Poate Sino'i Pa'anga Malōlō Mei he Ngaue · Mary T. Tamale Samiuela Vao, Laumanu Mafi Investment...
Transcript of Poate Sino'i Pa'anga Malōlō Mei he Ngaue · Mary T. Tamale Samiuela Vao, Laumanu Mafi Investment...
-
2016/2017
Poate Sino'i Pa'anga Malōlō Mei he Ngaue
Fakamatala Fakata'u
-
P O A T E S I N O ’ I P A ’ A N G A M A L Ö L Ö M E I H E N G A U E F A K A M A T A L A F A K A T A ’ U 2 0 1 6 / 2 0 1 7
Fakamatala Tefito 'a e Sino'i Pa'anga Malõlõ
Hingoa Poate Sino'i Pa'anga Mãlõlõ Mei he Ngaue
'Aho na'e fokotu'u ai 1 Siulai 1999
Fa'ahinga 'o e Sino'i Pa'anga Sino'i Pa'anga Tatanaki
Feitu'u 'oku fakahoko fatongia ai:
Tu'asila:
Tu'asila Positi 'Ofisi
Retirement Fund Board Building
Fetaulaki'anga 'o e Hala Lelue mo e Hala Mateialona
Nuku'alofa
Kingdom of Tonga.
P.O. Box 96 | Nuku'alofa | Kingdom of Tonga
Telefoni: +676 25433 | Fax: +676 25422 |
Ngaluope: www.rfb.to
Imeili: [email protected]
Kau Talekita 'o e Poate
Honourable Samiuela 'Akilisi Pohiva (Sea)
Honourable Siaosi Sovaleni (Tokoni Sea)
Honourable Tevita Lavemaau
Mr. Sione Folau Lokotui
Mr. Manu 'Aipolo 'Akauola
Mr. Hekisou Fifita
Sekelitali 'o e Poate Mr. Saia Uai Havili
Pule'i mo Tokanga'i (Ngaahi kautaha
Fakapa'anga 'oku 'ikai pangike)
Pangike Pule Fakafonua 'o Tonga
Atita KPMG, Suva, Fiji
Ngaahi Pangike
Bank South Pacific
ANZ Bank Limited
MBf Bank Limited
Pangike Langa Fakalakalaka 'o Tonga
Fale'i Fakalao TMP Law
Loko
Ko e ‘ilo’anga (logo) 'o e Poate (Heilala Matala Koula) 'oku
ne fakamatala'i 'a e 'ilo'anga mo e monu'ia'anga. 'Oku ne
fakama'opo'opo 'a e visone, ta'umu'a ki he fakatupu 'o e
ngaahi monu'ia, fua fatongia ki he lelei taha, ngaue
fakapotopoto, pule lelei mo e tupulaki 'a e Poate.
http://www.rfb.to/
-
P O A T E S I N O ’ I P A ’ A N G A M A L Ö L Ö M E I H E N G A U E F A K A M A T A L A F A K A T A ’ U 2 0 1 6 / 2 0 1 7
NGAAHI HOKOHOKO
Kau Memipa ‘o e Poate 3
Kau Ngaue 4
Visone, Misiona Mo e Ngaahi Mata'ikoloa 5
Fakamatala Ngaue 'a e 'Ofisa Pule Fakahoko Ngaue 6
Fakamatala Pa'anga Mo e Lipooti 'a e 'Aotita 22
M A K A M A I L E F A K A P A ’ A N G A 2 0 1 6 / 2 0 1 7
2016 / 2017 2015 / 2016
Kau Memipa 5,139 5,031
Katoa Tu’unga Fakapa’anga Ma’ae Ngaahi Monu’ia
Katoa Pa’anga ‘a e Kau Memipa
Pa’anga Tatanaki
$
$148,345,942
$
$137,019,780
Katoa Pa’anga Tatanaki $14,753,525 $12,863,131
‘Akauni Ta’ekouna’i $497,971 $503,375
Katoa Pa’anga Tupu Mei He ‘Invesimeni
Pa’anga Tupu ‘i he ‘Inivesimeni
Peseti Tupu ma’ae Memipa
$3,731,264
4.0%
$5,565,899
4.50%
Totongi Monu’ia ki he Mãlõlõ mei he Ngaue
Katoa Ngaahi Monu’ia $7,158,628 $6,118,688
Kau Memipa Mãlõlõ mei he Ngaue 218 211
-
P O A T E S I N O ’ I P A ’ A N G A M A L Ö L Ö M E I H E N G A U E F A K A M A T A L A F A K A T A ’ U 2 0 1 6 / 2 0 1 7
3 | P e e s i
KAU MEMIPA ‘O E POATE SINO’I PA’ANGA
-
P O A T E S I N O ’ I P A ’ A N G A M A L Ö L Ö M E I H E N G A U E F A K A M A T A L A F A K A T A ’ U 2 0 1 6 / 2 0 1 7
4 | P e e s i
FOKOTU’UTU’U TU’UNGA ‘O E NGAUE’ANGA MOE KAU NGAUE
Michael A. Bloomfield/COO
Fakahoko Ngaue Pa’anga ‘InivesimeniGovernance, Compliance
& Corporate Services
Michael A. Boloomfield
Internal Auditor/ Risk & Compliance Officer (Vacant)
HR Officer/ Retirement Planning Officer (Vacant)
‘Ana Moala
Fund Agents/ Fund Board Secretariat
Property Officer (Vacant)‘Ofa Hui(Study Leave)
Consultants (Outsource)
Legal Services (Outsource)
Security Services (Outsource)
Viliami VakaDriver(Vacant)
Sione V.Polota
Finance Manager (Vacant)
Meliame L.Finau
Liongi Tu’akalau
Finance Officer (Vacant)
COO(Vacant)
Tevita L.Veituna, ‘Iunisi Liu
Waller Fifita, ‘Ofaloto Vaipulu,‘Anitoni Mo’ungaloa, Sione Taufa
Tevita Vao, Uinisieti Heimuli
Fe’ofa’aki Fusikata(Study Leave), Kathylyn Moli
Lisita Maumau, ‘Uinise Fakava
Sovaki Fakatava
Tevita Cower Matoto
ICT Manager (Vacant)
Taniela Koloamatangi
Semisi Langi
ICT Officer (Vacant)
CIO(Vacant)
Kaho ‘Ofa (Study Leave)
Mary T. Tamale
Samiuela Vao, Laumanu Mafi
Investment Officer (Vacant)
Saia Uai Havili
Poate Pule
ICT
Ngaahi Komiti:
1. Komiti ‘Inivesimeni2. Komiti Fa’unga Pule, ‘Aotita, Tu’unga Ta’epau3. Komiti Fili
Komiti Kau ‘Ofisa Ma’olunga
Komiti Kau Taki Ngaue
Key
Vacant 7
Filled 29
‘Otu ‘i Mui: Mr. Semisi Langi, Mr. Sione Polota, Mr. Taniela Koloamatangi, Mr. 'Anitoni Mo'ungaloa , Mr. Viliami Vaka, Mr.Tevita Vao, Miss. 'Ana
Moala, Miss. Tapukitea Tamale , Mr. Sione Taufa , Mr. Tevita Veituna, Mr. Tevita Kaua Matoto, Mr. Liongi Tu'akalau, Mr. Samiuela Vao
‘Otu ‘i Mu’a: Mrs Uinisieti Heimuli, Mrs. Lisita Maumau, Miss.Uinise Fakava , Miss Sovaki Fakatava, Mrs. ‘Iunisi Liu , Mr. Saia Havili, Mr. Michael
Bloomfield, Mrs. 'Ofaloto Vaipulu, Miss. 'Ana Lino, Miss Laumanu Mafi, Miss. Meliame Finau,
-
P O A T E S I N O ’ I P A ’ A N G A M A L Ö L Ö M E I H E N G A U E F A K A M A T A L A F A K A T A ’ U 2 0 1 6 / 2 0 1 7
5 | P e e s i
VISONE, MISIONA MO E NGAAHI MATA’IKOLOA
Visone Ko ‘emau visone ke fakaivia ‘a e memipa ke tatanaki ‘ene ngaahi monu’ia mälölö mei he ngaue ke ‘ausia ‘a e
‘aho mälölö mei he ngaue ‘oku fakakoloa.
kO
Misiona Ko ‘emau misiona ke fakaivia ‘a e memipa ke ‘ausia ‘a e tu’unga monu’ia mälölö mei he ngaue ‘oku lelei taha
kiate ia, ‘i hono ngaue ‘aki ‘a e ngaahi founga tokanga’i pau, pule lelei, ‘inivesi fakapotopoto mo maau mo e
tuku atu ‘a e founga ngaue ‘oku lelei ki he kau memipa
Ngaahi Mata’ikoloa Fakahoko Fatongia ‘aki ‘a e leleitaha
Taliui ki hono tokanga’i ‘a e pa’anga ‘a e Memipa
Faitotonu ‘i he Ngaue
Fai tu’utu’uni lelei pea mo fakamatala’i
Ko hotau kakai
Ngaue fakataha
Ilo fo’ou mo e fakalakalaka kimu’a
NGAAHI TEFITO'I OLA FAKAPA'ANGA 'A E SINO'I PA'ANGA KI HE TA'U 'E NIMA KUOHILI, 'O NGATA KI HE 30 SUNE 2017
-
P O A T E S I N O ’ I P A ’ A N G A M A L Ö L Ö M E I H E N G A U E F A K A M A T A L A F A K A T A ’ U 2 0 1 6 / 2 0 1 7
6 | P e e s i
TALATEU
‘Oku ‘i ai ‘a e faka’apa’apa mo e ‘ongo lotoma’ulalo mo’oni keu lipooti atu ‘a e ola ‘o e fakahoko fatongia ‘a e Poate Sino’i Pa’anga Mälölö Mei he Ngaue ‘i he ‘osi ‘a e ta’u hono 18 ‘o ‘ene fakahoko fatongia ki he 30 Sune 2017.
Ko e Sino’i Pa’anga Mälölö Mei he Ngaue (Sino’i Pa’anga) ko e koloa mahu’inga ia ‘a e memipa mo hono famili pea
‘oku tukuingata ‘a e Poate Pule mo e kau ngaue hono fakahoko honau fatongia ke fakapapau’i, ‘oku fakahoko ‘a e
me’a kotoa pe ma’ae lelei ‘a e kau memipa. Koe’uhi ko e taumu’a ko ia, na’e tali ai ‘e he Poate ke to’o ‘a e ngaahi
fakamole hono fakalele ‘o e Sino’i Pa’anga mo e totongi malu’i mo’ui ‘a e kau memipa mei totongi tupu mei he
ngaahi fatongia faka-inivesimeni, ke ma’u ‘e he memipa ‘a e monu’ia malolo mei he ngaue ‘oku to e lelei ange. Koe
tu’utu’uni ngaue ki mu’a, ko e ongo fakamole ni na’e to’o ia mei he Akauni Pule ngaue’anga ‘a e memipa, ‘aia ko e
10% mei pule ngaue’anga. Na’e kamata’i ‘i he 1 Siulai foki mo e polokalama noo fo’ou, ke tokoni ki hono
fakalakalaka’i ‘o e ngaahi nofo’anga ‘o e kau memipa (Home Improvement Loans Investment Scheme) ‘aki ‘a e
totongi tupu ‘oku maulalo mo e founga fakahoko ngaue ‘oku lelei ange he ‘atakai fakapisinisi. Ke toe fakalakalaka’i
‘a e fua fatongia ki he memipa pea to e leleiange fakalele ngaue ‘o au pe ke tukuhifo ‘a e ngaahi fakamole, na’e tali
‘e he Poate ke hikihake ‘a e sisitemi ngaue fakakomipiuta ki ha tu’unga ‘oku toe fakaonopooni ange pea e tokoni lahi
ki he ngaahi ngaue he ngaluope mo e longomo’ui ‘ange ‘a e va fengaue’aki mo e kau memipa.
Ko e ‘atakai ‘inivesimeni, lahi ange pa’anga ‘i he ngaahi pangike mo e si’isi’i ange ngaahi faingamalie fakaloto fonua,
‘a e pole lahi ‘oku fehangahangai moe Sino’i Pa’anga, koe’uhi ko e 55% foki ‘o e Sino’i Pa’anga ‘oku kei ‘i he ngaahi
pangike pe. ‘O pole’i ai ‘a e taketi fakainivesimeni mo e palani ke fakalahi ‘o e ngaahi palani faka-inivesimeni. ‘I he
fekumi ki he ngaahi faingamalie faka-inivesimeni mei he fakatau inasi (equity) na’e tali ai ‘e he Tauhi’inasi
(shareholders) ‘a e fokotu’u atu mei he Poate ke fai ha ngaue ke fakatau ‘inasi mei he ngaahi Poate ‘a e Pule’anga.
Na’e to e kamata mo e koloa faka-inivesimeni fo’ou ‘a e Poate ko e noo ki he ngaahi kautaha ‘a e Pule’anga ke
tokoni ki he ngaahi pole ‘oku fehangahangai mo e Sino’i Pa’anga, ka ‘i he taimi tatau ‘oku siofi ma’u pe ‘a e maketi
feliuliu’aki ‘o tu’apule’anga ki ha faingamalie inivesimeni ai ‘oku hoa mo e palani fakainivesimeni ‘a e Poate.
Neongo ‘a e ngaahi pole ni mo e tu’utu’uni ngaue fo’ou ke to’o fakamole mei he totongi tupu, na’e tali he Poate ‘a e 4.0% ke tufotufa atu ki he kau memipa ‘i he ‘aho 1 Siulai 2017, ‘aia ‘oku hokohoko aipe hono ‘ausia ‘o e taketi inivesimeni neongo fu’u hiki lahi ‘a e tu’unga hikihiki koloa mei he -0.60% he tau kuo ‘osi ki he 7.2% ‘i he tau ni, koe’uhi ko e ngaahi tukuhau fo’ou ki he koloa ‘ikai mo’ui lelei mo e tapaka pehe foki ki he totongi lolo ‘oku ma’olungaage he tau kuo ‘osi.
Ko e tu’unga faka-pa’anga ‘i he ‘aho 30 Sune 2017 na’e fe’unga mo e $148.34 miliona, mo e tupu faka-avalisi 9%.
Ko e makatu’unga ‘eni mei hokohoko ‘a e hikihiki ‘a e Kau memipa (2.32%), pa’anga tatanaki (14.23%) mo e totongi
tupu (7.47%).
