Plan działaƒ dla obszarów wiejskich · FORUM DEBATY PUBLICZNEJ Raport z debaty publicznej Biuro...

KANCELARIA PREZYDENTA RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ

BIULETYN FORUM DEBATY PUBLICZNEJ

POTENCJAŁ OBSZARÓW WIEJSKICH

SZANSĄ ROZWOJU

Plan działaƒdla obszarów wiejskichRaport z debaty publicznej

BIULETYN

FORUM DEBATY PUBLICZNEJ

Raport z debaty publicznej

Biuro Projektów Programowych

KANCELARIA PREZYDENTA RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ

Krakowskie Przedmiescie 46/48, 00-325 Warszawa

tel. +48 22 695 15 85, fax +48 22 695 13 63

Plan dzia∏aƒ dla obszarów wiejskich

Materia∏ zosta∏ opracowany na podstawie dyskusji w trakcie 4 debat eksperckich w Kancelarii Prezydenta RPw ramach Forum Debaty Publicznej. W spotkaniach uczestniczy∏o ponad 350 osob reprezentujàcych szero-kie spektrum interesariuszy (przedstawiciele rzàdu i ministerstw, przedstawiciele samorzàdu lokalnego, orga-nizacji pozarzàdowych, Êwiata nauki, liderzy lokalni, rolnicy, przedsiebiorcy i inni mieszkaƒcy wsi). Materia∏jest jednoczeÊnie kontynuacjà wczeÊniejszych spotkaƒ i debat eksperckich z obszaru „Potencja∏ obszarówwiejskich szansà rozwoju”.

Spis treÊci

Streszczenie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 5

Wprowadzenie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 7

1. Obszary wiejskie w Polsce. Co dynamizuje, a co hamuje rozwój kraju? . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 11

1.1. Identyfikowanie obszarów wiejskich na potrzeby kszta∏towania polityki rozwoju . . . . . . . . . . . . . . . 11

1.2. Preferowany model rozwoju wobec wiejskich obszarów funkcjonalnych . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 12

1.3. Wspó∏praca i partnerstwo dla rozwoju obszarów wiejskich . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 12

1.4. Wyzwania demograficzne na wsi . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 13

1.5. Szanse rozwoju m∏odzie˝y na obszarach wiejskich . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 14

1.6. Kapita∏ ludzki i spo∏eczny na obszarach wiejskich . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 15

2. Infrastruktura dla rozwoju gospodarczego obszarów wiejskich . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 17

2.1. Rozwój infrastruktury technicznej na obszarach wiejskich . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 18

2.2. Planowanie zagospodarowania przestrzeni na obszarach wiejskich . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 18

2.3. Rozwój energetyki na obszarach wiejskich, energetyka prosumencka . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 20

2.4. Rozwój infrastruktury informatycznej . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 21

2.5. Partnerstwo Publiczno-Prywatne jako êród∏o finansowania inwestycji infrastrukturalnych . . . . . . . . 21

2.6. Transport publiczny na obszarach wiejskich . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 22

3. Przedsi´biorczoÊç na obszarach wiejskich . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 25

3.1. Rolnictwo i jego znaczenie dla rozwoju obszarów wiejskich . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 25

3.2. Przedsi´biorczoÊç na obszarach wiejskich . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 26

3.3. Mikrostrefy aktywnoÊci gospodarczej na obszarach wiejskich . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 27

3.4. Sprzeda˝ bezpoÊrednia oraz dzia∏alnoÊç marginalna, lokalna i ograniczona (MOL) . . . . . . . . . . . . . 28

3.5. Instrumenty finansowania rozwoju gospodarczego obszarów wiejskich . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 29

4. JakoÊç ˝ycia na obszarach wiejskich . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 31

4.1. Dost´p do infrastruktury i us∏ug na obszarach wiejskich . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 31

4.2. Dost´p do edukacji i dost´pnoÊç szkoleƒ zawodowych . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 32

4.3. Ochrona zasobów przyrodniczych, kulturowych i krajobrazu wsi . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 33

4.4. Kultywowanie to˝samoÊci obszarów wiejskich i wi´zi spo∏ecznych mieszkaƒców . . . . . . . . . . . . . . 34

Kluczowe rekomendacje . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 35

3

O bszary wiejskie w Polsce zajmujà ponad 93%

powierzchni kraju i w zale˝noÊci od sposobu

liczenia (GUS, OECD, EUROSTAT) zamieszka-

ne sà przez 40–46% mieszkaƒców. W obszarach

wiejskich tkwi ogromny potencja∏ rozwojowy, który od-

powiednio wspierany mo˝e przyczyniç si´ do znacz-

nego przyspieszenia rozwoju spo∏eczno-gospodar-

czego kraju. G∏ówne walory obszarów wiejskich to

silne wi´zi spo∏eczne w obr´bie spo∏ecznoÊci lokal-

nych, niskie koszty lokalizacji dzia∏alnoÊci gospodar-

czej, du˝e niewykorzystane zasoby pracy, wysokie

walory przyrodniczo-krajobrazowe czy te˝ wy˝sze po-

czucie bezpieczeƒstwa.

