brennan (Eds.), Personal construct theory: Devi-ancy and social work (pp. 69–81). London, UK: London Probation Service and Centre for Personal Construct Psychology.

McCoy, M. M. (1977). A reconstruction of emotion. In D. Bannister (Ed.), New perspectives in personal construct theory (pp. 71–84). London: Academic Press.

Norris, M. (1990). Personal Construct Psychology and Deviancy, A Researcher’s Perspective. . In P. Maitland, D. Brennan (Eds.), Personal construct theory: Deviancy and social work (pp. 5–12). London, UK: London Probation Ser-vice and Centre for Personal Construct Psychology.

Radulović, D. (1999). Mogućnosti psihoterapijskog rada u institucionalnom tret-manu osuđenih lica. U Z. Stevanović (Ur.), Reforma sistema izvršenja kri-vičnih sankcija u Jugoslaviji (str. 270–286). Beograd: Udruženje penologa Jugoslavije i Ministarstvo pravde Srbije.

Radulović, D. (2006). Psihologija kriminala-psihopatija i prestupništvo. Beo-grad: Institut za kiminološka i sociološka istraživanja i Fakultet za specijal-nu edukacju i rehabilitaciju.

Riches, D. (1986). The anthropology of violence. Oxford, UK: Blackwell. Stojnov, D. (2003). Psihologija ličnih konstrukata – uvod u teoriju i terapiju.

Beograd: Zepter Book World.Winter, D. (1992). Personal construct psychology. In D. A. Winter (Ed.), Cli-

nical practice: Theory, research and applications (pp. 195–384). London: Routledge.

Winter, D. A., Walker, B. M. (2005). Psychological disorder and reconstructi-on. In D. A. Winter, L. L. Viney (Eds.), Personal construct psychothera-py, advances in theory, practise and research (pp. 21–34). London: Whurr Publishers.

THE APPLICATIoN oF CoNSTRUCTIVIST THERAPY UNDER A FoRENSIC SETTINg

Abstract

Due to the fact that the application of George Kelly’s constructivist psycho-therapy in the institutionalized treatment of inmates is becoming ever more com-mon, in this work, the specifics, advantages and shortcomings of its forensic use is analyzed. From the constructivist perspective, people are active information proc-essors because they continuously take in their surroundings and organize informa-tion about the world and themselves in a construct system, thereby putting events in order and assigning meaning to them. Starting from the basic constructivist idea


that individuals do not form static templates for filtering events, but rather devel-op dynamic constructs which change with new experiences, in this work, through research and qualitative analysis of a violent criminal’s personal constructs, it is concluded how inmates perceive the world in which they live and the people they meet, why they perform violent criminal acts and why they repeatedly remain in crime. It has been constituted that chronic violent criminals are imprisoned in traps of their own constructs, and in order to make behavioral changes possible, typical mistakes that can be found in their ways of thinking must be corrected.

The primary goal of a constructivist treatment is to, through therapy based on insight of the inmate’s system of logic, provide the preconditions for inad-equate constructs responsible for criminal behavior to change into a completely different way to view the world, which would enable permanent letting go of antisocial models of conduct.

It has been assessed that because of its simplicity and accessibility, this form of therapy is suitable for inmates, especially considering that it is easily understandable and forensic clients have an insight into what is happening in the therapeutic process, which motivates them. Limitations in the application of this theory are tied to, among other things, the frequent inability of inmates to be introspective.

Key words: constructivist psychotherapy, inmates, forensic setting

KRIMINALITET oSoBA SA ASPERgERoVIM SINDRoMoM

Nenad Glumbić

Apstrakt

Aspergerov sindrom je poremećaj autističkog spektra koji je u oba vode-ća klasifikaciona sistema (SZO, 1992; DSM-IV-TR, 2000) uključen u kategoriju pervazivnih poremećaja razvoja. Osobe sa Aspergerovim sindromom ispoljavaju značajne deficite u recipročnim socijalnim interakcijama i sposobnosti komuni-kacije. Karakteriše ih ograničen i sužen repertoar interesovanja i aktivnosti, a kao glavne kliničke karakteristike navode se i egocentrizam, nedostatak empatije i nesposobnost uspostavljanja odnosa sa drugim osobama.

Iako nema mnogo dokaza o bilo kakvoj značajnijoj povezanosti između As-pergerovog sindroma i kriminaliteta, brojne studije slučaja ukazuju na mogućnost da jedinstvene kliničke karakteristike mogu da povećaju vulnerabilnost osoba sa ovim sindromom u oblasti kršenja zakonskih normi. Kliničke karakteristike po-vezane sa krivičnim delima su: abnormalna i repetitivna interesovanja i aktivno-sti, nedostatak empatije, nesposobnost predviđanja posledica vlastitih aktivnosti i oštećenje centralne koherencije. Neka istraživanja pokazuju da se kriminalitet ovih osoba pre može objasniti pridruženim psihijatrijskim oboljenjima, nego sa-mim pervazivnim poremećajem razvoja.

Istraživačke studije sprovedene u specijalnim forenzičkim klinikama, uka-zuju na povećanu učestalost podmetanja požara kod optuženih sa Aspergerovim sindromom, dok su dela protiv polne slobode i druga dela nasilja u istoj ili čak u manjoj meri zastupljena kod ovih osoba u odnosu na kontrolnu grupu osoba koje su prošle forenzičku psihijatrijsku evaluaciju.

Preventivne programe treba bazirati na bihejvioralnim intervencijama, koje uključuju ustanovljavanje jasnih pravila ponašanja, trening socijalnih veština i tretman komorbidnih poremećaja.

Ključne reči: Aspergerov sindrom, prestupnici, pervazivni poremećaji ra-zvoja

300 Nenad Glumbić

DIJAGNOSTIčKI KRITERIJuMI ZA ASPERgERoV SINDRoM

Prve opise poremećaja koji je danas poznat pod nazivom Aspergerov sindrom nalazimo u radu ruskog neurologa Eve Suhareve, publikovanom još 1926. godine. Šira naučna javnost biće upoznata sa detaljima ovog rada posredstvom prevoda Sule Volf koji je publikovan sedamdeset godina pošto je originalni rad objavljen (Ssucharewa, Wolff, 1996). U međuvre-menu, detalje navedene kliničke slike stručnoj javnosti je predstavio Hans Asperger, četrdesetih godina prošlog veka (Asperger, 1944). Na osnovu njegovog opisa Lorna Ving (Wing, 1981) predložila je da se, osim često korišćene sintagme autistični poremećaj, u svakodnevnu upotrebu uvode i termin Aspergerov sindrom, predlažući, istovremeno i listu dijagnostičkih kriterijuma za ovaj poremećaj:

– govor se razvija na vreme, stereotipan je, sa neobičnim sadržajima i pedantan,

– neverbalna komunikacija je siromašna; facijalna ekspresija je siro-mašna, glas je monoton, a gestovi neadekvatni,

– socijalne interakcije su bez reciprociteta i empatije,– ove osobe ispoljavaju otpor na promene,– nespretne su i imaju neobičan stav tela i– ispoljavaju ograničena i specifična interesovanja.

Proći će međutim više od deset godina pre nego što Svetska zdrav-stvena organizacija i Američka asocijacija psihijatara budu uvrstile As-pergerov sindrom u svoje zvanične klasifikacione sisteme (ICD-10, SZO, 1992; DSM-IV, APA, 1994).

Iako su, kao što ćemo videti, prvi izveštaji o krivičnim delima koja su počinile osobe sa Aspergerovim sindromom publikovani još osamdesetih godina 20. veka, dijagnoza je bazirana na arbitrarno izabranim kriterijumi-ma, najčešće Gilberga i Gilberga (Gillberg, Gillberg, 1989). To praktično znači da su sve do pre dvadesetak godine osobe sa Aspergerovim sindro-mom bile neprepoznate u krivično-pravnom sistemu.

Kriminalitet osoba sa Aspergerovim sindromom 301

Tabela 1. Dijagnostički kriterijumi za Aspergerov sindrom ICD-10 (SZO, 1992)

A. Nema znakova kašnjenja u ekspresivnom i receptivnom govoru ili kogni-tivnom razvoju. Za postavljanje dijagnoze potrebno je da se prve reči jave pre druge godine, a da se komunikativne fraze koriste do treće godine. Veštine sa-moposluživanja, adaptivno ponašanje i interesovanje za sredinu tokom prve tri godine moraju biti u nivou normalnog intelektualnog razvoja. Motorna nespret-nost je uobičajena, ali nije neophodna dijagnostička karakteristika. Izolovane, specijalne veštine povezane su sa abnormalnim preokupacijama, ali nisu neop-hodne za dijagnozu.B. kvalitativna oštećenja recipročnih socijalnih interakcija (2 od 4)

C. ograničeni, repetitivni i stereotipni obrasci ponašanja, interesovanja i ak-tivnosti (1 od 4)

1. Nesposobnost da se kontakt pogle-dom, facijalna ekspresija, položaj tela i gestovi na prikladan način iskoriste za regulisanje socijalnih interakcija.

2. Nesposobnost uspostavljanja odnosa sa vršnjacima koji bi uključivali uzaja-mnu razmenu interesovanja, aktivnosti i emocija.

3. Nedostatak spontanog učešća u ra-dosti, interesovanjima ili postignućima drugih ljudi.

4. Nedostatak socioemocionalnog re-ciprociteta koji se ispoljava poreme-ćenom ili devijantom reakcijom na emocije drugih ljudi; pomanjkanjem sposobnosti da se ponašanje moduliše u skladu sa socijalnim kontekstom i lo-šom integracijom socijalnog, emocio-nalnog i komunikativnog ponašanja.

1. Preokupacija stereotipnim i restrik-tivnim obrascem interesovanja koji je abnormalan u sadržaju i fokusu; ili jedno ili više interesovanja koji su ab-normalni u intenzitetu i ograničene su prirode, ali nisu abnormalni u sadržaju ili fokusu.

2. Očevidno kompulziva privrženost specifičnim, nefunkcionalnim rutinama ili ritualima.

3. Stereotipni i repetitivni motorni ma-nirizmi koji mogu da uključuju samo ruke i prste (lepršanje, uvrtanje) ili pak složene pokrete celog tela.

4. Preokupacija delovima objekata ili nefunkcionalnim elementima igračaka (kao što su miris, tekstura ili zvuk i vi-bracije koje proizvode).

D. Poremećaj se ne može pripisati drugim varijetetima pervazivnih poremećaja razvoja, shizofreniji, shizotipalnom poremećaju, opsesivno-kompulzivnom pore-mećaju, anankastičnom poremećaju ličnosti i poremećaju vezivanja u detinjstvu.

Dijagnostički kriterijumi za Aspergerov sindrom, prezentovani u Ta-beli 1, gotovo su identični onima koje opisuje Američka asocijacija psi-hijatara u revidiranoj verziji svog priručnika (APA, DSM-IV-TR, 2000). Kliničari koji primenjuju jedan od navedenih dijagnostičkih sistema sa

302 Nenad Glumbić

visokim stepenom podudarnosti postaviće navedenu dijagnozu kod dece i adolescenata. Međutim, odrasle osobe sa Aspergerovim sindromom često nisu dijagnostikovane, a navedena dijagnostička uputstva obično se ne od-nose na karakteristike kliničke slike u adultnom periodu.

Mogućnost primene specijalizovanih instrumenata za detekciju po-remećaja autističkog spektra, pa samim tim i Aspergerovog sindroma, u adultnom periodu, od izuzetne je važnosti za sve one koji se bave forenzič-kom psihijatrijskom procenom odraslih počinilaca krivičnih dela.

STUDIJE PREVALENCIJE

Uprkos činjenici da se najveći broj osoba sa Aspergerovim sindromom skrupulozno potčinjava zakonskim normama (Katz, Zemishlany, 2006; Murrie et al., 2002; Wing, 1997), sklonost pojedinaca ka prestupničkom ponašanju zapazio je i sam Hans Asperger u svom prvom izveštaju o „au-tističnoj psihopatiji“ (Asperger, 1944). Osamdesetih godina 20. veka, kada Aspergerov sindrom još nije bio prepoznat kao poseban nozološki entitet, Moson sa saradnicima (Mawson et al., 1985) je tvrdio da je nasilničko ponašanje ovih osoba sasvim uobičajeno i da u ustanovama za stacionirani smeštaj verovatno ima puno osoba sa ovim sindromom. Šest godina kasni-je naučnoj javnosti predstavljena je studija u kojoj su sabrani podaci o 132 osobe sa Aspergerovim sindromom čije su studije slučaja publikovane u periodu od 1944. do 1990. godine. Samo je kod trojice (2,3%) ispitanika zabeležena istorija nasilničkog ponašanja. Uvođenjem liberalnijih kriteri-juma za kvalifikovanje određenog ponašanja kao nasilničkog, utvrđeno je da 5,6% osoba sa Aspergerovim sindromom ispoljava određene forme na-silničkog ponašanja, što ih ne razlikuje bitnije od osoba iz opšte populacije (Ghaziudin, Tsai, Ghaziudin, 1991).

Hok sa saradnicima (Hawk et al., 1993) još tada je tvrdio da je preva-lencija zapravo mnogo veća, jer su navedenim istraživanjem obuhvaćeni samo slučajevi koji su sudski procesuirani, dok su svi oni protiv kojih nije podignuta optužnica, kao i oni koji su uključeni u različite diverzione pro-grame, ostali nedetektovani.

Veća pažnja javnosti za ova pitanja inicirana je novinskim izveštajima o nasilničkom ponašanju dece i adolescenata sa Aspergerovim sindromom, koji datiraju iz ranih devedesetih godina prošlog veka. Najveću senzaci-ju izazvao je slučaj sedmogodišnjeg dečaka sa Aspergerovim sindromom


koji je ubio svog šestomesečnog brata sa sedamnaest uboda nožem, odse-kavši mu pri tom levu šaku, a zatim se sam prijavio policiji. Uporedo sa novinskim člancima, povremeno su se i u ozbiljnim naučnim časopisima pojavljivali slični opisi, uglavnom u formi kazuistike.

Godinama su u naučnoj literaturi, koja se bavi prestupničkim ponaša-njem osoba sa Aspergerovim sindromom, opisivane samo studije slučaja, da bi se tek u poslednje vreme pojavile i prve studije prevalencije. U jed-nom od prvih istraživanja tog tipa ispitano je 2.500 pacijenata koji su leče-ni u jedinici intenzivne psihijatrijske nege u Rimu. Aspergerov sindrom je dijagnostikovan kod petorice muškaraca koji su u isto vreme imali i istori-ju nasilničkog ponašanja (Raja, Azzoni, 2001). Ovakav uzorak ne može se smatrati reprezentativnim, budući da je nasilničko ponašanje i inače jedan od najznačajnijih faktora za prijem u navedenu ustanovu. U drugoj, popu-lacionoj studiji, nije nađena razlika u odnosu na učestalost prestupničkog ponašanja između osoba sa Aspergerovim sindromom i ispitanika iz opšte populacije (Woodbury-Smith et al., 2006). Dobijeni podaci zasnovani su na samoizveštaju, iako postoji sumnja da je ovakva tehnika ispitivanja ne-prikladna za osobe sa visokofunkcionalnim autizmom. Osim toga, veliki broj ispitanika odbio je da učestvuje u istraživanju što znatno umanjuje mogućnost izvođenja opštijih zaključaka.

Osim navedenih izuzetaka, studije prevalencije obično su ograničene na specijalizovane forenzičke klinike, pa samim tim i na veoma selekcio-nisane uzorke. Na dobijene podatke svakako utiče i raznolikost kriterijuma za dijagnostikovanje pojedinih pervazivnih poremećaja. Tek se u posled-njih desetak godina iskristalisao spisak kliničkih simptoma neophodan za postavljanje dijagnoze poremećaja autističkog spektra. U poslednjoj de-ceniji prošlog veka još uvek je bilo moguće da se određeni skup kliničkih manifestacija dovede u vezu sa Aspergerovim sindromom, samo na osno-vu odluke da li će se primenjivati rigorozniji ili liberalniji dijagnostički kriterijumi. Oprezniji autori su još tada paralelno koristili obe dijagnostič-ke sheme.

Tako je, procenom celokupne muške populacije u specijalnoj bolnici Brodmur, utvrđena prevalencija od 1,5%, a po manje strogim kriteriju-mima od 2,3%, osoba sa Aspergerovim sindromom (Cragg, Shah, 1994). Imajući u vidu da je u to vreme očekivana prevalencija poremećaja auti-stičkog spektra u opštoj populaciji bila 0,36% (Ehlers, Gillberg, 1993), lako se može zaključiti da je prevalencija osoba sa Aspergerovim sindro-mom u specijalnim psihijatrijskim bolnicima znatno veća. Važno je nagla-

304 Nenad Glumbić

siti da je samo jedna trećina detektovanih prestupnika već imala dijagnozu Aspergerovog sindroma u trenutku izvršenja krivičnog dela.