Ko e ta’u ka hokomai
Oku kei tu’uma’u pe ‘emau taumu’a fika ‘uluaki ki he ta’u ka hokomai ‘i he hokohoko atu hono ngaue’i ke a’usia ‘a e
ngaahi taumu’a faka-‘inivesimeni, mo e taumu’a ke fakalakalaka’i ‘a e ngaahi monu’ia ma’a kau memipa. ‘E
hokohoko atu ‘a e fatu, vakai’i ‘o e ngaahi tu’utu’uni ngaue, founga ngaue mo e palani ngaue ke malu’i mo fakatupu
‘a e ngaahi monu’ia malolo mei he ngaue ‘a e kau memipa ke ‘ausia taimi mälölö mei he ngaue ‘oku fakakoloa.
-
P O A T E S I N O ’ I P A ’ A N G A M A L Ö L Ö M E I H E N G A U E F A K A M A T A L A F A K A T A ’ U 2 0 1 6 / 2 0 1 7
7 | P e e s i
TO’OTO’O KONGA LALAHI ‘O E NGAAHI OLA ‘O E FAKAHOKO NGAUE
Ko e fakahoko ‘a e ngäue 'a e Sino’i Pa’anga na'e fakahoko ‘o fakatatau ki he ngaahi tu’utu’uni ‘a ia ‘oku hä ‘i he Lao ki he Sino’i Pa’anga Mälölö mei he Ngäue 1998; Lao ki he Poate Sino’i Pa’anga Mälölö mei he Ngäue 1998; mo e Ngaahi Tu’utu’uni (Pule’i) ‘o e Sino’i Pa’anga Mälölö mei he Ngäue 1999.
FAKAHOKO NGAUE MO E PA’ANGA
Ngaahi Taumu’a ‘o e Sino’i Pa’anga
Koe ngaahi tefito’i fatongia ‘o e Sino’i Pa’anga ko e:
1. Tanaki mo hono lekooti ‘o e ngaahi pa’anga
tatanaki/fakamatala ‘a e memipa;
2. Fakakakato ‘a e ngaue ki he ngaahi monu’ia ‘a
e memipa ‘o fakatatau ki he ngaahi tu'utu'uni 'a
e Lao Sino’i Pa’anga Mälölö mei he Ngaue,
Ngaahi Tu’utu’uni Fakalao pea moe Ngaahi
Tu’utu’uni Fakangaue; pea
3. ‘Inivesi ‘a e ngaahi pa’anga hulu kotoa pe ‘a e
Sino’i Pa’anga.
Ko e lipooti ‘a e Fakahoko Ngaue mo e Pa’anga ‘oku
fakatefito ‘i he ongo 'uluaki tefito’i fatongia.
Ola Fakapa’anga
‘I he lolotonga ‘o e ta’u fakapa’anga na’e lekooti ‘e he
Sino’i Pa’anga ha pa’anga tupu ‘e $3.73 miliona, ko e
holo ‘aki ia ‘a e peseti e 9.49 mei he $4.12 miliona ‘i he
ta’u kuohili.
Ko e katoa ‘a e Pa’anga ‘a e Kau Memipa na’e $148.34
miliona ‘o fakafehoanaki ia moe $137.01 miliona ‘i he
2016 (hiki ‘aki ‘a e 8.5%).
Ngaahi Monu’ia ‘o e Kau Memipa
Na’e tupu ‘aki ‘a e 9.8% ‘a e ngaahi monu’ia ‘a e kau
memipa ‘i he 30 Sune 2017 ‘a ia na’e fe’unga mo e
pa’anga ‘e $145.5 miliona fakafehoanaki ia mo e
pa’anga ‘e $132.5 miliona ‘i he ta’u 2016.
Tu’unga ‘o e Kau Memipa
‘I he ta’u ni, koe memipa fo’ou ‘e 342 na’e hu mai ‘o ‘alu
hake ai ‘a e fakakatoa ‘o e kau memipa ‘a e Sino’i
Pa’anga ki he 5,139 ‘i he 30 Sune 2017. Ko e hiki’aki
eni ‘a e 2.13% ‘o fakafehoanaki ki he ta’u kuohili. ‘Oku
kau ‘i he tokolahi ko eni ‘a e kau memipa ne nau
malolo fakataimi mei he ngaue pea ‘ikai ma’u ha’anau
vahe. Na’e fe’unga mo e toko 1,123 ‘a e kau memipa
kuo nau ‘osi malolo mei he ngaue ka ‘oku kei tauhi
‘enau pa’anga malolo mei he ngaue ‘e he Sino’i
Pa’anga kae ‘oleva kuo nau a’u ki he ta’u mälölö mei he
ngaue fakalao pe te nau ma’u ‘i he founga tukuatu
kimu’a (Memipa Tauhi).
Ko e kau memipa ‘o e Sino’i Pa’anga ‘i he 30 Sune
2017 ‘oku faka‘avalisi honau ta’u ki he ta’u 38, pea koe
46% ‘o e kau memipa ko e kakai fefine pea 54% koe
kakai tangata.
Vahevahe ‘o e Kau Memipa
Sune 2013
Sune 2014
Sune 2015
Sune 2016
Sune 2017
Fefine 45% 46% 46% 47% 46%
Tangata 55% 54% 54% 53% 54% -
20
40
60
80
100
120
140
160
Mili
on
a
Katoa Pa'anga kau memipa
Katoa
Pa'anga kau memipa
-
20.00
40.00
60.00
80.00
100.00
120.00
140.00
160.00
2000
2001
2002
2003
2004
2005
2006
2007
2008
2009
2010
2011
2012
2013
2014
2015
2016
2017
$TO
P
Mili
on
a
Ta'ufakapa'anga
Katoa Ngaahi Monu'ia 'a e Kau Memipa 'I he 30 Sune
-
P O A T E S I N O ’ I P A ’ A N G A M A L Ö L Ö M E I H E N G A U E F A K A M A T A L A F A K A T A ’ U 2 0 1 6 / 2 0 1 7
8 | P e e s i
Kau Memipa ‘a e Sino’i Pa’anga
Sune 2013
Sune 2014
Sune 2015
Sune 2016
Sune 2017
Lolotongangaue
3,870 4,629 4,864 5,031 5,139
Memipa Tauhi
985 1,023 1,033 1,088 1,123
Kau Memipa 'i he Ngaahi Vahefonua 'i he 'aho 30 Sune 2017
Fakamole ki hono Pule’i 'o e Sino'i Pa'anga
Kuo a’usia ‘e he Sino’i Pa’anga Malölö ‘a e peseti ‘e
1.06% ‘i he me’afua pule’i 'o e fakamole (MER)
fakafehoanaki ki he peseti ‘e 1.10% ‘i he ta’u kuo ‘osi. ‘I
he taimi tatau ‘oku hokohoko atu aipe hono fakahoko ‘a
e ngaahi founga e leva’i’aki ‘a e ngaahi fakamole mo
hono ngäue lelei ‘aki ‘a e ngaahi naunau ‘o malava ke
tokoni ki he Sino’i Pa’anga ke matauhi’aki ‘a ‘ene
fakamole ke ‘i lalo ‘i he 1.8% ‘o e fakakatoa ‘o e
pa’anga neongo ‘a e hokohoko atu ‘a e fekuki mo e
hikihiki koloa, fakahoko fatongia ma’ae kau memipa mo
e fakalakalaka ‘a e tu’unga ‘oku ‘i ai ‘a e kaungäue.
Ko hono fakakatoa e fakamole ki he fakalele mo pule’i
‘o e kau memipa na’e fe’unga mo e $1,508,776 ‘i he
‘aho 30 ‘o Sune 2017 fakafehoanaki ia mo e $1,446,329
‘i he 2016, ko e hiki hake eni ‘aki ‘a e peseti ‘e 4.32%
makatu’unga hiki hake ‘a e ngaahi fakamole ki he kau
ngaue, ‘uhila mo e utiliti mo e holo mahu’inga fakata’u.
Fakamole ki hono Pule'i 'o e Poate Pule
Ko e katoa ‘o e ngaahi fakamole ‘a e Poate Sino’i
Pa’anga (Poate Pule) ki he 2016/2017 ko e $179,402 ‘o
fakafehoanaki ia ki he $234,005 ‘i he 2016, ko e holo
‘aki ‘a e 23% tupu mei he ngaahi fakamole ne hoko tu’o
taha pe ta’u kuo ‘osi koe 'uhi koe ngaahi tu’utu’uni ‘a e
Poate mo e ngaahi fatongia fakavaha’a pule’anga
hange koe; ngaahi fakamole ki he fili ‘o e Kau
Fakafofonga Memipa (fakata'u 4), huufi ‘o e RFB
Building mo e ngaahi fakamole ‘i hono fakahoko ‘o e
talitali ‘a e fakataha hono 9 ‘a e kau Pule ‘o e Sino'i
Pa'anga ‘o e Pasifiki. Ko e ngaahi fakamole ‘a e Poate
'oku to'o ia mei he ‘Akauni Talifaki Fakalukufua.
Ko e ngaahi fakamole tefito ‘a e Poate ko e vahenga,
ngaahi monu’ia mo e hokohoko atu ‘a e ngaahi
fakalakalaka fakapalofesinale. Na’e fakahoko hono
vakai'i 'o e ngaahi monu’ia ‘o e Poate Pule ‘i Me 2016
‘e he Ma’u Mafai Ki he Vahenga (RA).
Fakamole ki he Malu’i Mo'ui 'o e Kau Memipa
Ko e katoa fakamole ki he pa’anga malu’i mo'ui ko e $416,713 ‘i he 30 Sune 2017 ‘o fakafehoanaki ia mo e $365,979 ‘i he 2016, ko e hiki ‘aki ia ‘a e 13.8%, tupu mei hiki hake ‘i he tokolahi ‘o e kau memipa mo e
vahenga ‘o e kau memipa.
Ko e ngaahi fiema’u ‘a e tu’utu’uni ‘a e Sino’i Pa’anga
ke malu’i mo’ui ‘a e kau memipa. Ko e mahu’inga ‘o e
malu’i ‘oku tatau ia ki he vahenga ‘a e kau memipa ‘i
Siulai pe ko e kimu’a ‘i he pekia ‘o e kau memipa. Ko e
kau memipa kotoa pe ‘oku malu’i kinautolu ‘i founga
malu’i faka-kulupu pea tokanga’i pe ‘i loto ‘e he Poate
talu mei 1 Siulai 2005 ke fakasi’isi’i ‘a e ngaahi
fakamole ki he kau memipa pea mo fakalelei’i ‘a e
founga ki hono ma'u 'a e monu'ia malu'i. Ko e lahi ‘o e
fakamole pa’anga malu’i ko e $4.37 ki he $1,000 kotoa
pe ‘i he vahenga ‘o e kau memipa.
Ko e mahu’inga ‘o e malu’i 'oku fakangofua pea tukuhifo
‘e he Poate ki he Pule ke teuteu’i pea totongi atu ‘a
mahu’inga ‘o e malu’i ‘o kapau e pekia ha memipa
lolotonga ‘oku kei ngaue ke tokoni ki he ngaahi
fakamole ‘o e me’afaka’eiki ‘o ka fiema’u ‘e he tokotaha
totonu ke totongi kiai ‘i hano fakapapau’i mei he
ngaue’anga mo e Potungaue Mo’ui.
Pa’anga Tatanaki
Koe katoa ‘o e pa’anga tatanaki na’e lekooti lolotonga ‘a
e ta’u ngaue na’e fe’unga mo e $14.7 miliona ‘a ia ‘oku
faka‘avalisi ki he $1.22 miliona he mahina. Ko e hiki ‘aki
eni e peseti ‘e 13.95% mei he pa’anga tatanaki ‘e $12.9
miliona ‘o e ta’u kuo ‘osi tupu mei he tokolahi ange 'a e
kau memipa fakataha mo honau vahenga.
‘Oku fe’unga mo e toko 1,484 ‘a e kau memipa kuo nau
fili ke toe fakalahi mai ‘enau pa’anga tatanaki mei he
peseti pau ‘e 15% (10% 'a e pule ngaue'anga pea 5% 'a
e memipa) ‘o e vahenga ‘a e kau memipa ‘i Siulai.
Ko e katoa ‘o e pa’anga tatanaki mei he ‘Akauni
Ta’ekouna’i ne humai lolotonga e ta’u na’e fe’unga mo e
$497,971 fakafehoanaki mo e pa’anga ‘e $503,375 ‘i he
ta’u kuohili.
Vahefonua Memipa
Lolotonga
Memipa
Tauhi
Katoa 'oe
Kau
Memipa
Niuafo'ou 39 5 44
Niuatoputapu 44 6 50
'Eua 134 27 161
Ha'apai 197 38 235
Vava’u 375 52 427
Tongatapu 4,350 995 5,345
Katoa 5,139 1,123 6,262
-
P O A T E S I N O ’ I P A ’ A N G A M A L Ö L Ö M E I H E N G A U E F A K A M A T A L A F A K A T A ’ U 2 0 1 6 / 2 0 1 7
9 | P e e s i
Na’e ‘ikai ke ‘i ai ha Pa’anga Tatanaki Te’eki Ma’u ‘i he
‘aho faka’osi.
Ngaahi Totongi Monu’ia ki he Malolo Mei he
Ngaue
Ko e fakakatoa ‘o e ngaahi totongi ki he monu’ia mälölö mei he ngaue lolotonga ‘a e ta’u ‘o kau ai mo e ngaahi totongi fakakongokonga na’e $7.16 miliona ‘o fakafehoanaki ia mo e $6.12 miliona ‘i he ta’u kuohili, hiki'aki 17%.
Ngaahi Monu'ia A'usia Ta'u Mälölö Fakalao
‘Oku malava ke fili ‘a e memipa ke totongi
faka’angataha pe totongi fakakongokonga ‘a ‘enau
ngaahi monu’ia ki he malölö mei he ngaue, ‘akinautolu
kuo nau malölö mei he ngaue pea a’usia mo honau ta’u
malölö fakalao ‘a ia ko e ta’u 50 – 60. Na’e tali ‘a e kau
memipa ‘e toko 56 ‘i he tau ni, koe toko 47 ai ne nau fili
ke totongi faka’angataha ‘enau ngaahi monu’ia ki he
malölö mei he ngaue pea ko e kau memipa ‘e toko 9
na’a nau fili ke totongi fakakongokonga pe. Kuo ‘osi
totongi atu ‘a e ngaahi monu’ia ki he malölö mei he
ngaue ‘o fe’unga mo e $3.12 miliona he ta’u ngaue
lolotonga fakafehoanaki ki he $2.92 miliona ‘o e ta’u
kuohili.
Ngaahi Monu’ia Totongi Fakakongokonga
‘Oku kei hokohoko atu hono tauhi ‘e he Sino’i Pa’anga
‘a e $1,036,960 ki he toko 33 ne nau fili ke kei tauhi ‘e
he Sino’i Pa’anga ‘enau ngaahi monu’ia ki he malolo
mei he ngaue ‘o toki totongi fakakongokonga fakatatau
ki he’enau ngaahi fiema’u. Na’e totongi atu ‘e he Sino’i
Pa’anga ‘a e $551,356 ‘i he lolotonga ‘a e ta’u kia
kinautolu ne nau fili ki he totongi fakakongokonga ‘o
fakafehoanaki ia mo e $306,142 ‘i he ta’u kuohili.
