POLÍTIKA NO PROGRAMA SIRA-NE’EBÉ IHA...

35
Kontratu. nu EDH-I-00-05-00029-00 Orden Knaar AID-OAA-TO-10-00010 22 Jullu 2011 Estudu ne’e prodús ba Ajénsia Estadus Unidus ba Dezenvolvimentu Internasionál atu haree fila fali. Prepara husi Creative Associates International. POLÍTIKA NO PROGRAMA SIRA-NE’EBÉ IHA RELASAUN HO HUSIK ESKOLA IHA TIMOR LESTE

Transcript of POLÍTIKA NO PROGRAMA SIRA-NE’EBÉ IHA...

Page 1: POLÍTIKA NO PROGRAMA SIRA-NE’EBÉ IHA …schooldropoutprevention.com/wp-content/files/reports/P_P...Programa Pilotu Prevensaun Husik Eskola – Polítika no Programa sira-ne’ebé

Kontratu. nu EDH-I-00-05-00029-00 Orden Knaar AID-OAA-TO-10-00010

22 Jullu 2011 Estudu ne’e prodús ba Ajénsia Estadus Unidus ba Dezenvolvimentu Internasionál atu haree fila fali. Prepara husi Creative Associates International.

POLÍTIKA NO PROGRAMA SIRA-NE’EBÉ IHA RELASAUN HO

HUSIK ESKOLA IHA TIMOR LESTE

Page 2: POLÍTIKA NO PROGRAMA SIRA-NE’EBÉ IHA …schooldropoutprevention.com/wp-content/files/reports/P_P...Programa Pilotu Prevensaun Husik Eskola – Polítika no Programa sira-ne’ebé
Page 3: POLÍTIKA NO PROGRAMA SIRA-NE’EBÉ IHA …schooldropoutprevention.com/wp-content/files/reports/P_P...Programa Pilotu Prevensaun Husik Eskola – Polítika no Programa sira-ne’ebé

Polítika no Programa sira-ne’ebé Iha Relasaun ho

Husik Eskola iha Timor-Leste

Hato’o ba:

Ajénsia Estadu Unidu sira nian ba Dezenvolvimentu Internasionál

(USAID)

Washington, DC

Hato’o husi:

Creative Associates International, Inc.

Washington, DC

22 Jullu 2011

Relatóriu ne’e harii husi suporta ne’ebé simu husi Povu Amerikanu liuhusi Ajénsia Estadu

Unidu sira nian ba Dezenvolvimentu Internasionál (USAID). Creative Associates

International kaer responsabilidade tomak ba konteúdu relatóriu ne’e, maka ladún reflete

haree husi USAID ka Governu Estadu Unidu sira nian.

Page 4: POLÍTIKA NO PROGRAMA SIRA-NE’EBÉ IHA …schooldropoutprevention.com/wp-content/files/reports/P_P...Programa Pilotu Prevensaun Husik Eskola – Polítika no Programa sira-ne’ebé

Rekerimentu Hato’o ba DEC

a. Númeru akordu ho

USAID Kontratu númeru. EDH-I-00-05-00029-00

Task Order AID-OAA-TO-10-00010

b. Títulu Objetivu USAID Investe iha Ema (IIP)

c. Títulu Projetu USAID Programa Pilotu Rejional Prevensaun Husik Eskola iha Ázia

no Médiu Oriente husi USAID (SDPP)

d. Área Programa USAID

no Parte husi Programa Edukasaun (área programa 3.2)

Edukasaun Bázika (parte programa 3.2.1)

e. Títulu Deskritivu Polítika no Programa sira-ne’ebé iha Relasaun ho Husik Eskola

iha Timor-Leste

f. Naran Autór sira Lorie Brush, Jennifer Shin, Rajani Shrestha

g. Naran Kompania

ne’ebé Kontrata

Creative Associates International, Inc.

5301 Wisconsin Avenue, NW, Suite 700

Washington, DC 20015

Telefone: 202 966 5804 Fax: 202 363 4771

Kontatu: [email protected]

h.

Unidade Operasionál

USAID nian ne’ebé tau

matan no COTR

AME/ME/TS

Rebecca Adams, COTR

i. Data ne’ebé fó-sai 22 Jullu 2011

j. Lian Dokumentu nian Inglés, Portugés, Tetun

Page 5: POLÍTIKA NO PROGRAMA SIRA-NE’EBÉ IHA …schooldropoutprevention.com/wp-content/files/reports/P_P...Programa Pilotu Prevensaun Husik Eskola – Polítika no Programa sira-ne’ebé

Programa Pilotu Prevensaun Husik Eskola – Polítika no Programa sira-ne’ebé Iha Relasaun ho Husik Eskola –

Timor-Leste, Jullu 2011 Pájina i

Índise

Lista Tabela nian........................................................................................................................... ii

Akrónimu sira .............................................................................................................................. iii

Rezumu .......................................................................................................................................... 1

I. Introdusuan ............................................................................................................................. 3

II. Polítika no Programa............................................................................................................ 5

A. Kontestu legal ba Edukasaun .............................................................................................. 5 B. Fasilidade/ Kondisaun Eskola ............................................................................................. 8 C. Kontratu ba Mestre, Formasaun no Hahalok iha Klase Laran ............................................ 8 D. Serbisu Suporta Eskola ....................................................................................................... 9 E. Hahalok Kultura ................................................................................................................ 10

III. Opsaun ba Implementasaun SDPP .................................................................................... 12

Apéndise A: Tabela Polítika no Programa ba Rai Timor-Leste ............................................ 14

Polítika no Programa Timor-Leste nian ne’ebé Bele Iha Impaktu ba Husik Eskola ............ 15

Referénsia Sira ............................................................................................................................ 26

Page 6: POLÍTIKA NO PROGRAMA SIRA-NE’EBÉ IHA …schooldropoutprevention.com/wp-content/files/reports/P_P...Programa Pilotu Prevensaun Husik Eskola – Polítika no Programa sira-ne’ebé

Programa Pilotu Prevensaun Husik Eskola – Polítika no Programa sira-ne’ebé Iha Relasaun ho Husik Eskola –

Timor-Leste, Jullu 2011 Pájina ii

Lista Tabela nian

Tabela 1: Polítika Timor-Leste nian ba Edukasaun Grátis no Kompulsória

Tabela 2: Polítika Timor-Leste nian ba Ezame no Liu Klase

Tabela 3: Polítika no Programa Timor-Leste nian hodi Suporta Labarik Feto no Estudante

ne’ebé iha Perigu atu Husik Eskola

Tabela 4: Polítika no Programa Timor-Leste nian ba Problema Seluk ba Tama Eskola no

Kontinua Eskola Nafatin

Tabela 5: Polítika no Programa Timor-Leste nian ne’ebé iha Relasaun ho Kondisaun Eskola

Tabela 6: Polítika no Programa Timor-Leste nian ba Kontratu no Formasaun Mestre sira nian

Tabela 7: Polítika no Programa Timor-Leste nian ba Hahalok Mestre sira nian iha Klase

Laran

Tabela 8: Polítika no Programa Timor-Leste nian ba Kurríkulu

Tabela 9: Polítika no Programa Timor-Leste nian ba Serbisu Suporta Eskola

Tabela 10: Hahalok Kultura iha Timor-Leste

Page 7: POLÍTIKA NO PROGRAMA SIRA-NE’EBÉ IHA …schooldropoutprevention.com/wp-content/files/reports/P_P...Programa Pilotu Prevensaun Husik Eskola – Polítika no Programa sira-ne’ebé

Programa Pilotu Prevensaun Husik Eskola – Polítika no Programa sira-ne’ebé Iha Relasaun ho Husik Eskola –

Timor-Leste, Jullu 2011 Pájina iii

Akrónimu sira AME Kantor ne’ebé tau matan ba Ázia no Médiu Oriente

CFS Eskola Habelun Labarik (Iha Timor-Leste hanaran ‘Eskola Foun’)

COTR Reprezentante Tékniku ba Ofisiál ne’ebé Kontrata (USAID)

DEC Sentral ba Esperiénsia Dezenvolvimentu nian

EFA Edukasaun ba Ema Hotu

EMIS Sistema Jestaun Informasaun ba Edukasaun

FTI Fast Track Initiative - Inisiativa Prosesu Lailais

HIV/AIDS VIH/ SIDA

INDMO Instituto Nacional para o Desenvolvimentu da Mão de Obra

ILO Organizasaun Internasionál ba Serbisu

MOE Ministériu Edukasaun

NGO Organizasaun Ladún Governu

PTA Associação de Pais e Mestres (APM)/ Asosiasaun Inan-Aman ho Mestre

RDTL Repúblika Demokrátika Timor-Leste nian

SDPP Programa Pilotu Prevensaun Husik Eskola

SISCA Serbisu Integradu Saúde Komunidade

SMC Komité Jestaun Eskola

UN Nasaun Unida sira

UNESCO Organizasaun Nasaun Unida sira nian ba Edukasaun, Siénsia no Kultura

UNICEF Fundu Nasaun Unida sira nian ba Labarik

UNIFEM Fundu Nasaun Unida sira nian ba Dezenvolvimentu Feto

US Estadu Unidu sira

USAID Ajénsia Estadu Unidu sira nian ba Dezenvolvimentu Internasional

WFP Programa Mundial ba Hahán

Page 8: POLÍTIKA NO PROGRAMA SIRA-NE’EBÉ IHA …schooldropoutprevention.com/wp-content/files/reports/P_P...Programa Pilotu Prevensaun Husik Eskola – Polítika no Programa sira-ne’ebé
Page 9: POLÍTIKA NO PROGRAMA SIRA-NE’EBÉ IHA …schooldropoutprevention.com/wp-content/files/reports/P_P...Programa Pilotu Prevensaun Husik Eskola – Polítika no Programa sira-ne’ebé

Programa Pilotu Prevensaun Husik Eskola – Polítika no Programa sira-ne’ebé Iha Relasaun ho Husik Eskola –

Timor-Leste, Jullu 2011 Pájina 1

Rezumu

Rai ida-idak (Kambodia, Índia, Tajikistaun no Timor-Leste) ne’ebé envolve iha Programa

Pilotu Prevensaun Husik Eskola (SDPP) maka suporta husi USAID harii polítika ba

edukasaun labarik nian, no nasaun balun iha polítika barak liu fali sira seluk. Ida-idak iha

organizasaun la’ós governu (ONG ka NGO) ne’ebé suporta serbisu edukasaun, maski númeru

grupu sira-ne’e lahanesan iha rai ida-idak: iha Tajikistan iha ONG uitoan de’it, maibé iha

Kambodia liu na’in 50. SDPP nia knaar mak implementa projetu ida-ne’ebé han malu ho

kontestu polítika local no tulun serbisu ne’ebé implementa ona, maibé ladún duplika serbisu

sira-ne’e. Relatóriu ne’e haree liuliu ba polítika no programa ne’ebé iha relasaun ho husik

eskola iha Timor-Leste.

Atu prepara dokumentu kona-ba polítika no programa sira, parseiru SDPP iha rai laran

hakerek matriz ida hodi deskreve maizumenus tópiku 40 ne’ebé relevante ba husik eskola.