Sledećim istraživanjem, sprovedenim u Velikoj Britaniji, obuhvaćeni su svi pacijenti iz sve tri poznate specijalne psihijatrijske klinike sa viso-kim nivoom obezbeđenja – Brodmura, Ramptona i Ašvorta. Pacijenti iz Brodmura, ispitani u prethodno navedenoj studiji, predstavljali su podu-zorak u novom istraživanju. U celokupnom uzorku od 1.305 ispitanika, 31 (2,4%) pacijent imao je poremećaj autističkog spektra, a od tog broja čak je 21 pacijent (tj. 1,6% celokupnog uzorka) imao dijagnozu Aspergerovog sindroma. U ovoj studiji tek je svaki deseti pacijent sa Aspergerovim sin-dromom dijagnostikovan pre sprovedenog istraživanja. Preostali slučajevi imali su netačne dijagnoze, najčešće shizofrenije ili poremećaja ličnosti (Hare et al., 1999).

U jednoj studiji kohorte kojom su obuhvaćeni procesuirani muškarci, starosti između 15. i 22. godine, nađeno je da 3% mlađih muškaraca, upu-ćenih na psihijatrijsko veštačenje, ispunjava kliničke kriterijume za Asper-gerov sindrom. Kao i u prethodnom istraživanju, u mnogim slučajevima navođene su pogrešne dijagnoze. Naime, u ranim studijama razvojni pore-mećaji nisu ni detektovani, već su pogrešno „vođeni“ kao poremećaji lič-nosti. Uvidom u dosijea istraživači su zaključili da čak 53% ispitanika ima dijagnozu poremećaja ličnosti. Kada su ovi slučajevi detaljnije razmotreni, ispostavilo se da, od ukupnog broja ispitanika sa navedenom dijagnozom, čak 15% ima sigurnu, a 12% verovatnu dijagnozu Aspergerovog sindro-ma. Kod dodatnih 17% ispitanika dijagnostikovan je nespecifikovani per-vazivni poremećaj razvoja (Siponmaa et al., 2001).

Ova studija švedskih autora prva je u seriji sličnih istraživanja spro-vedenih u nordijskim zemljama, posebno u Švedskoj. Najprecizniji epide-miološki podaci upravo se i mogu dobiti iz Švedske, budući da ova zemlja, sa jedva nešto više od devet miliona stanovnika, ima najveći nacionalni registar pacijenata u svetu. Naime, u Švedskoj svi stanovnici, uključuju-ći i imigrante, dobijaju identifikacioni broj koji se koristi u nacionalnom registru za zdravstvenu zaštitu i u nacionalnom registru za kriminal. Ovaj registar uključuje sve osobe koje su primljene u bilo koju opštu ili psi-hijatrijsku kliniku na procenu i tretman, uključujući i zatvorske bolnice i nekoliko privatnih klinika. Na taj način je svaku kliničku dijagnozu i svako krivično delo moguće dovesti u vezu sa jedinstvenim identifikaci-onim brojem. Smatra se da ovaj broj nedostaje u manje od 1% slučajeva (Långström et al., 2009).


Nedavno sprovedenim istraživanjem u Švedskoj obuhvaćeni su ispi-tanici iz tri populacije: pacijenti specijalne psihijatrijske bolnice; ispitanici koji su upućeni na forenzičko psihijatrijsko ispitivanje pre suđenja zbog teških zločina i socijalno neprilagođeni ispitanici iz dve specijalne institu-cije za adolescente. Rezultati pokazuju da je prevalencija osoba sa Asper-gerovim sindromom u forenzičkim ustanovama oko 3%, te da u navede-nim ustanovama ima još najmanje 10% štićenika sa atipičnim autizmom (Anckarsa�ter, 2008). U ovom istraživanju nađeno je da 88% ispitanika sa Aspergerovim sindromom ima i neka komorbidna stanja: opsesivno-kom-pulzivni poremećaj, ADHD, Žil de la Turetov sindrom, disocijativni pore-mećaj, bipolarni poremećaj, anksiozni poremećaj, pedofiliju, poremećaje navika i impulsa (piromaniju i patološko kockanje) i drugo.

Analizom 17 publikacija koje se bave problematikom nasilničkog po-našanja osoba sa Aspergerovim sindromom američki autori nalaze da je 29,7% ovih osoba u trenutku kada je počinjeno krivično delo imalo još neki psihijatrijski poremećaj, dok je kod 54% ispitanika psihijatrijski ko-morbiditet vrlo verovatan (Newman, Ghaziuddin, 2008).

Palermo (2004) smatra da se agresija, udružena sa kriminalnim pona-šanjem, kod osoba sa poremećajima autističkog spektra, pre može pripisati komorbidnim stanjima kao što su ADHD, bipolarni poremećaj i depresi-ja, nego pervazivnom poremećaju. U velikom broju slučajeva, međutim, razloge za izvršenje krivičnog dela moguće je pronaći u karakteristikama kliničke slike.

Na osnovu relativno retkih istraživanja teško je utvrditi da li je uopšte učestalost nasilničkog ponašanja kod osoba sa Aspergerovim sindromom veća nego u opštoj populaciji. Navedene studije uglavnom su realizova-ne u forenzičkim klinikama što bitno smanjuje mogućnost generalizacije dobijenih nalaza. Jedno od retkih istraživanja kojim su obuhvaćene sve službe koje bi mogle da budu u kontaktu sa osobama sa Aspergerovim sindromom, od forenzičkih do servisa koji deluju pri lokalnoj zajednici, realizovano je u geografskom regionu Južnog Velsa u kome živi 1,2 mili-ona stanovnika. Detektovano je 126 osoba sa Aspergerovim sindromom, pri čemu su 33 osobe ispoljavale prestupničko ponašanje koje bi ih moglo dovesti u vezu sa krivično-pravnim sistemom. Svi su bili muškarci, staro-sti između 18. i 61. godine. U trenutku istraživanja desetoro je živelo neza-visno, devetoro u forenzičkom setingu, trojica su bila u zatvoru, osmorica u instituciji za mentalno zdravlje, dvojica u posebnoj ustanovi za autizam, a jedan je živeo u ustanovi za osobe sa intelektualnom ometenošću. I u

306 Nenad Glumbić

ovom slučaju prestupnici sa Aspergerovim sindromom imali su dodatne psihijatrijske dijagnoze: shizofreniju, depresiju, anksiozni poremećaj, po-remećaj pažnje ili poremećaj ličnosti (Allen et al., 2008).

U očekivanju brojnijih istraživačkih projekata koji će se realizovati unutar lokalne zajednice moramo imati u vidu da je prestupničko pona-šanje osoba sa Aspergerovim sindromom realnost čiji značaj nikako neće umanjiti informacije o moguće niskoj prevalenciji. Program prevencije prestupničkog ponašanja u ovoj populaciji morao bi da uzme u obzir po-kretačke mehanizme prestupništva čije korene najlakše možemo naći u kliničkoj slici Aspergerovog sindroma.

POVEZANOST KRIVIčNIh DELA SA KLINIčKIM MANIFESTACIJAMA

Iako jedinstvene kliničke karakteristike čine osobe sa Aspergerovim sindromom podložnijim viktimizaciji, u nekim slučajevima su te iste ka-rakteristike predstavljale značajan faktor za izvršenje krivičnih dela.

Gotovo svi dostupni podaci ukazuju na učestalo podmetanje požara u ovoj populaciji. Poređenjem ispitanika sa Aspergerovim sindromom koji su smešteni u specijalizovane ustanove sa pojačanim nadzorom i drugih štićenika, utvrđeno je da su različiti oblici seksualnog nasilja ređi kod ispi-tanika sa Aspergerovim sindromom, da su ubistva na nivou očekivanom za taj tip ustanova, ali i da je podmetanje požara znatno češće (Hare et al., 1999). U ispitivanom uzorku Herova sa saradnicima nalazi da je svaki de-seti štićenik iz kontrolne grupe podmetao požare, dok je u poduzorku oso-ba sa Aspergerovim sindromom bilo 16% optuženih za isto krivično delo. U već spominjanom istraživanju švedskih autora, sprovedenom na uzorku prestupnika sa mentalnim poremećajima, utvrđeno je da su, od ukupno registrovanih 16 slučajeva podmetanja požara, deset puta (63%) to delo počinile osobe sa Aspergerovim sindromom (Siponmaa et al., 2001).

Na slične rezultate ukazuje i istraživanje danskih autora sa zanimlji-vim metodološkim dizajnom (Mouridsen et al., 2008). Naime, ovi autori su ispitali 114 optuženih, ali ne i osuđenih osoba sa Aspergerovim sin-dromom. Kontrolna grupa je pravljena tako što su za svakog optuženog sa Aspergerovim sindromom pronađene tri neurotipične osobe istog pola i socijalnog statusa koje su rođene istog dana kada i osoba sa Aspergero-vim sindromom. Analizom su obuhvaćena sledeća dela: nasilje (sva dela


koja uključuju interpersonalnu agresiju ili pretnju agresijom), pljačke, neovlašćeno posedovanje oružja, seksualni napadi, podmetanje požara, krađe, neovlašćeno stavljanje u promet opojnih sredstava, vandalizam, prevare, dela protiv imovine, trgovina ukradenom robom, saobraćajni prekršaji i drugi prestupi. Između dva poduzorka nađena je statistički značajna razlika samo u učestalosti saobraćajnih prekršaja (očekivano češćih kod osoba iz opšte populacije) i podmetanja požara, kojima su sk-lonije osobe sa Aspergerovim sindromom.

Navedena istraživanja, uz pojedinačne studije slučaja, podstakla su zanimanje naučne javnosti za populaciju osoba osuđenih zbog podmetanja požara. U jednom istraživanju analizirana je dokumentacija forenzičkih psihijatara koja obuhvata 214 osoba optuženih za podmetanje požara u Švedskoj, u periodu od 1997. do 2001. godine. Ustanovljeno je da, od ukupnog broja muškaraca koji su podmetali požare, 7,1% ima dijagnozu Aspergerovog sindroma. Treba imati u vidu da u poduzorku počinilaca drugih krivičnih dela samo 2,5% optuženih ima ovu dijagnozu. U podu-zorku žena, počinilaca različitih krivičnih dela, nalazi se 3,4% ispitanica sa Aspergerovim sindromom optuženih za podmetanje požara, dok je 2,6% žena sa ovim poremećajem optuženo za druga krivična dela (Enayati et al., 2008).

Da se pretpostaviti da se u najvećem broju slučajeva podmetanje požara može dovesti u vezu sa uskim, ograničenim interesovanjima. U lite-raturi je još pre dve decenije opisan slučaj sedamnaestogodišnjeg mladića sa Aspergerovim sindromom koji je često podmetao požare kako bi gledao vatru kojom je bio fasciniran (Everall, Lecouteur, 1990). Bari-Volš i Malen (Barry-Walsh, Mullen, 2003) opisuju nekoliko sličnih slučajeva, među nji-ma i mladića koji je od detinjstva imao poteškoće u socijalnoj komunikaci-ji. Interesovao se za pokretne objekte sve do adolescencije, kada je postao zainteresovan za značenje pojedinačnih reči, za rečnike i za smerove ulica. U isto vreme postao je opsednut gledanjem plamičaka koji trepere, a po-sebno je voleo da gleda plamen upaljenog gasa. Uprkos tome što je umeo da navede moguće opasnosti od vatre, podmetnuo je požar da bi mogao da uživa u plamenu.

Nisu svi slučajevi podmetanja požara izazvani interesovanjem za va-tru. Isti autori navode i slučaj muškarca sa Aspergerovim sindromom koji je, osim interesovanja za avionsko oružje iz Drugog svetskog rata, opse-sivno slušao uvek istu radio stanicu. Problemi su nastali kada je lokalni religijski radio dobio frekvenciju vrlo blisku frekvencije njegove omiljene

308 Nenad Glumbić

stanice što je dovodilo do interferencije signala. Na seriju protestnih pisa-ma koje je uputio konkurentskoj radio stanici kao odgovor je dobio blago-slov urednika stanice. Problem je rešio tako što je upalio radio stanicu koja mu je ometala signal, zatim se pohvalio kako je uspešno rešio problem, izrazivši čuđenje što su istražni organi zainteresovani za ovaj slučaj.

Ovaj poslednji slučaj se delimično može objasniti i nedostatkom cen-tralne koherencije. Pojam centralne koherencije uvela je Uta Frit (Frith, 1989) opisujući ga kao proces prirodne tendencije ljudi da svoje sagleda-vanje sveta konstruišu kao bogatu, ali jedinstvenu tapiseriju životnih isku-stava. Na perceptivnom planu, nedostatak centralne koherencije obično se ispoljava opsesivnim interesovanjem za nebitne i nefunkcionalne delove objekata kao što su boja, miris ili vibracija (Glumbić, 2009). Na isti način, osobe sa deficitom centralne koherencije parcijalno obrađuju informacije vezane za etička načela i zakonske norme. Stoga, one mogu biti uključene u kriminalne aktivnosti, zbog ekscesivne preokupiranosti visoko fokusira-nim unutrašnjim interesovanjima, uz ignorisanje socijalnih konsekvenci, uključujući i zakonske sankcije.

Osobe sa Aspergerovim sindromom teško mogu da razumeju kauzal-ne relacije, pa su neka krivična dela vezana za neuspešne osvetničke akci-je. Tako je Mari (Murrie et al., 2004) opisao mladića sa Aspergerovim sin-dromom čije je detinjstvo obeležilo opsesivno interesovanje za ribe, ptice i drevne zamkove, kao i beskrajno dug ritual ishrane. Deca u školi su ga neprestano zadirkivala, a njihove uvrede je teško podnosio i dugo pamtio, govoreći o tome kako su ga prskali pištoljem na vodu godinama pošto se to dogodilo. Ideja za osvetu sinula mu je kada je video reportažu o požaru. Odlučio je da i sam podmetne požar i tako im se osveti. Zatim je zapalio kuću potpuno nepoznatih ljudi koji nemaju nikave veze sa decom koja su ga nekada proganjala. Na čuđenje inspektora koji je sprovodio istragu ispričao je da se osveta sastoji u tome što upaljena kuća ima sličnosti sa kućom u kojoj su nekada stanovali dečaci iz njegove škole.

Socijalna naivnost i nedostatak empatije jasno se mogu uočiti i kod počinilaca krivičnih dela protiv polne slobode. Empatija ima kognitivnu i afektivnu komponentu (Blair, 2008). Dok je kod klasičnih psihopata naj-češće oštećena afektivna komponenta, usled čega ove osobe ne saosećaju sa svojim žrtvama, kod osoba sa Aspergerovim sindromom ustanovljen je izrazit deficit u kognitivnoj komponenti empatije – tzv. teoriji uma. Teorija uma je sposobnost pripisivanja mentalnih stanja kao što su emocije, želje, verovanja i namere, sebi i drugima (Charman, Campbell, Edwards, 1998).


Osobe sa nerazvijenom teorijom uma teško mogu da predvide socijalne posledice svog ponašanja i reakcije drugih ljudi na njihovo ponašanje. One zapravo ne mogu da shvate da neka druga osoba može da ima drugačije kognitivno i emocionalno iskustvo vezano za isti događaj.

U literaturi su opisani raznovrsni oblici seksualno neprihvatljivog ponašanja osoba sa Aspergerovim sindromom: kada muškarac obučen u žensku odeću dodiruje grudi nepoznatih žena (Baron-Cohen, 1988); perzi-stentni pokušaji da se ostvari homoseksualni odnos isključivo sa crncima heteroseksualne orijentacije (Haskins, Silva, 2006); sakupljanje porno-grafskih snimaka dece (Allen et al., 2008; Murrie et al., 2008), a nekada i njihovo pokazivanje drugoj deci. Pojedini slučajevi zadovoljavaju kriteri-jume za postavljanje dodatne dijagnoze pedofilije ili fetišizma.

Osim očevidno aseksualnih osoba sa Aspergerovim sindromom, u li-teraturi su opisani i brojni slučajevi adolescenata i odraslih muškaraca sa ovim poremećajem koji nisu ostvarili željene seksualne odnose zbog nedo-statka socijalnih veština, poteškoća u prepoznavanju facijalne ekspresije i nedostatka empatije. U tom smislu veoma je ilustrativan slučaj hiperseksu-alnog muškarca sa Aspergerovim sindromom koga opisuje Mari (Murrie et al., 2004). Razvojna istorija ukazuje na kompulzivnu masturbaciju koja je počela u desetoj godini i opsednutost potrebom da ostvari seksualni odnos. Ovaj pacijent je pretpostavio da će žene koje su pristale da mu pomognu u kupovini pristati i na seksualni odnos. Pošto se to nije dogodilo, smislio je drugu taktiku: iznajmio je stan osobama koje su preprodavale drogu očeku-jući da će sa njima ostvariti seksualni kontakt. Ubrzo je postao predmet zlo-stavljanja svojih komšija koji su saznali za njegovu opsesiju, ali i za njegovu socijalnu naivnost. Organizovali su žurku i naterali ga da ima seksualni od-nos sa lutkom, na šta je on pristao verujući da će se neka od učesnica žurke posle toga sigurno zaljubiti u njega. Seksualne odnose je napokon ostvario sa petnaestogodišnjim beskućnikom koga je primio u stan i koji ga je potom opljačkao. Nesvestan da je seksualni odnos sa maloletnikom krivično delo, prijavio je pljačku policiji uz detaljan opis svojih odnosa sa pljačkašem.