Ngaahi Monu’ia ki he Pekia
‘Oku malava ke fai ‘e he memipa ha tohi fakahingoa ‘o
ha taha ke ne ma’u ‘a e monu’ia ki he pekia ‘o ka pekia
hili hono fakakakato ‘a e ngaahi ngaue ‘a e Sino’i
Pa’anga. Kapau ‘e ‘ikai ke ‘i ai ha tohi fakahingoa pea ‘e
kei ngaue’aki pe tu'utu'uni tu'uma'u, ‘a ia 'e totongi ‘e he
Poate ‘a monu’ia pekia ki he:
a. Mali ‘i he taimi ‘ene pekia; pe e. ‘O kapau ‘oku ‘ikai ha mali he taimi ‘o ‘ene pekia
pea ‘e vahevahe tatau ia ki he fanau mali; pe
f. ‘O kapau ‘oku ‘ikai ha fanau mali pea ‘e ‘alu leva ki he tokotaha ‘oku totonu fakalao ke ne fakafofonga’i e memipa.
Na’e totongi atu ‘a e $1,138,148 ko e ngaahi monu’ia ki
he pekia ‘i he lolotonga ‘a e ta’u ‘o fakahoa moe
$731,733 he ta’u kuohili. Na’e totongi atu ‘e he Sino’i
Pa’anga Malu’i ‘a e $544,602 ki he kainga 'o e memipa
‘e toko 25 he lolotonga ‘o e ta’u ‘o fakafehoanaki ia ki
he $363,041 (memipa ‘e 21) ‘o e ta’u kuohili.
Sino’i Pa’anga Malu’i Mo’ui ‘Oku tauhi ‘e he Sino’i Pa’anga ha pa’anga hulu e
$449,063 mei he polokalama malu’i mo’ui ‘i he ‘osi eni e
ta’u e hongofulu ma ua ‘a hono fakalele e Sino’i
Pa’anga Malu’i Mo’ui pea ‘ikai ke ‘i ai ha malu’i mo’ui
‘oku totonu ke totongi ka ‘oku te’eki ke totongi ‘i he ‘osi
‘a e ta’u fakapa’anga. Ko e holo hifo ‘aki ‘e 22.17% mei
he $576,953 ‘o e ta’u kuohili. Kuo a’usia ‘e he Sino’i
0
1000
2000
3000
4000
5000
6000
$-
$5.00
$10.00
$15.00
$20.00
2000 2002 2004 2006 2008 2010 2012 2014 2016
Toka
lah
i 'o
e K
au M
emip
a
Pa'
anga
Tat
anak
i M
ilio
na
Pa'anga Tatanaki mo e Tokolahi 'o e Kau Memipa 'i he aho 30 'o Sune
Pa'anga Tatanaki Tokolahi Kau Memipa
54%
20%
26%
Ngaahi totongi Monu'ia ki he Malolo mei he Ngaue
Malolo mei he Ngaue Kuo A'usia Ta'u Malolo Fakalao
Ngaahi Monu'ia ki he Pekia
Ngaahi Monu'ia Totongi Fakakongokonga
-
P O A T E S I N O ’ I P A ’ A N G A M A L Ö L Ö M E I H E N G A U E F A K A M A T A L A F A K A T A ’ U 2 0 1 6 / 2 0 1 7
10 | P e e s i
Pa’anga Malu’i Mo’ui ‘a e 130.7% ‘a hono totongi atu ‘o
e monu’ia ‘o e kau memipa kuo pekia he ta’u ni ‘o
fakafehoanaki ki he 99.2% ‘o e ta’u kuohili.
Tohi Fakahingoa ‘o ha Taha ke ne Ma’u ‘a e Monu’ia ki he Pekia
Na’e ‘i ai ha tohi fakahingoa ‘e toko 7 ‘o ha taha ke ne
ma’u ‘a e monu’ia ki ha pekia lolotonga e ta’u. Ko e toko
68 fakakatoa ‘a e kau memipa ‘i he lolotonga ni ‘oku ‘i ai
‘enau tohi fakahingoa ‘o ha taha ke ne ma’u ‘a e
monu’ia ki he pekia ‘i he Sino’i Pa’anga.
Ta’emalava ‘Aupito Ke Toe Ngaue
‘I he ta’u hokohoko 'eni 'e nima (5), ‘oku te’eki ai ke
ma’u ‘e he Sino’i Pa’anga ha memipa kuo tohi kole mai
makatu’unga ‘i he ta’emalava ‘aupito ke toe ngaue.
Ngaahi Monu'ia Tuku Atu Kimu’a
Ko e totongi ‘o e ngaahi monu’ia ki he malölö mei he
ngaue kimu’a ‘i he ta’u malölö fakalao ‘oku kau ai ‘a e
malölö mei he ngaue makatu’unga ‘i he tamate’i hono
lakanga, ‘uhinga fakafaito’o, fetongi ‘o e Pule
Ngaue’anga pe ko e faingata’a’ia fakapa’anga. Kuo tali
‘e he Poate ‘a e ngaahi makatu’unga ko eni ke kau he
faingata’a’ia fakapa’anga ‘a ia ko e hiki atu ki ha fonua
muli (Makatu’unga Fika 1), ’uhinga fakafaito'o kia
kinautolu kuo ‘osi malölö mei he ngaue (Makatu’unga
Fika 2), a’usia e ta’u malölö pea fakatokanga ‘a e
pangike ki he mokisi fale (Makatu’unga Fika 3),
‘akinautolu kuo malölö mei he Ngaue faka-Pule’anga ka
‘oku nau faingata’a’ia fakapa’anga (Makatu’unga Fika 4)
mo kinautolu na'e nofo he ngaue pea fakatokanga 'a e
pangike ki he mokisi fale (Makatu'unga 5).
Na’e fe’unga fakakatoa ‘a e pa’anga kuo totongi atu he
ta’u ngaue ko eni mo e $1.54 miliona fakafehoanaki ia
mo e $2.13 miliona na’e totongi atu ‘i he faka’osinga e
ta’u kuohili. Ko e holo 'aki ia 'a e 28% mei he ta'u
kuohili.
Ngata ‘a e Ngaue ‘i he ‘Uhinga Fakafaito’o
Ko e memipa kuo ngata ‘ene ngaue ‘i he ‘uhinga
fakafaito’o ‘e malava ke kole ke ma'u ‘ene ngaahi
monu’ia ‘i hano fakapapau’i mei he ngaue’anga; ko e
kau memipa ‘e 11 na’e totongi atu kiai ‘a e $347,695,
fakahoa ki he $460,534 (kau memipa 'e 14) he
faka’osinga e ta’u kuohili.
Hiki Pule Ngaue’anga Fo'ou
Ko e memipa kuo ngata ‘ene ngaue pea hiki ‘o ngaue ‘i
ha ngaue’anga kehe ‘oku ‘i ai ha Sino’i Pa’anga kuo tali
fakalao, ‘e malava ke ne kole ke hiki ‘ene ngaahi
monu’ia mei he Poate ki he Sino’i Pa’anga ‘o ‘ene
ngaue’anga fo’ou, pea ko e $80,722 na’e totongi atu ki
he memipa e 3 na’e tuku atu kimu’a ‘i he makatu'unga
ko eni, fakahoa ki he $63,194 (memipa 'e 1) he
faka’osinga e ta’u kuohili.
Faingata’a’ia Fakapa’anga:
Faingata’a’ia Fakapa’anga Makatu’unga Fika 1: Hiki Atu Ki Muli
Ko e kau memipa kuo ngata ‘enau ngaue pea kuo nau
mavahe mei Tonga ni ‘o nofo fonua ‘i ha fonua muli ‘e
malava kenau ma'u ‘enau ngaahi monu’ia pea koe
$863,858 na’e totongi atu ki he kau memipa e toko 49
ne nau ma'u he makatu'unga ko eni, fakahoa ki he
$722,044 (kau memipa 'e 48) he faka’osinga e ta’u
kuohili.
Faingata’a’ia Fakapa’anga Makatu’unga Fika 2: ‘Uhinga Fakafaito’o
Ko e kau memipa kuo ngata ‘enau ngaue pea tofanga
he faingata'a fakasino pea sivi mo fakapapau’i ‘e he
Talekita Mo’ui ko e memipa koia ‘oku faingata’a ia
fakasino ‘e malava ke nau ma'u ‘enau ngaahi monu’ia;
koe kau memipa e 7 na’e totongi atu ki he
mahu’inga fakakatoa ‘e $131,673, fakahoa ki he $67,376 (kau memipa 'e 10) he faka’osinga e ta’u kuohili.
Faingata’a’ia Fakapa’anga Makatu’unga Fika 4: Ngata e Ngaue pea Fu’u Faingata’aia Fakapa’anga.
Ko e kau memipa kuo ngata 'enau ngaue pea fu’u
faingata’a ’ia fakapa’anga tenau lava ‘o ma'u ha konga
‘o ‘enau ngaahi monu’ia ‘i he makatu'unga ‘e ua: ako
moe tokoni ki he ta’ema’u ngaue. Ko e ngaahi tokoni
‘eni kuo tali ‘e he Poate ‘oku fe’unga ke fakahoko;
Tokoni ki he ako. Ko hono totongi ‘o e ako ‘a e
memipa/ fanau ‘a e memipa/ mali ‘o e memipa
pea ke fakapapau’i mai mei he ngaahi Ako’anga.
Ko e ngaahi tokoni fakaako kotoape ‘e totongi ia
ki he ngaahi ako’anga; pe
Tokoni ki he ta’ema’u ngaue. Fakahoko hono
tokoni’i e memipa ‘i hono ngaahi mo’ua ( ko e
lahi taha koe $2,000 ki he fo’i tohi kole 'e taha)
lolotonga ‘oku ne kumi ha’ane ngaue.
Ko e mahu’inga lahi taha ko e fakataha’i ‘o e fakakatoa ‘o e pa’anga tatanaki mei he kau memipa moe pa’anga tatanaki ta’ekouna’i pea to’o mei ai e totongi ‘o e tohi kole.
Ko e kau memipa e 35 ne fakakakato ‘enau ngaahi kole
ki he mahu’inga fakakatoa koe $45,996, fakahoa ki he
-
P O A T E S I N O ’ I P A ’ A N G A M A L Ö L Ö M E I H E N G A U E F A K A M A T A L A F A K A T A ’ U 2 0 1 6 / 2 0 1 7
11 | P e e s i
$52,790 (kau memipa 'e 35) he faka'osinga e ta'u
kuohili.
Faingata’a’ia Fakapa’anga Makatu’unga Fika 3 mo e 5
Na’e ma’u ‘e he Sino’i Pa’anga ha kole 'e ua (2)
fekau’aki mo e makatu’unga 3 moe 5 ‘i he ta'u
fakapa'anga lolotonga. Ko e kole uluaki,kei ngaue ka
(Makatu'unga 3) ko ha Memipa, kuo ne 'ausia hono ta'u
penisoni, neonmgo oku ne kei ngaue pe, ka oku ne
faingata'ia he ta fakafoki 'ene No 'Api Nofo'anga. Koe
kole hono ua (Makatu'unga 5) ko ha Memipa kuo
malolo mei he ngaue, pea kuo ne faingata'a'ia ke ta
fakafoki 'e ne No 'Api Nofo'anga. Na'e totongi ai 'ae
$10,000 ki he kole 'uluaki pea koe $16,000 ki he kole
hono ua.
Polokalama ‘Inivesimeni 'o e Ngaahi No Iiki (SLIS) Ko e ngaahi tohi kole no fakakatoa ‘e 8,529 ne lava ‘o fakahoko lolotonga ‘a e ta’u, ko e hiki’aki ‘eni ‘a e 4.7% mei he ta’u kuohili. Ko e lahi ‘o e kaumai ‘a e kau memipa ki he polokalama no iiki ko e 75% (ko e kau memipa ‘e 3,843 ‘oku lolotonga ‘i ai ‘enau no) ‘i he 30 Sune 2017.
Polokalama No Fakalelei Apinofo'anga (HILIS)
Na'e kamata 'a e Polokalama No Fakalelei
'Apinofo'anga he 'aho 1 Siulai 2016. Na'e fakahu mai ai
ha kole no fakakatoa 'e 39, pea na'e tali 'o tufaki he
lolotonga 'a e ta'u fakapa'anga. Ko e kau Memipa kuo
kau mai ki he Polokalama No Fakalelei 'Apinofo'anga
'o fakahoa ki he Kau Memipa Ngaue Lolotonga, oku 'i
he peseti 'e 0.8%, 'a ia koe toko 37 oku 'i ai 'enau
palanisi he 'aho 30 Sune 2017.
Ngaahi Fatongia mo Tokangaekina e Kau Memipa
Ko e tefito ‘oku fakamamafa ki ai e tokangaekina ‘o e
kau memipa ko e fatongia mahu’inga ke nau fakahaofi
ha pa’anga ki he kaha’u. ‘Oku toutou fakamanatua ‘a e
kau memipa ki he fatongia ‘o Sino’i Pa’anga ‘a ia ko
hono ‘inivesi ‘enau pa’anga ki he ‘aho te nau malölö ai
mei he ngaue. ‘Oku hokohoko atu aipe ‘a e ngaahi
polokalama ‘i he televisone mo e letio, ngaahi
polokalama ki he kau hu fo’ou ki he ngaue faka-
pule’anga pea mo e ngaahi semina ‘i he tokangaekina e
kau memipa.
‘I Sanuali 2016 ne kau ai ‘a e Sino’i Pa’anga ki he mitia
fakasosiale ko e Facebook. Ko e toko 1,076 ne nau
ngaue’aki mo hu ki he peesi Facebook ‘a e Sino’i
Pa’anga ('i he 30 Sune 2017), ‘oku malava ‘e he Sino’i
Pa’anga ke tuku ki he kau memipa ha ngaahi
fakamatala taimi totonu ki ha liliu ‘i he founga ngaue,
ngaahi ngaue ‘a e Sino’i Pa’anga mo ha ngaahi me’a ki
hono tokangaekina ‘o e ngaahi monu’ia ‘a e Sino’i
Pa’anga ki he malolo mei he ngaue.
‘Oku toe ngaue’aki foki ‘e he Sino’i Pa’anga ‘a e ngaahi
fakahoko fatongia ‘o kau ai ‘a e peesi fekainga’aki
fakakomipiuta fakamamani lahi (www.rfb.to) ke
fetu’utaki ai mo e kau memipa kuo nau malölö mei he
ngaue ke fakapapau’i ‘oku nau ‘inasi tatau pe he ngaahi
‘isiu fekau’aki mo e Sino’i Pa’anga. ‘Oku ma’u atu foki
mo e ngaahi foomu mo e fakamatala fakata’u ‘i he peesi
fekainga’aki fakakomipiuta fakamamani lahi
(www.rfb.to) ‘a e Sino’i Pa’anga.