Matriz ne’e deskreve konteúdu programa no dokumentu ne’ebé relevante, grupu ne’ebé foka

ba, realidade implementasaun iha rai laran no efeitu ne’ebé mosu ba husik eskola. En jeral,

tópiku sira-ne’e inklui kontestu legal edukasaun nian (porezemplu, rekerimentu ba edukasaun

grátis no kompulsória, serbisu ne’ebé iha ba labarik feto no labarik ne’ebé iha perigu atu

husik eskola, kalendáriu eskola nian no labarik na’in hira mak iha klase laran), kondisaun

eskola (porezemplu, asesu ba eskola no kondisaun di’ak ba labarik feto), rekruta mestre sira,

formasaun ba mestre sira no hahalok iha klase laran (porezemplu, rekruta minoria sira no

feto, uza lia-inan), serbisu suporta eskola ne’ebé liu edukasaun bázika (porezemplu,

edukasaun rekorrente, serbisu saúde, hahán) no hahalok kultura ne’ebé bele hamosu husik

eskola (porezemplu, kaben sedu). Tuir fali polítika no programa, dokumentu ne’e hato’o

opsaun balun ba implementasaun SDPP iha rai laran, tuir kontestu edukasaun ne’ebé iha.

Opsaun ne’e sei hadia tuir informasaun ne’ebé hetan husi rezultadu peskiza SDPP hala’o iha

rai laran no mós sei hadia tuir diskusaun ne’ebé sei iha ho Ministériu Edukasaun no parseiru

sira seluk.

Timor-Leste iha polítika edukasaun menus liu fali duké rai SDPP sira seluk. Iha área balun

polítika seidauk iha (kona-ba labarik na’in hira iha klase laran, transporte, fasilita atu muda

ba eskola seluk); iha área seluk, polítika hato’o tiha ona maibé seidauk implementa tomak

(promosaun automátika ba klase inisiál, bolsa estudu ba labarik feto, fasilidade eskola ne’ebé

asesível no di’ak ba labarik feto, rekruta mestre feto, uza lia-inan ba klase inisiál). Iha mós

área balun ne’ebé projetu hahú tiha (“Eskola Foun” no suporta ba labarik ne’ebé iha perigu

atu husik eskola). Eskola barak seidauk iha livru hotu, tuir kalendáriu eskola ne’ebé ladún

haree ba atividade agrikultura, iha eskola filial ho mestre voluntáriu iha komunidade barak,

no iha serbisu uitoan de’it atu asegura katak estudante sei hetan suporta no mai eskola

nafatin. SDPP bele:

Suporta Ministériu Edukasaun nia esforsu atu prepara no implementa polítika tan hodi

suporta labarik ne’ebé husik eskola.

Implementa Projetu Livru ba Labarik atu prodús material ne’ebé presiza ba Siklu 1 no

2, liuhusi esforsu husi staff edukasaun ne’ebé iha.

Suporta Ministériu Edukasaun atu hadia kualidade livru ne’ebé iha ona ba Siklu 1 no

2, liuhusi hadia tradusaun ba lia lokal ka hala’o atualizasaun.

Page 10: POLÍTIKA NO PROGRAMA SIRA-NE’EBÉ IHA …schooldropoutprevention.com/wp-content/files/reports/P_P...Programa Pilotu Prevensaun Husik Eskola – Polítika no Programa sira-ne’ebé

Programa Pilotu Prevensaun Husik Eskola – Polítika no Programa sira-ne’ebé Iha Relasaun ho Husik Eskola –

Timor-Leste, Jullu 2011 Pájina 2

Prepara no implementa pilotu hodi eskola Siklu 1 no 2 bele uza kalendáriu eskolar

alternativu ne’ebé haree ba atividade agrikultura, no avalia impaktu ba taxa labarik

ne’ebé mai eskola no husik eskola.

Harii grupu serbisu mestre nian no implementa programa hodi mestre sira bele

suporta malu atu hadia sira-nia kapasidade.

Haforsa APM sira ka serbisu ho líder lokal sira atu tau matan ba mestre no estudante

nia prezensa, no mós atu dezenvolve no implementa planu atu hadia eskola, no loke

inan-aman nia haree ba importánsia edukasaun.

Serbisu ho parseiru lokal hodi harii klube estudante no hahú suporta ba membru klube

atu kontinua eskola nafatin.

Page 11: POLÍTIKA NO PROGRAMA SIRA-NE’EBÉ IHA …schooldropoutprevention.com/wp-content/files/reports/P_P...Programa Pilotu Prevensaun Husik Eskola – Polítika no Programa sira-ne’ebé

Programa Pilotu Prevensaun Husik Eskola – Polítika no Programa sira-ne’ebé Iha Relasaun ho Husik Eskola –

Timor-Leste, Jullu 2011 Pájina 3

I. Introdusuan

Hodi foti desizaun ne’ebé di’ak kona-ba programa ne’ebé bele hamenus husik eskola iha rai

ida, sai importante atu komprende didi’ak kontestu polítika edukasaun iha rai laran no

programa ne’ebé iha ona. Programa ne’ebé sei implementa tenke tuir polítika ne’ebé iha,

labele kontra polítika sira. Programa ne’e mós labele duplika programa ne’ebé iha no tenke

bazeia ba buat ne’ebé hatudu susesu ona iha kontestu besik atu hanesan. Revizaun ba

literatura1 ba programa husik eskola ne’ebé SDPP hala’o tiha ona fó sujestaun balun oinsá atu

harii programa hodi prevene husik eskola. Dokumentu ne’e kona-ba polítika no programa,

mak hakerek tuir kontratu SDPP nian, sai nu’udar pasu tuirmai atu harii programa prevene

husik eskola ne’ebé sei hetan susesu iha rai Kambodia, Índia, Tajikistaun no Timor-Leste.

Dokumentu ne’e fahe ba parte tolu. Tuir Introdusaun ne’e, ami deskreve polítika no

programa ne’ebé iha Timor-Leste, haree ba área ka tópiku na’in 40 maka bele afeta husik

eskola. Tuir fali mai, ami haree ba polítika no programa sira-ne’e hodi halo proposta ba

opsaun atu implementa SDPP, ho atensaun ba kontestu polítika no programa ne’ebé iha.

Maibé tenke konsidera katak sujestaun sira-ne’e sei hadia liuhusi rezultadu peskiza SDPP

hala’o daudaun iha rai laran no diskusaun ho Ministériu Edukasaun no parseiru sira.

Uluk nana’in, prepara lista ho tópiku na’in 42 ba staff SDPP iha rai laran atu buka

informasaun klean. Bainhira halo edisaun, tópiku hamenus ona ba 41. Tópiku hotu hili tanba

iha relasaun ho inan-aman haruka labarik ba eskola (hanesan bandu propina ba eskola públika

no serbisu labarik), relasaun ho mestre fó edukasaun ne’ebé iha kualidade (kódigu konduta ba

mestre, uza lia-inan iha klase laran) ka tulun labarik atu kontinua eskola nafatin (kondisaun

di’ak ba labarik feto, serbisu saúde iha eskola laran). Atu prepara relatóriu no analiza, halibur

hamutuk tópiku sira iha área lima:

(1) Kontestu legal edukasaun nian. Área ne’e deskreve lei edukasaun iha rai laran no

regra implementasaun, inklui haree ba área edukasaun grátis no obrigatória no asaun

ne’ebé dalaruma hasai labarik balun husi eskola, maski ne’e la’ós intensaun

(porezemplu, folin uniforme ka material eskola, ezame atu tama ka remata eskola,

polítika jéneru, laiha serbisu ba labarik ne’ebé perigu atu husik eskola ka labarik

defisiente, kalendáriu eskola ne’ebé la tau matan ba atividade agrikultura). Iha kazu

balun, lei hatudu filozofia ba métodu ida ba edukasaun, maibé bainhira husu se lei

ne’e implementa ka lae, haree katak tuir realidade lei ne’e hanesan mehi ida maibé

seidauk sai nu’udar realidade. Problema importante seluk ne’ebé tenke konsidera

maka filozofia edukasaun ne’ebé iha no kurríkulu dalaruma fó opsaun ka lae ba

estuda, hanesan programa alternativu ka vokasionál.

(2) Fasilidade Eskola. Tópiku iha área ne’e inklui eskola ne’ebé asesível no di’ak ba

labarik feto, hamutuk ho asrama ka toba fatin. Tópiku ne’e refere liu ba kondisaun

fízika eskola nian, ne’ebé maka bele dada no kaer estudante nia interese atu mai

eskola nafatin.

(3) Rekrutamentu no formasaun ba mestre no hahalok iha klase laran. Área ne’e haree

liu ba prosesu edukasaun iha klase laran, hahú ho kualifikasaun mínimu nasaun ne’e

determina ba mestre sira, formasaun ne’ebé fó ba mestre no mestre nia hahalok xave

1 School Dropout Prevention Pilot Program Review of the Literature, Creative Associates International, 2011.

Page 12: POLÍTIKA NO PROGRAMA SIRA-NE’EBÉ IHA …schooldropoutprevention.com/wp-content/files/reports/P_P...Programa Pilotu Prevensaun Husik Eskola – Polítika no Programa sira-ne’ebé

Programa Pilotu Prevensaun Husik Eskola – Polítika no Programa sira-ne’ebé Iha Relasaun ho Husik Eskola –

Timor-Leste, Jullu 2011 Pájina 4

iha klase laran: sira uza lia-inan atu hanorin? Sira-nia hahalok hamosu hanorin di’ak

ba labarik ka lae? Oinsá sira-nia haree ba dixiplina?

(4) Serbisu suporta eskola. Eskola balun fó serbisu tan atu suporta estudante, la’ós

hanorin de’it. Serbisu sira-ne’e bele dada estudante mai eskola ka lae. Área ne’e haree

ba serbisu hanesan kursu ekivalénsia ba labarik ne’ebé idade boot ona, fó han meiu-

dia, serbisu saúde, klase abilidade moris ka klube ruma.

(5) Hahalok kultura. Área ikus ne’e hatudu hahalok kultura ne’ebé bele afeta labarik

kontinua nafatin eskola, hanesan idade kaben, haree ba isin-rua no serimónia foinsa’e

ne’ebé labarik tenke hala’o.

Tuir relatóriu nia parte prinsipal, iha mós Apéndise A ne’ebé iha tabela kompleta ba polítika

no programa iha Timor-Leste. Tabela ne’e deskreve dokumentu original ba polítika no

programa, sira-nia grupu alvu, hato’o komentáriu ba implementasaun no rezultadu ne’ebé

hetan ba husik eskola liuhusi polítika no programa sira-ne’e. Iha kazu barak, ladún iha

avaliasaun formal atu haree se programa no polítika sira-ne’e sai efetivu ka lae ba husik

eskola. Maibé staff SDPP nian hasoru malu ho funsionáriu husi ME, ajénsia ne’ebé

implementa ka fó finansiamentu ba programa, no espesialista edukasaun lokal atu rona husi

sira kona-ba efeitu ba husik eskola.