Prema neuropsihološkom modelu „top-down“ modulacije naši bihej-vioralni izbori baziraju na dugotrajnim ciljevima. Naime, nervni sistem ne-urotipičnih ljudi je sposoban da podstakne one oblike neuralnih aktivnosti koji su povezani sa značajnim informacijama i da potisne aktivnosti koje se asociraju sa irelevantnim informacijama. Nedostatak ovakve modulaci-je kod osoba sa visokofunkcionalnim autizmom čini ih nesposobnim da se „odbrane“ od senzornih zasićenja (Frith, 2004), ali i od vlastitih opsesija.

310 Nenad Glumbić

Kada fiksacije nisu praćene svešću o socijalnim normama i ograničenjima, one mogu voditi ka maladaptivnim fantazijama (Silva et al., 2005). Silva takođe smatra da neki počinioci seksualnog nasilja imaju rasparčan na-čin postojanja, sa socijalnom komponentom, koja im omogućava da budu lojalni građani, i antisocijalnom komponentom, koja oblikuje životni stil seksualnih predatora.

U literaturi je opisan slučaj muškarca sa Aspergerovim sindromom koji je imao seksualne fantazije o vezivanju žena. Jednom prilikom je ve-zao dve žene kanapima identične dužine, doživljavajući seksualno zado-voljstvo. Zatim je izvadio nož, presekao kanap i pustio ih (Murrie et al., 2004). U istom radu opisan je slučaj dvadesetpetogodišnjeg pacijenta sa Aspergerovim sindromom koji je bio opsesivno zainteresovan za lutke od papira. Posedovao je nekoliko hiljada takvih lutaka koje je koristio za sek-sualne igre. Imao je intenzivan fantazam da od drugih ljudi uzima delove tela, što bi trebalo da mu pomogne da sazna nešto više o ženama. Počeo je da „istražuje“ pedofiliju, a pronađene pornografske snimke pokazivao je svojoj devetogodišnjoj kćeri i njenoj drugarici. Kada je uhapšen, odmah je ispričao sve što je uradio, bez krivice i kajanja, ali i bez ikakve svesti da je počinio krivično delo. Inače je za prestupnike sa Aspergerovim sindro-mom karakteristično da bez ustručavanja spremno otkrivaju najintimnije detalje svojih seksualnih fantazija i da isto tako detaljno opisuju učinjeno delo, za razliku od neurotipičnih ljudi koji negiraju krivicu, čak i kada su suočeni sa neoborivim dokazima.

Parcijalno doživljavanje objekata opisano je i u slučaju seksualnog nasilja sa najtežim ishodom. Reč je o mlađem muškarcu sa Aspergerovim sindromom, starom 27 godina, ranije neosuđivanim, koji je imao socijal-ne kontakte samo sa svojim roditeljima. Bio je zainteresovan za žene, ali su ga one odbijale. Opsesivno je počeo da razmišlja o svojoj komšinici, posebno o tome kako ona miriše i kako izgleda njeno telo. Počeo je na kompjuteru da beleži svoja razmišljanja i nedoumice oko toga šta žene u stvari očekuju. Bez ikakvog vidljivog povoda ju je napao i, pošto je umrla, ejakulirao je pored njenog tela, što je potvrdila i DNK analiza. Posle izvr-šenog zločina više se puta vraćao u stan da bi „proučavao njeno telo i tako saznao kako žene funkcionišu“ (Kristiansson, Sörman, 2008).

U literaturi je opisano i više slučajeva krivičnih dela protiv života i tela koja nisu imala seksualnu konotaciju. Uta Frit (Frith, 1991) smatra da osobe sa Aspergerovim sindromom ne povređuju namerno druge osobe, jer umišljaj nužno podrazumeva razvijenu teoriju uma. Po njenom mišljenju,


nasilničko ponašanje je oblik realizacije posebnih interesovanja, pri čemu se neka krivična dela vrše i u stanju panike ili kao posledica nedovoljnog razumevanja socijalnih normi. Herova smatra da 84% osoba sa poremeća-jima autističkog spektra ima ograničena interesovanja i da se kod svakog četvrtog ispitanika iz ove grupe ograničena interesovanja vezuju za temu nasilja (Hare et al., 1999).

Tako je Baron-Koen (Baron-Cohen, 1988) opisao slučaj dvadesetjed-nogodišnjeg mladića koji je često napadao svoju „devojku“, pedeset godi-na stariju od njega, kada god bi ga ona prekinula u beskrajnim monolozi-ma o vlastitoj vilici. Nešto ranije je opisan slučaj pacijenta sa nasilničkim fantazmima i ekstenzivnim interesovanjem za otrove koji je napadao žene iz krajnje čudnih razloga (jedna je napadnuta testerom, jer je nosila kratke pantalone, a druga šrafcigerom, jer je bila vozač, što se ovom pacijentu nije dopadalo) (Mawson, Grounds, Tantam, 1985).

Kao što su krivična dela protiv polne slobode ili podmetanje požara ponekad inicirana nerazumevanjem uzročno-posledičnih odnosa i posle-dica vlastitog ponašanja, u osnovi izvršenja najtežih krivičnih dela protiv života i tela mogu da stoje isti činioci. Ilustrativan primer je uspešnog mladog inženjera sa Aspergerovim sindromom koji je kao dete ispoljio op-sesivno interesovanje za lego kocke, crtanje, makete aviona i automobila. Bio je visoko inteligentan i uspešan učenik, posebno u matematici. Uvek se trudio da sve nauči i da ima najbolje ocene. Izbegavao je kontakt sa vrš-njacima među kojima nije bio omiljen. U dvadeset drugoj godini ispoljili su se simptomi opsesivno-kompulzivnog poremećaja u formi prisile da detaljno čisti stan deset puta dnevno. Na grupnoj seansi upoznao je svoju buduću suprugu, takođe duševno obolelu. Dobili su ćerku o kojoj nisu mogli adekvatno da se brinu. Pošto im je nagovešteno da će im dete biti oduzeto, potražili su nezavisnu procenu od jedne žene koja je radila kao psiholog u privatnoj praksi. Uprkos njihovim očekivanjima i ona je utvr-dila da dete ispoljava visok stepen anksioznosti i depresije, kao posledice nekvalitetnog roditeljstva. Optuženi je tada pronašao „originalno“ rešenje kako da zadrži pravo roditeljstva – na novogodišnju noć uoči 2000. godine otišao je u kuću psihološkinje koja je vršila procenu i pucao joj u glavu (Murrie et. al., 2004).

Videli smo da uska, ograničena interesovanja, abnormalna po fokusu i po intenzitetu, nedostatak centralne koherencije, deficit kapaciteta em-patije i socijalna naivnost predstavljaju glavne precipitirajuće faktore za pojavu prestupničkog ponašanja kod osoba sa Aspergerovim sindromom.

312 Nenad Glumbić

S obzirom na to da im je afekat površan, a ponašanje krajnje egocen-trično, možemo se zapitati da li je samo reč o psihopatiji zaodenutoj u ruho još uvek enigmatičnog poremećaja. Neke razlike ipak postoje: pacijetni sa Aspergerovim sindromom nisu manipulativni, niti površno šarmantni, a njihov životni stil se ne zasniva na konstantnom eksploatisanju drugih ljudi. Njihovo nepoznavanje socijalnih relacija lišava ih manipulativnosti i pozicionira na suprotan kraj kontinuuma predator-žrtva u odnosu na psi-hopate. To se može videti i iz činjenice da po pravilu krivično delo odmah priznaju.

Za razliku od drugih slučajeva upućenih na psihijatrijsku procenu, kod osoba sa Aspergerovim sindromom obično nema predistorije vršenja krivičnih dela ili zloupotrebe psihoaktivnih supstanci, a krivična dela obič-no čine danju (O’Brien, 2002). Osim toga, prvo krivično delo ove osobe u proseku počine dosta kasno, posle 25. godine (Allen et al., 2008).

Ovi autori navode i niz socijalnih činilaca koji imaju svoju ulogu u nastanku prestupničkog ponašanja, a to su: socijalno odbacivanje, seksual-no odbacivanje, konflikti u porodici i buling. Odista, treba imati u vidu da u dinamici vršenja krivičnih dela osobenosti kliničke slike predstavljaju, svakako značajan, ali ne i jedini činilac koji doprinosi njihovoj pojavi.

Deca sa Aspergerovim sindromom su tokom školovanja često izlo-žena vršnjačkom nasilju. U gotovo svim studijama slučaja navedenim u ovom poglavlju opisani su različiti oblici viktimizacije u školskom peri-odu. Tantam (2000) navodi da je ulogu žrtve u vršnjačkom nasilju imalo 64% dece sa Aspergerovim sindromom. Njihovo neprikladno i često tea-tralno reagovanje na zadirkivanje i druge oblike vršnjačkog nasilja čini ih još podložnijima viktimizaciji. Kao ilustraciju navodimo primer dvade-setogodišnjeg mladića sa Aspergerovim sindromom koji je u nedavnom razgovoru sa autorom ovog rada izneo svoja zapažanja o nekorektnom ponašanju svojih drugova na maturskom ispitu:

„Moji drugovi su nesposobno i nezahvalni! Ja sam koren njima. Spre-mio sam četiri puškice, a onda oni svi znaju i još kažu da nisam dobro napisao. Bez mene oni ne bi znali ni šta je TV. To je metafora. A ja sam popio i dva lava. To je bio drugi dan dokaza da su nesposobni i nezahvalni. Tog dana, na utorak, neki traži da mu otac pomogne, a ja kažem čekaj, a on misli da sam ja odbio pomoć koju je tražio. Ja lepo smatram da je on nesposoban i nezahvalan. U Evropi ima 5% nesposobnih i nezahvalnih, u svetu 1%, a kod nas 20%. Ja sam bolji od njih, jer sam na sve spreman.“


Ovaj doslovno prenesen komentar ukazuje na sledeće karakteristike govora: agramatične konstrukcije, korišćenje metaforičkog govora („Ja sam koren njima“, što znači da je on drugovima dao informacije potrebne za izradu maturskog rada); cirkumlokucije, tj. zaobilazan govor (komentar o metafori ili podatak da je „popio dva lava“ pri čemu misli na Lav pivo); nepoštovanje konverzacionih načela da govor bude jasan (informacija o drugu koju je tražio pomoć razume defektolog koji zna iz kojih je razloga otac ovog mladića mogao da bude od pomoći, ali je u izgovorenom tekstu taj podatak izostavljen); pozivanje na pseudočinjenice (procenti nesposob-nih i nezahvalnih). Osim toga, ovo je jedan od brojnih primera njegovog nerazumevanja sa okolinom koja ga permanentno odbacuje.

Ovakav odnos sa vršnjacima je pre pravilo nego izuzetak. Pokušaji uspostavljanja socijalnih odnosa obično su neuspešni. To potkrepljuje nji-hovu anksioznost i depresiju što dovodi do ruminiranja koja se u nekim slučajevima završavaju krivičnim delima. Dugotrajna socijalna izolacija uslovljava pojavu različitih formi maladaptivnog ponašanja. Meloj (Me-loy, 2002) smatra da, u zavisnosti od socijalnih okolnosti i individualne vulnerabilnosti, socijalna izolacija podstiče razvoj intruzivnih misli, sanja-renja i fantaziranja koji mogu da budu vezani za izvršenje krivičnog dela.

Dobro poznavanje dinamogenih činilaca koji prethode izvršenju kri-vičnog dela važno je za procenu adekvatnosti krivično-pravne reakcije ali i za procenu efikasnosti određenih preventivnih programa.

KRIVIčNO-PRAVNA REAKCIJA

Za osobe sa Aspergerovim sindromom proces pritvaranja, istrage i suđenja, izuzetno je težak. Organima koji sprovode istragu obično je teško da shvate da osoba očuvanih intelektualnih sposobnosti može da bude u nepovoljnijem položaju od drugih osumnjičenih, pre svega zbog prirode samog poremećaja. Osumnjičena lica sa visokofunkcionalnim autizmom, u toku davanja iskaza pogrešno interpretiraju ono što vide i čuju, loše se prilagođavaju na nepoznato okruženje, ne razumeju dovoljno vremenske relacije, nedovoljno razlikuju vlastite akcije od akcija drugih ljudi i loše procenjuju socijalne odnose tokom formalnog ispitivanja. Osim činjenice da se pridržavaju jednom ispričane priče i da koriste reči čije značenje ne poznaju, ove osobe mogu sebe dovesti u veoma neprijatan položaj zbog apsolutne iskrenosti i otkrivanja svojih fantazija, koje ih mogu dovesti

314 Nenad Glumbić

u direktnu vezu sa učinjenim krivičnim delom (Berney 2004; Debbaudt 2002; Mayes 2003; Barry-Walsh, Mullen, 2004).

U našem Zakonu o izmenama i dopunama zakonika o krivičnom po-stupku (Službeni glasnik RS, 72/09) kaže se da svaki okrivljeni, odnosno osumnjičeni, ima pravo „da se izjasni o svim činjenicama i dokazima koji ga terete i da sam ili preko branioca iznosi činjenice i dokaze u svoju ko-rist...“ (član 2, stav 6). Međutim, vrlo je verovatno da će okrivljeni sa As-pergerovim sindromom često iznositi dokaze na svoju štetu.

Ove osobe se teško koncentrišu na razgovor u novoj, nepoznatoj sre-dini i, po pravilu, ne mogu da daju adekvatan iskaz tokom dugih intervjua u kojima im se postavljaju brojna pitanja. Britansko nacionalno udruženje za autizam (NAS UK, 2004) smatra da tokom istrage treba poštovati sle-deća pravila:

– isključiti sirene i signalna svetla u okruženju,– osumnjičenom treba dati dovoljno vremena da reaguje,– uputstva i komentari moraju biti jasni, bez ironije, sarkazma ili me-

taforičkog govora,– ne pretiti osumnjičenom,– maksimalno izbegavati dodirivanje osumnjičenog,– koristiti vizuelne informacije kao podršku u objašnjavanju i– obraćati se osumnjičenoj osobi njenim imenom na početku svake

rečenice.

Osim toga, potrebno je da se tokom istrage prave česte pauze; da se, kada god je to moguće, postavljaju pitanja koja zahtevaju odgovore sa da ili ne jer će, u suprotnom, optuženi ponavljati rečenice osobe koja sprovodi istragu; i da se u svim fazama pretkrivičnog i krivičnog postupka angažuje stručnjak za pervazivne poremećaje razvoja (Debbaudt, 2002).

U toku suđenja, okrivljeni obično hladno govore o učinjenom delu, bez krivice i kajanja. Postupak pred sudom je kompleksan socijalni doga-đaj u kome su uloge strogo definisane pravilima za vođenje postupka. Za osobe koje su toliko uronjene u sebe i svoje potrebe razumevanje ovakvih situacija je praktično nemoguće. Reakcija na ovakvo ponašanje zavisiće i od informisanosti sudije, porote i članova sudskog veća o karakteristikama Aspergerovog sindroma. Ako oni koji donose odluku nedostatak empatije sagledaju kao neurobiološki deficit onda bi mogli da osete izvesne simpati-je za okrivljenog čiji osiromašeni emocionalni život isključuje mogućnost uvida, pa samim tim i kajanja. S druge strane, ako se okrivljeni doživi kao


hladan, bezosećajan počinilac krivičnog dela, njegovo ponašanje predstav-lja otežavajući faktor u donošenju odluke o eventualnoj krivici. Sudijama je svakako teško objasniti da postoje osobe koje nisu psihotične, a koje ipak ne mogu da zauzmu perspektivu druge osobe u procesu zaključivanja, niti mogu da razumeju tuđa mentalna stanja, pa samim tim ni posledice izvršenog krivičnog dela.

U ovakvoj situaciji neminovno se postavljaju pitanja: „Da li osobe sa Aspergerovim sindromom uopšte mogu da prate suđenje, da li mogu da se izjašnjavaju o krivici i da li su krivično odgovorne?“ Posebni kriterijumi na osnovu kojih se utvrđuje sposobnost okrivljenog da učestvuje u suđenju pojavili su se u zakonskim aktima Engleske i Velsa u 19. veku. Okrivljeni se smatra nesposobnim da prati suđenje ako ne može da razume prirodu i objekat postupka ili posledice suđenja i ako ne može da se konsultuje sa svojim advokatom (Barry-Walsh, Mullen, 2003). U Americi se utvrđuju dva oblika kompetencije – kognitivni kapacitet da se razumeju relevantni pravni koncepti i procedure i voljni element, tj. sposobnost da se na sudu koriste informacije kako bi se poboljšala vlastita pozicija (Miller, 1994).