‘Oku hoko ‘a e ngaahi ‘Ofisi Fakafofonga Pule’anga ‘i he ongo Niua mo ‘Eua mo e ‘Ofisi Kovana ‘i Ha’apai he tokoni matu’aki mahu’inga ki he Sino’i Pa’anga ‘i hono tokangaekina e kau memipa ‘i he ngaahi ‘otu motu.
Ngaahi Faka'eke'eke mo e Sevesi
Ko faka'eke'eke felave'i mo e lahi 'o e ngaahi monu'ia 'a
e Memipa mo e tu'unga 'oku 'iai 'enau ngaahi palanisi
no, 'i he polokalama No Iiki 'a e ongo sevesi 'oku lahi
hono ngaue'aki he Kau Memipa. 'Oku tokolahi pe mo e
Kau Memipa 'oku nau fiema'u 'a e tohi mei he Sino'i
Pa'anga ke poupou ki he'enau ngaahi kole ngofua folau
ki tu'apule'anga, pea 'oku fakahoko lelei pe mo e sevesi
ko ia.
Fakamatala Ki he Ngaahi Monu'ia 'A e Memipa,
1 Siulai 2016 mo Hono Tufotufa atu 'o e Ngaahi
Fakamatala
'Oku fekau'i 'a e Sino'i Pa'anga ke tufotufa atu 'a e
ngaahi fakamatala ki he ngaahi monu'ia 'a e Kau
Memipa tuo taha he ta'u fakapa'anga kotoa pe pea mo
ha taimi 'oku kole ai 'a e memipa ki he fakamatala ni.
'Oku taumu'a 'a e Sino'i Pa'anga ke tufotufa atu 'a e
ngaahi fakamatala ni ke 'au ki he 90% 'o e kau memipa
'i he'ene au ki he 'aho 31 Tisema 'o e ta'u kotoa pe. Ko
e 95% of kau memipa na'a nau ma'u 'enau ngaahi
fakamatala monu'ia 'i he lolotonga 'o e ta'u. Ko e Kau
Memipa na'e 'ikai au ki ai 'a e tufa, na'e kau ai kau
memipa 'oku nau ngaue he otu motu 'o Ha'apai, kau
memipa na'a nau livi mo e kau Memipa Tauhi 'a ia 'oku
23%
5%
58%
9%
1% 3% 1% Malolo ihe Makatu'unga Fakafaito'o
Hiki Pulengaue'anga Fo'ou
1. Hiki Atu Ki Muli
2. Memipa Tauhi, Faingata'a'ia Fakafaito'o
3. Memipa Ngaue, A'usia Ta'u Malolo, Faingata'a'ia ke Ta No 'Api Nofo'anga
4. Memipa Tauhi , Ta'ema'u Ngaue, Faingata'a'ia Fakapa'anga
5. Memipa Tauhi, Faingata'aia ke Ta No 'Api Nofo'anga
-
P O A T E S I N O ’ I P A ’ A N G A M A L Ö L Ö M E I H E N G A U E F A K A M A T A L A F A K A T A ’ U 2 0 1 6 / 2 0 1 7
12 | P e e s i
'ikai ma'u he Sino'i Pa'anga honau tu'asila, hili 'enau
malolo mei he ngaue. Na'e lava atu foki 'a e 'ofisa 'e
taha ki he ongo Niua 'o tufa atu 'enau ngaahi
fakamatala monu'ia lolotonga 'a e ta'u.
ID 'a e Memipa mo e Fika Memipa
Ko e Tu'utu'uni 'a e Sino'i Pa'anga 'oku ne fiema'u ai ke
mau 'e he Memipa kotoa pe 'a e ID 'a e Sino'i Pa'anga
'oku 'iai hono la'ita fakataha mo 'ene fika memipa, ke
fakapapau'i 'a e tu'unga totonu 'o e Memipa, koe'uhi
koe pelepelengesi 'o e ngaahi fakamatala 'oku tauhi he
Sino'i Pa'anga. Lolotonga ni kuo lava 'o tuku atu 'a e ID
90% 'o e kau memipa, ka 'oku mau taketi ke a'u ki he
95% 'o e kau memipa.
Ngaahi Tu'utu'uni
Ko hono tauhi mo tokanga'i 'o e fatongia fakahoko
ngaue mo e me'a fakapa'anga 'oku pule'i ia 'e he
Ngaahi Lao mo e Tu'utu'uni Pule'i Ngaue Fakapa'anga
2015 mo e Ngaahi Tu'utu'uni Fakahoko Ngaue, 'a ia
'oku ne fakaha'a'i ai 'a e ngaue ke fai mo e fatongia 'o e
kau takingaue ke fatu 'a e ngaue fakapa'anga mo e
fakahoko fatongia 'oku lelei pea muimui ofi foki ki he
Tu'utu'uni Fakatauhitohi Fakamamani Lahi, Ngaahi Lao
mo e Ngaahi Tu'utu'uni.
‘INIVESIMENI Koe taha 'o e tefito'i fatongia 'o e Sino'i Pa'anga ko hono tokanga'i mo 'inivesi e pa'anga tatanaki ki he taimi malolo mei he ngaue 'a e kau memipa. Koe taumu'a fakalukufua faka'inivesimeni 'a e Poate ke toe fakalahi 'a e ngaahi pa'anga tupu 'e ma'u mei he ngaahi 'inivesimeni taimi loloa ange pea mo fakapapau'i 'a e palanisi 'i he ngaahi fakafe'atungia moe totongi tupu. 'Oku feinga ma'u pe 'a e Sino'i Pa'anga ke fakalakalaka 'a e totongi tupu, hili hono hilifaki 'o e ngaahi totongi fakamole laka hake he 1% 'o e hikihiki e totongi koloa ki he ta'u, 'o fakata'u tolu.
Ngaahi Taumu’a ‘Inivesimeni
Ko e taumu’a ‘inivesimeni taimi loloa ‘a e Sino’i
Pa’anga ke fakatupu ha tupu haohaoa ki he kau
memipa; ‘oku fakapapau’i heni ‘a e malu e mahu’inga
totonu e pa’anga tatanaki ‘a e kau memipa mei he
‘enau kei ngaue ki he ‘enau malölö mei he ngaue.
Tepile 1: Peseti Tupu ‘A e Memipa fakahoa ki he
Hikihiki e Totongi Koloa
Fakahinohino: ‘Oku fakafofonga’i ‘e he ngaahi fika ‘i ‘olunga e ngaahi fika peseti (%)
Pa’anga Tupu mei he ‘Inivesimeni mo e Tu’unga ‘o e Pa’anga Tupu
Na’e a’usia e tupu fakata’u ko e $5,443,398 ‘i hono fakahoa ki he $5,710,337 he ta’u kuo ‘osi. Ko e holo'aki 'a e 4.7%. Na’e makatu’unga e holo ko ‘eni mei he holo 'a e pa'anga tupu mei he ngaahi 'Akauni Liliu Tauhi' hili hono totongi mai e $4.4 miliona lolotonga e ta'u. Na'e fakaha 'e he Poate 'a e peseti 4.0% 'a e Pa'anga Tupu 'o kamata mei he 'aho 1 'o Siulai 2017 ke tufotufa ki he
kau memipa koe ola ia e 'inivesimeni 'o e 2016/2017. Koe holo eni mei he peseti 'e 4.5% 'i he ta'u 2016.
Vahevahe ‘o e Ngaahi Koloa
‘I he ngata’anga ‘o e ta’u fakapa’anga Sune 2017 na’e
tupu 8.11% ai mei Sune 2016 e Fakakatoa ‘o e Ngaahi
Vahevahe Koloa, ‘o a’usia ai ‘e he Sino’i Pa’anga ‘a e
mahu’inga fakakatoa ko e $147,276,799.59. 'A ia ‘oku
kau kiai ‘a e $29,387,638.65 ‘i he ngaahi pa’anga
tipositi, $50,683,453.11 he ngaahi tipositi taimipau,
$7,153,348.36 'i he Koloa 'Api, 22,851,000 he ngaahi
ponite ‘a e Pule’anga Tonga, 1,025,999.85 he ngaahi
‘Akauni Liliu Tauhi ‘a e Pule’anga Tonga,
$35,829,505.73 he ngaahi Polokalama ‘Inivesimeni ‘o e
Ngaahi No Iiki pea faka’osi’aki e $350,853.89 he
Ngaahi No Fakalelei ‘Api Nofo’anga. Ko hono fakaikiiki
‘o e vahevahe ‘o e Ngaahi Koloa ‘a e Poate ‘oku ha atu
‘I he tepile 'i lalo.
Tepile 2: Vahevahe ‘o e Ngaahi Koloa 2016/2017
'Oku kei hokohoko atu pe 'a e tolalo 'i he 'elia 'o e
totongi tupu ki he ta'u 2016/2017. Na’e hiki hake ‘a e
fakakatoa ‘o e pa’anga faka-lotofonua ‘aki ‘a e $18
miliona, ka ‘i he taimi tatau oku kei vaivai pe 'a e ngaahi
fiema'u ki he ngaahi kole no. Na'e 'i he $208.85 miliona
Ta'u taha 'osi ki Sune 2010 2011 2012 2013 2014 2015 2016 2017
Avalisi Fakata'u 3 Peseti Tupu 'a e Memipa 8.0 7.60 6.93 6.47 6.02 5.40 4.83 4.42
Avalisi Fakata'u 3 e hikihiki e totongi koloa 5.6 4.40 3.67 3.33 2.10 1.03 0.58 2.24
Peseti Tupu 'a e Memipa 7.6 6.60 6.60 6.20 5.25 4.75 4.50 4.00
Toenga Tupu Hili e To'o Hikihiki Totongi Koloa +2.0 2.20 3.26 3.13 3.92 4.37 4.25 2.18
$ % $ %
147,276,799.59 100% 136,222,857.97 100%
Pa'anga 'i he Pangike 29,382,638.65 20% 37,519,515.14 28%
Inivesimeni Taimi Pau 50,683,453.11 34% 40,028,183.79 29%
Ponite 'a e Pule'anga Tonga 22,851,000.00 15.5% 19,025,000.00 14%
Akauni Liliu Tauhi 1,025,999.85 1% 5,136,031.52 4%
Ngaahi No Iiki 35,829,505.73 24% 27,513,632.52 20%
Ngaahi No Fakalelei 'Api Nofo'anga 350,853.89 0.2%
Koloa'api 7,153,348.36 4.9% 7,000,495.00 5%
147,276,799.59 100% 136,222,857.97 100%
Sune 2017 Sune 2016
Fakakatoa
-
P O A T E S I N O ’ I P A ’ A N G A M A L Ö L Ö M E I H E N G A U E F A K A M A T A L A F A K A T A ’ U 2 0 1 6 / 2 0 1 7
13 | P e e s i
'a e pa'anga faka-lotofonua 'o fakafehoanaki ki he
$190.3 miliona 'o e ta'u kuo'osi. Na’e holo ‘aki e $8m ‘a
e fakakatoa ‘o e Pa'anga 'i he Pangike (cash) 'a e
Poate mei he $37.5m ki he $29.4m. Ko e holo koeni ‘a
e Pa’anga ‘i he Pangike (cash) na’e makatu’unga mei
he hiki hake ‘ae Pa’anga na’e Inivesi ‘ihe ngaahi tipositi
taimi pau pea pehee foki ki he Ponite ‘a e Pule’anga
Tonga. 'Oku 'i he tu'unga ma'olunga 'a e Pa'anga ‘i he
Pangike (cash) 'a e Poate Sino'i Pa'anga, ke
fakapa'anga 'aki 'a e ngaahi fatongia fekau'aki moe
malolo 'a e memipa mei he ngaue 'a ia 'oku 'i he $20
miliona. ‘Ikai ke ngata ai, ‘oku hulu fau 'a e pa'anga
fakalotofonua pea ‘oku 'ikai tali 'e he ngaahi pangike ha
toe 'inivesimeni taimi pau fo'ou. 'I he Tepile 2, koe
peseti 54% fakakatoa 'o e vahevahe koloa ko e
Pa'anga 'i he Pangike pea moe Tipositi Taimi Pau, pea
'oku tu'u lavea ngofua ange 'a e hao moe malu 'a e
Sino'i Pa'anga tupu mei he tolalo 'a e peseti tupu mei
he ngaahi Pangike. 'Oku fakaha mai heni 'a e
makatu'unga malohi hono toe vahevahe atu e ngaahi
koloa 'e he Poate ki he Ngaahi No Iiki, Koloa 'Api pea
moe No Fakalelei Fale.
‘Oku kei fehangahangai pe e Sino'i Pa'anga mo e
ngaahi fakafe'atungia koe'uhi koe hahamolofia ke ma'u
ha faingamalie 'inivesimeni lelei he maketi
fakalotofonua pea pehe 'a e tu'u lavea ngofua mo
ta'epau 'a e maketi 'i tu'apule'anga.
'Oku kei tukupa pe 'a e Sino'i Pa'anga ke fa'u ha ngaahi
tu'utu'uni ngaue ke toe leleiange ai 'a e totongi tupu
ma'ae kau memipa, ke hokohoko atu hono vahevahe
atu e vahevahe ngaahi koloa ki ha ngaahi koloa
fakatupu pa'anga ange 'e taha, kau ai e Fakatau-'Inasi
he ngaahi kautaha faka-pule'anga mo e ngaahi No, 'i
ha polokalama fakapotopoto, mapule'i mo fakapalanisi
'i he ta'u fakapa'anga 2017/2018.
‘Inivesimeni Taimipau
Ko e tu’unga ‘o e inivesimeni taimipau ki he faka’osinga ‘o e ‘aho 30 Sune 2017 na’e a’u ki he $50,683,453.11 pe ko e 34% ia ‘o e fakakatoa e ngaahi vahevahe koloa, ‘a ia koe tupu ‘eni mei he 29% he ta’u ki mu’a. ‘Oku fakahu eni ngaue'aki 'a e 'Inivesimeni taimi pau ‘i he Pangike ANZ ‘a e ‘inasi lahi taha ko e 36%, 30% ‘i he Pangike Langa Fakalakalaka ‘o Tonga, 20% 'i he Pangike BSP pea 14% he Pangike MBF. ‘Oku fakaha atu he kalafi ‘i lalo e vahevahe ‘o e ngaahi ‘inivesimeni taimipau, ‘i he faka’osinga ‘o e ta’u ki he ‘aho 30 Sune 2017.
