POMYŚLNOŚĆ POLAKÓWOBOK, WBREW I KOSZTEM PAŃSTWA

Janusz Czapiński

Uniwersytet Warszawski i

Wyższa Szkoła Finansów i Zarządzania

Referat na

IV Ogólnopolski Kongres Badaczy Rynku i Opinii

16-17 października 2003 r.

Większość danych pochodzi z badań „Jakość życia Polaków w czasie zmiany społecznej” i „Diagnoza społeczna 2000 i 2003”, których wyniki dostępne są na stronie www.diagnoza.com.

Czy można być szczęśliwym obywatelem w nieszczęśliwym państwie?

1. Narastająca rozbieżność między kondycją państwa i jakością życia obywateli;

2. Rosnący krytycyzm Polaków wobec instytucji państwa i reform ustrojowych;

3. Spadek znaczenia państwa w życiu obywateli i niski poziom zaangażowania obywateli w życie wspólnoty

4. Indywidualne strategie gry z państwem: separacja, bunt i żerowanie

•lata 200-2003

Kondycja państwa:wzrost długu publicznegokryzys finansów publicznychspadek inwestycji zagranicznychkryzys służby zdrowiapogorszenie stanu infrastruktury komunikacyjnejwzrost korupcji i oligarchizacjiwzrost bezrobocia

Kondycja Polaków:wzrost dochodów realnych o 14 proc. i zasobności gosp. domowychwzrost zadowolenia z większości dziedzin życia (z wyjątkiem sytuacji w kraju i perspektyw)

poprawa relacji społecznych (wzrost liczby przyjaciół)

spadek alkoholizmu (przy mniejszym wzroście narkomani)

wzrost umiejętności gry z państwemwzrost inwestycji w edukację i nowoczesne technologie komunikacyjne

Niekliniczny wskaźnik populacyjnego zdrowia psychicznego Polaków i ocena sytuacji politycznej w kraju

-0,8

-0,6

-0,4

-0,2

0

0,2

0,4

0,6

1991 1992 1993 1994 1995 1996 1997 2000 2003

odch

ylen

ie o

d śr

edni

ej

zdrowie psychiczne

ocena sytuacji politycznej

Źródło danych: wskaźnik zdrowia psychicznego – badania własne; ocena sytuacji politycznej - CBOS

W latach 2000-2003 wzrosło wyposażenie gospodarstw domowych we wszystkie dobra z wyjątkiem zamrażarki (najbardziej w komputer osobisty z 16,5% do 34,2%).

1992 1993 1994 1995 1996 1997 2000 2003

70,6 74,2 68,8 64,5 64,8 66,2 45,3 40,6

Odsetek gospodarstw domowych deklarujących, że stałe dochody nie wystarczają na zaspokojenie bieżących potrzeb.

W porównaniu z rokiem 1989 ponad czterokrotnie wzrosła liczba studentów, a wskaźnik skolaryzacji na poziomie wyższym osiągnął przyzwoitą wielkość europejską (43%).W ciągu ostatniego roku podwoiła się liczba internautów.

Odsetek dorosłych Polaków nadużywających alkoholu i biorących narkotyki

0

1

2

3

4

5

6

7

1992 1994 1997 2000 2003

alkohol

narkotyki

W porównaniu z początkiem lat 90-tych spadła liczba paczy (o 10 punktów procentowych z 40 do 30%) i przeciętna liczba wypalanych papierosów (o jeden);W porównaniu z rokiem 1990 wzrosło przeciętne dalsze trwanie życia o ponad 2 lata.W porównaniu z 2000 rokiem wzrosło korzystanie z opieki zdrowotnej, ale tylko finansowanej ze środków publicznych (z 71 do 87% wzrósł odsetek gospodarstw dom. korzystających w minionych trzech miesiącach z publicznych placówek służby zdrowia).Znacząco wzrosły wydatki na leki

Spada odsetek Polaków oceniających pozytywnie reformy ustrojoweoraz instytucje państwa

Czy Pana(-i) zdaniem reformy w Polsce po 1989 r. udały się ogólnie, czy raczej nie udały?” (w %)

Odpowiedzi 1997 2000 2003

Udały się 10,4 7,7 6,1

Nie udały się 29,8 47,4 57,4

Trudno powiedzieć 59,8 45,0 36,5

Zmiana opinii o Sejmie

0

10

20

30

40

50

60

70

80

1998 1999 2000 2001 2002 2003

Dobra

Zła

Źródło danych: CBOS

Ocena rządu (średnia danych CBOS, Ipsos-Demoskop, OBOP)

-0,9

-0,8

-0,7

-0,6

-0,5

-0,4

-0,3

-0,2

-0,1

0

0,1

0,2

1994 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003

Źródło danych: Departament Monitoringu Społecznego i Prognoz w Kancelarii Prezesa Rady Ministrów

Atrybucja odpowiedzialności za miniony rok do władz i samego siebie (spadek atrybucji do władz z 24% do 15,7%)

0

10

20

30

40

50

60

70

80

90

udany nieudany . udany nieudany

2000 miniony rok był 2003

od władz

ode mnie samego

• Indywidualne strategie gry z państwem

Teoria anomii Roberta Mertona (strategie przystosowania w warunkach rozbieżności między ładem instytucjonalnym i kulturowo wyznaczonymi dążeniami obywateli):1). Konformizm (w społeczeństwach ustabilizowanych)

2). Innowacja (Al. Capone)3). Rytualizm4). Wycofanie 5). Bunt

Teoria polskiej anomii (rozbieżności nie-porządku państwowego z dążeniami obywateli):1). Separacja od państwa (rytualizm i wycofanie)2). Bunt wobec państwa3). Żerowanie na państwie (innowacja)

Dla wszystkich dewiacyjnych z punktu widzenia państwa strategii adaptacyjnych usprawiedliwieniem jest wszechobecne w III RP poczucie krzywdy.

A może w większości przypadków nie-państwowe strategie radzenia sobie nie są wcale dewiacyjne, może sugerują raczej zbędność państwa jako instrumentu tworzenia trwałego ładu społecznego? Czy obecne szczęście Polaków w nieszczęśliwym państwie jest trwałe, czy też zapowiada załamanie porządku społecznego i powszechną nieszczęśliwość kolejnych pokoleń?

Syntetyczny wskaźnik jakości życia w 2003 r.