Walory te ró˝nie si´ rozk∏adajà w przestrzeni, czego

konsekwencjà jest znaczne zró˝nicowanie obszarów

wiejskich i tym samym ró˝ny charakter wyzwaƒ rozwojo-

wych. Polityka rozwoju powinna byç dostosowana do wy-

zwaƒ i uwarunkowaƒ lokalnych, skoncentrowana na wy-

korzystaniu lokalnych zasobów oraz wsparta optymalnie

dobranymi instrumentami prawnymi i finansowymi w∏a-

Êciwymi dla poszczególnych obszarów.

Konieczne jest podj cie tematów horyzontalnych zwià-

zanych z rozwojem gospodarczym i zmianami cywilizacyj-

nymi na obszarach wiejskich. Nie nale˝y – jak ma to miej-

sce zazwyczaj – koncentrowaç si´ na problemach

bran˝owych czy te˝ analizowaç rozwój wsi w oderwaniu

od rozwoju oÊrodków miejskich czy metropolitarnych. Sa-

morzàdy regionalne muszà wyznaczyç obszary o podob-

nych uwarunkowaniach rozwoju, powiàzane terytorialnie,

gospodarczo i spo∏ecznie – tzw. obszary funkcjonalne,

a w dalszej kolejnoÊci zaproponowaç mechanizmy wspó∏-

dzia∏ania jednostek samorzàdu terytorialnego i organizacji

pozarzàdowych w zakresie formu∏owania zintegrowanych

planów dzia∏aƒ. Oznacza to realizowanie zasady pomocni-

czoÊci, której odzwierciedleniem w praktyce b´dzie zwi k-

szenie w∏adzy i odpowiedzialnoÊci samorzàdów oraz spo-

∏ecznoÊci lokalnych za rozwój podleg∏ego im obszaru.

Chocia˝ rolnictwo jest nieod∏àcznà cz´Êcià obszarów

wiejskich i podstawà krajobrazu wiejskiego, jak równie˝

strategicznà ga∏´zià gospodarki, to w zakresie êróde∏

dochodów odgrywa coraz mniejszà rol . Wi´kszoÊç

mieszkaƒców obszarów wiejskich (ponad 60%) czerpiewi´kszoÊç dochodów z dzia∏alnoÊci pozarolniczej. Kon-tynuujàc zatem polityk´ rozwoju i modernizacji rolnictwaoraz pami´tajàc o fundamentalnym znaczeniu tej bran˝ydla bezpieczeƒstwa ˝ywnoÊciowego kraju, nale˝y spoj-rzeç na obszary wiejskie bardziej kompleksowo. Po-trzebny jest rozwój równie˝ innych ni˝ rolnictwo sekto-rów dzia∏alnoÊci gospodarczej. Rozwój w du˝ej mierzeb´dzie zale˝eç od mo˝liwoÊci dywersyfikacji strukturygospodarczej i szeroko rozumianych innowacji, tworzo-nych dzi´ki wspó∏pracy ró˝nych Êrodowisk.

Najistotniejszymi wyzwaniami dla obszarów wiejskichsà dzisiaj: odleg∏oÊç od du˝ych rynków zbytu, s∏absze wy-posa˝enie w elementy infrastruktury technicznej i spo∏ecz-nej, ni˝sza si∏a nabywcza mieszkaƒców, ni˝szy poziomkwalifikacji pracowników, narastajàce problemy demogra-ficzne, zagro˝enia przestrzenne czy te˝ determinujàca ni-ski poziom rozwoju, struktura gospodarki. Problemy temo˝na ∏atwo rozwiàzywaç pod warunkiem szybkiegoi w∏aÊciwego ukierunkowania instrumentów i narz´dzi po-lityki gospodarczej oraz wdro˝enia ich w postaci nowychbàdê zmodyfikowanych regulacji prawnych, zach´t ekono-micznych, promocji dobrych praktyk czy programów eduka-cyjnych. Realizowane dzia∏ania muszà bezwzgl dnie przy-gotowaç obszary wiejskie do sprawnego funkcjonowaniai rozwoju po 2020 roku, w sytuacji gdy znacznie zmniejszysi strumieƒ dost´pnych funduszy unijnych.