Kalafi 1: Tipositi Taimipau 2016/2017
Na’e a’usia ‘e he ‘inivesimeni taimipau ‘a e Sino’i
Pa’anga ha 4.02% he ‘avalisi ‘o e totongi tupu
fuatautau mo e 1.00 ta’u he ‘avalisi ‘o e taimi kakato
fuatautau ki he faka’osinga ‘o e 30 Sune 2017.
Ponite & Nouti ‘a e Pule’anga
‘I he vahevahe ‘o e ngaahi koloa ‘a e Sino’i Pa’anga, na’e ‘i he $22,851,000 pe ko e 15.5% e ngaahi Ponite ‘a e Pule’anga ‘i he faka’osinga e 30 Sune 2017. ‘Oku ‘inivesi eni ‘i he failesisita koloa pa’anga ‘a e Pule’anga ko e Pangike Pule Fakafonua ‘o Tonga. Na’e a’usia ‘e he ‘inivesimeni ponite & nouti ‘a e Sino’i Pa’anga ha 3.1% he ‘avalisi ‘o e totongi tupu fuatautau mo e 2.67 ta’u he ‘avalisi ‘o e taimi kakato fuatautau ki he faka’osinga ‘o e 30 Sune 2017.
‘Akauni Liliu Tauhi & Ngaahi Tupu Te’eki Ma’u
Na’e ‘i he $1,025,999.85 e ngaahi ‘akauni liliu tauhi mo e ngaahi tupu te’eki ma’u, ‘a ia ko e 1% ia ‘o e vahevahe e fakakatoa e ngaahi koloa. ‘Oku fakafofonga’i e $1,025,99.85 ko ‘eni ‘aki e $719,449.19 ‘i he ngaahi ‘akauni liliu tauhi pea mo e $306,550.66 ‘i he ngaahi totongi tupu te’eki ma’u. 'Oku hilifaki 'e he Poate Sino'i Pa'anga ki Falepa'anga 'a e totongi tupu ko e 6% ki he ta'u 'a ia na'e kamata mei 1 Siulai 1999 'i he toenga palanisi 'o e 'akauni ni. ‘I he faka’osinga ‘o e ta’u fakapa’anga 2016/2017 na’e totongi mai ai ‘e he Pule’anga ha pa’anga fakakatoa ‘e $4.4 miliona he ngaahi ‘akauni liliu tauhi mo e ngaahi tupu te’eki ma’u.
Makatu'unga 'i he fu'u holo lahi koia 'i he fakakatoa 'o e ngaahi 'akauni liliu moe fiema'u 'e he Pule'anga ke totongi 'osi 'a e 'akauni koeni, 'e holo ai pe moe pa'anga tupu mei he ngaahi 'akauni liliu he ngaahi ta'u ka hoko mai 'o a'u pe ki he kakato hono totongi mai.
36%
20%
14%
30%
Vahevahe
ANZ BSP MBF TDB
-
P O A T E S I N O ’ I P A ’ A N G A M A L Ö L Ö M E I H E N G A U E F A K A M A T A L A F A K A T A ’ U 2 0 1 6 / 2 0 1 7
14 | P e e s i
Polokalama ‘Inivesimeni ‘o e Ngaahi No Iiki (SLIS)
Na’e ‘i he $35,829,505.73 e ngaahi no iiki, ‘a ia ko e
24% ia ‘o e vahevahe e fakakatoa e ngaahi koloa. Ko e
pa’anga ‘e $23 miliona na’e totongi atu ‘i he ngaahi no
iiki he ta’u fakapa’anga 2016/2017 ‘a ia ‘oku ‘avalisi ki
he $1.92 miliona he mahina.
'Oku hilifaki 'e he Sino'i Pa'anga 'a e totongi tupu ko e
5.5% ki he no 'a e kau memipa (pea totongi 'i loto he
ta'u 'e 4). 'Oku 10.11% fakakatoa 'a e 'avalisi 'o e peseti
tupu ki he ta'u 'e 4.
Polokalama ‘Inivesimeni ‘o e No Fakalelei Fale (HILIS)
Na'e tali ai 'e he Poate Sino'i Pa’anga ‘a e Polokalama
'Inivesimeni 'o e No Fakalelei ‘Api Nofo’anga ko ha
koloa 'inivesimeni fo’ou pea na’e kamata hono fakalele
'i Siulai ‘o e ta’uni. Ko e taumu'a 'o e polokalama ni ke
ma'u ha totongi tupu fe'unga taimi tatau 'oku tokoni'i 'a
e Kau Memipa ke fakalelei mo fakalakalaka honau fale
nofo'anga mo totongi hiki 'o ha No fale mei ha pangike
kehe. Tatau pe moe Ngaahi No iiki, koe lahi taha ‘e ala
no ‘e he memipa ko e 50% ‘o ‘ene palanisi 'akauni 'i he
'aho 'oku fakahu ai 'ene No, pea totongi fakafoki e 50%
he toenga vahe 'o e memipa, fakataha mo e 5% 'a e
totongi tupu fakata'u. Na’e ‘i he $350,583.89 e ngaahi
No Fakalelei ‘Api Nofo’anga ‘ihe a’u mai kihe ‘aho 30
Sune 2017, ‘a ia ko e toko 39 na’e noo he lolotonga ‘o
e ta’u.
Koloa ‘Api
'Oku hokohoko lelei atu ai pe 'a hono ngaue'aki 'o e
'ofisi 'a e Poate Sino'i Pa'anga ki he ngaahi ngaue
angamaheni 'o e Poate Sino'i Pa'anga Malolo ki he
fa'ahi ta'u fakapa'anga 2016/2017 hili ia 'a e kakato
hono langa 'o e 'Ofisi he 'aho 4 Fepueli 2016. Koe
fakakatoa 'o e fakamole ki he langa na'e fakafuofua ki
he $8.1 miliona. Hili e kakato 'a e langa na'e 'i he
$7,037,147 'a e fakamole pea ne 1.25% ki he ta'u 'a e
peseti ke holoki 'aki e mahu'inga 'o e fale hili hono
ngaue'aki. 'I he'ene a'u mai ki 30 Sune 2016 na'e
fe'unga e mahu'inga 'o e fale mo e $7,000,495
ngaue'aki pe 'a e "cost-method". Hili hono fakatau mai
e ngaahi koloa moe totongi e konga 'o e pa'anga ne
puke 'e he Poate Sino'i Pa'anga kae fakakakato 'a e
ngaahi fakalelei ki he fale, na'e fe'unga moe
$7,153,348.36 e mahu'inga 'o e Koloa 'Api 'i he'ene a'u
mai ki he 'aho 30 Sune 2017.Na'e lekooti ki he 'akauni
'a e $36,652, 'a ia koe 5% ia 'o e fakakatoa 'o e
Vahevahe 'o e Ngaahi Koloa.
'Oku ngaue'aki foki 'e he Sino'i Pa'anga 'a e Levolo 'e 2 (Levolo 1 moe Levolo 2) 'o e fale ki he ngaahi ngaue 'a e Sino'i Pa'anga. 'Oku totongi ai pe 'e he Sino'i Pa'anga 'a e totongi fale 'o fe'unga moe $282,195 ki he ta'u fakapa'anga 2016/2017. 'Oku ngaue'aki leva 'e he 'Ofisi 'o e 'Omipatimeni 'a e Levolo 3 'aki 'a e aleapau ta'u hongofulu (10) pe toe lahi ange ai. Na'e kamata 'a e vaha'a taimi ki he fakalelei 'o e 'Ofisi Sino'i Pa'anga 'i he 'aho 4 Fepueli 2016 'i he vaha'a taimi koe mahina e tahaua (12) pea na'e to e fakaloloa mei ai ki he 'aho 5 Fepueli 2018. Koe 5% 'o e fakamole ki he Fale na'e puke ia 'e he Sino'i Pa'anga 'i he vaha'a taimi 'o e fakalelei Fale, koe 2.5% ai 'oku kei toe 'i he'ene a'u mai ki he faka'osinga 'o e ta'u. 'E toki totongi fakafoki kakato 'a e toenga koeni, hili hano fakakakato 'o e vaha'a taimi fakalelei Fale. Na'e 'ausia 'e he inivesimeni 'i he Koloa 'Api ha 6.8%
he 'avalisi 'o e totongi tupu fuatatau ki he faka'osinga 'o
e ta'u, 30 Sune 2017.
Ngaahi Tu’utu’uni
Na’e hokohoko atu pe ‘a hono toe sivisivi’i ‘e he Sino’i
Pa’anga ‘a ‘ene ngaahi tu’utu’uni ngaue
faka’inivesimeni pea pehe foki ki he ‘ene ngaahi founga
ngaue tu’unga ‘i he ola ‘o e fakatamaki faka’ekonomika
fakamamanilahi pea pehe foki ki he to lalo ‘a e ngaahi
totongi tupu he ‘inivesimeni taimipau 'oku hokohoko 'a e
fekumi ki ha ngaahi faingamalie falalotofonua mo
tu'apule'anga ke toe lahi ange ai e tupu ‘a e kau
memipa ka ‘i ngaahi founga pe ‘oku malu pea pau.
‘Oku hokohoko atu pe hono vakai’i ‘a e Ngaahi
Tu’utu’uni Ngaue ‘Inivesimeni pea mo e Ngaahi
Tu’utu’uni Ngaue No ke ne tataki ‘a hono pule’i ‘o e
ngaahi ‘inivesimeni pea mo hono tokanga’i e ngaahi no
mei he pa’anga ‘a e Poate.
-
P O A T E S I N O ’ I P A ’ A N G A M A L Ö L Ö M E I H E N G A U E F A K A M A T A L A F A K A T A ’ U 2 0 1 6 / 2 0 1 7
15 | P e e s i
TEKINOLOSIA ‘O E FATUFAKAMATALA MOE FETU’UTAKI
Ngaahi Founga Fatufakamatala Fakakomipiuta
‘Oku hokohoko atu foki ‘a hono vakai’i ‘e he tafa’aki
Tekinolosia ‘o e Fatufakamatala mo e fetu’utaki mo e
Fakahoko Fatongia Fakangaue (ICT) ‘a e ngaahi
founga fatufakamatala fakakomipiuta ‘a e Sino’i
Pa’anga ke fakapapau’i ‘oku kei napangapanga
malie pe pea mo e ngaahi tu’utu’uni ngaue mo e
ngaahi fiema’u fakangaue ‘a e Sino’i Pa’anga.
‘Oku kei hokohoko atu pe hono vakai’i pea mo hono
fakalelei’i ‘o e FAS mo e LMS ke fenapasi pea mo e
ngaahi fiema’u fakangaue ‘a e Sino’i Pa’anga ki he
taumu’a ko hono fakaau e faifatongia ki he kau
memipa ‘i he founga fakapotopoto mo taau.
Ngaahi makamaile:
SuperSoft
Tanaki faka-ilekitolonika
‘Ilo Fo’ou Fëkau’aki Mo e Malu ‘o e Fakamatala mo e Seeva Fakatupu
Fetukutuku ‘o e fakamatala
Fakalahi ‘o e LAN
Sisitemi Pa'anga Malolo(SuperSoft)
Na’e foaki ‘e he Poate ki he Sino’i Pa’anga Malolo ki
he kautaha Software Factory Ltd (Fisi) mo ‘enau
polokalama ko e SuperSoft ko e fetongi ‘o e FAS. Kuo
kamata e ngaue ki hono fokotu’utu’u ‘o e SuperSoft
pea ‘oku fakaangaanga ke kamata ‘i Sepitema ‘o e
2017. Ko e SuperSoft ‘oku ne ngaue aki e konga’ao ‘o
e kupenga fakamatala pe ‘oku lava ‘o sio ki ai mei ha
feitu’u pe ‘i mamani.
Tanaki faka-ilekitolonika
Na’e lava lelei hono fatu ‘e he tafa’aki Tekinolosia ‘o e
Fatufakamatala mo e fetu’utaki mo e Fakahoko
Fatongia Fakangaue (ICT) ha polokalama
fakakomipiuta ‘oku ne tokoni ki hono tanaki e paanga
tanaki e kau memipa.
‘I he ngaunu ‘a e fa’unga fakakomipiuta ke to e
fakafaingofua ange ‘ene founga ngaue, ‘oku
hokohoko atu ai pe ‘a e ngaue ‘a e tafa’aki
Tekinolosia ‘o e Fatufakamatala mo e fetu’utaki mo e
Fakahoko Fatongia Fakangaue (ICT)
Ilo Fëkau’aki Mo e Malu ‘o e Fakamatala
Na’e hokohoko atu ai pe ‘e he tafa’aki Tekinolosia ‘o e
Fatufakamatala mo e fetu’utaki mo e Fakahoko
Fatongia Fakangaue (ICT) 'a hono tauhi mo e
fakalelei ki he ngaahi me'angaue 'i he loto netiueka 'a
e potungaue pehe ki he ngaahi misini tefito 'oku uho
mei ai e ngaahi polokalama 'oku ngaue'aki faka'aho 'e
he potungaue.Ko e ngaahi misini tefito fakakatoa 'e 8
'a ia 'oku nau malava ke tauhi ha fakamatala mo e
faile ki he lahi ko e 20TB. Ne malava 'i he ta'ungaue
ke fakafo'ou ha ngaahi misini tefito 'e 6 'o kau ai e
ngaahi misini ki he DNS, DHCP, AD, Faile, 'imeili
pehe ki hono tauhi 'o e uepisaiti. Ne lavemonu e
potungaue he ngaahi sevesi ne tuku mai 'e he ngaahi
misini ni 'o a'u ki he peseti 'e 99% 'o e ta'u ngaue 'a
'enau fakahoko fatongia 'o 'ikai ha uesia fakataha pea
mo e netiueka 'oku malava kenau fetu'utaki ai. 'Oku
tauhi kotoa e ngaahi misini ni ki ha loki misini pe 'e
taha 'a ia fakahoko ai hono to'o mo tauhi malu
faka'aho e ngaahi fakamatala he ngaahi misini telia
ha fakatamaki 'e malava ke hoko pea kene
fakafaingamalie hono fakafoki e ngaahi sevesi mo e
ngaahi fakamatala kotoa 'o 'ikai mole.
Fakalahi ki he LAN
Kuo malava hano fokotu'u lelei 'o hano fakalahi atu e
netiueka ngaue 'a e potungaue mei he 'ulu'i 'ofisi ke
a'u atu ki he 'ofisi 'i Vava'u 'o malava ai ke fetu'utaki
malu e ongo 'ofisi ni pehe foki ki he ngaahi sevesi
'oku 'oatu 'e he ngaahi misini tefito mei he 'ulu'i 'ofisi.