Page 13: POLÍTIKA NO PROGRAMA SIRA-NE’EBÉ IHA …schooldropoutprevention.com/wp-content/files/reports/P_P...Programa Pilotu Prevensaun Husik Eskola – Polítika no Programa sira-ne’ebé

Programa Pilotu Prevensaun Husik Eskola – Polítika no Programa sira-ne’ebé Iha Relasaun ho Husik Eskola –

Timor-Leste, Jullu 2011 Pájina 5

II. Polítika no Programa

A. Kontestu legal ba Edukasaun

Tabela 1 hatudu kontestu polítika edukasaun grátis no kompulsória iha Timor-leste. Liña lima

iha tabela nia leten hatudu situasaun edukasaun “kompulsória” no deskreve se rai ne’e haree

ba edukasaun nu’udar direitu labarik, prepara lei ne’ebé obriga atu fó edukasaun ba labarik,

bandu labarik atu envolve iha serbisu (buat ne’ebé bele hasai labarik husi eskola), obriga

eskola atu tuir padraun governu nian, no asegura katak labarik tama eskola loroloron. Timor-

Leste haktuir labarik nia direitu ba edukasaun, liuhusi komisaun nasionál ne’ebé harii atu

asegura direitu labarik, no halo edukasaun ba klase 1-9 kompulsória. Tuir lei, labarik ne’ebé

seidauk tinan 15 labele serbisu. Estudu ne’ebé hala’o husi Departamentu Serbisu EUA nian

(2008) hatudu katak labarik Timoroan 85% ne’ebé tinan 10-14 serbisu hela, no 91% husi sira

envolve iha serbisu agrikultura. Laiha lei ne’ebé obriga eskola ka autoridade edukasaun lokal

atu asegura katak labarik mai eskola loroloron, no mós laiha funsionáriu ne’ebé iha knaar atu

tau matan loroloron ba labarik ne’ebé la mai eskola, entaun dalaruma karáter “kompulsóriu”

edukasaun bázika nian ladún haforsa hanesan iha parte hotu-hotu.

Tabela 1: Polítika Timor-Leste nian ba Edukasaun Grátis no Kompulsória

Área polítika Timor-Leste

1. Direitu labarik Promove husi Komisaun Nasional Direitu Labarik

2. Edukasaun kompulsória Obrigatória ba edukasaun bázika (klase 1-9)

3. Lei Serbisu Labarik Bandu labarik ne’ebé seidauk tinan 15 hala’o serbisu

4. Responsabilidade eskola (ba

husik eskola)

Laiha

5. Haree ba estudante ne’ebé la

mai eskola

Laiha

6. Propina eskola Bandu propina to’o klase 12

7. Bolsa estudu Fó “Bolsa da Mãe” ba inan ki’ak, faluk ka ladún iha kaben

hodi labarik bele kontinua eskola nafatin

8. Rekerimentu ba uniforme Ladún presiza uniforme

9. Fó material eskola, livru, no

seluk tan

Fó livru ba eskola no iha programa husi ONG sira atu fó osan

ka material ba eskola

Liña 6 to’o 9 iha Tabela 1 hatudu informasaun kona-ba folin eskola, hanesan bandu propina,

fó bolsa estudu atu hamenus gastu ba família ki’ak, husu uniforme ka fó livru no material.

Timor-Leste bandu propina ba edukasaun bázika no sekundária, maibé eskola siklu 1 no 2

balun, liu-liu iha áreas remotas, uza mestre voluntáriu ne’ebé husu ba inan-aman atu selu ka

fó kontribuisaun ruma. Inan-aman mós tenke selu ba material eskola balun. Governu fó

“Bolsa da Mãe” ba inan ki’ak, faluk no sira ne’ebé kaben laiha, ho kondisaun katak labarik

mai eskola beibeik. Timor-Leste ladún husu alunu sira atu uza uniforme, entaun laiha despeza

ba área ne’e, no mós fó ona material hanorin no aprende ba eskola sira. Governu Timor-Leste

serbisu hamutuk ho Banku Mundial atu fó fundu ki’ik ba eskola primária sira, maka bele uza

osan ne’e atu sosa material ne’ebé presiza, no mós fó livru grátis iha Portugés, maski

programa ne’e hetan dezafiu balun ho distribuisaun fundu no mestre ho alunu balun hasoru

difikuldade atu komprende livru2. Governu mós suporta produsaun revista Lafaek ba

2 Evaluation of the World Bank Group Program: Timor Leste Country Program Evaluation, 2000-2010.

Independent Evaluation Group, 2011.

Page 14: POLÍTIKA NO PROGRAMA SIRA-NE’EBÉ IHA …schooldropoutprevention.com/wp-content/files/reports/P_P...Programa Pilotu Prevensaun Husik Eskola – Polítika no Programa sira-ne’ebé

Programa Pilotu Prevensaun Husik Eskola – Polítika no Programa sira-ne’ebé Iha Relasaun ho Husik Eskola –

Timor-Leste, Jullu 2011 Pájina 6

estudante no mestre sira. Revista sira-ne’e fó-sai artigu, jogu no planu lisaun ne’ebé bazeia ba

kontestu lokal no hakerek ho lia rua, entaun introdús Portugés pasu ba pasu.

Tabela 2 to’o 4 kontinua atu haree fila fali ba kontestu legal Timor-Leste nian liuhusi hato’o

fatór balun hamenus labarik nia asesu ba eskola no prezensa nafatin iha eskola. Fatór sira-

ne’e inklui polítika no programa kona-ba buat tuirmai:

Ezame ne’ebé labarik tenke tuir atu tama siklu foun ka atu remata klase ka siklu ruma;

Promosaun, bainhira eskola iha númeru máksimu labarik ne’ebé bele liu klase ka

polítika ne’ebé haruka labarik pasa klase automátiku;

Limite idade ba siklu eskola, hodi labarik bele sai husi eskola ho idade loos, maski

sira seidauk kompleta estudu;

Jéneru, maka bele fó korajen ba labarik feto atu tama eskola no kontinua sira-nia

edukasaun, ka hamosu problema ba sira;

Serbisu ba labarik ne’ebé iha perigu atu husik eskola no labarik defisiente sira, ka

sira-ne’ebé hasai husi eskola tanba sira-nia kondisaun sosial, grupu, lian ka defisiénsia

ruma;

Kalendáriu eskola ne’ebé bele haree ka lae ba serbisu família sira ne’ebé envolve iha

agrikultura;

Labarik na’in hira iha klase laran, tanba dalaruma iha labarik barakliu no balun

“lakon” tanba iha ema barak demais nia laran;

Distánsia entre eskola no uma, tanba dalaruma naruk loos no inan-aman sente katak

ladún seguru ka apropriadu ba labarik sira atu bá eskola;

Fó transporte, hodi labarik ne’ebé hela dook husi eskola bele mai ho di’ak; no

Buat ne’ebé presiza atu muda ba eskola seluk, maka bele fasilita moris ba labarik

ne’ebé mai husi família ne’ebé tenke muda hela fatin ba beibeik.

Tabela 2: Polítika Timor-Leste nian ba Promosaun no Ezame

Área Polítika Timor-Leste

10. Ezame tama eskola Laiha

11. Númeru máksimu labarik atu

liu klase

Laiha

12. Pasa klase automátiku Iha proposta ona ba pasa klase automátiku ba klase 1-

3, maibé seidauk implementa

13. Limite idade ba siklu eskola Laiha

14. Ezame atu remata eskola Obrigatóriu bainhira remata siklu (klase 6. 9 no 12)

Kona-ba rekerimentu ba ezame no promosaun, hanesan hatudu iha Tabela 2, Timor-Leste fó

korajen ba labarik sira atu hakat ba oin iha eskola: laiha ezame atu tama, laiha idade limite ba

siklu eskola, no presiza tuir de’it ezame atu remata siklu (klase 6, 9 no 12). Labarik barak la

pasa klase iha klase dahuluk, no dalabarak sira husik eskola tanba idade boot ona, entaun

Ministériu Edukasaun hato’o proposta ba promosaun automátika (pasa klase) iha klase 1 to’o

3, maibé seidauk implementa.

Tabela 3 hato’o informasaun kona-ba polítika atu promove igualdade iha asesu eskola no

kontinua nafatin eskola, maski jéneru, kondisaun risku (oan ki’ak, minoria), ekonomia uma-

ka’in nian, ka defisiénsia. Timor-Leste iha polítika atu fó bolsa estudu ba labarik feto maibé

seidauk iha orsamentu ba programa ne’e, no aprova de’it programa pilotu ida husi CARE atu

suporta direitu labarik feto ba edukasaun. Iha mós Departamentu ba Edukasaun Inkluziva,

Page 15: POLÍTIKA NO PROGRAMA SIRA-NE’EBÉ IHA …schooldropoutprevention.com/wp-content/files/reports/P_P...Programa Pilotu Prevensaun Husik Eskola – Polítika no Programa sira-ne’ebé

Programa Pilotu Prevensaun Husik Eskola – Polítika no Programa sira-ne’ebé Iha Relasaun ho Husik Eskola –

Timor-Leste, Jullu 2011 Pájina 7

ne’ebé foin hahú serbisu, ho sentru ida atu suporta labarik ne’ebé iha nesesidade espesiál iha

Dili.

Tabela 3: Polítika no Programa Timor-Leste nian atu Suporta Labarik Feto no Labarik

ne’ebé Perigu atu Husik Eskola

Área Polítika Timor-Leste

15. Polítika ba jéneru Fó sujestaun kona-ba bolsa estudu; iha programa pilotu ida atu

promove edukasaun ba labarik feto

16. Suporta ba labarik ne’ebé

iha perigu atu husik eskola

Harii sentru suporta labarik defisiente iha Dili

Tabela 4 hatudu pozisaun Timor-Leste nian iha asuntu seluk ne’ebé literatura hatudu katak

iha ligasaun ba asesu no retensaun iha eskola. Dahuluk maka kalendáriu eskolar. Tanba

família barak presiza labarik nia ajuda iha agrikultura, tuir tempu, balun bele falta eskola ba

semana hirak iha tinan ida. Sira bele hetan valór aat tanba situasaun ne’e no la pasa klase.

Daruak maka labarik na’in hira iha klase ida, tanba karik iha labarik barak liu, balun ladún

hetan atensaun no hetan valór aat, no dalaruma mestre rasik ladún hatene saida mak akontese

ho sira tanba labarik barak demais. Datoluk, eskola dook liu halo labarik baruk atu bá, no

inan-aman bele hanoin katak distánsia ne’e ladún seguru ba sira-nia oan (liuliu ba labarik

feto) atu la’o loroloron. Ikusmai, iha rai barak bele muda ba eskola seluk bainhira tinan

eskola hahú ka remata de’it, entaun labarik ne’ebé mai husi família maka muda ba fatin seluk

iha tinan klaran tenke hein to’o tinan tuirmai atu tama fali eskola.

Tabela 4: Polítika no Programa Timor-Leste nian ba Kestaun Seluk ne’ebé iha

Relasaun ba Retensaun no Asesu

Área Polítika Timor-Leste

17. Kalendáriu eskolar Iha kalendáriu eskolar ne’ebé ladún fleksível

18. Labarik na’in hira iha klase

laran

Laiha restrisaun

19. Asesu / distánsia ba eskola Iha eskola filial ba klase 1-3 atu hasai asesu; koko daudaun

atu halibur eskola sira-ne’e hamutuk ho eskola bázika

20. Transporte Laiha

21. Muda ba eskola seluk Laiha

Iha área ida ne’ebé hatudu iha leten, Timor-Leste iha polítika ida ne’ebé fó-korajen ba labarik

sira atu tuir eskola. Iha tempu Indonézia, hahú eskola filial barak ba klase 1 to’o 3 atu hasai

númeru labarik ne’ebé eskola, no númeru eskola filial kontinua atu sae. Maibé eskola filial

dalabarak ladún fó edukasaun ne’ebé tuir padraun kualidade, tanba mestre barak sai hanesan

voluntáriu ne’ebé ladún tuir formasaun formal no mós eskola dalaruma ladún fó klase

loroloron. Objetivu Ministériu Edukasaun agora daudaun mak integrasaun eskola filial no

eskola bázika, maibé seidauk hatene se labarik sira sei muda fali husi eskola filial ba eskola

bázika hodi remata siklu báziku. Polítika sira seluk bele hamenus prezensa iha eskola:

kalendáriu ne’ebé ladún fleksível, maka la tuir serbisu agrikultura; laiha limite ba distánsia

labarik tenke la’o to’o eskola; laiha transporte ba estudante sira; no laiha polítika atu fasilita

labarik sira muda ba eskola seluk.