Ze spotkaƒ prowadzonych w ramach Forum Deba-ty Publicznej w Kancelarii Prezydenta RP wynika, ˝eistnieje 8 priorytetowych grup zagadnieƒ, które po-winny zostaç w pierwszej kolejnoÊci prze∏o˝one nakonkretne dzia∏ania i instrumenty realizowane w ra-mach polityki rozwoju obszarów wiejskich:

1) Inwestowanie w sieci szybkiego Internetu oraz to-warzyszàca im edukacja w zakresie wykorzystaniatych˝e sieci, co ograniczy wykluczenie spo∏ecznei zjawisko migracji mieszkaƒców oraz u∏atwi loko-wanie nowych firm na obszarach wiejskich.

2)Przeorganizowanie systemu edukacji poprzez do-stosowanie profilu kszta∏cenia do oczekiwaƒ rynkupracy (kompetencje zawodowe i techniczne) oraz

5

Streszczenie

ukierunkowanie wsparcia w zakresie podnoszenia

kwalifikacji mieszkaƒców.

3)Zwi´kszanie liczby miejsc pracy poprzez u∏atwia-

nie lokalizacji przedsi´biorstw w tworzonych na

obszarach wiejskich mikrostrefach dzia∏alnoÊci go-

spodarczej i szersze stosowanie elastycznych form

zatrudnienia.

4) Przeorganizowanie transportu publicznego, dostoso-

wanego do specyfiki obszarów funkcjonalnych, umo˝-

liwiajàcego w wygodny i bezpieczny sposób dojazd

do pracy oraz korzystanie z us∏ug publicznych.

5) Rozwój mechanizmów finansowania lokalnej dzia∏al-

noÊci gospodarczej poprzez kreowanie i wzmacnianie

lokalnych instytucji finansowych, takich jak: banki spó∏-

dzielcze, fundusze por´czeniowe, po˝yczkowe, gwa-

rancyjne czy fundusze venture capital.

6)Wzmacnianie rynków lokalnych opartych na wyko-

rzystaniu lokalnych zasobów finansowych i prze-

wag konkurencyjnych, jak równie˝ przedsi´bior-

czoÊci mieszkaƒców.

7) Zapewnienie dost´pu do us∏ug publicznych (np. opie-

ka zdrowotna, edukacja przedszkolna i szkolna) o wy-

sokim standardzie, co w kontekÊcie niskiej koncentracji

przestrzennej mieszkaƒców oznacza koniecznoÊç two-rzenia niestandardowych rozwiàzaƒ w tym zakresie.

8) Rewitalizacja obszarów wiejskich, ochrona wiejskiegokrajobrazu, dziedzictwa kulturowego i wzmacnianiewi´zi spo∏ecznoÊci lokalnych, równie˝ wykorzystanietych walorów do zwi´kszenia aktywnoÊci gospodar-czej mieszkaƒców.

Proces rozwoju obszarów wiejskich b´dzie wymaga∏wspó∏pracy na poziomie w∏adzy centralnej, samorzà-du, biznesu, spo∏eczeƒstwa i liderów lokalnych. Niniej-szy dokument zwraca uwag´ zarówno na najwa˝niej-sze problemy, które nale˝y rozwiàzaç w perspektywienajbli˝szych 5 lat, jak i wskazuje kierunki po˝àdanychdzia∏aƒ i sposoby ich realizacji. W tym kontekÊcie jakocel g∏ówny dokumentu jawi si´ wypracowanie zinte-growanej koncepcji trwa∏ego i zrównowa˝onego roz-woju terytorialnego obszarów wiejskich, niwelujàcegoistniejàce zró˝nicowania spo∏eczno-ekonomiczne po-mi´dzy i wewnàtrz regionów. Efektem proponowanychdzia∏aƒ b´dzie przede wszystkim wzrost gospodarczy,poprawa si∏y nabywczej i jakoÊci ˝ycia mieszkaƒcówobszarów wiejskich, a tak˝e utrzymanie to˝samoÊcii spójnoÊci spo∏ecznej oraz ochrona jakoÊci krajobrazui Êrodowiska przyrodniczego wsi.