Malu’i
Koe taha ‘o e ngaahi fakalakalaka fakatekinolosia kuo
tuku atu ‘e he va’a Tekinolosia ‘o e Fatufakamatala
mo e Fetu’utaki mo e Fakahoko Fatongia Fakangaue
(ICT) ki he 2017, ko hono ngaue’aki ko ia o e sisitemi
malu’i Vitio (CCTV) mo hono ngaahi lelei
fakapolofesinale.
Ngaahi Tu’utu’uni
Koe hono tauhi mo tokanga’i ‘o e ngaahi ngaue
fakakomipiuta ‘a e Sino’i Pa’anga ‘oku pule’i ‘ia ‘e he
Tu’utu’uni Ngaue Fakakomipiuta 2015.
-
P O A T E S I N O ’ I P A ’ A N G A M A L Ö L Ö M E I H E N G A U E F A K A M A T A L A F A K A T A ’ U 2 0 1 6 / 2 0 1 7
16 | P e e s i
FAKAHOKO FATONGIA FAKANGAUE
Kau Ngaue
‘Oku kei hokohoko atu hono tokanga’i ‘e he Sino’i Pa’anga ‘a e kau ngaue ke nau kei fiengaue ke a’usia ‘a e ngaahi taumu’a moe faka’amu. ‘Oku taketi ‘a e Sino’i Pa’anga ke teke mo langa ‘a e Sino'i Pa'anga ko ha ngaue'anga lelei ki he ngaue pea mo fakalakalaka ‘a e fai fatongia lelei ‘i he loto’i ngaue.
‘Oku kei hoko pe ‘a e kau ngaue ko e maka koloa mahu’inga ia ‘a e Sino’i Pa’anga pea ‘oku toutou vakai’i ma’u pe ‘a e tu’utu’uni fakangaue ke fakapapau’i ‘oku ‘iai ha ngaahi founga ke ne poupou’i ‘a hono pukepuke mo hono faka’ai’ai ke ngaue ‘a e kau ngaue kae malava ke pukepuke ‘a e kau ngaue mahu’inga.
Tokolahi Kau Ngaue
Ko e tokolahi fakakatoa ‘o e kau ngaue koe toko 29 ‘o
fakafehoanaki ia ki he toko 25 ‘i he ta’u kuohili. Ko e
55% (16) ‘o e kau ngaue ko e kakai tangata pea 45%
(13) ko e kakai fefine. Ko e ‘avalisi ta’u motu’a ‘o e
kau ngaue ko e ta’u 37 (41 ki he kakai tangata pea 31
ki he kakai fefine).
Hu fo’ou mo e Nofo He Ngaue
‘I he lolotonga ‘o e ta’u ne hu fo’ou mai ai ha kau
‘ofisa ngaue e toko nima (5) ‘o fakatatau ki he
tu’utu’uni ngaue ‘a e Sino’i Pa’anga. Ko kinautolu eni
ko: Mr. Tevita Livingstone Veituna, Operations
Manager; Miss Malia Sosefo Laumanu-Ki-Lupe-'o e
Loto-Kaiano Mafi, Investment Analyst; Miss 'Ana
Fe'ao Moe Manu Moala, Personal Assistant; Mrs.
Lavinia Tavo, Operation Officer Grade I and Mr.
Sovaki Fakatava, Operation Officer Trainee. Koe’uhi
ke tauhi ‘a e ma’a mo e faka’ofo’ofa ‘o e fale na’e
fakangaue’i ai ‘a Mr. Siua Koloamatangi ko e tokotaha
ngaue lau’aho.
Na’e fakafisi ‘a Melesia Palu, Chief Operating Officer,
lolotonga ‘a e ta’u hili ‘a e ta’u ‘e 15 ‘a ‘ene ngaue
ma'ae Sino’i Pa’anga.
Tauhi 'o e Kau Ngaue
‘Oku fakatokanga’i ‘e he Sino’i Pa’anga ‘a e
ma’olunga ‘o e fakamole ki he humai e kau ngaue
fo’ou pea moe mahu’inga hono tauhi ‘a e ‘ilo mo e
taukei ‘i he fa’ahinga ngaue ni. ‘I he’ene pehe, ‘oku
fa’u ‘a e ngaahi tu’utu’uni ngaue ke fakamamafa’i
hono tauhi ‘o e kau ngaue.
Ko e tu’u ki he kaha’u, ‘oku poupou’i ‘e he Sino’i
Pa’anga ‘a e fakalakalaka ‘o e polokalama ki he
palanisi ‘o e ngaue mo e mo’ui, mo e polokalama
faka’ai’ai hange ko e tokotaha ngaue ‘o e ta’u ke
faka’ilonga’i ‘a e tokoni ‘a e kau ngaue. ‘Oku
fakatokanga’i foki ‘e he Sino’i Pa’anga ‘a e ngaahi
ngaue lelei ‘a e kau ngaue pea ‘oange ‘a e ngaahi
palani fakalakalaka mo e halanga ki he hikihiki ‘i he
tu’unga ngaue.
Founga Tokanga’i ‘o e Ola ‘o e Fakahoko Fatongia
Ko e founga tokanga’i ‘o e ola ‘o e fakahoko fatongia
(PMS) ‘a e Sino’i Pa’anga kuo fatu ke fakapapau’i ko
e fakahoko fatongia ‘a e kau ngaue ‘oku sivi’i
fakamahina ‘e ono mo fakata’u ‘i ha founga ‘oku taau
mo tatau. Ko e ngaahi taumu’a lalahi ‘a e PMS ke:
Fakapale’i totonu e kau ngaue ki he’enau
tokoni ki he 'ausia ta'umu'a 'o e Sino'i
Pa'anga
Faka'ilo mai ‘a e ngaahi ako mo e ngaahi
faingamalie fakalakalaka ki he kau ngaue
'Ausia ta'umu'a 'o e tu'utu'uni ki he tau’ataina
mo e taau ‘i he levolo kotoa.
Ako Fakalakalaka ‘a e Kau Ngaue
‘Oku fakatokanga’i foki ‘e he Poate ‘a e mahu’inga ‘o
e kau ngaue ki he ola lelei ‘a e Sino’i Pa’anga, ko ia ai
‘oku tukupa ai ‘a e Poate ke kei hokohoko atu ‘a e ako
fakalakalaka ‘a e kau ngaue ‘i he ngaahi levolo kotoa
‘o e ngaue’anga.
‘Oku fiema’u ‘e he Sino’i Pa’anga ‘a e kau ngaue ke
nau fakahoko ha ako fakalakalaka fakapalofesinale ‘o
meimei tu’o taha he ta’u, pea fili moe ni’ihi ‘o e kau
ngaue ke nau kau atu ki he ako moe ngaahi
konifelenisi ‘i tu’apule’anga ke hiki’i hake ‘a e tu’unga
‘ilo ki he ngaahi fakalakalaka ‘oku lolotonga hoko mo
e ngaahi founga ngaue ‘i he ngaahi ngaue’anga. ‘Ikai
ko ia pe, ‘oku hokohoko atu ‘e he Sino’i Pa’anga ‘a e
ngaahi ako faka-lotofale koe konga pe ia ‘o e ako
fakalakalaka fakapalofesinale ‘a e kau ngaue.
‘Oku lolotonga fakakakato ‘e Mr. Kaho ‘Ofa, Pule
‘Inivesimeni, ‘e ne ako ki hono Master of Applied
Finance ‘i he Univesiti Vikatolia, Wellington, New
Zealand. Ko e faingamalie ako ni ko e sikoloasipi
foaki mei he Pule’anga Tonga. ‘Oku fakafuofua ke
kakato ‘ene feinga ako he faka’osinga ‘o e Tisema
2017. Ms. ‘Ofa Hui, Personal Assistant Trainee, ‘oku
livi ako mo ia ko e ako ki he Bachelor of International
Business, Auckland Institute of Studies (AIS) ‘i he ta’u
‘e ua kamata ‘i he 30 Sanuali 2017. Mr. Fe’ofa’aki
Fusikata, Assistant Operation Officer, ‘oku hoko atu
-
P O A T E S I N O ’ I P A ’ A N G A M A L Ö L Ö M E I H E N G A U E F A K A M A T A L A F A K A T A ’ U 2 0 1 6 / 2 0 1 7
17 | P e e s i
mo ia ‘o ako ki he Bachelor of Commerce, University
of the South Pacific, ki he ta’u ‘e ua (2) kamata ‘aho 6
Fepueli 2017.
Fakatatau ki he palani fakalakalaka’i ‘o e ‘ilo’i ‘o e kau
ngaue, kau ngaue ‘e toko tolu (3) na’e lava’i kakato
‘enau ako he ngaluope ki he Diploma of
Superannuation mo e ASFA ‘o ‘Aositelelia. Ko
kinautolu eni: Miss Mary Tapukitea, Senior
Investment Analyst; Mr. ‘Anitoni Mo’ungaloa, Senior
Loans Officer; Mr. Sione Taufa, Loans Officer. ‘Oku
hoko atu mo e kau ngaue ‘e toko (3) tolu ‘i he
polokalama ako tatau.
‘Oku kei faingamalie ‘a e Sino’i Pa’anga ‘i he kei
hokohoko atu ‘a e tokoni mei he Pule’anga Tonga,
Tonga Chamber of Commerce, ADB, Sino’i Pa’anga
Malolo ‘a Fisi, Ngaahi Kautaha Sino’i Pa’anga ‘o e
Pasifiki pea moe Sino’i Pa’anga Fakatahataha ‘a
‘Aositelelia (ASFA) ki he ngaahi ako fakalakalaka
moe ako ngaue ‘a e kau ngaue.
Hao mo e Malu 'a e Kau Ngaue mo e Mo'ui Lelei
‘Oku kei hokohoko atu ‘a e tukupa ‘a e kau takingaue
ke ‘omai ha ‘atakai ngaue ‘oku malu mo mo’ui lelei ki
he kau ngaue, memipa, nofo totongi moe kakai ‘o e
fonua fakalukufua ke ta’ofi ‘a e ngaahi lavea moe
fakatu’utamaki ki he mo’ui.
‘Oku fika ‘uluaki hono tokangaekina ‘o e ngaahi
mahaki ‘ikai ke pipihi (NCDs) ‘i hono faka’ai’ai ‘a e
palanisi ‘i he ngaue moe mo’ui. ‘Oku poupou’i moe
ngaahi polokalama hange koe lue fakauike,
fakamalohisino moe kau fakataha mo e ‘Ofisi
‘Omipatimeni ki he Fiefia Sports.
Tokanga’i ‘o e Ngaahi Me’alele
Ko e me’alele fakakatoa ‘e nima (5) ‘a e Sino’i
Pa’anga ‘aia ko e fa (4) he ‘ulu’i ‘ofisi ‘i Tongatapu
pea mo e taha (1) ‘i he ‘ofisi ‘i Vava’u, tatau pe mo e
tau kuo ‘osi.
Ngaahi Tu'utu'uni
Ko hono tauhi mo tokanga'i 'o e fakahoko fatongia
fakangaue 'a e kaungaue 'oku pule'i ia 'e he Tu'utu'uni
Pule'i ki he Tauhi mo Tokanga'i 'o e Kaungaue 2015,
'a ia 'oku ne fakaha'a'i ai 'a e ngaahi tu'utu'uni ki he
founga tauhi mo tokanga'i 'o e kaungaue mo e ngaahi
tu'utu'uni ke muimui ki ai felave'i mo e kaungaue mo e
ngaahi founga fakangaue kehe pe.
FA’UNGA PULE FAKANGAUE ‘Oku hokohoko atu pe hono vakai’i ‘e he Poate mo e
kau ngaue ‘a e fa’unga pule fakangaue ‘i he lolotonga
‘o e ta’u pea na’e tali ‘ai ‘a e ngaahi tu’utu’uni mo e
founga ngaue fo’ou.
Ko e founga vakai’i ‘o e ngaahi tu’utu’uni na’e tokoni
lahi mai ‘a e Pangike ‘a Esia (ADB).
Fa’unga Pule 'Oku Pule'i He Ngaahi Tu'utu'uni Ngaue
Na’e toe vakai’i foki ‘e he Sino’i Pa’anga mo e Poate ha
ngaahi tu’utu’uni fakangaue ‘o fakatatau ki he tu'utu'uni
ke tataki 'a e ngaue 'aki 'a e ngaahi tu'utu'uni. Ko e
ngaahi tu’utu’uni ngaue eni ko e:
Tu’utu’uni ki he Komiti Fa’unga Pule, Fenapasi Totonu, ‘Atita mo e Tu’unga Ta’epau (GCAR) 2016
Tu’utu’uni ki he Komiti Inivesimeni 2016
Tu’utu’uni Pule’i ‘o e Ngaahi Ngaue Faka- ‘Inivesimeni 2017
Tu’utu’uni Pule’i Ngaahi Ngaue Faka-noo 2017
Kau Ma’umafai ki he ngaahi akauni ‘a e Poate
Lesisita ki he ngaahi mafai ke tukuhifo
Tu’utu’uni ki he Malu’i Mo’ui 2016/2017
Ngaahi Lipooti Faunga Pule
Ko e taumu’a ngaue ki he fa’unga pule fakangaue ‘oku
lelei, ‘oku fiema’u ai ‘a e pule ngaue ke nau teuteu’i ‘a e
ngaahi lipooti mo e lesisita ‘o fakahoko ki he Poate ‘i he
kamata’anga ‘o e ta’u kotoa pe. ‘Oku fiema’u ‘eni
koe’uhi ke fakapapau’i ‘oku fakalele ‘a e Sino’i Pa’anga
‘i he founga lelei mo fakapotopoto foki. Ko kinautolu
‘eni:
Lesisita ‘o e Ngaahi Tu’utu’uni ‘a e Poate ki he 2016/2017
Lesisita ki he Ma’u Fakataha Poate mo e Komiti ‘a e Poate ki he 2016/2017
Lipooti ki he Fepakipaki ‘a e Ngaahi Mafai ki he 2016/2017
Ko e Fakamatala Fakapisinisi ‘a e Sino’i Pa’anga ‘i he ‘aho 1 Siulai 2016
Lesisita ‘o e Ngaahi Tu’utu’uni Ngaue ‘o e Sino’i Pa’anga ‘i he 1 ‘o Siulai 2016
Ko e Ngaahi Kautaha Fengaue’aki mo e Sino’i Pa’anga ‘i he ‘aho 1 Siulai 2016
Lesisita ‘o e Kau Memipa Poate ‘i he ‘aho 1 Siulai 2016
-
P O A T E S I N O ’ I P A ’ A N G A M A L Ö L Ö M E I H E N G A U E F A K A M A T A L A F A K A T A ’ U 2 0 1 6 / 2 0 1 7
18 | P e e s i
Lesisita ki he Fakalakalaka ‘o ‘ilo Fakangaue ‘a e Poate ‘i he ‘aho 1 Siulai 2016
Lesisita ‘o e Kau Pule Ngaue mo e Kau Ngaue ‘i he ‘aho 1 Siulai 2016
Lesisista ki he Fakalakalaka ‘o e ‘Ilo Fakangaue ‘a e Kau Ngaue ‘i he ‘aho 1 Siulai 2016
Palani Ngaue mo e ‘Esitimeti Fakata’u
Ko e Palani Ngaue mo e ‘Esitimeti Fakata'u ‘oku
fiema’u ia ‘e he fa’unga pule ‘a e Poate ke fakahu pea
tali ‘i ‘Epeleli ‘o e ta’u kotoa pe pea ko ha toe taimi kehe
kuo tali ‘e he Poate pea ‘oku hokohoko atu pe hono
a’usia ‘e he Sino’i Pa’anga ‘a e taumu'a ko eni.