Page 16: POLÍTIKA NO PROGRAMA SIRA-NE’EBÉ IHA …schooldropoutprevention.com/wp-content/files/reports/P_P...Programa Pilotu Prevensaun Husik Eskola – Polítika no Programa sira-ne’ebé

Programa Pilotu Prevensaun Husik Eskola – Polítika no Programa sira-ne’ebé Iha Relasaun ho Husik Eskola –

Timor-Leste, Jullu 2011 Pájina 8

B. Fasilidade/ Kondisaun Eskola

Tabela 5 diskute polítika rua importante ba fasilidade eskola. Iha Timor-Leste, eskola balun

seidauk iha hariis-fatin keta-ketak ba feto no mane, maski iha ona proposta atu harii (maibé

seidauk iha orsamentu). Labarik baibain bá eskola mesak, no laiha toba fatin ba estudante iha

eskola sekundária hotu. Sistema edukasaun seidauk iha orsamentu atu aumenta sira-nia

fasilidade hodi eskola bele iha nível kualidade ne’ebé dada labarik sira atu mai tuir klase.

Tabela 5: Polítika no Programa Timor-Leste nian ba Fasilidade Eskola

Área Polítika Timor-Leste

22. Fasilidade ne’ebé asesível no

di’ak ba labarik feto

Iha ona proposta atu harii hariis-fatin ketak ba labarik feto iha

eskola primária balun, maibé seidauk iha orsamentu3

23. Toba fatin ba estudante sira Eskola balun fó toba fatin ba estudante (iha sekundária)

C. Kontratu ba Mestre, Formasaun no Hahalok iha Klase Laran

Hodi hala’o prosesu edukasaun, labarik sira tenke mai eskola beibeik no kontinua eskola,

maibé buat ne’e depende ba polítika governu hanesan buat ne’ebé hato’o iha leten, no mós ba

mestre nia hahalok no konteúdu kurríkulu nian. Tabela 6 hato’o polítika no programa iha

Timor-Leste atu hala’o rekrutamentu no formasaun ba mestre sira. Iha formasaun molok hahú

serbisu no mós polítika rua husi ME. Polítika dahuluk mak hasa’e númeru mestre feto no

balansu jéneru liuhusi fó bolsa estudu ba feto sira ne’ebé tuir kursu iha universidade. Tuir fali

mai, fó formasaun iha lia-Portugés no pedagojia ba mestre sira, liuliu iha siklu 1-2. Estratéjia

sira-ne’e bele fó ezemplu barak liu tan ba estudante feto no hasa’e mestre nia kapasidade atu

hanorin tuir kurríkulu. Buat sira-ne’e bele mós ajuda atu halo eskola interesante liu tan ba

estudante sira.

Tabela 6: Polítika no Programa Timor-Leste nian ba Kontratu Mestre no Formasaun

Área Polítika Timor-Leste

24. Kontratu mestre Iha polítika ne’ebé suporta husi UNIFEM atu hasa’e balansu jéneru entre

mestre sira liuhusi fó bolsa estudu ba feto ne’ebé tuir kursu iha

universidade no fó formasaun ba funsionáriu feto iha ME

25. Hasa’e mestre nia

kapasidade

Mestre barak simu ona formasaun iha lia-Portugés liuhusi suporta husi

Cooperação Portuguesa. Barakliu hanorin iha siklu 1-2.

Hanesan hatudu iha Tabela 7, Timor-Leste hahú tiha ona atu halo eskola fatin di’ak ba

labarik:

Kódigu konduta mestre nian bazeia ba Kompeténsia Sira ne’ebé inklui fluénsia iha lia

ofisial Portugés no Tetun no abilidade pedagójika;

Aprova ona projetu pilotu husi UNICEF atu dezenvolve Eskola Foun iha eskola 30;

Aprova ona polítika atu fó korajen ba mestre hodi uza lia-inan iha klase dahuluk no

introdús pasu ba pasu lia ofisial; no

Bandu kastigu fíziku ba labarik.

3 Planu Serbisu Unidade Jéneru ME tinan 2010-2011

Page 17: POLÍTIKA NO PROGRAMA SIRA-NE’EBÉ IHA …schooldropoutprevention.com/wp-content/files/reports/P_P...Programa Pilotu Prevensaun Husik Eskola – Polítika no Programa sira-ne’ebé

Programa Pilotu Prevensaun Husik Eskola – Polítika no Programa sira-ne’ebé Iha Relasaun ho Husik Eskola –

Timor-Leste, Jullu 2011 Pájina 9

Inisiativa hotu ne’e maka pasu ba oin hodi eskola sai di’ak ba labarik no tenke implementa

didi’ak no tau matan hodi asegura katak sei iha duni efeitu atu hasa’e númeru labarik ne’ebé

kontinua eskola to’o remata.

Tabela 7: Polítika no Programa Timor Leste nian ba Hahalok Mestre iha Klase Laran

Área Polítika Timor-Leste

26. Kódigu konduta ba

mestre

Iha Estrutura Kompeténsia sira ba Mestre iha área profisionalizmu,

konesimentu tékniku, fluénsia iha lingua ofisial, no abilidade pedagójika,

maka sei uza atu avalia sira-nia serbisu

27. Prevene book ho

alunu no asédiu

Laiha

28. Kastigu fíziku Bandu kastigu fíziku, maski iha informasaun katak mestre barak uza

nafatin

29. Eskola Di’ak ba

Labarik

Iha projetu pilotu iha eskola 30 ne’ebé UNICEF maka kaer. Projetu ne’e

inklui formasaun semana ida ne’ebé repete ba beibeik, kona-ba pedagojia

sentrada ba labarik, jestaun eskola no partisipasaun komunidade

30. Lia hanorin Konsidera Portugés nu’udar lia hanorin ofisiál no Tetun nu’udar lia

auxiliar to’o klase 4

Foin aprova polítika atu uza lia-inan iha klase inisiál sira, no hatama

Tetun ho Portugés pasu ba pasu ba alunu sira

Tabela 8 hatudu informasaun kona-ba kurríkulu iha eskola públika no opsaun ba edukasaun

vokasionál. Kurríkulu primáriu bazeia liu ba kurríkulu Portugés nian, nia tradusaun ba Tetun

sai ladún klaru (aas liu) no mestre balun ladún komprende didi’ak, entaun kurríkulu ne’e bele

sai hanesan problema ba estudante sira4. Maibé labarik ne’ebé husik eskola ka remata eskola

to’o siklu 3 de’it, iha oportunidade atu tama programa alternativu ka dezenvolve abilidade

tékniku-vokasionál.

Tabela 8: Polítika no Programa Timor-Leste nian ba Kurríkulu

Área Polítika Timor-Leste

31. Kurríkulu ba

eskola primária no

sekundária

Dezenvolve ona kurríkulu primária ne’ebé bazeia ba kurríkulu tuan

Portugés nian, ho relevánsia lokal limitadu. Mestre tenke iha kapasidade

maka’as atu implementa, no mós kurríkulu nia tradusaun ba Tetun sai aas

liu. Mestre balun ladún komprende ho klaru no seidauk iha kapasidade atu

implementa kurríkulu ne’e.

32. Edukasaun

Vokasional

Fó suporta ba eskola tékniku-vokasional ba estudante ne’ebé remata siklu

3/ pré-sekundária no mós programa alternativu ba estudante ne’ebé husik

eskola.

D. Serbisu Suporta Eskola

Tabela 9 hato’o serbisu tan ne’ebé eskola ka komunidade bele oferese, maka bele ajuda

estudante sira kontinua eskola nafatin. Timor-Leste iha balun de’it:

4 Early Response and Early Warning System Policy Brief: Access and Opportunity in Education. BELUN &

Center for International Conflict Resolution, Columbia University, August 2010; Shah, R. Goodbye Conflict,

Hello Development? Curriculum Reform in Timor-Leste. Int. J. Educ. Dev. (2011), doi: 10.1016/j.ijedudev

2011.04.005

Page 18: POLÍTIKA NO PROGRAMA SIRA-NE’EBÉ IHA …schooldropoutprevention.com/wp-content/files/reports/P_P...Programa Pilotu Prevensaun Husik Eskola – Polítika no Programa sira-ne’ebé

Programa Pilotu Prevensaun Husik Eskola – Polítika no Programa sira-ne’ebé Iha Relasaun ho Husik Eskola –

Timor-Leste, Jullu 2011 Pájina 10

Programa Merenda Eskolar (maibé implementasaun hasoru dezafiu balun);

Profisionál saúde ba komunidade atu haree ba kondisaun no promove nutrisaun no

hahalok di’ak ba saúde;

Hatama abilidade moris ba kurríkulu pré-sekundáriu;

Harii APM (Associação de Pais e Mestres) iha eskola balun.

En jeral, eskola iha Timor-Leste sai hanesan instituisaun atu hato’o kurríkulu edukasaun ba

labarik no iha serbisu seluk ne’ebé limitadu tebes.

Tabela 9: Programa no Polítika Timor-Leste nian ba Serbisu Suporta Eskola

Área Polítika Timor-Leste

33. Kursu seluk atu

suporta estudante

ne’ebé hetan valór aat

Laiha

34. Merenda eskolar

(hahán)

Iha programa merenda eskolar ne’ebé fó eskola fos, koto, mina no gás

fulan-fulan, maibé distribuisaun iha atrazu balun desde hahú, no bainhira

muda husi WFP ba ME iha 2010. Implementasaun sai ladún regular no

dalaruma la fó hahán natoon ba nesesidade estudante, tanba agora tama iha

eskola hotu, maibé planu inicial haree ba distritu neen de’it.5

35. Tau matan ba

saúde estudante

Ministériu Saúde vizita komunidade sira no lori profisional atu tau matan

ba saúde, promove nutrisaun di’ak no hahalok di’ak ba saúde iha enkontru

fulan-fulan.

36. Klase kona-ba

Abilidade Moris

Hatama aspetu balun husi programa abilidade moris UNICEF nian iha

kurríkulu siklu 3

37. Atividade

extrakurrikular

Laiha

38. Partisipasaun

komunidade

Suporta implementasaun APM ho suporta husi UNICEF6

E. Hahalok Kultura

Maski ne’e ladún parte polítika ministériu ba edukasaun, hahalok kultura bele afeta labarik

nia asesu ba eskola no kapasidade atu kontinua eskola. Hahalok ne’e inklui idade kaben,

serimónia ba foinsa’e sira ne’ebé afeta ba eskola, no saida mak akontese bainhira feto

foinsa’e isin-rua (haree Tabela 10). Timor-Leste ladún iha idade mínimu atu kaben no grupu

balun simu hahalok kaben sedu. Iha dadus ne’ebé hatudu katak inan foinsa’e sai hanesan

20%, maibé laiha lei kona-ba foinsa’e isin-rua kontinua nafatin eskola ka fila ba eskola

bainhira partus ona, maski inan foinsa’e baibain ladún fila ba eskola.