Krivična odgovornost se obično zasniva na kombinaciji dva pravna aspekta actus reus i mens rea. Mens rea je mentalno stanje ili svrha izvr-šenja dela, dok je actus reus fizički aspekt izvršenog dela. Ovi elementi uključuju dva različita aspekta: kognitivni i voljni. Kognitivni aspekt po-drazumeva razumevanje razlike između dobrog i lošeg, te razumevanje značenje izvršenog dela. Voljni aspekt se odnosi na kompulzivno ponaša-nje i regulisanje vlastitih impulsa, kao i na prilagođavanje ponašanja datoj situaciji.

U forenzičkoj proceni eksperti pokušavaju da ustanove razliku izme-đu percepcija i verovanja koje spadaju u oblast deluzija ili, šire posmatra-no, psihotičnog reagovanja, i onih verovanja koja su izraz karakteroloških osobenosti, pa su samim tim pod voljnom kontrolom. Smatra se da je ova-kva dihotomizacija sasvim neprikladna za osobe sa Aspergerovim sindro-mom (Murrie et al., 2004). Prema ovim autorima, nedovoljno razumevanje interpersonalnih odnosa može da izmeni naše zaključivanje o posledicama preduzetih akcija, na sličan način kako se to dešava kod duševno obolelih osoba. U pravnom sistemu deficiti inherentni Aspergerovom sindromu pre će se interpretirati kao perceptualne i interpersonalne distorzije karakteri-stične za poremećaj ličnosti, nego kao psihotične manifestacije.

U velikom broju slučajeva počinioci krivičnih dela se i ne upućuju na forenzičko-psihijatrijsku procenu. Od 214 osoba koje su u petogodišnjem

316 Nenad Glumbić

periodu podmetale požare jedna petina nije upućena čak ni na jednočasov-ni psihijatrijski pregled (Enayati et al., 2008). Ovaj podatak je posebno značajan zbog činjenice da u ovoj populaciji ima nesrazmerno mnogo oso-ba sa Aspergerovim sindromom. Istraživanje sprovedeno u Velikoj Brita-niji pokazuje da je 78% okrivljenih sa Aspergerovim sindromom prošlo detaljnu psihijatrijsku procenu, dok je nešto više od jedne petine procenji-vao ekspert za oblast pervazivnih poremećaja razvoja (Allen et al., 2008). Na osnovu psihijatrijskog veštačenja u 89% slučajeva doneta je odluka da je okrivljeni sposoban da se izjasni o krivici. Dobijeni podaci ne mogu se generalizovati zbog činjenice da odnos prema duševno obolelim osobama u pravnom kontekstu varira od jedne do druge zemlje.

Tako je u Švedskoj, u periodu od 2000. do 2006. godine, izvršeno više od četiri hiljade detaljnih psihijatrijskih veštačenja zahvaljujući kojima je kod 7% optuženih dijagnostikovan Aspergerov sindrom. Kada se posmatra samo poduzorak osoba sa Aspergerovim sindromom u 68% slučajeva je sudski veštak zaključio da je reč o teškom duševnom oboljenju, što je znat-no više od 48% optuženih sa navedenom dijagnozom u kontrolnoj grupi (Kristiansson, Sörman, 2008). Švedska je inače jedina zemlja Evropske unije u kojoj se uopšte ne postavlja pitanje krivične odgovornosti unutar pravnog sistema. U Švedskoj je svaka osoba koja počini zločin krivično odgovorna za učinjeno delo, bez obzira na mentalno stanje, ali ako ima teško duševno oboljenje ne može se osuditi na zatvorsku kaznu.

U literaturi su opisani slučajevi osoba sa Aspergerovim sindromom koje su osuđene na zatvorske kazne ili kojima je izrečena mera obave-znog psihijatrijskog lečenja u ustanovi zatvorenog tipa sa visokim nivoom obezbeđenja. Osoblje ovih ustanova obično smatra da se osobe sa Asper-gerovim sindromom gotovo nikada ne prilagođavaju na nove okolnosti. Izložene su povećanom riziku od eksploatacije i zlostavljana, a u izvesnim slučajevima, mogu ugroziti i druge osuđenike, odnosno štićenike ustanove u kojoj se nalaze (Myers, 2004).

U dve studije slučaja Piterson (Peterson, 2007) opisuje poteškoće za-tvorenika sa Aspergerovim sindromom u procesu prilagođavanja na re-žim života u penitensijarnoj ustanovi. Najveći problemi su proizilazili iz njihovog opsesivnog sprovođenja ritualnih aktivnosti, agitiranosti koja je izazvana učestalim socijalnim kontaktima i eksploatacije koju, zbog nedo-statka teorije uma, nisu mogli da razumeju.

Boravak osobe sa Aspergerovim sindromom u zatvorskoj ili specijal-noj psihijatrijskoj ustanovi završna je etapa jednog procesa koji bi možda


mogao da ima i druge, povoljnije konsekvence, da su na vreme prime-njeni određeni preventivno-terapeutski programi. Ove programe mogu-će je sprovoditi, kako u svrhu primarne prevencije, tako i radi prevencije recidivizma.

PREVENTIVNO-TERAPEuTSKE MERE

Iskustvo pokazuje da opsesivna interesovanja dece sa Aspergerovim sindromom imaju tendenciju usložavanja i da ih zato treba preusmerava-ti od najranijeg detinjstva. Roditelje treba upozoriti da obeshrabruju sve oblike ponašanja koji su kod dece još prihvatljivi, ali koji će u adoles-cenciji i adultnom periodu biti tretirani kao ozbiljni prekršaji socijalnih, a nekada i zakonskih normi. U praksi se često susrećemo sa roditeljima dece koja dodiruju druge ljude, penju im se na ramena ili im se unose u lice. Roditelji dece sa Aspergerovim sindromom treba da znaju da ovakvi oblici ponašanja neće spontano nestati i da će svojoj deci teško moći da objasne zašto je neki oblik ponašanja više neprihvatljiv.

Primenjena bihejvioralna analiza i drugi bihejvioralni programi treba da budu usmereni na regulaciju stereotipija, ali i na učenje socijalnih situ-acija. Pošto je neposredno socijalno okruženje često zastrašujuće u svetu su razvijeni brojni programi uvežbavanja socijalnih veština u virtuelnom okruženju, o čemu je bilo reči i u našoj literaturi (Glumbić, Đorđević, Gru-jić). U praksi se, kako u svetu tako i u našoj zemlji, često koriste socijal-ne priče kao pomoćno sredstvo za postavljanje jasnih socijalnih pravila i bolje razumevanje socijalnih situacija. Medikamentozni tretman nema značajniji uticaj na socijalno neprihvatljivo ponašanje (Howlin, 2004), iako ne možemo isključiti primenu medikamenata u kontroli komorbidnih psihijatrijskih bolesti.

LITERATURA

Allen, D., Evans, C., Hider, A., Hawkins, S., Peckett, H., Morgan, H. (2008). Offending behaviour in adults with Asperger syndrome. Journal of Autism and Developmental Disorders, 38(4), 748–758.

American Psychiatric Association. (1994). Diagnostic and statistical manual of mental disorders (4th ed.). Washington, DC: Author.

American Psychiatric Association. (2000). Diagnostic and statistical manual of mental disorders (4th ed., text revision). Washington, DC: Author.

318 Nenad Glumbić

Anckarsa�ter, H., Nilsson, T. Saury, J. M., Råstam, M., Gillberg, C. (2008). Auti-sm spectrum disorders in institutionalized subjects. Nordic Journal of Psyc-hiatry, 62(2), 160–167.

Asperger, H. (1944). Die ”Autistischen Psychopathen” in Kindesalter. Archiv fur Psychiatrie une Nervenkrankheiten. 117(1), 76–136.

Baron-Cohen, S. (1988). An assessment of violence in a young man with Asperger’s. British Journal of Psychiatry, 29(3), 351–360.

Barry-Walsh, J. B., Mullen, P. E. (2003). Forensic aspects of Asperger’s syndro-me. The Journal of Forensic Psychology and Psychiatry, 15(1), 1–12.

Berney, T. (2004). Asperger Syndrome from childhood into adulthood. Advances in Psychiatric Treatment, 10(5), 341–351.

Blair, R. J. (2008). Fine cuts of the empathy and the amygdale. Dissociable defi-cits in psychopathy and autism. Quarterly Journal of Experimental Psycho-logy, 61(1), 157–170.

Charman, T., Campbell, A., Edwards, L. (1998). Theory of mind performance in children, adolescents and adults with a mental handicap. Cognitive Develo-pment, 13(3), 307–322.

Murrie, D. C., Warren, J. I., Kristiansson, M., Dietz, P. E. (2002). Asperger’s syn-drome in forensic settings. International Journal of Forensic Mental Health, 1(1), 59–70.

Debbaudt, D. (2002). Autism, advocates, and law enforcement professionals. Re-cognising and reducing risk situations for people with autism spectrum dis-orders. London: Jessica Kingsley.

Dressing, H., Salize, H. J., Gordon, H. (2007). Legal frameworks and key con-cepts regulating diversion and treatment of mentally disordered offenders in European Union Member States. European Psychiatry, 22(7), 427–432.

Ehlers, S., Gillberg, C. (1993). The epidemiology of Asperger syndrome. A total popu-lation study. Journal of Child Psychology and Psychiatry, 34(8), 1327–1350.

Enayati, J., Grann, M., Lubbe, S., Fazel, S. (2008). Psychiatric morbidity in arso-nists referred for forensic psychiatric assessment in Sweden. The Journal of Forensic Psychiatry & Psychology, 19(2), 139–147.

Everall, I. P., Lecouteur, A. (1990). Firesetting in an adolescent boy with Asperger’s syndrome. British Journal of Psychiatry, 157(2), 284–287.

Frith, U. (1989). Autism: Explaining the enigma. Malden, MA: Blackwell.Frith, U. (1991). Asperger and his syndrome. In U. Frith (Ed), Autism and Asper-

ger syndrome (pp. 1–36). New York: Cambridge University Press.Frith, U. (2004). Emmanuel Miller lecture: Confusions and controversies abo-

ut Asperger syndrome. Journal of Child Psychology, Psychiatry and Allied Disciplines, 45(4), 672–686.

Ghaziuddin, M., Tsai, L., Ghaziuddin, N. (1991). Violence in Asperger’s syndrome: A critique. Journal of Autism and Developmental Disorders, 21(3), 349–354.


Gillberg, I. C, Gillberg, C. (1989). Asperger syndrome – some epidemiological considerations: a research note. Journal of Child Psychology and Psychia-try, 30(4), 631–638.

Glumbić, N. (2009). Odrasle osobe sa autizmom. Beograd: Fakultet za specijalnu edukaciju i rehabilitaciju, Centar za izdavačku delatnost.

Glumbić, N., Đorđević, M., Grujić, Đ. (2010). E-mentoring for children with autism spectrum disorders, Defektologija (in press).

Hare, D. J., Gould, J., Mills, R., Wing, L. (1999). A preliminary study of indivi-duals with autistic spectrum disorders in three special hospitals in England. Kent: The National Autistic Society at the Centre for Social and Communi-cation Disorders.

Hawk, G. L., Rosenfeld, B. D., Warren, J. I. (1993). Prevalence of sexual offen-ces among mentally retarded criminal defendants. Hospital and Community Psychiatry, 44(8), 784–786.

Howlin, P. (2004). Autism and Asperger syndrome: Preparing for adulthood. Ro-utledge, Taylor & Francis Group.

Katz, N., Zemishlany, Z. (2006). Criminal responsibility in Asperger’s syndrome. The Israel Journal of Psychiatry and Related Sciences, 43(3), 166–173.

Kristiansson, M., Sörman, K. (2008). Autism spectrum disorders – legal and fo-rensic psychiatric aspects and reflections. Clinical Neuropsychiatry, 5(1), 55–61.

Långström, N., Grann, M., Ruchkin, V., Sjöstedt, G., Fazel, S. (2009). Risk factors for violent offending in autism spectrum disorders: A national study of hos-pitalized individuals. Journal of Interpersonal Violence, 24(8), 1358–1370.

Mawson, D. C., Grounds, A., Tantam, D. (1985). Violence and Asperger’s syn-drome: A case study. British Journal of Psychiatry, 147(5), 566–569.

Mayes, T. A. (2003). Persons with autism and criminal justice: Core concepts and leading cases. Journal of Positive Behaviour Interventions, 5(2), 92–100.

Meloy, J. R., Rivers, L., Siegel, L., Gothard, S., Naimark, D., Nicolini, J. R. (2002). A replication study of obsessional followers and offenders with mental disorders. Journal of Forensic Sciences, 45(1), 147–152.

Miller, R. D. (1994). ‘Criminal Competence’. In Rosner, R. (Ed.), Principals and practice of forensic psychiatry (pp. 147–197). New York, NY: Chapman & Hall.

Mouridsen, S. E., Rich, B., Isager, T., Nedergaard, N., J. (2008). Pervasive de-velopmental disorders and criminal behavior: A case control study. Interna-tional Journal od Offender Therapy and Comparative Criminology, 52(2), 196–205.

Murrie, D. C., Warren, J. I., Kristiansson, M., Dietz, P. E. (2002). Asperger’s syn-drome in forensic settings, International Journal of Forensic Mental Health, 1(1), 59–70.

320 Nenad Glumbić

Myers, F. (2004). On the borderline? People with learning disabilities and/or autistic spectrum disorders in secure, forensic and other specialist settings. Edinburgh: Scottish Development Centre for Mental Health.

National Autistic Society (2004). ASDs and involvement in the criminal justice system. http://www.nas.org.uk/nas/jsp/polopoly.jsp?d=1064&a=6296, acce-ssed 03.07.2010.

Newman, S. S., Ghaziuddin, M. (2008). Violent crime in Asperger syndrome: The role of psychiatric comorbidity, Journal of Autism and Developmental Disorders, 38(10), 1848–1852.

O’Brien, G. (2002). Dual diagnosis in offenders with intellectual disability: setting research priorities: a review of research findings concerning psychiatric dis-order (excluding personality disorder) among offenders with intellectual di-sability. Journal of Intellectual Disability Research, 46(1), 21–30.

Palermo, M. T. (2004). Pervasive developmental disorders, psychiatric comorbi-dities, and the law. International Journal of Offender Therapy and Compa-rative Criminology, 48(1), 40–48.

Peterson, P. (2007). How well do young offenders with Asperger syndrome cope in custody? Two prison case studies. British Journal of Learning Disabili-ties, 36(1), 54–58.

Raja, M., Azzoni, A. (2001). Asperger’s disorder in the emergency psychiatric setting. General Hospital Psychiatry, 23(5), 285–293.

Scragg, P., Shah, A. (1994). Prevalence of Asperger syndrome in a secure hospi-tal. British Journal of Psychiatry, 165(5), 679–682.

Silva, J. A, Leong, G. B., Smith, R. (2005). Analysis of serial homicide in the case of Joel Rifkin using the neuropsychiatric developmental model. American Journal of Forensic Psychiatry, 26(4), 25–55.

Siponmaa, L., Kristiansson, M., Jonson, C., Nydén, A., Gillberg, C. (2001). Juve-nile and young adult mentally disordered offenders: The role of child neu-ropsychiatric disorders. Journal of the American Academy of Psychiatry and the Law, 29(4), 420–426.

Ssucharewa, G. E., Wolff, S. (1996): The first account of the syndrome Asperger described? (Die schizoiden Psychopathien im Kindesalter), European Jour-nal of Child and Adolescence Psychiatry, 35(5), 119–132.

Svetska zdravstvena organizacija (SZO). (1992). ICD-10 Klasifikacija mentalnih poremećaja i poremećaja ponašanja. Beograd: Zavod za udžbenike i na-stavna sredstva.

Tantam, D. (2000). Adolescence and adulthood of individuals with Asperger’s syndrome. In A. Klin, F. Volkmar, S. Sparrow (Eds.), Asperger’s syndrome (pp. 367–399). New York, NY: Guilford.

Wing L. (1981). Asperger’s syndrome: A clinical account. Psychological Medi-cine, 11(1), 115–29.


Wing, L. (1997). Asperger’s syndrome: Management requires diagnosis. Journal of Forensic Psychiatry, 8(2), 253–257.

Woodbury-Smith, M. R., Clare, I. C. H., Holland, A. J., Kearns, A. (2006). High functioning autistic spectrum disorders, offending and other law-breaking: Findings from a community sample. Journal of Forensic Psychiatry & Psy-chology, 17(1), 108–120.

Zakon o izmenama i dopunama zakonika o krivičnom postupku. Službeni glasnik RS, 72/09.

CRIMINALITY AMONG PERSONS WITh ASPERGER SYNDRoME

Abstract

Asperger syndrome is a disorder in the autistic spectrum, which is included in both ICD-10 (WHO, 1992) and DSM-IV-TR (APA, 2000) classification sys-tems as one of the pervasive developmental disorders. Persons with Asperger syndrome demonstrate significant deficits in reciprocal social interactions and communication abilities. They also have narrow and circumscribed patterns of interests and activities. Their egocentricity, lack of empathy and incapacity to relate to others are also described as main clinical features.