Lipooti Fakata’u
Oku hokohoko atu pe foki ‘a hono teuteu ‘e he Sino’i
Pa’anga ‘a ‘ene Fakamatala Fakapa’anga, Fakamatala
‘Aotita ‘o fakahu fakataha ia mo ‘ene Lipooti Fakata’u ki
he Kapineti ‘a ‘Ene ‘Afio pea mo e Falealea ‘o Tonga ‘i
‘Okatopa ‘o e ta’u kotoa pe, neongo e fiema’u ‘a e lao
ke ‘aotita’i ki mu’a ‘i Tisema (mahina ‘e 6 ‘i he ‘osi ‘a
ta’u fakapa’anga) pea ‘i loto he ‘aho ‘e hongofulu (10) ‘i
hili e ‘aotita, ‘oku pau ke tepile ‘i he Falealea lolotonga
e to’u falealea pe ko e ‘ene ‘uluaki fakataha pe.
‘Oku hokohoko atu pe ‘a hono teuteu pea ‘ave ‘e he
Sino’i Pa’anga ‘a ‘ene Fakamatala Fakapa’anga ‘osi
‘aotita, fakataha mo e Lipooti Fakata’u ki he Kapineti ‘a
‘Ene ‘Afio pea mo e Falealea ‘o Tonga 'i loto ‘i he taimi
kuo ‘osi tu’utu’uni, koe'uhi ko e mahu'inga 'o e taliui.
Mafai Pule’i mo e Tokanga’i ‘o e Sino’i Pa’anga
Ko e Pangike Pule Fakafonua ‘o Tonga ‘a e mafai ‘oku ne pule’i mo tokanga’i ‘o e Sino’i Pa’anga. ‘Oku hokohoko atu pe hono vakai’i mo fakatatau ‘o e ngaahi tu’utu’uni mo e faounga ‘oku hoa tatau mo e ngaahi
founga ngaue ‘i he Pasifiki ke fakapapau’i pe ‘oku malu mo fakapotopoto hono tauhi ‘o e sino’i pa’anga.
Sino’i Pa’anga Malolo kuo Tali mo e Lesisita Tukuhau Fakatau
‘Oku kei tauhi pe ‘e he Sino’i Pa’anga Malölö hono tu’unga ko e sino’i pa’anga malölö kuo tali mo e Lesisita Tukuhau Fakatau fakatatau ki he fiema’u ‘a e Lao ki he Tukuhau, pea ‘oku ‘e tu’u pehe ai pe kae ‘oua leva kuo toe to’o ‘e he Komisiona Pule ‘ene tu’utu’uni.
‘Atita Mei Tu’a
Koe’uhi ko e fiema’u ke muimui ofi mo fakahoko ‘a e
fakamatala pa’anga ki he ngaahi fiema’u fakamamani
lahi (IFRS) mo e Lao ki he Sino’i Pa’anga pea hanga ‘e
he Fakamatala Pa’anga ‘o fakaha’ai mai totonu mo
taau ‘o e ngaahi fakahoko fatongia mahu’inga kotoa pe
‘a e Sino’i Pa’anga, na’e to e fili foki ‘e he Poate ‘a e
Kautaha Fakatauhitohi Fakapalofesinale ko e KPMG,
Suva, Fisi ko e ‘aotita ‘a e Sino’i Pa’anga ki he ta’u
2016/2017.
Na’e ma’u ‘i he 10 'Okatopa 2017 e tu’unga ‘atita
haohaoa ‘a e Sino’i Pa’anga ki he ta’u fakapa’anga
2016/2017.
Ola ‘o e ‘Atita
Na’e lipooti ha ngaahi ola mahu’inga ‘o e ‘aotita ki he
Komiti Fa’unga Pule, Fenapasi Totonu, ‘Atita mo e
Tu’unga Ta’epau. Na’e fakahoko a hono toe muimu’i ‘a
e lipooti ‘a e ‘aotita pea na’e toe fakahoko ‘e he kau taki
ngaue ki he komiti ‘a hono ngaue’aki ‘a e ngaahi
fokotu’u mei he ‘atita. Ko e konga lahi ‘o e ngaahi
fokotu’u mei he ‘atita na'e lava 'o fakahoko lolotonga ‘a
e ta’u fakapa’anga.
POATE PULE
Ko e Poate Sino’i Pa’anga (Poate Pule) ‘a e sino
fa’unga pule ma’olunga taha ‘i he Sino’i Pa’anga pea
koe taupotu taha ‘i hono tokanga’i mo fakalele ‘a e
Sino’i Pa’anga ‘o fakatatau ki he Lao ‘o Tonga. 'Oku
'iai mo e ngaahi tu'utu'uni ngaue pau pea ‘oku tataki
ia 'e he 'Eiki Sea.
Ko e fa’unga ‘o e Poate Sino’i Pa’anga ‘oku muimui ia
ki he Lao ‘a e Poate Sino’i Pa’anga Malolo Mei He
Ngaue 1998, ‘oku ‘asi ai ‘a e tu'utu'uni ki he Kau
Fakafofonga mei he Pule’anga mo e Kau
Fakafofonga ‘o e Kau Memipa. Ko e Kau Fakafofonga
ko e:
Kau Fakafofonga ‘o e Pule’anga ‘e tolu (3),
Palemia, Minisita Pa’anga mo e Minisita e
Kapineti ‘e fokotu’u mai mei he Kapineti mei
he taimi ki he taimi; mo e
Kau Fakafofonga ‘o e Kau Memipa ‘e tolu (3)
‘oku fokotu’u kinautolu hili hono fili kinautolu
‘e he Kau Memipa.
Ko e Palemia, ‘Eiki Samiuela ‘Akilisi Pohiva ‘oku sea.
Pea tokoni sea leva ‘a e 'Eiki Tokoni Palemia, Siaosi
Sovaleni. Ko e ‘Ofisa Pule Fakahoko Fatongia ‘a e
Sekelitali ‘a e Poate.
-
P O A T E S I N O ’ I P A ’ A N G A M A L Ö L Ö M E I H E N G A U E F A K A M A T A L A F A K A T A ’ U 2 0 1 6 / 2 0 1 7
19 | P e e s i
Fakafofonga Pulengaue’anga
‘Oku kei hoko atu pe ‘a e kau Fakafofonga
Pulengaue’anga. Koe’uhi ko e fe’unu’aki ‘a e Kapineti
‘i he ‘aho 6 Maasi 2017, na’e talitali lelei ai ‘e he
Poate ‘a e Minisita Pa’anga fo’ou, ‘Eiki Tevita
Lavemaau pea fakamavae ai mo e Eiki Minisita
Pa’anga malolo, Dr. ‘Aisake Valu Eke, hili ‘ene fakafisi
mei hono lakanga faka-Minisita. ‘Oku hounga foki ki
he Poate mo e Kau Pule Ngaue ‘a e ngaahi tataki mo
e tokoni kotoa pe ‘a Dr. Eke lolotonga ‘ene hoko ko e
memipa Poate talu mei he 2014.
Fakafofonga Memipa
‘Oku kei hoko atu pe ‘a e kau Fakafofonga Memipa
‘aia ko Mr. Sione Folau Lokotui (Potungaue
Fakamaau’anga), Mr. Manu ‘A. 'Akauola ( Potungaue
Ako mo e Ako Ngaue) mo Hekisou Fifita (MEIDECC).
Ko Mr. Vilai ‘Ilolahia mei he Potungaue Ako mo e Ako
Ngaue pea mo Dr. Leiukamea Saafi mei he
Potungaue Mo’ui ‘a e ongo Fakafofonga Memipa
Talifaki ki he Poate Sino’i Pa’anga. Ko 'enau teemi ko
e ta’u 'e fa (4) ‘e ngata ia he 28 ‘Okatopa 2019.
Fakataha Poate ‘a e Sino’i Pa’anga
Koe fatongia lahi hono tokanga’i ‘a e ngaahi monu’ia
‘a e kau memipa, pea ko e fatongia ‘oku tokanga
mamafa ki ai 'a e Poate.
‘Oku kei hokohoko atu ‘a hono ngaue’aki ‘e he Sino’i
Poate ‘a e fa’unga pule ‘i hono fakalele mo totongi e
kau memipa moe ngaahi kupu fekau'aki. Na’e tu’o fitu
(7), kau ai ‘a e fakataha makehe koe’uhi ko hono fili ‘o
e ‘Ofisa Pule, ‘a e fakataha ‘a e Poate Sino’i Pa’anga
lolotonga ‘a e ta’u. Ko e fakataha ‘a e Poate ‘oku ‘ikai
toe si’i hifo he tu’o ono (6) he ta’u fakapa’anga ‘o
fakatatau moe fiema’u 'a e Poate Sino’i Pa’anga, pea
‘oku ‘i ai moe mafai ke toe ui ha to e fakataha ‘o ka
fiema’u.
Ngaahi Komiti
Ko e ngaahi komiti ‘a e Poate ‘oku nau tokoni ki hono
sivisivi’i mo fakapapau’i ‘a e ngaahi pepa ngaue ‘oku
teuteu fakahu ki he Poate ke nau faitu’utu’uni ai.
‘Oku ‘iai ‘a e komiti ‘e tolu (3) ‘a e Poate Sino’i
Pa’anga: ko e Komiti ki he Fa’unga Pule mo e
Fenapasi Totonu, ‘Atita mo e Tu’unga Ta’epau, Komiti
Fili, mo e Komiti ‘Inivesimeni mo hono kau memipa
‘oku ha atu ‘i lalo. Ko e komiti kotoa pe ‘oku ‘i ai hono
ngaahi tu’utu’uni pau ‘oku tataki ‘aki, ngaahi taumu’a
pea mo honau ngaahi fatongia.
Komiti ki he
Fa’unga Pule,
Fenapasi
Totonu, ‘Aotita
mo e Tu’unga
Ta’epau
Komiti
‘Inivesimeni
Komiti Fili
Sea ‘Eiki Tokoni
Palemia
‘Eiki Minisita
Pa’anga
‘Ofisa Pule
Fakahoko
Ngaue -
Komisoni ‘ae
Kau Ngaue
Fakapule’anga
Kau
Memipa
Fakafofonga
Memipa Fika 1
(Tokoni Sea) moe
Fika 3
Fakafofonga
Memipa Fika 1
moe Fika 2
(Tokoni Sea)
Solisitoa
Seniale
‘Ofisi
Sino’i
Pa’anga
‘Ofisa Pule
Fakahoko Ngaue
‘Ofisa Pule
Fakahoko
Ngaue
Tokoni ‘Ofisa
Pule
Fakahoko
Ngaue
Sekelitali ‘Ofisi ‘o e Sino’i
Pa’anga Malolo
Pule ‘oe
Tafa’aki
Inivesimeni
‘Ofisi ‘oe
Komisoni ‘ae
Kau Ngaue
Fakapule’anga
Komiti Fa’unga Pule, Fenapasi Totonu, ‘Atita mo e Tu’unga Ta’epau (GCAR)
Ko e komiti GCAR ‘oku ne tokanga’i mo vakai’i ‘a e
fa’unga pule ‘a e Poate, fenapasi totonu mo hono
mapule’i e tu’unga ta’epau, vahenga ‘o e kau ngaue,
lipooti fakapa’anga mo e ‘atita ‘o e Sino’i Pa’anga.
Na’e fakataha tu’o valu (8) he lolotonga ‘o e ta’u ‘a e
komiti GCAR.
Komiti ‘Inivesimeni
Na’e fakataha tu’o fa (4) ‘a e Komiti ‘Inivesimeni
lolotonga ‘a e ta’u ke talanga’i ‘a e ngaahi me’a
fekau’aki moe ‘inivesimeni.
‘Oku tokoni’i ‘e he komiti ‘a e Poate ‘i hono fakakakato
‘a e ngaahi tu’utu’uni fakalao mo e ngaahi fatongia ki
he fa’unga pule ‘i he’ene fekau’aki moe tu’utu’uni ‘a e
‘Inivesimeni, ngaahi founga faka-‘inivesimeni mo
hono ngaue’aki ‘i he Sino’i Pa’anga. ‘Oku kau atu ki ai
mo hono seti ‘a e founga ki hono vahevahe ‘o e koloa,
muimui’i ‘a e koloa faka-‘inivesimeni, sivi’i ‘a e ngaahi
kole ‘inivesimeni, pea fakahoko ‘a e ngaahi fokotu’u ki
he Poate ‘o ka fiema’u.
Komiti Fili
Ko e Komiti Fili ‘oku ne muimui’i ‘a e fenapasi totonu
mo e ngaahi founga ki hono fili ‘o e kau fakafofonga
memipa mo tokanga’i ‘a e fili ‘o e kau fakafofonga
memipa. ‘Oku toki fakahoko ‘a e fili hoko ‘i he 2019.
-
P O A T E S I N O ’ I P A ’ A N G A M A L Ö L Ö M E I H E N G A U E F A K A M A T A L A F A K A T A ’ U 2 0 1 6 / 2 0 1 7
20 | P e e s i
Ko ia ai na’e ‘ikai ha fakataha ‘a e komiti ni lolotonga
‘a e ta’u.
Lesisita ki he Ma’u Fakataha Poate mo e Komiti ‘a e Kau Memipa Poate
‘Oku fiema’u foki ‘a e kau memipa Poate ke nau ma’u
‘a e fakataha Poate kotoa pe mo e Komiti. Ko e
Lesisita ‘eni ‘o e Ma’u fakataha ki he 2016/2017.
Memipa
Poate
Tu’unga Fakataha
Poate
Fakataha
Komiti
GCAR
Fakataha
Komiti
Inivesimeni
Hon.