Tabela 10: Hahalok Kultura Timor-Leste nian

Área Polítika Timor-Leste

39. Idade kaben Ladún iha lei ba idade atu kaben. Feto baibain kaben sedu iha grupu balun,

inklui Baikeno7

5 Evaluation of WFP Timor Leste PRRO10388.1 – Assistance to Vulnerable Populations – Final Report –

November 2009. 6 Evaluation of the UNICEF Education Programme in Timor Leste (2003-2009). UNICEF Evaluation Office,

July 2010.

Page 19: POLÍTIKA NO PROGRAMA SIRA-NE’EBÉ IHA …schooldropoutprevention.com/wp-content/files/reports/P_P...Programa Pilotu Prevensaun Husik Eskola – Polítika no Programa sira-ne’ebé

Programa Pilotu Prevensaun Husik Eskola – Polítika no Programa sira-ne’ebé Iha Relasaun ho Husik Eskola –

Timor-Leste, Jullu 2011 Pájina 11

Área Polítika Timor-Leste

40. Isin-rua Ladún iha polítika ba foinsa’e isin-rua atu kontinua eskola ka tama fali

bainhira bebé moris ona, maibé eskola barakliu ladún simu inan foinsa’e

Iha taxa foinsa’e isin-rua besik atu 20%7

Hala’o ona estudu atu haree ba impaktu isin-rua ba problema husik

eskola

41. Serimónia ba

foinsa’e

Laiha

7 Timor-Leste Demographic and Health Survey 2009-2010. National Statistics Directorate, November 2010

Page 20: POLÍTIKA NO PROGRAMA SIRA-NE’EBÉ IHA …schooldropoutprevention.com/wp-content/files/reports/P_P...Programa Pilotu Prevensaun Husik Eskola – Polítika no Programa sira-ne’ebé
Page 21: POLÍTIKA NO PROGRAMA SIRA-NE’EBÉ IHA …schooldropoutprevention.com/wp-content/files/reports/P_P...Programa Pilotu Prevensaun Husik Eskola – Polítika no Programa sira-ne’ebé

Programa Pilotu Prevensaun Husik Eskola – Polítika no Programa sira-ne’ebé Iha Relasaun ho Husik Eskola –

Timor-Leste, Jullu 2011 Pájina 12

III. Opsaun ba Implementasaun SDPP

Timor-Leste iha númeru limitadu polítika edukasaun kompara ho rai sira seluk ne’ebé hola

parte iha projetu SDPP. Iha área balun, seidauk iha polítika (labarik na’in hira iha klase laran,

transporte, muda ba eskola seluk), no iha área seluk iha ona proposta ba polítika maibé

seidauk implementa (porezemplu, pasa klase automátiku ba klase inicial, bolsa estudu ba

labarik feto, fasilidade eskola asesível no di’ak ba feto, rekrutamentu mestre feto, uza lia-inan

iha klase inisiál); no iha área balun seluk, iha ona projetu pilotu maibé seidauk sai fali

nu’udar polítika (porezemplu, Eskola Foun no suporta ba labarik ne’ebé iha perigu atu husik

eskola). Buat sira-ne’e sujere opsaun dahuluk ba programa SDPP:

(1) Suporta ME nia esforsu atu prepara no implementa polítika ne’ebé bele prevene

labarik sira husik eskola.

Suporta ne’e bele halo staff SDPP nian hala’o nia serbisu hanesan staff Ministériu nian, hodi

bele suporta komité ne’ebé prepara polítika, tulun sira atu buka orsamentu apropriadu, lori

doadór potensiál hodi diskute programa, avalia impaktu polítika ne’ebé iha ona ba labarik nia

eskola (prezensa iha eskola no kontinua eskola) no prepara artigu hodi suporta polítika no

programa foun. Staff bele kria Task Force ba Edukasaun Primária, porezemplu, ne’ebé

halibur hamutuk parseiru sira hodi fó informasaun ba Ministériu.

Opsaun rua tuirmai mosu tanba kualidade livru ne’ebé fó ba labarik atu estuda. Proposta

dahuluk maka produsaun material suplementar, hanesan revista Lafaek, no proposta daruak

maka hadia livru sira-ne’ebé iha ona.

(2) Implementa Projetu Livru ba Labarik hodi fó-sai material ne’ebé presiza ba klase

primária nian liuhusi esforsu husi staff edukasaun.

Iha rai seluk ne’ebé ladún iha buat barak ba labarik sira atu lee (porezemplu, Tanzánia), ONG

sira halibur hamutuk ema ne’ebé serbisu ba edukasaun, hanesan mestre ne’ebé hanorin ba

eskola primária, hodi fó formasaun, suporta no fó korajen ba sira atu hakerek no pinta istória

ba labarik. Istória sira-ne’e dalaruma sai hanesan istória rai nian, ai-knanoik kona-ba labarik

ki’ik, biografia ema boot sira nian, livru siénsia kona-ba flora no fauna lokal, ka istória

pesoál. Karik Ministériu aprova, SDPP bele publika istória sira-ne’ebé di’akliu, prodús kópia

barak no fahe ba eskola primária sira.

(3) Organiza projetu ida hodi hadia kualidade ba livru testu ba primária, liuhusi

prepara tradusaun iha lia lokal ka halo atualizasaun.

Tanba dezafiu ne’ebé hasoru atu uza livru testu iha Portugés, karik staff SDPP nian bele mós

koordena atu hala’o tradusaun ba livru testu primária nian, no karik hetan aprovasaun husi

Ministériu, fó material fali ba Ministériu hodi publika no fahe. Tanba livru prodús tinan balun

liubá, bele mós halo atualizasaun ba konteúdu. Opsaun ne’e mós asume katak bainhira hala’o

tradusaun ne’e, Ministériu implementa hela nia polítika atu uza lia-inan, entaun SDPP sei

hadia material no mós suporta atu organiza formasaun ba mestre sira hodi uza edukasaun

bilinge iha klase laran.

Opsaun tuirmai ba SDPP haree ba kalendáriu eskolar ne’ebé ladún fleksível:

Page 22: POLÍTIKA NO PROGRAMA SIRA-NE’EBÉ IHA …schooldropoutprevention.com/wp-content/files/reports/P_P...Programa Pilotu Prevensaun Husik Eskola – Polítika no Programa sira-ne’ebé

Programa Pilotu Prevensaun Husik Eskola – Polítika no Programa sira-ne’ebé Iha Relasaun ho Husik Eskola –

Timor-Leste, Jullu 2011 Pájina 13

(4) Prepara no implementa pilotu ida atu eskola primária bele prepara nia kalendáriu

eskolar alternativu ne’ebé haree ba serbisu agrikultura, no avalia impaktu ba

prezensa iha eskola no porsentu labarik ne’ebé husik eskola.

Ita hatene katak labarik barak la tama eskola hodi bele suporta família hala’o serbisu

agrikultura, no labarik sira-ne’e bele hetan valór aat iha eskola. Bele hala’o programa pilotu

iha eskola primária balun de’it hodi ema iha ne’ebá hola rasik desizaun kona-ba kalendáriu

ne’ebé fahe tempu ba knaar to’os/natar nian atu koko haree se kalendáriu fleksível ne’e

hasa’e labarik nia prezensa iha eskola no hamenus husik eskola.

Opsaun rua tuirmai fó tulun eskola filial sira-ne’ebé iha mestre voluntáriu maka seidauk iha

formasaun di’ak ba sira-nia pozisaun no iha suporta limitadu husi governu.

(5) Kria grupu mestre sira no implementa programa atu sira bele suporta malu

(mentoring) hodi hadia sira-nia kapasidade.

Atu hadia kualidade edukasaun, SDPP bele ajuda mestre sira halibur malu atu forma grupu

ne’ebé hala’o enkontru fulan-fulan no fó oportunidade ba sira atu diskute problema baibain

ne’ebé iha, hadia koñesimentu kona-ba konteúdu no hadia sira-nia kapasidade ba pedagojia.

Projetu sei ladún selu mestre sira (komunidade maka kaer responsabilidade ba mestre

voluntáriu) maibé bele hasa’e sira-nia orgullu ba serbisu no hadia kualidade edukasaun

ne’ebé sira fó ba estudante.

(6) Haforsa APM ka líder lokal hodi tau matan ba mestre no estudante nia prezensa,

dezenvolve no implementa planu atu hadia eskola, no loke inan-aman nia haree ba

importánsia edukasaun.

Meius seluk ba SDPP atu hadia kualidade eskola filial sira mak asegura katak sei iha APM

ne’ebé funsiona no grupu sira-ne’e sei foti asaun atu hadia kualidade eskola. APM sira bele

simu formasaun ba sira-nia knaar, dezenvolve planu atu hadia eskola, no fó suporta atu

implementa parte xave planu nian (karik liuhusi fundu ki’ik).

SDPP bele mós haree ba problema motivasaun estudante atu ba eskola lororolon, liuhusi dada

atensaun ba kurríkulu liuhusi klube no tulun labarik sira ho transporte.

(7) Serbisu hamutuk ho parseiru lokal atu harii klube estudante no fó suporta ba

membru klube atu kontinua eskola nafatin.

Rai barak uza ona klube estudante atu fó korajen ba labarik sira atu mai eskola nafatin no

fahe informasaun ne’ebé importante. SDPP bele serbisu hamutuk ho eskola balun iha pilotu

ida hodi harii klube, haree problema saida ne’ebé membru klube hasoru atu mai eskola

loroloron, no tulun sira atu rezolve dezafiu ne’ebé mosu bainhira bele. Klube bele organiza

atividade iha komunidade atu hatudu importánsia edukasaun, fó oportunidade ba labarik sira

atu aprende abilidade ka kriatividade ne’ebé importante, ka prepara buat ruma ne’ebé bele

fa’an hodi hetan osan ba eskola. Karik labarik sira iha difikuldade atu mai eskola, bele fó

bisikleta ba sira, maibé bicicleta ne’e sei pertense ba klube, no bainhira labarik sira ne’e

remata eskola bele fó bisikleta ba estudante seluk.

Page 23: POLÍTIKA NO PROGRAMA SIRA-NE’EBÉ IHA …schooldropoutprevention.com/wp-content/files/reports/P_P...Programa Pilotu Prevensaun Husik Eskola – Polítika no Programa sira-ne’ebé

Programa Pilotu Prevensaun Husik Eskola – Polítika no Programa sira-ne’ebé Iha Relasaun ho Husik Eskola –

Timor-Leste, Jullu 2011 Pájina 14

Apéndise A:

Tabela Polítika no Programa ba Rai

Timor-Leste

Page 24: POLÍTIKA NO PROGRAMA SIRA-NE’EBÉ IHA …schooldropoutprevention.com/wp-content/files/reports/P_P...Programa Pilotu Prevensaun Husik Eskola – Polítika no Programa sira-ne’ebé

Programa Pilotu Prevensaun Husik Eskola – Polítika no Programa sira-ne’ebé Iha Relasaun ho Husik Eskola – Timor-Leste, Jullu 2011 Pájina 15

Polítika no Programa Timor-Leste nian ne’ebé Bele Iha Impaktu ba Husik Eskola

Tópiku Polítika Dokumentu Grupu

Alvu

Deskrisaun/ Komentáriu Efeitu ne’ebé Haree iha

Husik Eskola

KONTESTU LEGAL EDUKASAUN

1. Direitu labarik Komisaun Nasionál Direitu Labarik harii iha tinan

2008 iha Ministériu Justisa nia okos hodi promove

direitu labarik no suporta implementasaun polítika atu

promove direitu sira-ne’e.