Although there is little evidence of any significant association between As-perger syndrome and criminal offending many case studies suggest that unique clinical features might increase vulnerability of individuals with Asperger syn-drome to break the law. Clinical characteristics associated with criminal acts are: abnormal and repetitive interests and activities, lack of empathy, incapacity to predict consequences of their own acts and impairment of central coherence. Re-search results suggest that criminal acts of these persons could be rather explained by co-morbid psychiatric conditions than pervasive disorder per se.

Research studies done in special forensic hospitals revealed that arson was overrepresented among persons with Asperger syndrome, while sexual offences and other violent acts are equally or even underrepresented in these individuals compared to control groups of other persons who underwent forensic psychiatric evaluation.

Preventive programs should be based upon behavioral interventions, which encompass establishing consistent rules, social skills training and treatment of co-morbid disorders.

Key words: Asperger syndrome, offenders, pervasive developmental disorders

uNAPREđENJE ZAŠTITE ŽRTAVA NASILJA U PoRoDICI U BoSNI I HERCEgoVINI

Irma Deljkić, Marija Lučić-Ćatić

Apstrakt

Nasilje u porodici negativan je fenomen na koji nije imuna niti država Bo-sna i Hercegovina, gdje uprkos postojanju zakonske regulative kojom se kažnja-va ova vrsta nasilja, ono predstavlja učestalu pojavu. Sveobuhvatna analiza pa-rametara nasilja u porodici u Bosni i Hercegovini trenutno ne postoji. Međutim, pojedina istraživanja iz ove oblasti i izvještaji državnih i nevladinih organizacija ukazuju na fakte da su žrtve nasilja najvećem dijelom osobe ženskog spola, da se vrlo mali broj žena obraća za pomoć u trenutku akutnog nasilja ili nakon što su prvi put bile žrtve, da su izrečene kazne veoma blage, te da uprkos odred-bama Zakona o zaštiti od nasilja u porodici, žrtve bivaju prisiljene da žive pod istim krovom sa nasilnikom. Imajući u vidu ovako stanje, implicite se nameće potreba za većim stepenom zaštite žrtava nasilja u porodici primarno kroz krivič-no-pravni sistem, te kroz djelovanje socijalno-zdravstvenog sistema, agencija za ravnopravnost spolova, odgojno-obrazovnih ustanova, nevladinih organizacija i civilnog društva. Stoga će ovaj rad pored pregleda i analize postojećih rješenja iz ove oblasti, pokušati ponuditi rješenja kojim bi se ostvarila veća zaštita žrtava nasilja u BiH, od trenutno postojeće.

Ključne riječi: nasilje u porodici, žrtve, zaštita, Bosna i Hercegovina

UVoD

Posljednjih godina, Bosna i Hercegovina poduzela je mjere kako bi se nasilje u porodici zakonski reguliralo, te uveli odgovarajući međunarodni standardi koji tretiraju ovu oblast. Tako je zakonsko reguliranje nasilja u Bosni i Hercegovini, najprije utemeljeno u samom Ustavu Bosne i Herce-govine, u čije odredbe su inkorporirane najvažnije međunarodne konven-cije, koje na taj način imaju primat nad svim zakonima. Iako je Bosna i Hercegovina potpisnica svih najvažnijih konvencija kojima se osigurava zaštita međunarodno priznatih ljudskih prava i sloboda, kada je riječ o

324 Irma Deljkić, Marija Lučić-Ćatić

nasilju u porodici, posebno relevantnim smatramo izdvojiti Konvenciju o eliminaciji svih formi diskriminacije žena, Pekinšku deklaraciju i plat-formu za akciju, te Konvenciju o zaštiti djeteta. Nadalje, problem nasilja u porodici reguliran je i u krivičnopravnom zakonodavstvu na entitetskim nivoima i u Brčko Distriktu, čemu su najveći doprinos dale ženske nevla-dine organizacije. Naime, na inicijativu ovih nevladinih organizacija, nasi-lje u porodici je danas inkriminacija koja za cilj ima preveniranje i sankci-oniranje ove vrste nasilja, a svoj doprinos dale su i u donošenju Zakona o ravnopravnosti spolova u BiH (Službeni glasnik FBiH, 16/03), te Zakona o zaštiti od nasilja u porodici u Federaciji BiH (Službeni glasnik FBiH, 22/05) i Republici Srpskoj (Službeni glasnik RS, 118/05). Međutim, važno je naglasiti i da su nevladine organizacije, pored kreiranja i implementacije zakonodavstva kojim se regulira problematika ravnopravnosti spolova i nasilja u porodici, dominantu ulogu imale i u sprovođenju istraživanja o rasprostranjenosti i karakteristikama nasilja u porodici, gdje su ova istraži-vanja, uz određene izuzetke, više poslužila kao sredstvo podizanja svijesti o ovom problemu, nego kao izvor pouzdanih podataka (Nikolić-Ristano-vić, Dokmanović, 2006).

No, uprkos postojanju zakonske regulative i drugih relevantnih do-kumenata kojima se nastoji suprotstaviti nasilju u porodici, u Bosni i Her-cegovini, veliki broj osoba suočava se sa problemom porodičnog nasilja, gdje se porodica javlja kao okruženje u kojem su porodični odnosi postali izvor nesigurnosti i nasilja. Treba istaći da je nasilje u porodici kao bilo koji oblik fizičkog, seksualnog, psihološkog ili ekonomskog nasilja kojim se ugrožava sigurnost nekog člana porodice, prisutno i u Bosni i Hercego-vini, iako je obim prisutnosti ove vrste nasilja u BiH trenutno jako teško utvrditi. Tako se u Izvještaju o Primjeni Konvencije o ukidanju svih oblika diskriminacije žena u Bosni i Hercegovini iz 2004. godine, navodi da su „podaci o broju prijavljenog nasilja u porodici koje prikupljaju i obrađuju nevladine organizacije u odnosu na broj prijavljenih slučajeva kod organa vlasti mnogo veći“ (Vlada BiH, 2004:6), što upućuje na svu komplek-snost problema praćenja nasilja u porodici u Bosni i Hercegovini. Naime, praćenje ove vrste nasilja uslovljeno je i činjenicom da ovo krivično dje-lo karakterizira visok postotak neotkrivenih slučajeva, takozvana tamna brojka, te se stoga može samo pretpostaviti da je ova pojava u bosansko-hercegovačkom društvu mnogo raširenija nego što na to ukazuju postojeći statistički podaci vladinih i nevladinih organizacija.

Unapređenje zaštite žrtava nasilja u porodici u Bosni i Hercegovini 325

ZAŠTITA ŽRTAVA NASILJA u PORODICI U BoSNI I HERCEgoVINI: ANALIZA STANJA

Rezultati određenih istraživanja nasilja u porodici u Bosni i Hercego-vini ukazuju da su žrtve nasilja uglavnom žene, djevojke i djevojčice. Inte-resantan je podatak nevladinih organizacija da nema pravila kada je riječ o starosnoj dobi, socijalnom i obrazovnom statusu žrtava nasilja u porodici, ali i samog nasilnika, te se navodi da su žrtve ovog nasilja svih obrazovnih profila i starosne dobi (Organizacija žena Lara, 2005:29).

Kada je riječ o zakonodavnim aktivnostima u oblasti nasilja u porodi-ci i zaštiti žrtava ovog nasilja, nasilje u porodici propisano je kao krivično djelo u krivičnim zakonima entiteta i Distrikta Brčko, te su doneseni po-sebni zakoni o zaštiti od nasilja u porodici u entitetima, kako bi se osigu-rala zaštita žrtvama nasilja u porodici. Ovim posljednjim, propisano je da će propise o načinu provedbe zaštitnih mjera donijeti federalni ministar unutrašnjih poslova i federalni ministar rada i socijalne politike, odnosno, Ministarstvo unutrašnjih poslova i Ministarstvo zdravlja i socijalne zaštite Republike Srpske. Međutim, u dokumentu Gender centra Federacije BiH, pod nazivom „Informacija o provedbi Zakona o zaštiti od nasilja u poro-dici“ iz 2007. godine, navodi se da primjena Zakona o zaštiti od nasilja u porodici nije zaživila u praksi, jer su rijetki primjeri izricanja zaštitnih mjera prema ovom zakonu, a koje imaju za cilj da što hitnije zaštite žrtvu nasilja u porodici (Gender Centar Federacije BiH, 2007). U istom doku-mentu, identificirane su i prepreke koje uveliko otežavaju provedbu nave-denog Zakona, tačnije provedbu zaštitnih mjera kako bi se zaštitile žrtve, a radi se o sljedećim: nepostojanje sudske prakse u ovoj oblasti; nedovoljna edukacija svih aktera koji učestvuju u provedbi propisa iz ove oblasti; ne-dovoljna kadrovska i materijalna opremljenost centara za socijalni rad za provedbu obaveza iz Zakona o zaštiti od nasilja u porodici; neorganizova-no preventivno djelovanje obrazovnih institucija i drugo koje bi spriječilo „stvaranje nasilne osobe“; nedovoljna medijska promocija legislative koja regulira oblast nasilja u porodici; neusklađenost Zakona o zaštiti od nasilja u porodici sa Zakonom o prekršajima Federacije BiH; nedefinisan jedin-stveni način organiziranja i finansiranja rada sigurnih kuća; neuspostavljen sistem koordinacije na općinskom, odnosno kantonalnom nivou između sudova, ministarstava unutrašnjih poslova i centara za socijalni rad; nepo-stojanje jedinstvene statističke baze podataka u oblasti nasilja u porodici; nedovoljna infrastruktura za efikasniju primjenu propisa kojim se tretira


oblast zaštite nasilja u porodici (nisu u svim kantonima uspostavljene si-gurne kuće za privremeni smještaj žrtava nasilja u porodici), nepostojanje ustanova za izmještanje nasilnih osoba; te nepostojanje fondova za privre-menu pomoć žrtvi nasilja (Gender centar FBiH, 2007:1).

Nadalje, kada je riječ o propisima o načinu provedbe zaštitnih mjera koje proizlaze iz Zakona o zaštiti od nasilja u porodici, spomenut ćemo Pravilnik Federalnog ministarstva unutrašnjih poslova Federacije BiH o načinu provođenja zaštitnih mjera koje su u nadležnosti policije (Službene novine FBiH, 60/06). Naime, ovim pravilnikom propisano je da nadležna policijska uprava podnosi nadležnom općinskom sudu za prekršaje zahtjev za izricanje zaštitne mjere i prijedlogom zaštitne mjere. Policijski službe-nik kojeg načelnik policijske uprave koja je zaprimila rješenje prekršajnog suda o izrečenoj zaštitnoj mjeri odredi kao odgovornog za pripremanje i planiranje provedbe zaštitnih mjera, dužan je da sastavi Procjenu ugrože-nosti žrtve i Plan provedbe mjere, a ovaj Plan na osnovu procjene ugrože-nosti žrtve odobrava nadležni rukovoditelj policijske uprave koja provodi zaštitnu mjeru. Međutim, ovdje se opravdano postavlja pitanje odnosa ka-drovskih kapaciteta policijskih službi i kvalitetne provedbe zaštitnih mje-ra. Naime, u Federaciji BiH, veliki broj policijskih uprava nema posebne odjele ili službenike koji rade isključivo na problemu nasilja u porodici. Posebni odjeli i policijski službenik koji je zadužen ili radi isključivo na slučajevima na nasilja u porodici postoje samo na nivou kantonalnih mi-nistarstava unutrašnjih poslova, u većini kantona u Bosni i Hercegovini. Tako se policijski službenik koji je zadužen za slučajeve nasilja u porodici javlja i kao koordinator, ili analitičar rada, svih policijskih uprava u svom kantonu. On se može obavještavati ili uputiti u određeni slučaj, ali ne radi na svakom konkretnom slučaju, niti nadzire rad svojih kolega po policij-skim upravama (Adžajlić-Dedović i sar., 2007:77). Također, dosadašnja iskustva pokazuju da policijski službenici nisu uopće ili dovoljno obučeni i educirani za rad u slučajevima nasilja u porodici, a posebno kada se radi o postupanju sa žrtvama i njihovoj zaštiti. S druge strane, zbog nedostatka finansijskih sredstava, za slučajeve nasilja u porodici, policija veoma rijet-ko ili nikako angažuje stručnjake različitih profila. Stoga se ovdje oprav-dano postavlja pitanje: koliko su ustvari policijski službenici kompetentni, odnosno, stručno sposobni i educirani da vrše pripremanje, planiranje i provedbu zaštitnih mjera za žrtve nasilja u porodici.

U kontekstu navedenog zakonodavnog okvira i njegove implementa-cije, poražavajući je podatak da su kazne za nasilje nad ženama i djevojči-


cama uglavnom izuzetno blage, kojom prilikom se u najvećem broju slu-čajeva izriču uslovne i novčane kazne, dok se kazne zatvora izriču u rijet-kim slučajevima, pri čemu se po pravilu ne izriču maksimalno zaprijećene kazne. Također, uprkos postojanju odredaba Zakona o zaštiti od nasilja u porodici, kojim su propisane zaštitne mjere, i to: udaljenje iz stana, kuće ili nekog drugog stambenog prostora i zabrana vraćanja u stan, kuću ili neki drugi stambeni prostor; zabrana približavanja žrtvi nasilja; osiguranje zaštite osobe izložene nasilju; zabrana uznemiravanja ili uhođenja osobe izložene nasilju; obaveza psihosocijalnog tretmana i obavezno liječenje od ovisnosti; žrtve bivaju prisiljene da žive pod istim krovom sa nasilnikom.

Drugim riječima, iako je zakonska regulativa koja tretira problem na-silja u porodici usvojena, njena implementacija u praksi je, ipak, drugačija. Bosna i Hercegovina, nažalost, nema institucionalizirane ustanove koje se bave nasiljem u porodici i koje su spremne da pruže pomoć žrtvama tog na-silja. Stoga se zaštitom žrtava nasilja u porodici uglavnom bave nevladine organizacije koje žrtve nasilja sklanjaju u sigurne kuće, centri za socijalni rad, koji su organizirani na teritorijalnom principu i postoje u svakoj opći-ni, te ustanove koje rade na osnovu Zakona o socijalnoj i dječijoj zaštiti. Njihov djelokrug poslova uspostavljen je navedenim zakonima, finansi-raju se iz budžeta, ali finansijska sredstva kojima raspolažu uglavnom su nedovoljna za zadovoljavanje i pokrivanje osnovnih aktivnosti koje su im u nadležnosti. Tako se u prevenciji nasilja u porodici i zaštite žrtava ove vrste nasilja, nedostatak finansijskih sredstva javlja kao gorući problem. Ovo je prema Izvještaju Gender centra FBiH o provedbi Strateškog plana za prevenciju nasilja u porodici za Federaciju BiH (2009–2010) za period od 1. jula do 31. decembra 2009, posebno izraženo kod onih nevladinih or-ganizacija u čijem sastavu djeluju sigurne kuće (Gender centar Federacije BiH, 2010). Stoga se kao važan segment ovog izvještaja navodi preporuka vladama kantona da u okviru svojih mogućnosti izdvoje i određena sred-stva za poboljšanje položaja žrtava nasilja u porodici. Ipak, kako se navo-di u pomenutom Izvještaju, zabilježeni su sporadični slučajevi saradnje u vidu pružanja novčane pomoći od vladinih institucija usmjerenih nekim od nevladinih organizacija. Interesantan je i podatak da je nekolicina nevladi-nih organizacija, nakon izvršenih analiza utvrdila da entitetske, kantonalne i općinske vlasti ne ispunjavaju svoju obavezu prema ženama i djeci žrtva-ma porodičnog nasilja uprkos tome što su potpisali međunarodne ugovore koji regulišu tu oblast (Vesta, 2010).


ZAŠTITA ŽRTAVA NASILJA u PORODICI U SVJETLU STRATEgIJE ZA PREVENCIJU

I BoRBU PRoTIV NASILJA U PoRoDICI ZA BOSNu I hERCEGOVINu (2009–2011)

Nakon što se u prethodnom dijelu rada ukazalo na analizu stanja kada je riječ o žrtvama nasilja u porodici u Bosni i Hercegovini, ovdje se želi dati prikaz odredaba prve Strategije za prevenciju i borbu protiv nasilja u porodici u Bosni i Hercegovini, a koje se direktno odnose na zaštitu žrtava nasilja u porodici. Naime, držimo da je iznimno važno apostrofirati da su nadležne institucije u Bosni i Hercegovini, ali i nevladine organizacije, koje se bave problematikom nasilja u porodici, prepoznale fakt da žrtve ovog nasilja, uprkos postojećoj zakonskoj legislativi, ne ostvaruju predvi-đenu zaštitu. Drugim riječima, može se konstatirati da ostvarivanje zaštite žrtvama nasilja u porodici u Bosni i Hercegovini, trenutno predstavlja oz-biljan problem, koji u svojoj konačnici kao jednu od ozbiljnih posljedica može imati neprijavljivanje nasilja u porodici kao krivičnog djela. Naime, ne poduzimanjem adekvatnih mjera zaštite, žrtvama se šalje jasna poruka da država nije spremna ozbiljno pristupiti preveniranju i suzbijanju ovog problema. Stoga, imajući u vidu veoma loše stanje kada je u pitanju zaštita žrtava nasilja u porodici, pomenuta Strategija je inkorporirala, i može se opravdano zaključiti, dala prioritet upravo aktivnostima kako bi se žrtve koje preživljavaju ovo nasilje zaštitile.