Samiuela
‘Akilisi
Pohiva
Hoko atu 7/7 N/A N/A
Hon. Siaosi
Sovaleni
Hoko atu 7/7 7/8 N/A
Hon. Tevita
Lavemaau
Fokotu’u
‘aho 6
Ma’asi 2017
2/2 N/A 1/1
Hon. Dr,
‘Aisake V
Eke
Fakafisi ‘aho
6 Ma’asi
2017
2/5 N/A 3/3
Mr. Sione
Folau
Lokotui
Hoko atu 7/7 7/8 4/4
Mr. Manu
Aipolo
‘Akauola
Hoko atu 7/7 8/8 4/4
Mr. Hekisou
Fifita
Hoko atu 6/7 8/8 4/4
Fakaha ‘a e Taumu’a ‘a e Kau Memipa Poate
Ko e 'uhi ko e fiema’u ko ia ki hono tokanga’i ‘a e
fepaki ‘a e taumu’a mo e tau’ataina ‘a e memipa, ‘oku
hokohoko ai hono fakaha ‘e he Memipa Poate ‘enau
taumu’a ‘i he kamata’anga ‘o e ta’u fakapa’anga pea
mo e fakataha kotoa pe ‘a e Poate Sino’i Pa’anga.
Tukuhifo ‘o e Mafai
Kuo tukuhifo ‘e he Poate ‘a hono fakalele faka’aho ‘o
e Sino’i Pa’anga ki he ‘ofisi ‘o e Sino’i Pa’anga. Ko e
‘ofisi ‘o e Sino’i Pa’anga ‘oku taki ai ‘a e Ofisa Pule
Fakahoko Ngaue (CEO). ‘I he lolotonga ‘o e ta’u na’e
hokohoko atu hono tukuhifo ‘e he Poate ‘a e konga
hono ngaahi fatongia ki he ‘Ofisa Pule mo e Ngaahi
Komiti pea ke nau toki lipooti ki he Poate ke
fakatokanga’i, ke to e vaveange ai ‘a e fakahoko
fatongia.
Vakai’i ‘o e Fakahoko Fatongia Fakata’u ‘a e ‘Ofisa Pule
Ko e taha ‘o e ngaahi tefito’i fatongia ‘o e Poate Sino’i
Pa’anga ko hono muimui’i mo vakai’i ‘a e ola ‘o e
fakahoko fatongia ‘a e Ofisa Pule. Ko e fatongia ko
eni ‘oku tukuhifo ia ‘e he Poate ki he Komiti Fa’unga
Pule mo e Fenapasi Totonu, ‘Atita moe Tu’unga
Ta’epau (GCAR) ke ne fakahoko ‘i ‘Okatopa ‘o e ta’u
kotoa pe. ‘I he'ene fakahoko fatongia ki he 2015/2016
na’e fiemalie pe ‘a e Poate ki he ola ‘o e fakahoko
fatongia ‘a e Ofisa Pule.
Fili ‘o e ‘Ofisa Pule
Na’e kakato foki ‘a e aleapau ngaue ‘a e ‘Ofisa
Fakahoko Ngaue ‘i he ‘aho 28 Fepueli 2017. Ko ia
na’e tuku hifo ki he Komiti GCAR ke nau vakai’i ‘a e
fakahoko fatongia mo e founga ki hono fili ‘o e ‘Ofisa
Fakahoko Ngaue. ‘I he ‘osi ‘a e ngaue ‘a e Komiti na’a
nau fokotu’u mai pea tali ‘e he Poate ke toe fakaloloa
‘a e Aleapau Ngaue ‘a e Ofisa Fakahoko Ngaue
lolotonga ‘o kamata ‘i he ‘aho 1 Maasi 2017.
Fakatatau ki he Kupu 7(1) ‘o e Lao Poate Sino’i
Pa’anga Mälölö, ‘e fokotu’u ‘e he Poate ‘a e ‘Ofisa
Fakahoko ngaue, ka kuo pau ke tali ‘e he Kapineti. Ko
ia ai na’e tali ‘e he Kapineti ‘o e ‘aho 21 ‘o ‘Okatopa
2016 ‘a e tu’utu’uni ‘a e Poate ke to e fakaloloa.
Fakalakalaka ‘Ilo’i Fakangaue ‘a e Poate
‘Oku mea’i foki ‘e he Poate ‘a e fiema’u ke hokohoko
atu e fakalakalaka fakapolofesinale ‘a e kau memipa
ke fakanaunau ’akinautolu ‘a e ‘ilo mo e taukei
fakamuimui taha pea toe loloto ange foki ‘a ‘enau ‘ilo
ki he 'atakai 'o e ngaue’anga faka-sino’i pa’anga. ‘I he
lolotonga ‘a e ta’u na’e tali ai ‘e he Poate ke kau atu e
kau memipa Poate mo e Sekelitali ki he ngaahi
konifelenisi ‘a e Association of Superannuation Fund
of Australia (ASFA).
Ngaahi monu’ia ‘a e Poate mo e ‘Ofisa Pule
‘Oku fiema’u pe foki ‘e he tu’utu’uni ngaue ke
fenapasi ‘a e ngaahi monu’ia mo e ngaahi fatongia
pea vakai’i foki ‘e ha sino tau’ataina. Ko e ngaue
fakamuimui ki hono vakai’i ‘o e ngaahi monu’ia ‘a e
Poate na’e fakahoko ia ‘i he ‘aho 5 Okatopa 2010 ‘e
he tokotaha tau’ataina mei Aositelelia ko McGuirk
Management Consultant.
Ko ia na’e vakai ‘e he Ma’u Mafai ki he Vahenga ‘a e
ngaahi monu’ia ki he Poate mo e ‘Ofisa Pule ‘i Epeleli
mo Me 2016. Na’e fokotu’u mai ‘e he Mau Mafai ki he
Vahenga ke tauhi pe ngaahi monu’ia lolotonga ki he
Sea mo e ‘Ofisa Pule, kae fokotu’u mai ke hiki peseti
10.7% ‘a e kau memipa Poate honau tefito’i vahenga
pea peseti 20% ‘a e totongi fakataha. Na’e tali ‘e he
-
P O A T E S I N O ’ I P A ’ A N G A M A L Ö L Ö M E I H E N G A U E F A K A M A T A L A F A K A T A ’ U 2 0 1 6 / 2 0 1 7
21 | P e e s i
Poate ‘a e fokotu’u ‘a e Mau Mafai ki he Vahenga ‘o
kamata 1 Siulai 2016 tukukehe pe ‘a e totongi
fakataha na’e tu’utu’uni ke tu’u ma’u pe he totongi
lolotonga.
Ngaahi Tu’utu’uni
Ko hono fakalele ‘o e Poate Pule ‘oku pule’i ia ‘e he Ngaahi Lao pea mo e Tu’utu’uni Pule'i ‘a e Poate 2015 ‘a ia ‘oku ne fakahaa’i ai ‘a e ngaue ke fai, fatongia, fa’unga, ngaahi komiti, ngaahi fakataha, pea mo e ngaahi monu’ia ‘o e Poate.
FAKAMĀLŌ
Ko e ngaahi tokoni ‘a e memipa, lolotonga mo e kuohili, mo e pule ngaue’anga ‘oku mahu’inga aupito ia ki he
fakalakalaka ‘o e fakahoko fatongia. Ko ia ‘oku faka’amu ‘a e Sino’i Pa’anga ke fakamalo atu kiate kimoutolu kotoa
pe, mo e hoa ngaue, ki ho’o mou poupou kotoa pe he lolotonga ‘a e ta’u.
‘Oku fakatokanga’i mo mahino’i ‘e he Sino’i Pa’anga honau fatongia fakalao ki he’ene kau memipa pea mo e siaki
folau ko ia koe ngaue kotoa pe ma’ae lelei ‘a e kau memipa.
‘Oku monu’ia ‘a e kau taki ngaue he fale’i mo e poupou kotoa pe ‘a e ‘Eiki Sea, Poate, lolotonga mo e kuohili, mo e
ngaahi komiti lolotonga ‘a e ta’u. Ko e founga tataki mo e poupou ‘a e Poate Pule ‘oku ne fakaivia ai ‘a e kau taki
ngaue ke fakahoko lelei honau ngaahi fatongia.
Faka’osi, ‘oku ou fakamalo ki he kau ngaue ‘i ho'omou ngaue ‘osikiavelenga mo faka’utumauku homou ngaahi
fatongia. ‘Oku ‘ilo’i ‘e he Sino’i Pa’anga ko ‘ene koloa mahu’inga taha ki hono fakahoko mo ‘ausia ‘ene ngaahi
taumu’a ngaue ko ‘ene kau ngaue foki. Malo ngaue lahi mo e lotu.
……………………................
Mr. Saia Uai. Havili
‘Ofisa Pule Fakahoko Ngaue
-
FAKAMATALA PA'ANGA kI HE TA'U 'O NGATA 'I HE 'AHO 30 'O SUNE 2017
22 | P e e s i
TEPILE FAKAHOKOHOKO 1. Lipooti Poate Sino'i Pa'anga Malölö..................................................................................................23 - 24
2. Fakamatala 'a e Kau Memipa Poate...........................................................................................................25
3. Lipooti 'a e 'Atita................................................................................................................................26 - 27
4. Fakamatala 'o e Tu'unga Faka-Pa'anga Ma'ae Ngaahi Monu'ia.................................................................28
5. Fakamatala 'o e Fehu'aki 'i he Tu'unga Faka-pa'anga.................................................................................29
6. Fakamatala 'o e Feliuliuaki 'o e Monu'ia 'a e Memipa ...............................................................................30
7. Fakamatala 'oe Feliuliuaki 'i he 'Akauni Talifaki............. .........................................................................31
8. Fakamatala 'o e Fehu'aki 'a e Pa'anga.........................................................................................................32
9. Fakamatala Fakaikiiki moe Konga 'o e Fakamatala Pa'anga ............................................................33 - 46
-
LIPOOTI POATE SINO'I PA'ANGA MALÖLÖ
23 | P e e s i
‘Oku tuku atu ‘e he Poate Sino’i Pa’anga ‘enau lipooti mo e fakamatala pa’anga ‘a e Poate Sino’i Pa’anga Malōlō (Sino’i Pa’anga) ki he ta’u kuo toki ‘osi 30 Sune 2017 pea mo e lipooti ‘atita.
POATE SINO'I PA'ANGA
Koe kau memipa poate 'o e Sino'i Pa'anga lolotonga 'oe ta'u fakapa'anga pea a'u mai ki he 'aho 'o e lipooti ni ko:
Palemia, 'Eiki Samiuela 'Akilisi Pohiva (Sea) Tokoni Palemia, 'Eiki Siaosi Sovaleni (Tokoni Sea) Minisita Pa'anga, 'Eiki Tevita Lavemaau Minisita Pa'anga Kimu'a, 'Eiki Dr. 'Aisake Valu Eke Sione Folau Lokotui (Fakafofonga Memipa) Manu ‘Aipolo ‘Akauola (Fakafofonga Memipa) Hekisou Fifita (Fakafofonga Memipa)
FAKAHOKO NGAUE 'A E SINO'I PA'ANGA
Ko e fakahoko fatongia ‘a e Sino’i Pa’anga ‘oku fakatatau ia ki he ngaahi fiema’u ‘a e Lao ‘a e Poate Sino’i Pa’anga Mālōlō mei he Ngāue 1998, Lao ‘a e Sino’i Pa’anga 1998 pea mo e Ngaahi Tu’utu’uni (Pule’i) ‘o e Sino’i Pa’anga Mālōlō mei he Ngāue 1999.
NGAUE TEFITO
Ko e ngāue tefito ‘a e Sino’i Pa’anga ko hono tukuatu ‘a e ngaahi ngāue fakapa’anga Mālōlō ki he’ene kau memipa. Na’e ‘ikai ke ‘i ai ha ngaahi liliu mahu’inga ‘i he natula ‘o e ngāue tefito lolotonga ‘a e ta’u fakapa’anga. NGAAHI 'AKAUNI TALIFAKI
Na’e tali ‘e he poate ke tufotufa ‘a e ngaahi monu’ia fakatatau ‘i he fakamatala pa’anga ki he tupu fe’unga mo e peseti ‘e 4% (2016:4.5%).
NGAAHI MO'UA KUO TAMATE'I PE TU'UNGA TA'EPAU
Kuo fakahoko ‘e he poate ha ngaue fe’unga kimu’a hono fa’u ‘a e ngaahi fakamatala pa’anga ke fakapapau’i kuo to’o ‘a e ngaahi mo’ua kotoa pe he ‘ikai toe lava ‘o totongi pea mo e ngaahi mo’ua ngalingali he ‘ikai ke lava ‘o totongi. ‘I he ‘aho ‘o e lipooti ni, ‘oku ‘ikai ke ‘i ai ha ‘ilo ‘a e kau memipa poate ki ha fa’ahinga me’a te ne toe uesia ‘a e fiha ‘o e ngaahi mo’ua he ‘ikai toe lava ‘o totongi pea moe ngaahi mo’ua ngalingali he ‘ikai ke lava ‘o totongi.
NGAAHI KOLOA
Kimu’a ‘i hono fa’u ‘o e fakamatala fakapa’anga ko eni na’e fou ‘a e kau memipa poate ‘i he ngaahi sitepu fakapotopoto ke fakapapau’i ko e ngaahi koloa ‘a e Sino’i Pa’anga ‘oku faka’asi ‘i he ngaahi lekooti fakatauhitohi ‘oku tatau pe si’i hifo ‘i he mahu’inga ‘oku fakafuofua ‘e ala lekooti ai ‘i hono fakalele ‘o e pisinisi. ‘I he ‘aho ‘o e lipooti ni, na’e ‘ikai ke ‘i ai ha fa’ahinga me’a ‘e ha ki he kau memipa poate te ne fakatupu ha takihala ‘i he ngaahi fakamatala pa’anga fekau’aki mo e mahu’inga ‘o e ngaahi koloa.
NGAAHI NGAUE FAKAPA'ANGA MO E NGAAHI KUPU FEKAU'AKI
‘I he fakakaukau ‘a e kau memipa poate ko e ngaahi ngaue fakapa’anga mo e ngaahi kupu fekau’aki kotoa pe kuo fakamatala’i lelei ia ‘i he ngaahi tohi ‘a e Sino’i Pa’anga.
KOE NGAAHI ME'A KEHE
‘I he ‘aho ‘o e lipooti ni, na’e ‘ikai ha ki he kau memipa poate ha fa’ahinga me’a na’e ‘ikai tokanga’i te ne ala takihala’i ‘a e fakamatala pa’anga.
-
LIPOOTI POATE SINO'I PA'ANGA MALÖLÖ
24 | P e e s i
NGAAHI MONU'IA 'A E KAU MEMIPA POATE
Kuo te’eki ke ma’u pe kuo fakafingamalie’i ke ma’u ‘e ha memipa poate ha monu’ia (tukukehe ange mei he ngaahi mou’ia na’e fakakau atu ‘i he pa’anga fakakatoa na’e ma’u pe te’eki ke ma’u ‘e he kau memipa ‘a ia ‘oku ha ‘i he fakamata pa’anga) ‘I ha tu’