Inan-

aman,

mestre,

labarik

Komisaun promove kampaña kontra

violénsia iha uma laran, suporta

movimentu labarik no promove

edukasaun no saúde iha Baze.

Hala’o tiha ona peskiza

kona-ba violénsia ba

labarik, maibé seidauk fó-

sai rezultadu.

2. Edukasaun

kompulsória

Lei de Bases da Educação (2009) hato’o edukasaun

kompulsória ba klase 1-9. Hahú 2009, klase sira-ne’e

hanaran “Edukasaun Bázika”.

Labarik

tinan 6-14

ME kria/ harii eskola bázika 250.

Eskola filial sira sei halibur hamutuk

ho eskola bázika no espera katak

labarik sira sei hakat husi eskola filial

ba eskola bázika bainhira sira liu ba

klase aas. Governu mós buka atu

hasa’e númeru labarik ne’ebé tama

eskola ho idade ne’ebé loos iha klase

1 (tinan 6) no hamenus repete klase

iha Siklu 1.

Dadus preliminar husi

EMIS hatudu katak

matríkula aumenta tan iha

klase inisiál, maibé

situasaun ne’e karik mosu

tanba populasaun mós

aumenta.

Matríkula iha klase inisiál

aumenta ona durante tinan

kotuk tanba polítika ne’e,

no mós tanba populasaun

aumenta, bandu propina iha

eskola, hahú merenda

eskolar no aumenta númeru

eskola filial ne’ebé iha.

3. Lei Serbisu

Labarik

Timor-Leste asina ona Konvensaun Dahuluk ILO

nian no en teoria bandu labarik ne’ebé la to’o tinan 15

atu envolve iha serbisu.

Labarik

ne’ebé la

to’o tinan

15

Seidauk iha

implementasaun. Peskiza

husi Departamentu Serbisu

EUA nian8 hatudu katak

labarik Timoroan 85%

entre tinan 10-14 serbisu

hela, no 91% husi grupu

ne’e serbisu agrikultura.

8 United States Department of Labor (27 August 2008). 2007 Findings on the Worst Forms of Child Labor - East Timor. Available at:

http://www.unhcr.org/refworld/docid/48caa46cc.html.

Page 25: POLÍTIKA NO PROGRAMA SIRA-NE’EBÉ IHA …schooldropoutprevention.com/wp-content/files/reports/P_P...Programa Pilotu Prevensaun Husik Eskola – Polítika no Programa sira-ne’ebé

Programa Pilotu Prevensaun Husik Eskola – Polítika no Programa sira-ne’ebé Iha Relasaun ho Husik Eskola – Timor-Leste, Jullu 2011 Pájina 16

Tópiku Polítika Dokumentu Grupu

Alvu

Deskrisaun/ Komentáriu Efeitu ne’ebé Haree iha

Husik Eskola

Relatóriu informal no

observasaun hatudu katak

labarik kontinua atu

envolve nafatin iha serbisu

agrikultura no komérsiu

informal.

4. Responsabili

dade eskola (ba

husik eskola)

5. Buka

estudante ne’ebé

la mai eskola/

haree ba sira-nia

kondisaun

6. Propina ba

eskola

Bandu propina ba eskola iha 2006, nu’udar parte

esforsu atu hasa’e matríkula no prevene husik eskola.

Estudante

husi klase

1 to’o 12

ne’ebé tuir

eskola

públika

Iha despeza nafatin ho eskola tanba

eskola primária barak, liu-liu iha

áreas remotas, uza mestre voluntáriu

tanba mestre kontratadu la to’o.

Voluntáriu sira espera tulun husi inan-

aman, maka tenke selu mós ba

kadernu, lapizeira, lápis, borraxa, no

seluk tan. Governu esforsa an agora

daudaun atu kontrata mestre

voluntáriu, maibé prosesu la’o neineik

tanba (a) mestre sira tenke simu

formasaun ne’ebé loos; no (b)

limitasaun ho orsamentu.

Seidauk analiza loloos,

maibé bandu propina karik

iha impaktu limitadu tanba

inan-aman tenke kontinua

atu tau osan nafatin ba

despeza ho edukasaun.

7. Bolsa estudu Ministériu Solidariedade Sosiál implementa ona

sistema “Bolsa da Mãe” hodi inan ki’ak, faluk ka

mesak bele fó suporta mínimu ba sira-nia oan no

hasa’e númeru labarik ne’ebé tama eskola. Hodi simu

osan, inan sira tenke haruka oan ba eskola nafatin no

tau matan ba saúde iha klínika.

Eskola

oan sira-

ne’ebé

mai husi

família

ki’ak ka

Agora daudaun organiza fali

programa tanba identifika problema

balun ho implementasaun. Agora

hala’o pilotu ba aprosimasaun foun

ne’ebé inklui monitorizasaun.

Seidauk iha dadus kona-ba

impaktu ba husik eskola.

Page 26: POLÍTIKA NO PROGRAMA SIRA-NE’EBÉ IHA …schooldropoutprevention.com/wp-content/files/reports/P_P...Programa Pilotu Prevensaun Husik Eskola – Polítika no Programa sira-ne’ebé

Programa Pilotu Prevensaun Husik Eskola – Polítika no Programa sira-ne’ebé Iha Relasaun ho Husik Eskola – Timor-Leste, Jullu 2011 Pájina 17

Tópiku Polítika Dokumentu Grupu

Alvu

Deskrisaun/ Komentáriu Efeitu ne’ebé Haree iha

Husik Eskola

aman

laiha

8. Farda

obrigatória

Ladún obriga atu iha farda eskolar/ uniforme. Iha presaun iha área urbana balun

(vila laran) hodi alunu sosa no hatais

uniforme.

9. Provizaun

material eskolar,

livru testu no

material

aprendizajen

seluk

Husi 2005-6 to’o 2008-2009, ME implementa ona

programa fundu ki’ik ba eskola primária liuhusi

finansiamentu husi Banku Mundial. Fundus bele uza

atu hadi’a eskola ka atu sosa material eskolar ba klase

no mós ba alunu ki’ak liu.

Eskola

primária

Informasaun husi mestre no

funsionáriu ME hatudu katak

dalaruma distribuisaun fundus ladún

regular no ladún iha kontrolu

maka’as, liu-liu iha áreas rurais, no

iha rezultadu limitadu.

Projetu Kualidade ba Eskola Fundamental ne’ebé

suporta husi Banku Mundial mosu iha 2006 no fó

livru testu iha lia-Portugés ba eskola primária.

Estudante

primária

nian

Tanba problema tékniku no lojístiku,

livru rai hela ba tempu naruk no

remata fahe iha 2010 de’it.

Distribuisaun la to’o ba estudante

hotu, eskola hotu ka matéria hotu.

Informasaun husi mestre sira sujere

katak mestre no estudante barak iha

difikuldade atu komprende konteúdu

tanba problema ho língua.

Revista Lafaek prodús oin tolu ba estudante sira no

ida ba mestre, hodi suporta implementasaun ba

kurríkulu eskola primária, no mós, husi 2010 ba oin,

ba kurríkulu foun pre-sekundária nian. Revista fó

artigu, jogu no planu lisaun ne’ebé bazeia ba kontestu

lokal no hakerek ho lia rua (introdús Portugés pasu ba

pasu nu’udar lia-hanorin).

Estudante

no mestre

husi pre-

primária

to’o klase

9

Relatóriu avaliasaun ikus hatudu

katak revista Lafaek maka material

atu lee no rekursu suporta kurríkulu

ne’ebé estudante rekoñese liu:

estudante 96% dehan katak sira

koñese revista, 86% dehan katak uza

revista iha eskola no 93% uza revista

iha uma atu estuda. Mestre 96% uza

revista atu hanorin.

Ladún sukat efeitu ba husik

eskola.

10. Ezame atu

tama eskola

Laiha ezame atu tama eskola.

11. % labarik

ne’ebé bele liu

Page 27: POLÍTIKA NO PROGRAMA SIRA-NE’EBÉ IHA …schooldropoutprevention.com/wp-content/files/reports/P_P...Programa Pilotu Prevensaun Husik Eskola – Polítika no Programa sira-ne’ebé

Programa Pilotu Prevensaun Husik Eskola – Polítika no Programa sira-ne’ebé Iha Relasaun ho Husik Eskola – Timor-Leste, Jullu 2011 Pájina 18

Tópiku Polítika Dokumentu Grupu

Alvu

Deskrisaun/ Komentáriu Efeitu ne’ebé Haree iha

Husik Eskola

klase

12. Promosaun

automátika (pasa

klase

automátiku)

Iha 2009 mosu proposta ida atu hala’o promosaun

automátika ba klase 1-3 maibé seidauk implementa.

Estudante

iha klase

1-3

Tanba estudante barak la liu klase no

hetan valor aat iha klase inisial, sira-

ne’ebé idade boot ona baibain husik

eskola. Proposta ne’e ladún inklui

mekanismu seluk atu suporta

estudante (tutoria, atividade extra-

kurrikular, avaliasaun formativa).

13. Idade limite

ba siklu eskola

Laiha idade limite

14. Ezame atu

remata eskola

Hodi asegura katak estudante hetan kompeténsia no

abilidade mínima atu hakat ba nível edukasaun aas

tan, ME prepara ezame atu remata eskola.

Estudante

iha klase

6, 9 no 12

Iha reforsu padraun kualidade ezame

iha 2009-2010 no númeru estudante

ne’ebé liu ezame tuun uitoan. Tanba

ne’e, estudante iha eskola balun halo

demonstrasaun kontra ezame, maibé

informasaun ladún ofisiál konsidera

katak ezame nasional la to’o nível

rekerimentu kurríkulu nasional.

Informasaun ladún ofisiál

hatudu katak estudante

barakliu ne’ebé la liu ezame

(maizumenus 10% husi

sira-ne’ebé matrikuladu iha

klase ne’e) baibain husik

eskola, maibé seidauk iha

peskiza ne’ebé hatudu

impaktu ezame nasional ba

husik eskola.

15. Polítika

ne’ebé iha

relasaun ba

jéneru

Unidade Jéneru iha Ministériu Edukasaun sujere

polítika atu hasa’e númeru estudante feto liuhusi fó

bolsa estudu, hala’o promosaun / advokasia iha

nível komunidade liuhusi drama no kampaña, no

serbisu hamutuk ho divizaun kurríkulu.

Labarik

feto

Implementasaun polítika ne’e

depende ba orsamentu ne’ebé seidauk

mosu iha 2010. Komponente

promosaun edukasaun ba labarik feto

implementa daudaun iha nível pilotu

husi projetu CARE “Eduka Feto

Joven iha Nasaun Joven”.

Seidauk sukat.

16. Suporta ba

labarik ne’ebé

iha risku atu

husik eskola no

labarik defisiente

Ministériu Edukasaun kria ona Departamentu

Edukasaun Inkluziva iha 2008. Departamentu ne’e

promove inisiativa (formasaun, fó material) no

advokasia ba edukasaun inkluziva ho suporta husi

UNICEF no ONG sira.

Eskola-

oan sira

ne’ebé

defisiente

Kria ona sentru hodi suporta labarik

ho nesesidade espesial iha Dili.