Krucijalno je istaći da Strategija za prevenciju i borbu protiv nasilja u porodici za Bosnu i Hercegovinu (2009–2011) (Službeni glasnik BiH, 70/09) predstavlja prvi dokument na nivou države Bosne i Hercegovine u oblasti nasilja u porodici, u kojem su sublimirani ciljevi i aktivnosti en-titetskih starteških i akcionih planova koji tretiraju problem nasilja u po-rodici. Pored navođenja dugoročnog strateškog cilja u oblasti prevencije nasilja u porodici, koji se definira kao osiguravanje usklađenog i adekvat-no preventivnog djelovanje organa vlasti na svim nivoima organiziranja vlasti i nevladinih organizacija u sprečavanju nasilja u porodici u Bosni i Hercegovini, među specifičnim ciljevima, Strategija na prvo mjesto stavlja zaštitu žrtava nasilja u porodici. Naime, kako se navodi u Strategiji, žrtve nasilja u porodici moraju se staviti u središte interesovanja i zaštite.1 U

1 Pored navedenog prvog specifičnog cilja, u Strategiji se još navode dva cilja, a to su: podizanje svijesti o nasilju u porodici kao društvenom problemu, kao i svijest o tome da nasilje u porodici predstavlja kršenje ljudskih prava i da mu se svaka institucija


kontekstu navedenog, veoma je značajno spomenuti i drugi po redoslijedu, takozvani osnovni cilj Strategije pod naslovom „Ostvarivanje veće zaštite žrtava nasilja u porodici i podizanje kvaliteta prakse kroz kontuiranu edu-kaciju i senzibilizaciju profesionalnih kadrova i veći stepen koordinacije svih subjekata u procesu zaštite žrtava i prevenciji nasilja u porodici“. U okviru navedenog osnovnog cilja, Strategija propisuje sljedeće posebne ciljeve: utvrđivanje zajedničkih i specifičnih sadržaja i metoda rada u vidu uspostavljanja „modula“ za edukaciju službenika/ca u državnim tijelima i javnim ustanovama o problemima nasilja u porodici; uspostavljanje efi-kasne mreže stručnih servisa u obrazovnim institucijama za zaštitu djece od nasilja prouzrokovanog stanjem u porodici; kontinuirana edukacija i senzibiliziranje profesionalnih kadrova o problemu nasilja u porodici i po-trebi zaštite žrtava nasilja u porodici sa pravnog, obrazovnog, zdravstve-nog, psihološkog, socijalnog i ekonomskog aspekta; kreiranje sistemskog modela zaštite žrtava nasilja u porodici prema oblastima i oblicima zaštite; razvijanje jedinstvenog multidisciplinarnog modela postupanja u preven-ciji i zaštiti od nasilja u porodici i ostvarivanje saradnje svih subjekata u prevenciji nasilja u porodici i u procesu zaštite žrtve nasilja; operacio-nalizacija navedenog osnovnog i posebnih ciljeva, propisana je za nivoe Bosne i Hercegovine, Federacije BiH i Republike Srpske.

U svrhu ispunjenja prvog naznačenog posebnog cilja, na nivou Bo-sne i Hercegovine, predviđeno je poduzimanje sljedećih aktivnosti: izrada analiza postojećih programa edukacije; izrada programa obuke u oblasti prevencije i zaštite od porodičnog nasilja, uključujući specifične sadržaje za potrebe svakog sistema/institucije i provođenje obuka za uposlenike dr-žavnih tijela, javnih ustanova i dijela organizacija civilnog društva o pro-blematici nasilja u obitelji. Nadalje, na nivou Federacije BiH, propisane aktivnosti s ciljem unapređenja zaštite žrtava nasilja u porodici, najvećim dijelom fokusirane su na edukaciju o potrebi zaštite žrtava ovog nasilja. U tu svrhu predviđa se izrada programa sistemskog obrazovanja, odnosno edukacije nastavnog osoblja u predškolskim, osnovnoškolskim i srednjoš-kolskim ustanovama u vezi sa prepoznavanjem, prevencijom i suzbija-njem nasilja u porodici; provođenje sistemske edukacije svih učesnika u odgojno-obrazovnom procesu: predškolskim, osnovnoškolskim, srednjoš-

i pojedinac moraju suprotstaviti; te obavezivanje društvene zajednice da ovom problemu da prioritet, da pokaže političku volju i obezbijedi resurse, multisektoralan i koordinisan pristup radi postizanja konkretnih rezultata u njegovom rješavanju.


kolskim ustanovama, zavodima i centrima koji rade s djecom s posebnim potrebama, o svim pitanjima u vezi s nasiljem u porodici, kao i osoba koje rade na prevenciji i pružanju podrške žrtvama nasilja u porodici; izrada programa edukacije/doedukacije sudija i tužilaca u iz oblasti nasilja u po-rodici; izrada programa treninga i edukacije zdravstvenih radnika u Fede-raciji BiH iz oblasti nasilja u porodici; izrada programa treninga i eduka-cije zaposlenih u centrima za socijalni rad/službama u Federaciji BiH iz oblasti nasilja u porodici; izrada programa treninga i edukacije policijskih službenika u Federaciji BiH iz oblasti nasilja u porodici; izrada jedinstve-nog programa edukacije sudija i tužilaca, nastavnog osoblja, zaposlenih u centrima za socijalni rad, zdravstvenim institucijama, policijskim uprava-ma i nevladinim organizacijama iz oblasti nasilja u porodici.

Pored navedenog, u program stručnog usavršavanja i obrazovanja dr-žavnih službenika koje provodi Agencija za državnu službu Federacije BiH, predviđa se uvođenje obuke o problemu nasilja u porodici onih državnih službenika koji u svom djelokrugu rada u oblasti pravosuđa, obrazovanja, zdravstva, sigurnosti i socijalne politike imaju i pitanje nasilja u porodici. Za ostvarivanje zaštite žrtva nasilja u porodici u Federaciji BiH, naglasak je stavljen i na razvijanje jedinstvenog multidisciplinarnog modela postupanja u prevenciji i zaštiti od nasilja u porodici, i to: kroz izradu oglednog primjer-ka protokola o međusobnoj suradnji u radu na prevenciji i zaštiti žrtve nasilja u porodici na području općina i kantona; reaktivacija „Sigurne ženske mre-že“; i organiziranje okruglih stolova radi prezentiranja rezultata dobrih prak-si suradnje svih subjekata u procesu prevencije i zaštite nasilja u porodici.

Važno je istaći da se Strategija bavi i zaštitom djece kao posebne kate-gorije žrtava nasilja u porodici. U tom kontekstu je naznačeno da će se radi uspostavljanja efikasne mreža stručnih servisa u obrazovnim institucijama za zaštitu djece od nasilja prouzrokovanog stanjem u porodici, izraditi Pro-tokol o formiranju stručnih servisa za prevenciju, prepoznavanje i suzbi-janje nasilja u svim odgojno-obrazovnim institucijama, kao i postupak u slučaju nasilja u porodici. Ovaj postupak treba sadržavati zakonom prihva-ćenu definiciju nasilja, obaveze državnih nadležnih tijela i drugih učesnika koji učestvuju u njegovom sprečavanju, otkrivanju i suzbijanju, te oblike, način i sadržaj suradnje. I na kraju, kako bi se osigurala zaštita djece od ove vrste nasilja, ističe se utvrđivanje osnovnih profesionalnih standarda koji će osigurati: povjerenje djece žrtava nasilja i njihovih roditelja/stara-telja u rad stručnih timova i način evidentiranja slučajeva nasilja uz obave-zu zaštite identiteta djeteta žrtve nasilja njegovog roditelja ili staratelja.


Za nivo Republike Srpske, Strategijom se propisuje kreiranje sistem-skog modela zaštite žrtava nasilja u porodici prema oblastima i oblicima zaštite. Ovaj posebni cilj, svoju implementaciju trebao bi da ostvari po-duzimanjem sljedećih aktivnosti: finansiranjem smještaja za žrtve nasilja u porodici; izradom pregleda postojećih kapaciteta i resursa i potreba za skloništima u Republici Srpskoj; izradom pregleda postojećih kapaciteta i resursa nevladinih organizacija koje djeluju u oblasti porodičnog nasilja u Republici Srpskoj; koordinaciju aktivnosti i lobiranje za stvaranje modela održivog funkcionisanja skloništa za žrtve nasilja u porodici; izradu održi-vog modela finansiranja prava i obaveza prema Zakonu o zaštiti od nasilja u porodici; dodjelu granta za privremeno finansiranje sigurnih kuća. Stra-tegija nadalje za Republiku Srpsku propisuje jačanje kapaciteta policije za rad sa slučajevima nasilja u porodici; jačanje kapaciteta centara za socijal-ni rad za psihosocijalnu pomoć žrtvama nasilja u porodici i psihosocijalni tretman počinilaca nasilja u porodici; jačanje kapaciteta zdravstvenih usta-nova za tretman žrtava nasilja u porodici.

Iz svega izloženog proizlazi da je Strategija za prevenciju i borbu protiv nasilja u porodici za Bosnu i Hercegovinu sveobuhvatno pristupila problemu zaštite žrtava nasilja u porodici na nivou Bosne i Hercegovine, Federacije BiH i Republike Srpske. Međutim, treba istaći da navedena Strategija, izuzev aktivnosti u cilju utvrđivanja zajedničkih i specifičnih sadržaja i metoda rada u vidu uspostavljanja modula za edukaciju službe-nika/ca u državnim tijelima i javnim ustanovama u Bosni i Hercegovini o problemima nasilja u porodici, nije predvidjela aktivnosti s ciljem ostva-rivanja veće zaštite žrtava nasilja u porodici za nivo Brčko Distrikta kao posebne administrativne jedinice u Bosni i Hercegovini. Stoga se oprav-dano postavlja pitanje zašto Strategijom nije obuhvaćeno područje Brčko Distrikta, ne samo kada je riječ o zaštiti žrtava nasilja u porodici, već i po-duzimanja drugih aktivnosti iz oblasti nasilja u porodici koje su propisane ovim državnim dokumentom.

SMJER AKTIVNOSTI S CILJEM POBOLJŠANJA ZAŠTITE ŽRTAVA NASILJA u PORODICI u BOSNI I hERCEGOVINI

Nakon izvršenog pregleda postojećeg stanja na području zaštite žrtava nasilja u porodici u Bosni i Hercegovini, te analize rješenja koje nudi Stra-tegija za prevenciju i borbu protiv nasilja u porodici u Bosni i Hercegovini,


vidljivo je da je stanje alarmantno i da još uvijek ne možemo govoriti o reguliranju ovog pitanja na jedinstven način na cjelokupnoj teritoriji drža-ve Bosne i Hercegovine. Naime, kao što je ranije istaknuto, iako Strategi-ja sveobuhvatno regulira pitanje zaštite žrtava nasilja u porodici, njezino neodnošenje na Brčko Distrikt nema opravdanje. Pored Strategije, ovim pitanjem se bave i Priručnik „Sprečavanje i suzbijanje nasilja u porodici u Republici Srpskoj 2007–2010“ (Gender Centar RS, 2010) i Strateški plan za prevenciju nasilja u porodici za Federaciju BiH – period 2009–2010 (Gender Centar Federacije BiH, 2010). Zajedničko ovim dokumentima je rad na: usklađivanju legislative na svim nivoima vlasti, povezivanju i umrežavanju stručnih servisa, edukaciji i senzibiliziranju profesionalaca i javnosti, primjeni multidisciplinarnog modela u prevenciji i zaštiti od nasilja, te uspostavi jedinstvene baze podataka i SOS linija za prijavlji-vanje nasilja u porodici. Međutim, operacionalizacija navedenih rješenja svakako može predstavljati problem. Naime, neophodno je strogo preci-zirati koji nivo vlasti šta financira. Sigurne kuće trebaju biti financirane iz državnih i entitetskih budžeta, zdravstvena i socijalna skrb iz budžeta kantona, a pravna pomoć iz budžeta općina. Samo na takav način postoji sigurnost da će žrtva nasilja dobiti sve ono što je zakonom predviđeno. U suprotnom, postoji velika vjerovatnoća da ćemo imati dobar zakon, usa-glašen sa evropskim standardima, koji će istovremeno ostati „mrtvo slovo na papiru“.

Da bi se ovakva mogućnost izbjegla, mišljenja smo da je neophodno poduzeti niz pravnih i političkih mjera, mjera za sveobuhvatno i kontinui-rano prikupljanje podataka o nasilju u porodici za cjelovitu teritoriju Bosne i Hercegovine, aktivnosti na jačanju svijesti javnosti o problemu nasilja u porodici sa pravnog, obrazovnog, zdravstvenog, socijalnog i ekonomskog aspekta i mjera i aktivnosti za potporu i zaštitu žrtava.

Pravne i političke mjere za unapređenje položaja žrtava nasilja u porodici

Govoreći o pravnim i političkim mjerama, mora se imati na umu da se kao dugoročni cilj u oblasti prevencije nasilja u porodici nameće osi-guranje usklađenog i odgovarajućeg preventivnog djelovanja tijela vlasti na svim razinama organiziranja vlasti i nevladinih organizacija u sprje-čavanju nasilja u porodici u Bosni i Hercegovini, što se može realizirati


isključivo ukoliko postoje usklađeni propisi koji reguliraju oblast nasilja u porodici. Stoga je neophodno uskladiti postojeće i donijeti nove propise koji reguliraju oblast nasilja u porodici, te prema potrebi izmijeniti i dopu-niti nacionalno zakonodavstvo vezano uz problematiku nasilja u porodici s ciljem osnivanja porodičnih sudova i osiguravanja potpune zaštite žena i djece od svih oblika nasilja u porodici.

Nadalje je potrebno osnažiti stav države, društva i nadležnih državnih tijela o nužnosti osiguravanja ustroja, organiziranosti i dovoljnog broja stručnjaka koji će se baviti problematikom nasilja u porodici u nadležnim državnim tijelima BiH, kao preduslov za djelotvorniju zaštitu od nasilja u porodici, što podrazumjeva kontinuiranu edukaciju i senzibiliziranje profesionalnih kadrova o problemu nasilja u porodici i potrebi zaštite žr-tava s pravnog, obrazovnog, zdravstvenog, socijalnog i ekonomskog as-pekta. Neophodno je osigurati i sistematsku finansijsku potporu ženskim organizacijama civilnog društva koje djeluju u cilju promicanja ženskih prava, osobito direktne zaštite žrtava nasilja u porodici i tretmana poči-nitelja nasilja, te uspostaviti sistem financiranja preventivnog djelovanja, potreba žrtava nasilja i rada s nasilnim osobama, od lokalne zajednice do razine BiH. Naime, sistematsko financiranje skloništa i savjetovališta za žene koje su preživjele nasilje predstavlja preventivnu i kurativnu mjeru protiv nasilja, a omogućava anonimnu i besplatnu podršku žrtvi nasilja. Također, kako kao represivnu, teko i kao preventivnu mjeru, neophodno je onemogućiti obavljanje javnih funkcija osobama koje su evidentirane kao počinitelji nasilja u porodici.

Uspostava jedinstvene baze podataka o nasilju u porodici u Bosni i Hercegovini

U Bosni i Hercegovini ne postoji jedinstvena baza podataka o žrtva-ma nasilja u porodici, tako da za sada svaka institucija ili nevladina orga-nizacija koje se bavi ovim problemom vodi svoju evidenciju na osnovu vlastitih kriterija. Dakle, ne postoje niti jedinstvene evidencije, niti jedin-stvena metodologija za prikupljanje i obradu statističkih podataka koji se tiču nasilja u porodici (Gender Centar Federacije BiH, 2010). Ovakvo stanje direktno utiče na mogućnost bavljenja ovom izrazito negativnom društvenom pojavom. Naime, tačni podaci o obimu i strukturi nasilja u porodici su svakako polazište za adekvatno bavljenje ovom pojavom. Bez


ovih podataka ne može se planirati i vršiti niti prevencija, niti represija ove pojave, a svakako ne i adekvatna zaštita žrtava nasilja u porodici.

Upravo iz navedenih razloga, sveobuhvatno i kontinuirano prikuplja-nje podataka o nasilju u porodici za cjelovitu teritoriju Bosne i Hercegovi-ne, sa uspostavom jedinstvene baze podataka o žrtvama nasilja i o nasilnim osobama, direktno bi doprinjelo unapređenju zaštite žrtava nasilja u poro-dici, te preventivnom djelovanju na potencijalne nasilnike. Naime, potreb-no je osigurati sistematsko prikupljanje statističkih podataka vezanih uz problematiku nasilja u porodici, po spolu, tipu nasilja, odnosu počinitelja prema žrtvi i drugim parametrima, uz primjenu jedinstvene metodologije i njihovo objavljivanje u statističkom godišnjaku koji bi trebao biti do-stupan svim institucijama involviranim u sprječavanje nasilja u porodici i zaštiti žrtava nasilja, ali i javnosti.