Seidauk sukat.

17. Kalendáriu Implementa ona iha 2010 kalendáriu eskolar foun Eskola Informasaun ne’ebé iha

Page 28: POLÍTIKA NO PROGRAMA SIRA-NE’EBÉ IHA …schooldropoutprevention.com/wp-content/files/reports/P_P...Programa Pilotu Prevensaun Husik Eskola – Polítika no Programa sira-ne’ebé

Programa Pilotu Prevensaun Husik Eskola – Polítika no Programa sira-ne’ebé Iha Relasaun ho Husik Eskola – Timor-Leste, Jullu 2011 Pájina 19

Tópiku Polítika Dokumentu Grupu

Alvu

Deskrisaun/ Komentáriu Efeitu ne’ebé Haree iha

Husik Eskola

eskolar husi Janeiru to’o Dezembru hodi tuir siklu formasaun

mestre sira nian. Ladún tuir tempu kuda/ koa iha

agrikultura, liu-liu toos kafé no natar.

públika sujere katak mestre no

alunu la tama eskola tanba

serbisu agrikultura no

serimónia tradicional,

maibé seidauk hala’o

peskiza klean.

18. Tamañu

klase/ rásiu

estudante/mestre

19. Asesu/

distánsia ba

eskola

Durante tempu Indonézia, mosu eskola filial ki’ikoan

(to’o klase 3) hodi serbi populasaun iha áreas remotas.

Labarik

tinan 6-10

Eskola filial aumenta barak husi 2007

ba oin tanba populasaun aumenta,

bandu propina ba eskola, fó merenda

eskolar, kondisaun eskola no fatór

seluk. Ministériu Edukasaun suporta

eskola filial sira liuhusi fundos FTI

nian (fó material eskolar no

formasaun) maibé buka atu hamenus

númeru eskola filial ne’ebé iha liuhusi

bandu loke eskola filial foun no

halibur eskola filial hamutuk ho

eskola bázika.

Maski eskola filial hatán ba

aumentu matríkula entre

2007 no 2010, sai klaru

katak kualidade eskola ne’e

la tuir padraun. Mestre

barak iha filial sira sai

hanesan voluntáriu ne’ebé

laiha formasaun no

dalaruma serbisu eskola la

la’o. Seidauk iha estudu atu

hatudu se labarik sira muda

husi eskola filial ba eskola

bázika hodi remata

edukasaun bázika.

20. Transporte

21. Muda ba

eskola seluk

FASILIDADE/ KONDISAUN ESKOLA

22. Fasilidade

ne’ebé asesível

no di’ak ba feto

Unidade Jéneru husi Ministériu Edukasaun sujere

harii hariis-fatin iha eskola hodi hasa’e número feto

ne’ebé tama eskola.

Estudante

iha eskola

primária

Seidauk iha orsamentu ba polítika

ne’e.

Seidauk sukat

23. Toba fatin ba

estudante/

asrama

Dalaruma eskola sekundária fó toba-fatin ba

estudante.

Eskola

sekundária

Page 29: POLÍTIKA NO PROGRAMA SIRA-NE’EBÉ IHA …schooldropoutprevention.com/wp-content/files/reports/P_P...Programa Pilotu Prevensaun Husik Eskola – Polítika no Programa sira-ne’ebé

Programa Pilotu Prevensaun Husik Eskola – Polítika no Programa sira-ne’ebé Iha Relasaun ho Husik Eskola – Timor-Leste, Jullu 2011 Pájina 20

Tópiku Polítika Dokumentu Grupu

Alvu

Deskrisaun/ Komentáriu Efeitu ne’ebé Haree iha

Husik Eskola

KONTRATU BA MESTRE, FORMASAUN NO HAHALOK IHA KLASE LARAN

24. Rekrutament

u/ kontratu ba

mestre

Polítika Promosaun Funsionáriu Feto iha ME: Unidade Jéneru Ministériu Edukasaun nian, ho

suporta husi UNIFEM, hato’o proposta ida (ne’ebé

seidauk implementa) atu kontrata mestre feto hodi

promove balansu jéneru ba mestre sira no fó ezemplu

di’ak ba labarik feto. Sei hahú atu implementa polítika

liuhusi fó bolsa estudu ba estudante feto iha

Fakuldade Edukasaun no fó korajen ba sira atu remata

sira-nia estudu. Polítika mós fó proposta atu hasai

kapasidade funsionáriu feto ne’ebé serbisu iha ME iha

Dili no rejional sira, liuhusi formasaun no enkontru.

Mestre iha

primária

no

sekundária

Agora daudaun iha estimativa katak

mestre mane sai hanesan 70% ka liu

iha Timor-Leste. Porsentajen sai boot

liu husi Siklu 2 ba oin (klase 5 ba

leten). Situasaun ne’e hamenus

ezemplu di’ak ba estudante feto no

bele hamosu hahalok la di’ak ba

jéneru iha klase laran.

25. Hasai

kapasidade

mestre sira

Polítika Formasaun ba Mestre husi Ministériu

Edukasaun: ME fó proposta ba polítika foun ba

formasaun ba mestre sira, ne’ebé seidauk remata atu

implementa. Polítika ne’e foka liu ba formasaun iha

lia-Portugés. Bacharelato ne’ebé promove liuhusi

Cooperação Portuguesa inklui formasaun ba lingua,

pedagojia no opsaun ba kursu fulan ida ba

Matemátika, Fízika no Biolojia. ME fó mós

formasaun tan, liu-liu ba língua, ho durasaun semana

tolu, dala tolu iha tinan ida nia laran.

Mestre iha

primária

no

sekundária

Formasaun sira-ne’e oferese ba

número mestre limitadu, barakliu husi

eskola primária. (bacharelato)

26. Kódigu

konduta mestre

sira nian

Estrutura Kompeténsia ba Mestre iha Timor-Leste

(Setembru 2008): Dezenvolve ona estrutura

kompeténsia ba mestre sira hodi hadia kualidade

profisional edukasaun, hahú iha 2005-2006. Identifika

ona domíniu haat nu’udar karaterístika xave ba mestre

kompetente (profisionalizmu, koñesimentu tékniku,

fluénsia iha lia ofisiál, abilidade pedagójika). Maski

seidauk iha kódigu konduta ofisiál husi Ministériu,

kompeténsia sai nu’udar matadalan ba hahalok mestre

Mestre

rejistradu

Espera katak estrutura kompeténsia

sira nian sei forma baze ida atu avalia

mestre nia hahalok liuhusi atividade

inspesaun no Ezame Nasional ba

Profesór. Mestre ne’ebé la hatudu

abilidade nesesária iha domíniu haat

sei ladún kontrata ka promove husi

2009 ba oin.

Seidauk iha avaliasaun

ofisiál ba efeitu polítika

ne’e. Maibé rezultadu husi

formasaun ba kompeténsia

ne’ebé hala’o iha 2010

liuhusi parseria entre ME

no NRC iha eskola remota

30 hatudu katak iha númeru

estudante aumenta tanba

Page 30: POLÍTIKA NO PROGRAMA SIRA-NE’EBÉ IHA …schooldropoutprevention.com/wp-content/files/reports/P_P...Programa Pilotu Prevensaun Husik Eskola – Polítika no Programa sira-ne’ebé

Programa Pilotu Prevensaun Husik Eskola – Polítika no Programa sira-ne’ebé Iha Relasaun ho Husik Eskola – Timor-Leste, Jullu 2011 Pájina 21

Tópiku Polítika Dokumentu Grupu

Alvu

Deskrisaun/ Komentáriu Efeitu ne’ebé Haree iha

Husik Eskola

nian. labarik ne’ebé husik eskola

ona fila fali ba klase.9

27. Prevene

book ho

estudante no

asédiu ba

estudante

28. Kastigu

fíziku

Ministériu Edukasaun foti ona desizaun ba

“toleránsia zero ba kastigu fíziku” ne’ebé Ministru

Edukasaun tau iha ofísiu no fó-sai iha revista Lafaek

ba Edukadór iha 2009.

Mestre Formasaun ba mestre haforsa

dixiplina pozitiva no fó rekompensa

ba estudante. Maibé polítika ladún

aforras beibeik no kastigu fíziku mosu

beibeik iha eskola iha Timor laran.

29. Eskola di’ak

ba labarik

Projetu Eskola Foun ne’ebé implementa husi

UNICEF iha eskola 30 iha área besik vila sai hanesan

formasaun beibeik semana ida-idak ba mestre no

diretór sira kona-ba pedagojia haree ba labarik,

jestaun eskola no partisipasaun komunidade. Iha mós

monitorizasaun no suporta nafatin ba eskola.

Eskola

primária

Sei hala’o avaliasaun iha

2011.

30. Lia-hanorin Lei de Bases da Educação, 2008 no 2010, no

Polítika Nasionál ba Lia-Hanorin, 2007, hato’o

katak Portugés sai nu’udar lia ofisiál atu hanorin no

bele uza Tetun nu’udar lia-ofisiál (oral de’it).

Komunikasaun husi ME (2008) konsidera

apropriadu atu introdús lia Portugés pasu ba pasu

nu’udar lia-hanorin to’o klase 4. Komisaun nasional

UNESCO nian dezenvolve ona polítika nasionál foun

hamutuk ho grupu serbisu ne’ebé haree liu ba lia

hanorin. Polítika foun fó-sai ona iha Marsu 201110

no

Eskola

hotu

Sensu 2004 hatudu katak maioria

populasaun ladún iha fluénsia iha lia-

hanorin (Portugés). UNICEF hala’o

peskiza iha 200711

ne’ebé hatudu

katak estudante sira-nia komprensaun

ba Portugés la to’o hodi sira bele liu

ezame ne’ebé tuir padraun kurríkulu.

Informasaun ladún ofisiál hatudu

momoos katak mestre ho estudante

hotu ladún iha fluénsia natoon iha

Maski seidauk iha peskiza

ne’ebé klean, iha evidénsia

barak katak komprensaun

ba língua iha papél boot iha

problema repetisaun ho

bele sai hanesan fatór

importante ba husik eskola.

9 Shah, R. & Leneman, B. Moving Beyond the Temporary? Evaluation of the NRC’s School Rehabilitation and Compact Teacher Training Program in Timor Leste. October 2010.

10 Komisaun Nasional Edukasaun and Ministry of Education. (Draft, 2010). Mother Tongue-Based Multilingual Education for Timor Leste: National Policy.

11 Vine, Ken. (2007). Pilot Study of Learning and Achievement in Grades 3 and 5 in Mathematics, Tetum and Portuguese.

Page 31: POLÍTIKA NO PROGRAMA SIRA-NE’EBÉ IHA …schooldropoutprevention.com/wp-content/files/reports/P_P...Programa Pilotu Prevensaun Husik Eskola – Polítika no Programa sira-ne’ebé

Programa Pilotu Prevensaun Husik Eskola – Polítika no Programa sira-ne’ebé Iha Relasaun ho Husik Eskola – Timor-Leste, Jullu 2011 Pájina 22

Tópiku Polítika Dokumentu Grupu

Alvu

Deskrisaun/ Komentáriu Efeitu ne’ebé Haree iha

Husik Eskola

sei implementa uza lia-inan iha klase inisiál, ho

implementasaun pasu ba pasu ba lia-Tetun no tuirmai

ba lia-Portugés.