Korisno bi svakako bilo i prikupljati i objavljivati primjere dobre prakse u slučajevima sprječavanja nasilja u porodici, štiteći žrtve nasilja i krivično goneći počinitelje, čime će se direktno pridonositi jačanju sen-zibiliziranosti i odlučnosti žrtava i drugih članova porodice u prekidanju šutnje o nasilju u porodici.

Pored navedenog, potrebno je izdavati i statistički godišnjak o nasilju u porodici koji bi uključivao pravosudne i policijske statistike, statistike centara za socijalni rad i statistiku o finansijskim izdvajanjima vezanim uz nasilje u porodici na državnoj, entitetskoj i kantonalnoj razini, te godišnje troškove zdravstvenog zbrinjavanja žrtava nasilja. Nadalje, potrebno je izrađivati godišnje izvještaje o zdravstvenim i finansijskim posljedicama nasilja u porodici, te o broju krivičnih prijava podnesenih protiv počinite-lja od strane medicinskih ustanova. Godišnji izvještaji o utrošku sredstava za zaštitu od nasilja u porodici koji bi se dostavljali svim nositeljima mjera zaštite omogućili bi blagovremeno planiranje izdvajanja finansijskih sred-stava za naredni period i uveliko riješili trenutno prisutne finansijske pro-bleme. Također, potrebno je pratiti provedbu zakona kojima se sankcionira nasilje u porodici, i to izradom godišnjih izvještaja o provedbi tih zakona od nadležnih ministarstava, drugih tijela državne uprave i nevladinih orga-nizacija, uključujući dostavljanje svih raspoloživih statističkih podataka.

Uspostava navedenih baza podataka i jedinstvenih evidencija bi dove-la do objektivnih i pouzdanih podataka o stanju nasilja u porodici u Bosni i Hercegovini, koji mogu poslužiti kao osnov za planiranje i uspostavu ho-dogramskog modela preventivnih i represivnih aktivnosti, te unapređenja položaja žrtve nasilja u porodici.


Senzibilizacija i edukacija javnosti o problemu nasilja u porodici

Važan korak koji je neophodno poduzeti s ciljem unapređenja zaštite žrtava nasilja u porodici je svakako i podizanje svijesti javnost o problemu nasilja u porodici sa pravnog ali i obrazovnog, zdravstvenog, socijalnog i ekonomskog aspekta. Široj javnosti potrebno je prikazati nasilje u porodici u svim njegovim pojavnim oblicima, kao izrazito neprihvatljivo društveno ponašanje, koje će biti odlučno sankcionirano, te osvijestiti bosanskoher-cegovačku javnost da je život bez nasilja jedno od temeljnih ljudskih pra-va (Ministarstvo obitelji, branitelja i međugeneracijske solidarnosti HR, 2010).

Naime, mediji imaju krucijalnu ulogu u provođenju aktivnosti na sen-zibilizaciji i edukaciji javnosti o neprihvatljivosti i štetnosti nasilničkog ponašanja u porodici, koja je ostvariva putem radio i TV emisija. Priče o žrtvama nasilja i nasilničkom ponašanju u porodici, prisutnost stručnjaka u radijskim i televizijskim emisijama, dobar su način da se javnosti skrene pažnja na ovaj sve izraženiji društveni problem.

Kada govorimo o senzibilizaciji javnosti, svakako je bitno istaći da mediji u BiH imaju posebnu ulogu u slučajevima izvještavanja o nasilju u porodici. Dosadašnja iskustva u medijskom praćenju problematike nasilja u porodici, ukazuju na potrebu složenijeg pristupa medija u cilju zaštite identiteta svih žrtava nasilja, s naglaskom na žrtve nasilja u porodici. Oso-bito je neophodno zaštititi identitet žena, djece i maloljetnih osoba žrtava nasilja u porodici. U tom smislu, prilikom izvještavanja o počinjenom na-silju u porodici novinari i izvjestitelji s mjesta događaja trebaju obavezno imati na umu činjenicu da se žrtve nasilja, bez obzira na spol i dob, nalaze u izrazito teškoj situaciji, te da su posebno osjetljive na reakcije okoline, na koju njihovo izvještavanje direktno može imati utjecaja. Upravo zbog toga je neophodno štiti privatnost žrtava. Imajući u vidu navedeno, neophodno je, radi dodatnog razvoja svijesti o težini problematike nasilja u porodici, te potreba žrtava nasilja, prvenstveno provoditi edukaciju i senzibilizaciju novinara i urednika printanih i elektronskih medija koji prate ova područja. Tako bi se putem okruglih stolova, seminara i stručnih predavanja ukazalo na ulogu medija u prevenciji i sprječavanju nasilja u porodici, kao i nužnu potrebu zaštite privatnosti i identiteta žrtava nasilja.

Osim navedenog, javnost je moguće dodatno senzibilirati redovnim, medijski popraćenim, obilježavanjem značajnih međunarodnih i nacional-


nih datuma vezanih uz promociju ljudskih prava i unapređenja položaja žrtava nasilja, kao što su Međunarodni dan žena, Međunarodni dan poro-dice i Međunarodni dan borbe protiv nasilja nad ženama. Obilježavanje ovih datuma treba iskoristiti za širu distribuciju odgovarajućih edukativnih i promidžbenih materijala o svim oblicima nasilja nad ženama i djecom. U okviru pomenutih aktivnosti bilo bi korisno odabrati utjecajne javne oso-be, u prvom redu muškarce koji nisu evidentirani kao počinitelji nasilja u porodici koji bi javno istupali protiv nasilja nad ženama i djecom.

MJERE I AKTIVNoSTI ZA PoTPoRU I ZAŠTITu ŽRTAVA NASILJA u PORODICI

Mjere i aktivnosti fokusirane na potporu i zaštitu žrtava nasilja u po-rodici, trebale bi obuhvatiti upoznavanje javnosti sa Strategijom za pre-venciju i borbu protiv nasilja u porodici u Bosni i Hercegovini, Priručni-kom „Sprečavanje i suzbijanje nasilja u porodici u Republici Srpskoj“ i Strateškim planom za prevenciju nasilja u porodici za Federaciju BiH, te dužnostima državnih tijela u slučaju izvršenog nasilja (policije, centara za socijalni rad, zdravstveno i odgojno-obrazovnih ustanova, pravosudnih tijela). Navedeno bi podrazumjevalo jasnu raspodjelu nadležnosti među institucijama i mnogo veći stepen koordinacije između njih, nego što je to do sada bio slučaj. S ciljem blagovremene operacionalizacije Strategije, bilo bi svrsishodno osigurati sistematsko praćenje njene provedbe na svim nivoima.

Kao neophodna mjera zaštite žrtava svakako se javlja i obezbjeđiva-nje dostupnosti besplatnog liječenja, zastupanja pred sudom u procesima porodično pravne zaštite i diobe bračne stečevine, te psihosocijalne pomo-ći svim žrtvama nasilja. Imajući u vidu ranije pomenutu činjenicu da se kao žrtve nasilja pored žena, u najvećem obimu javljaju i djeca, i to dje-vojke i djevojčice, svakako bi bilo potrebno uspostaviti i učinkovitu mreža stručnih servisa u obrazovnim institucijama čija bi se primarna djelatnost ogledala u zaštiti djece od nasilja prouzrokovanog stanjem u porodici. Us-postavom jedinstvene besplatne SOS linije za prijave nasilja u porodici uveliko bi se olakšalo žrtvama nasilja da reagiraju i postanu otvorenija za uzimanje podrške i na ovaj način.2

2 Naime, na području Federacije Bosne i Hercegovine nakon usvajanja Strateškog plana čiju uspostavu je podržala i Vlada Federacije Bosne i Hercegovine, kao i telekom


Radi uspostave sveobuhvatnije zaštite žrtava nasilja u porodici, mi-šljenja smo da bi bilo neophodno unaprijediti rad skloništa i savjetovališta za žrtve nasilja u porodici, pristupiti izradi vodiča za pomoć žrtvama, te adresara ustanova, organizacija i ostalih institucija koje pružaju pomoć, podršku i zaštitu žrtvama nasilja u porodici, a koji bi trebali biti dostupni u elektronskoj i u printanoj formi u centrima za socijalni rad, domovima zdravlja, školama, bolnicama, savjetovalištima i organizacijama civilnog društva koje se bave zaštitom žrtava nasilja u porodici. Takozvane after care mjere, koje podrazumijevaju pružanje naknadne brige i potpore žr-tvama nasilja u porodici, potrebno je poboljšati unaprjeđenjem socijalnog statusa žrtava, programima zapošljavanja žrtava nasilja, te osiguranjem besplatne pravne pomoći.

Rad skloništa i savjetovališta u cilju unapređenja položaja žrtava nasilja u porodici

Iako u BiH postoji određen broj skloništa3 i savjetovališta4 koja pruža-ju pomoć žrtvama nasilja u porodici, njihov rad nije sistematski reguliran i nadasve finansiran. Rad skloništa, odnosno sigurnih kuća, u biti je jedina aktivnost nevladinih organizacija koja je i zakonski prepoznata. Sigurna kuća namijenjena je privremenom zbrinjavanju žena i njihove djece – žrta-va nasilja u porodici i predstavlja realizaciju prava žrtve nasilja u porodici na fizičku i psihičku sigurnost, odnosno, zaštiti života, tjelesnog integriteta i duševnog zdravlja i sprečavanju daljeg nasilničkog ponašanja u porodici. Međutim, s obzirom na to da se nalaze u nevladinom sektoru, veliki pro-blem u praksi predstavlja finansiranje njihovog rada. Tako se u Izvještaju o provođenju strateškog plana za prevenciju nasilja u porodici za Federaciju

operateri u Bosni i Hercegovini, uspostavljen je i jedinstveni telefon 1265 kao jedan od novih servisa za pružanje pomoći žrtvama nasilja. Prema podacima udruženja („Fonda-cija lokalne demokracije” Sarajevo, „Medica” Zenica, „Vive žene” Tuzla, „Žena BiH” Mostar i „Žene sa Une” Bihać) i općinskog Centra za socijalni rad Općine Jajce od dana uspostave ovog telefona (početak decembra 2008. godine do 31. decembra 2009. godine) stručne osobe su pružile pomoć za 2.978 žrtava nasilja u porodici. Veliku ulogu u funk-cioniranju ovog telefona imaju nevladine organizacije čije osoblje pruža stručnu pomoć putem ovog servisa uključujući i osiguranje naknada za rad stručnog osoblja

3 U BiH u cilju zaštite žrtava nasilja u porodici djeluje devet sigurnih kuća. 4 U šest općina na teritoriji FBiH: Gornji Vakuf, Ključ, Cazin, Zenica, Zavidovići i

Jajce, postoje savjetovališta koja tretiraju problem porodice i porodičnih odnosa, a na po-dručju Kantona Sarajevo organizirano je i Porodično savjetovalište kao javna ustanova


Bosne i Hercegovine (2009–2010), za period 1. juli.–31. decembar 2009. (Gender Centar Federacije BiH, 2010) ističe da je najveći problem u radu šest nevladinih organizacija koje u svom sastavu imaju sigurne kuće, u 2009. godini, predstavljalo to što nisu dobile sredstva iz budžeta FBiH, koja su planirana u sklopu budžeta Federalnog ministarstva rada i socijal-ne politike. Naime, sredstva za potrebe smještaja i pojedine vidove stručne pomoći za 317 žrtava nasilja u porodici, u šest sigurnih kuća, osigurale su nevladine organizacije iz donatorskih sredstava. Izuzetak predstavlja Kanton Sarajevo, u kojem se sredstva osiguravaju iz kantonalnog budžeta. Slično je stanje i na teritoriji RS, gdje su do jula 2008. godine otvorene tri sigurne kuće u Banjoj Luci, Modriči i Prijedoru, i to od strane nevladinih organizacija: Udruženih žena Banja Luka, Budućnosti iz Modriče i Fon-dacije za obrazovanje, razvoj i socijalnu zaštitu djece iz Prijedora (Gender Centar RS, 2010). Ovdje je veoma važno istaći, da sve pomenute sigurne kuće nemaju iste standarde i principe rada. Kriteriji za uspostavu sigurnih kuća još uvijek nisu normativno utvrđeni.

Ovakvo stanje znatno otežava rad sigurnih kuća, te je s ciljem unapre-đenja zaštite žrtava nasilja u porodici neophodno urgentno izvršiti detaljnu analizu skloništa za žene i djecu žrtve nasilja u porodici u BiH sa podacima o broju skloništa, prikazom stanja prostora, opreme, kapaciteta skloništa, broja educiranog osoblja, načelima rada skloništa, vrstama pomoći koje se pružaju u skloništima i izvorima financiranja, uz prijedlog mjera za pobolj-šanje stanja i otvaranje novih skloništa, te uspostavljanje mreže skloništa. Svakako je i neophodno izraditi Pravilnik o zadovoljavanju kriterija po-trebnih za osnivanje i rad skloništa za žene i djecu žrtve nasilja u porodici, vodeći brigu o broju i educiranosti stručnog osoblja, te broju, potrebama i interesima korisnica/ka, te izraditi prijedlog, odnosno procjenu budućih izdvajanja u cilju zadovoljenja potreba žrtava nasilja u porodici tijekom njihovog boravka u skloništima i nakon izlaska iz skloništa (Ministarstvo obitelji, branitelja i međugeneracijske solidarnosti HR, 2010a).

Još jedna mjera koju je neophodno poduzeti radi sveobuhvatnije za-štite žrtava nasilja u porodici bila bi neophodno uspostava savjetovališta za žrtve nasilja u porodici na lokalnom nivou, sa prethodno reguliranim fi-nansiranjem iz budžeta entiteta i kantona. Savjetovališta trebaju biti nami-jenjena svima onima koji su izloženi nasilju u porodici, kojima je potrebna informacija o tome što mogu poduzeti, kako si mogu pomoći, zaštititi sebe i djecu. Rad savjetovališta treba biti besplatan, a potrebno je omogućiti korištenje njegovih usluga putem telefona, lično dolaskom u savjetovali-


šte uz prethodni dogovor, te putem elektronske pošte. Savjetovališta bi u okviru svoje djelatnosti vršila individualno, pravno, socijalno i psihološko savjetovanje, individualno i grupno savjetovanje za djecu koja su svjedo-čila obiteljskom nasilju, rad sa žrtvom nasilja u porodici koji bi obuhvatio edukaciju žrtava i potencijalnih žrtava o sljedećim pitanjima: prepoznati da li je njena veza sigurna; priznati sebi da je zlostavljana, naučiti prepo-znati znakove upozorenja; prepoznati znakove mogućeg nasilnog inciden-ta prije nego li se dogodi; napraviti sigurnosni plan za sebe i djecu; naučiti koje su mogućnosti u našem društvu za žrtvu nasilja u porodici; kome se može obratiti; što ponijeti sa sobom; gdje točno može otići u svako doba dana; napraviti pozitivne promjene u sebi i za sebe. Djelatnost savjetova-lišta bi trebala obuhvatiti i edukaciju, potporu i osnaživanje žrtava nasilja u porodici i članova njihovih porodica, upoznavanje s mrežom specijalizi-ranih ustanova i institucija za zaštitu i pomoć žrtvama nasilja u porodici, te upoznavanje s pravnim odredbama i mogućim intervencijama društva. Savjetovanje trebaju pružati socijalni radnici, psiholozi, socijalni pedagozi i pravnici. Pravni savjeti se trebaju odnositi na savjete iz područja krivič-nog, prekršajnog i porodičnog prava, te imovinsko-pravnih odnosa.

Vodič za pomoć žrtvama nasilja u porodici

Postojeća iskustvo nevladinih organizacija i državnih tijela kojima se žrtve nasilja obraćaju za pomoć pokazuje da su one veoma često u cjelosti neinformisane o svojim pravima i načinu njihova ostvarenja, da ne pozna-ju pravnu proceduru koju bi morale proći sukladno normativnom sistemu zaštite od nasilja, da ne poznaju adrese na koje se mogu obratiti za pomoć, te da ne znaju ni sadržaj postupaka koje zbog doživljenog nasilja trebaju pokrenuti. S obzirom na to, neophodno je žrtve nasilja u porodici upoznati s njihovim pravima, razumljivim jezikom, na jednostavan način, kako bi sve osobe koje nemaju pravno obrazovanje shvatile šta i kako trebaju činiti ukoliko se odluče boriti protiv nasilja u porodici.