Portugés hodi uza hanesan lia-

hanorin1213

. Iha mós informasaun

katak mestre no estudante sira iha

Lautein no Oekusi hasoru difikuldade

barak atu komprende Tetun. Iha

avaliasaun ikus ba Projetu Lafaek atu

Suporta Kurríkulu, estudante 30%

dehan katak sira susar atu komprende

Portugés, maski konteúdu hakerek ho

lia rua.

31. Kurríkulu Mestre sira hasoru difikuldade atu

komprende kurríkulu primáriu ofisiál

ne’ebé fó-sai iha 2006, maski hetan

formasaun ona. Iha ligasaun maka’as

ho kurríkulu Portugés, dalaruma laiha

relevánsia maka’as ba kontestu lokal,

mestre sira seidauk iha kapasidade

natoon atu aplika parte balun no

tradusaun ba Tetun sai aas liu12

. Livru

testu ofisiál hakerek ho Portugés no

mestre balun seidauk iha fluénsia

maka’as iha lia ne’e.

32. Edukasaun

vokasionál ka

programa eskola

ba serbisu

INDMO (Instituto Nacional para o Desenvolvimento

da Mão de Obra) fó suporta ba eskola tékniku-

vokasionál sira (ba estudante ne’ebé remata ona pre-

sekundária) no mós ba sentru ne’ebé fó programa

alternativu ba estudante ne’ebé husik eskola ona.

Estudante

pre-

sekundária

nian no

estudante

ne’ebé

husik

SEFOPE fó suporta maka’as ba sentru

tékniku-vokasionál, hanesan hadi’a

fatin, fó ekipamentu no bolsa estudu.

SEFOPE serbisu hamutuk ho Igreja,

ONG no programa kooperasaun

bilateral ho suporta husi AisAID no

ILO. Harii ona estrutura nasional ba

Seidauk sukat.

INDMO karik sei iha

impaktu ba husik eskola

tanba fó dalan atu uza

kualifikasaun ne’ebé simu

iha kursu tékniku-

12

Early Response and Early Warning System Policy Brief: Access and Opportunity in Education. BELUN & Center for International Conflict Resolution, Columbia University,

August 2010 13

Evaluation of the World Bank Group Program: Timor Leste Country Program Evaluation, 2000-2010. Independent Evaluation Group, 2011.

Page 32: POLÍTIKA NO PROGRAMA SIRA-NE’EBÉ IHA …schooldropoutprevention.com/wp-content/files/reports/P_P...Programa Pilotu Prevensaun Husik Eskola – Polítika no Programa sira-ne’ebé

Programa Pilotu Prevensaun Husik Eskola – Polítika no Programa sira-ne’ebé Iha Relasaun ho Husik Eskola – Timor-Leste, Jullu 2011 Pájina 23

Tópiku Polítika Dokumentu Grupu

Alvu

Deskrisaun/ Komentáriu Efeitu ne’ebé Haree iha

Husik Eskola

eskola kualifikasaun hamutuk ho ME atu

hala’o akreditasaun ba kursu ne’ebé

suporta no serbisu hamutuk ho

sistema edukasaun formal.

vokasionál iha sistema

edukasaun formal.

SERBISU SUPORTA ESKOLA

33. Hanorin tan

ba alunu ne’ebé

hetan valor aat

34. Fó hahán Programa Merenda eskolar implementa ona husi

Ministériu Edukasaun serbisu hamutuk ho WFP, entre

2006-2009. Eskola primária simu fos, koto, mina no

gás fulan-fulan no mós pakote implementasaun

hanesan fogaun gás, fatin atu te’in no bikan/kanuru.

Iha 2010, Ministériu Edukasaun foti responsabilidade

atu fahe hahán.

Labarik

iha klase

1-6

Distribuisaun hahán hetan dezafiu

balun iha 2010 no ME kaer

responsabilidade ba lojístika.

Dadus EMIS hatudu katak

matríkula aumenta maka’as

iha klase inisiál husi 2007

ba oin. Informasaun husi

mestre no inan-aman

hatudu katak merenda

eskolar sai hanesan

insentivu boot ba matríkula.

Bainhira hetan dezafiu ba

distribuisaun hahán iha

2010, mestre balun dehan

katak iha impaktu negativu

ba labarik nia prezensa iha

eskola. Maibé estudu

ne’ebé hala’o husi WFP iha

200914

hatudu katak

distribuisaun ladún regular

no problema ho

implementasaun mosu

desde programa hahú, no

ladún hetan evidénsia

kuantitativa ne’ebé hatudu

impaktu ba matríkula ka

14

Evaluation of WFP Timor Leste PRRO10388.1 – Assistance to Vulnerable Populations – Final Report – November 2009

Page 33: POLÍTIKA NO PROGRAMA SIRA-NE’EBÉ IHA …schooldropoutprevention.com/wp-content/files/reports/P_P...Programa Pilotu Prevensaun Husik Eskola – Polítika no Programa sira-ne’ebé

Programa Pilotu Prevensaun Husik Eskola – Polítika no Programa sira-ne’ebé Iha Relasaun ho Husik Eskola – Timor-Leste, Jullu 2011 Pájina 24

Tópiku Polítika Dokumentu Grupu

Alvu

Deskrisaun/ Komentáriu Efeitu ne’ebé Haree iha

Husik Eskola

nível atensaun estudante

nian.

35. Kuidadu

saúde estudante SISCA (Serviço Integrado para a Saúde

Comunitária) maka programa ne’ebé Ministériu

Saúde implementa iha komunidade ho suporta husi

ONG sira. Programa organiza enkontru fulan-fulan iha

komunidade ne’ebé profisionál saúde no voluntáriu

hala’o serbisu hamutuk atu tau matan ba padraun

saúde. Promove mós nutrisaun di’ak no hahalok di’ak

ba saúde.

Membru

komunida

de hotu,

liu-liu

labarik la

to’o tinan

5 no inan

isin-rua

Estudante barak hela dook husi

ospitál no klínika no susar atu hetan

asesu ba serbisu saúde.

Seidauk iha peskiza ne’ebé

halo ligasaun entre SISCA

no hamenus husik eskola,

maibé programa ne’e karik

iha efeitu pozitivu, liu-liu

ba estudante ne’ebé hela iha

área rural no remota. CARE

hala’o peskiza kona-ba

labarik feto ne’ebé husik

eskola (2010) no hetan

katak labarik no inan-aman

ne’ebé moras sai hanesan

kauza ba husik eskola.

36. Klase

abilidade moris

UNICEF serbisu hamutuk ho ME implementa

Programa Formasaun ba Abilidade Moris ba joven

sira. Komponente programa ne’e hatama iha kurríkulu

pre-sekundária.

Labarik

no joven

sira

Seidauk sukat

37. Atividade

extra-kurrikular

38. Partisipasaun

komunidade

UNICEF no ME suporta implementasaun APM

liuhusi programa “Escolas Amigas das Crianças”

hahú iha 2006. Programa hala’o formasaun no

monitorizasaun.

Eskola

primária

Sei avalia programa iha

2011.

HAHALOK KULTURA

39. Idade atu

kaben

Ladún iha rekerimentu legal. Grupu étniku balun baibain kaben

sedu, hanesan Baikeno sira15

. Liafuan

‘kaben’ uza ho sentidu luan.

Foinsa’e isin-rua besik 20%, maibé

dalaruma la kaben kedas, hela

15

Timor-Leste Demographic and Health Survey 2009-2010. National Statistics Directorate, November 2010.

Page 34: POLÍTIKA NO PROGRAMA SIRA-NE’EBÉ IHA …schooldropoutprevention.com/wp-content/files/reports/P_P...Programa Pilotu Prevensaun Husik Eskola – Polítika no Programa sira-ne’ebé

Programa Pilotu Prevensaun Husik Eskola – Polítika no Programa sira-ne’ebé Iha Relasaun ho Husik Eskola – Timor-Leste, Jullu 2011 Pájina 25

Tópiku Polítika Dokumentu Grupu

Alvu

Deskrisaun/ Komentáriu Efeitu ne’ebé Haree iha

Husik Eskola

hamutuk nu’udar feen-laen no depois

kaben bainhira iha kbiit atu fó

barlake. Baibain bele iha ona

‘fetosa’a-umane’ maski seidauk

kaben.

40. Isin-rua Iha ona peskiza ne’ebé hala’o husi Unidade Jéneru

Ministériu Edukasaun nian, serbisu hamutuk ho

Ministériu Saúde, Ministériu Solidariedade Sosiál no

Sekretaria ba Promosaun Igualdade, hodi identifika

impaktu isin-rua iha idade foinsa’e ba husik eskola

iha nível sekundária.

Estudante

sekundária

nian

Tuir Ministru nia kritériu, estudante

ne’ebé la to’o sekundária ka husik

eskola ona ladún inklui. Peskiza ne’e

sei informa polítika atu inan foinsa’e

bele tama fali iha eskola sekundária.

Atu sukat bainhira polítika

implementa ona.

41. Serimónia ba

foinsa’e

Page 35: POLÍTIKA NO PROGRAMA SIRA-NE’EBÉ IHA …schooldropoutprevention.com/wp-content/files/reports/P_P...Programa Pilotu Prevensaun Husik Eskola – Polítika no Programa sira-ne’ebé

Programa Pilotu Prevensaun Husik Eskola – Polítika no Programa sira-ne’ebé Iha Relasaun ho Husik Eskola –

Timor-Leste, Jullu 2011 Pájina 26

Referénsia Sira

Early Response and Early Warning System Policy Brief: Access and Opportunity in

Education. BELUN & Center for International Conflict Resolution, Columbia University,

August 2010.

Evaluation of the UNICEF Education Programme in Timor Leste (2003-2009). UNICEF

Evaluation Office, July 2010.

Evaluation of WFP Timor Leste PRRO10388.1 – Assistance to Vulnerable Populations –

Final Report – November 2009.

Evaluation of the World Bank Group Program: Timor Leste Country Program Evaluation,

2000-2010. Independent Evaluation Group, 2011.

Komisaun Nasional Edukasaun and Ministry of Education. (Draft, 2010). Mother Tongue-

Based Multilingual Education for Timor Leste: National Policy.

Ministério da Educação, Gender Unit Work Plan FY2011 (Planu serbisu Unidade Jéneru

Ministériu Edukasaun – Tinan Fiskal 2011).

Shah, R. Goodbye Conflict, Hello Development? Curriculum Reform in Timor-Leste. Int. J.

Educ. Dev. (2011), doi: 10.1016/j.ijedudev 2011.04.005

Shah, R. & Leneman, B. Moving Beyond the Temporary? Evaluation of the NRC’s School

Rehabilitation and Compact Teacher Training Program in Timor Leste. October 2010.

Timor-Leste Demographic and Health Survey 2009-2010. National Statistics Directorate,

November 2010.

UNESCO International Institute for Educational Planning/Sida Advisory Team. (April 2010).

Expanded Basic Education Program (EBEP) Phase II: 2006-2010 Review report of year

2009.

http://www.iiep.unesco.org/fileadmin/user_upload/News_And_Events/pdf/2010/SATReview

report2009.pdf.

United States Department of Labor. (27 August 2008). 2007 Findings on the Worst Forms of

Child Labor - East Timor. Available at:

http://www.unhcr.org/refworld/docid/48caa46cc.html.

Vine, K. (2007). Pilot Study of Learning Achievement in Grades 3 and 5 in Mathematics,

Tetum and Portuguese. UNICEF, Dili: RDTL.