Najjednostavniji način za postizanje pomenutog jeste izrada vodiča za pomoć žrtvama nasilja u porodici u obliku printanih brošura, koje za građane trebaju biti besplatne i dostupne u centrima za socijalni rad, do-movima zdravlja, školama, bolnicama, savjetovalištima i organizacijama civilnog društva koje se bave zaštitom žrtava nasilja u porodici. Vodič bi učinio dostupnijim zakonske formulacije s ciljem da žrtvi posluži kao pod-


loga za odluku o izlasku iz kruga nasilja u obitelji. Trebao bi biti rezultat prikupljanja i objedinjavanja različitih pravnih propisa koji će, objedinjeni na ovaj način, zasigurno žrtvama nasilja u porodici olakšati put do tačne informacije i olakšali donošenje i provođenje odluke o izlasku iz kruga nasilja u porodici i započinjanju drugačijeg načina života. Ujedno bi vodič mogao pomoći i svim drugim osobama koje žele saznati kako se razvrgava bračna ili izvanbračna zajednica, kako se rješava pitanje uzdržavanja za-jedničke djece, a nemaju ili ne znaju koga mogu pitati.

Izuzetno korisna, ali i neophodna, jeste i izrada adresara ustanova, or-ganizacija i ostalih institucija koje pružaju pomoć, podršku i zaštitu žrtva-ma nasilja u porodici. U sklopu ove aktivnosti bilo bi neophodno jednom godišnje prikupljati podatke o ustanovama, organizacijama i institucijama koje pružaju pomoć žrtvama nasilja u porodici, te sukladno dobivenim podacima vršiti njegove izmjene i dopune, tj. vršiti redovito ažuriranje adresara. Adresar bi trebalo objavljivati na veb stranicama, te vršiti njego-vu distribuciju u printanoj formi u centre za socijalni rad, domove zdravlja, škole, bolnice, savjetovališta i sva druga mjesta gdje se procjeni za svr-sishodno (Ministarstvo obitelji, branitelja i međugeneracijske solidarnosti HR, 2009).

After care – naknadna briga i potpora žrtvama nasilja u porodici

Polazeći od načela da nasilje u porodici predstavlja ozbiljan društveni problem, da je zlostavljač odgovoran za počinjeno djelo, da su, u većem broju slučajeva, počinitelji nasilja osobe muškog pola, te uzevši u obzir fenomen „međugeneracijskog prijenosa nasilničkog ponašanja“, odnosno činjenicu da ostajanjem u porodici nasilnika djeca i sama postaju potenci-jalni nasilnici, mišljenja smo da je potrebno, u sklopu mjera za unapređe-nje položaja žrtava nasilja u porodici i afirmacije njihovih prava, proširiti i dijapazon aktivnosti koje se tiču naknadne brige i potpore žrtvama nasilja u porodici.

Naime, uobičajeni i trenutno najrasprostranjeniji oblik after care brige za žrtve nasilja u porodici obuhvata praćenje klijentica i djece po izlasku iz Sigurne kuće u novoj sredini, njihove adaptacije i izgradnje socijalne mreže. Ovaj vid brige se obavlja kroz kućne posjete sa ciljem pružanja podrške u osamostaljivanja, ukoliko se se klijentica osamostalila, a uko-


liko se vratila mužu, radi praćenja re-uspostavu partnerskog i porodičnih odnosa. Naknadna briga obuhvata i nastavak zdravstvenog prosvećivanja klijentice i praćenja kako njenog, tako i zdravstvenog stanja njene djece.

Praćenje klijentica se vrši kroz kućne posjete, i to na način da je prvu kućnu posjetu potrebno obaviti sedam do deset dana po izlasku klijentice iz skloništa. Naredna posjeta je kroz mjesec dana, a kasnije se, na osno-vu snimljene situacije i kontakata telefonom, pravi plan kućnih posjeta za svaku klijenticu. Ovisno od procjene, kućne posjete je do kraja prve godine potrebno obavljati svaka dva do tri mjeseca. Nakon godinu dana po izlasku klijentice iz Sigurne kuće, posjete se mogu obavljati ukoliko se za to javi potreba. Međutim, telefonski kontakt socijalnih radnika sa klijenticom se i dalje održava, tako da se naknadna briga nikada i ne pre-kida. Ovaj segment rada je veoma važan, jer uključuje i rad sa partnerima odnosno sa cjelokupnom porodicom kroz savjetovalište (Gender Centar RS, 2010:107).

Pored navedenih aktivnosti, koje se trenutno provode u okviru after care brige, neophodno je poduzeti i mjere koje se tiču unaprjeđenja soci-jalnog statusa žrtava, zapošljavanja žrtava nasilja te osiguranja besplatne pravne pomoći.

Naime, socijalnim statusom je obuhvaćena problematika stambenog zbrinjavanja žrtava nasilja u porodici, osiguravanje novčane, odnosno ma-terijalne pomoći, zdravstvene zaštite i zdravstvenog osiguranja. Sukladno tome, neophodno je sagledati postojeću situaciju, te donijeti i djelotvornije provoditi postojeće zakonske i podzakonske propise koji reguliraju ovu materiju, a sve s ciljem utvrđivanja prioriteta u ostvarivanju navedenih potreba žrtava nasilja u porodici nakon izlaska iz skloništa. Navedeno na-dalje, podrazumijeva i potrebu osiguravanja zdravstvene zaštite i prava iz zdravstvenog osiguranja, te poticanje radnika zdravstvene zaštite na pri-javljivanje slučajeva tjelesne povrede nanesene od člana porodice.

Područje zapošljavanja obuhvata potrebu razmatranja mogućnosti po-vratka na posao, te osiguravanja pravne i druge pomoći žrtvi nasilja, u si-tuaciji u kojoj je prestanak radnog odnosa uzrokovan posljedicama nasilja u porodici. Također je potrebno razmotriti mogućnosti davanja prednosti u zapošljavanju nezaposlenim žrtvama nasilja u porodici i uvođenja subven-cija pravnim i fizičkim osobama koje zaposle žrtve nasilja u porodici.

I posljednje, pravna pomoć, kao posebno važno područje, podrazumi-jeva razradu prioriteta osiguravanja besplatne pravne pomoći uzimajući u obzir kriterij hitnosti u rješavanju osnovnih životnih pitanja žrtava nasilja


u porodici koje su, uslijed proživljenog nasilja, obespravljene u životnom, radnom ili roditeljskom statusu.

ZAKLJučAK

Iako su u Bosni i Hercegovini posljednjih godina poduzete mjere kako bi se nasilje u porodici zakonski reguliralo, te uveli međunarodni standardi koji tretiraju ovu oblast, praksa pokazuje da se veliki broj osoba još uvijek suočava sa ovim problemom. Naime, nasilje u porodici je propisano kao krivično djelo u krivičnim zakonima entiteta i Distrikta Brčko, a doneseni su i posebni zakoni o zaštiti od nasilja u porodici na entitetskim nivoima sa ciljem zaštite žrtava nasilja u porodici. Međutim, uprkos postojanju po-menute zakonske regulative, praksa je ipak drugačija. Primjena Zakona o zaštiti od nasilja u porodici nije zaživjela, s obzirom na to da su u praksi rjetki primjeri izricanja zaštitnih mjera propisanih ovim zakonom, a kazne za nasilje nad ženama i djevojčicama su izuzetno blage, i u najvećem broju slučajeva se izriču uslovne i novčane kazne, dok se kazne zatvora izriču u rijetkim slučajevima. Bosna i Hercegovina nema institucionalizirane usta-nove koje se bave nasiljem u porodici i koje su spremne da pruže pomoć žrtvama tog nasilja. Zaštitom žrtava nasilja u porodici, uglavnom se bave nevladine organizacije koje žrtve nasilja sklanjaju u sigurne kuće, zatim centri za socijalni rad koji su organizirani na teritorijalnom principu i po-stoje u svakoj općini, te ustanove koje rade na osnovu Zakona o socijalnoj i dječijoj zaštiti. Dakle, može se konstatirati da žrtve nasilja u porodici, uprkos postojećoj zakonskoj legislativi, ne ostvaruju predviđenu zaštitu.

Prepoznavši ovaj fakt, na državnom nivou pristupilo se izradi Stra-tegije za prevenciju i borbu protiv nasilja u porodici koja predstavlja prvi dokument na nivou države Bosne i Hercegovine u oblasti nasilja u porodici, u kojem su sublimirani ciljevi i aktivnosti entitetskih starteških i akcionih planova koji tretiraju problem nasilja u porodici. Ipak, iako Strategija ten-dira osigurati zaštitu žrtava nasilja u porodici, te usklađenom i adekvatnom preventivnom djelovanju organa vlasti na svim nivoima organiziranja vlasti i nevladinih organizacija u sprečavanju nasilja u porodici u Bosni i Herce-govini, njome se neće uspostaviti sveobuhvatna zaštita žrtava, s obzirom na činjenicu da se njene aktivnosti ne odnose na Brčko Distrikt, kao posebnu administrativnu jedinicu. Pored toga, neophodno je strogo precizirati plan finansiranja predviđenih aktivnosti, s obzirom na to da se nedostatak finan-


sijskih sredstava u prevenciji nasilja u porodici i zaštiti žrtava javlja kao gorući problem. Ukoliko se ovaj problem ne prevaziđe postoji velika vjero-vatnoća da ćemo imati dobru legislativu, usklađenu sa evropskim standar-dima, koja istovremeno nikada neće doživjeti svoju operacionalizaciju.

Da bi se ovakva mogućnost izbjegla, neophodno je poduzeti niz prav-nih i političkih mjera, mjera za sveobuhvatno i kontinuirano prikupljanje podataka o nasilju u porodici za cjelovitu teritoriju Bosne i Hercegovine, te aktivnosti s ciljem senzibiliziranja i educiranja javnosti o problemu na-silja u porodici sa pravnog, obrazovnog, zdravstvenog, socijalnog i eko-nomskog aspekta. Također je neophodno poduzeti i mjere i aktivnosti za potporu i zaštitu žrtava nasilja u porodici, koje bi obuhvatale unapređenje rada skloništa i savjetovališta za žrtve nasilja u porodici, izradu vodiča za pomoć žrtvama, te adresara ustanova, organizacija i ostalih institucija koje pružaju pomoć, podršku i zaštitu žrtvama nasilja u porodici. Vodiči i adre-sari bi trebali biti dostupni u elektronskoj i u printanoj formi u centrima za socijalni rad, domovima zdravlja, školama, bolnicama, savjetovalištima i organizacijama civilnog društva koje se bave zaštitom žrtava nasilja u po-rodici. Mjere after care, to jest, mjere osiguranja naknadne brige i potpore žrtvama nasilja u porodici, potrebno je poboljšati unaprjeđenjem socijal-nog statusa žrtava, programima zapošljavanja žrtava nasilja, te osiguranjem besplatne pravne pomoći. Realizacijom svake od navedenih aktivnosti bi se znatno poboljšala prevencija nasilja u porodici, ali i unaprijedila zaštita žrtava ovog tipa nasilja čime bi se žrtvama direktno olakšalo donošenje i provođenje odluke o izlasku iz kruga nasilja i spriječilo neprijavljivanje nasilja u porodici kao krivičnog djela.

LITERATURA

Adžaljić-Dedović, A., Deljkić, I., Lučić-Ćatić, M., Bojanić, N. i Hasković, E. (2007). Policija i nasilje u porodici u Bosni i Hercegovini. Sarajevo: Fakul-tet kriminalističkih nauka.

Adžaljić-Dedović, A., Sofradžija H., Deljkić, I., Šadić, S., Trbonja, A. (2005). Nasilje u porodici: Razvojna studija u Bosni i Hercegovini. Sarajevo: Fa-kultet kriminalističkih nauka.

Agencija za ravnopravnost spolova Bosne i Hercegovine (2010). Izvještaj o Pri-mjeni Konvencije o ukidanju svih oblika diskriminacije žena u Bosni i Her-cegovini iz 2004. www.arsbih.gov.ba/Index.aspx?PID=3&RID=77, pristu-pljeno 5.5.2010.


Gender Centar Federacije BiH (2007). Informacija o provedbi Zakona o zaštiti od nasilja u porodici. www.fgenderc.com.ba/bh/dokumenti/informacija_o_provedbi_Zakona.pdf, pristupljeno 10.6.2010.

Gender Centar Federacije BiH. (2010). Izvještaj Gender centra FBiH o provedbi Strateškog plana za prevenciju nasilja u porodici za Federaciju BiH (2009–2010) za period 01.07. – 31.12.2009. Sarajevo: Autor.

Gender Centar Federacije BiH. (2010). Strateški plan za prevenciju nasilja u po-rodici za Federaciju BiH – period 2009–2010. www.fgenderc.com.ba/bh/dokumenti/strategijabos.pdf, pristupljeno 25.5.2010.

Gender Centar RS (2010). Priručnik: Sprečavanje i suzbijanje nasilja u porodici u Republici Srpskoj 2007–2008. www.vladars.net, pristupljeno 25.5.2010.

Matijević-Vrsaljko, Lj. (2009). Ne želim živjeti u nasilju: Mali pravni vodič za osobe koje žele prekinuti krug nasilja. Zagreb: Gradski ured za zdravstvo, rad, socijalnu zaštitu i branitelje i Povjerenstvo za zaštitu od nasilja u obitelji u Gradskom poglavarstvu Grada Zagreba.

Ministarstvo obitelji, branitelja i međugeneracijske solidarnosti HR. (2010a). Kriterije za dodjelu financijske potpore organizacijama civilnog društva u provedbi programa rada savjetovališta i skloništa za žene i djecu žrtve na-silja u obitelji. www.mobms.hr/media/9905/kriteriji%20sklonista.pdf, pri-stupljeno 27.5.2010.

Ministarstvo obitelji, branitelja i međugeneracijske solidarnosti HR. (2010). Na-cionalna kampanja za borbu protiv obiteljskog nasilja nad ženama „Za na-silje nema opravdanja“ 2006. – 2008. www.mobms.hr/obavijesti/sprjecava-nje-nasilja-u-obitelji.aspx, pristupljeno 27.5.2010.

Ministarstvo obitelji, branitelja i međugeneracijske solidarnosti HR. (2009). Adresar ustanova, organizacija i ostalih institucija koje pružaju pomoć, po-dršku i zaštitu žrtvama nasilja u obitelji. www.mobms.hr/media/9383/adre-sar-ustanova_mobms.pdf, pristupljeno 27.5.2010.

Nikolić-Ristanović, V., Dokmanović, M. (2006). Međunarodni standardi o nasilju u porodici i njihova primena na Zapadnom Balkanu. Beograd: Prometej.

Organizacija žena Lara. (2005). Studija o nasilju u porodici u Bosni i Hercegovi-ni. Banja Luka: Helsinški parlament građana Banja Luka, Organizacija žena Lara-Bijeljina i Udruženje građanki Žene Ženama-Sarajevo.

Pravilnik o načinu i mjestu provedbe zaštitne mjere obaveznog psihosocijalnog tretmana počinitelja nasilja u obitelji. Službene novine FBiH, 60/06.

Pravilnik o načinu provedbe zaštitnih mjera koje su u nadležnosti policije. Služ-bene novine FBiH, 9/06.

Strategija za prevenciju i borbu protiv nasilja u porodici za Bosnu i Hercegovinu za period 2009–2011. Službeni glasnik BiH, 70/09.

Vesta. (2010). FBiH ne ispunjava obaveze prema žrtvama porodičnog nasilja. www.vesta.ba/bs/node/343, pristupljeno 10.5.2010.


Vlada BiH. (2004). Izvještaj Primjeni Konvencije o ukidanju svih oblika diskri-minacije žena u Bosni i Hercegovini. www.arsbih.gov.ba/files/cedaw_bo-sanska_verzija_26_10_2004.pdf, pristupljeno 15.6.2010.

Zakon o ravnopravnosti spolova u BiH. Službeni glasnik FBiH, 16/03.Zakon o zaštiti od nasilja u porodici. Službeni glasnik FBiH, 22/05.Zakon o zaštiti od nasilja u porodici. Službeni glasnik RS, 118/05.

IMPRoVEMENT oF THE PRoTECTIoN oF VICTIMS oF DoMESTIC VIoLENCE IN BoSNIA AND HERZEgoVINA

Abstract

Domestic violence is a negative phenomenon on which Bosnia and Herze-govina is not immune, and where despite the existence of legislation which gov-erns this type of violence, it is a frequent occurrence. A comprehensive analysis of the parameters of domestic violence in Bosnia and Herzegovina does not cur-rently exist. However, some research in this area, government reports, and reports of nongovernmental organizations, point to the fact that the victims of domestic violence are mostly females, that there is very small number of women asking for help in times of acute violence or after the first time that they have been victims, that the sentences for violators are very mild, and that despite the provisions of the Law on Protection from Domestic Violence, victims are forced to live under the same roof with the offender. Bearing in mind this situation, there is a need for greater degree of protection for victims of domestic violence, primarily through the criminal-law system, as well as through the work of social-health system, the Agency for Gender Equality, the educational institutions, NGOs and civil society. Therefore, this paper beside review and analysis of existing solutions in this area, is trying to offer solutions that would achieve greater protection for victims of domestic violence in Bosnia and Herzegovina, than currently existing ones.

Key words: domestic violence, victims, protection, Bosnia and Herzegovina.

Prevencija i tretman poremecaja ponasanja Fasper zbornik radova

Education

Transcript of Prevencija i tretman poremecaja ponasanja Fasper zbornik radova