6

Plan dzia∏aƒ dla obszarów wiejskich. Raport z debaty publicznej

Rolnictwo

Rolnictwo pe∏ni strategicznà rol´ w zakresie bezpie-

czeƒstwa ˝ywnoÊciowego kraju i jest nie tylko g∏ów-

nym u˝ytkownikiem wiejskiej przestrzeni, ale równie˝

nieod∏àcznym elementem wiejskiego krajobrazu. Pol-

ska nale˝y do grupy krajów, w których ekonomiczne

i spo∏eczne znaczenie rolnictwa i sektora rolno-spo-

˝ywczego jest znacznie wi´ksze ni˝ w zdecydowanej

wi´kszoÊci pozosta∏ych krajów UE. Samo rolnictwo za-

gospodarowuje ponad 60% powierzchni kraju, a wraz

z leÊnictwem – ponad 90% (Raport Polska WieÊ

2014). Wed∏ug danych GUS na obszarach wiejskich

funkcjonuje 1 429 tys. gospodarstw, z których 99,7%

to gospodarstwa indywidualne. Ocenia si´, ˝e spoÊród

700 tys. gospodarstw rolnych, produkujàcych na ry-

nek, ok. 300 tys., to silne przedsi´biorstwa decydujà-

ce o potencjale produkcji rolnej i eksportu. Rolnictwo

i przemys∏ spo˝ywczy tworzà razem prawie 7% war-

toÊci dodanej brutto, samo rolnictwo wytwarza nie-

spe∏na 4%. To plasuje Polsk´ na 7. miejscu w Unii

Europejskiej, za Francjà, Niemcami, W∏ochami, Hisz-

panià, Wielkà Brytanià i Holandià. Co najwa˝niejsze,

widoczny jest dalszy rozwój – w latach 2008–2011

pod wzgl´dem wartoÊci dodanej sektor ten rós∏

w tempie 9% rocznie, przy wzroÊcie produktywnoÊci

w tym okresie o 12%. W latach 2005–2014 wartoÊç

eksportu artyku∏ów rolno-spo˝ywczych wzros∏a pi´-

ciokrotnie i w 2014 roku wynios∏a ok. 21,4 mld euro

(udzia∏ w ca∏kowitym polskim eksporcie to ponad

13%), czyniàc z nas 8 eksportera ˝ywnoÊci w ca∏ej

UE. Ponad 3/4 tego eksportu lokowane jest na rynkach

UE, a w handlu tym mamy od 2003 roku niezmiennie

dodatnie saldo (w 2013 roku 5,7 mld euro). W wyni-

ku inwestycji polska bran˝a przetwórstwa spo˝ywcze-

go zyska∏a nowoczesne wyposa˝enie linii produkcyj-

nych, przede wszystkim w sektorach: mleczarskim,

mi´snym, mro˝onek i napojów.

W 2013 roku Polska mia∏a oko∏o 16,5 mln ha grun-

tów w u˝ytkowaniu gospodarstw rolnych, co stanowi∏o

8,8% ogó∏u gruntów rolniczych UE-27 (wi´cej mia∏y

tylko Francja, Hiszpania, Wielka Brytania i Niemcy).

Zgodnie z danymi Ministerstwa Rolnictwa, w strukturze

towarowej produkcji rolniczej dominuje produkcja ˝yw-

ca rzeênego (31,5%), mleka krowiego (17,4%) oraz

zbó˝ (15,0%). Polska jest liderem w UE w zakresie

produkcji jab∏ek, pszen˝yta, czarnej porzeczki i piecza-

rek czy hodowli drobiu. PrzydatnoÊç rolnicza gleb

w Polsce nie jest zbyt wysoka (przewa˝ajà gleby Êred-

niourodzajne i s∏abe), przy relatywnie korzystnych wa-

runkach klimatycznych.

Przy stosunkowo niskim udziale w PKB rolnictwo

jest miejscem zatrudnienia dla znacznej liczby Pola-

ków, co Êwiadczy o wcià˝ niskiej efektywnoÊci gospo-

darowania cz´Êci gospodarstw (b´dàcej do pewnego

stopnia tak˝e konsekwencjà rozproszenia i niskiej si∏y

negocjacyjnej Êrodowisk rolniczych). Odsetek pracujà-

cych w rolnictwie zmniejszy∏ si´ z ok. 25% na poczàt-

ku transformacji do 12,1% w 2013 roku, w tym w rol-

nictwie indywidualnym do 11,1%. Dzia∏alnoÊç rolnicza

stanowi∏a w 2013 roku g∏ówne êród∏o utrzymania (po-

nad 50% dochodów ogó∏em) dla 34,9% ogó∏u gospo-

darstw rolnych powy˝ej 1 ha UR (u˝ytków rolnych).

Na liczb´ ludnoÊci zatrudnionych w rolnictwie oraz

efektywnoÊç gospodarowania istotny wp∏yw ma si∏a eko-

nomiczna gospodarstw. W 2013 roku gospodarstwa

o powierzchni poni˝ej 5 ha u˝ytków rolnych stanowi∏y

53,7% ogó∏u wszystkich gospodarstw, a odsetek du˝ych

gospodarstw (powy˝ej 50 ha) wyniós∏ zaledwie 2,2%

(GUS). Z ogólnej liczby 1 429 tys. gospodarstw rolnych,

15,6% produkowa∏o wy∏àcznie na samozaopatrzenie,

27,0% g∏ównie na samozaopatrzenie (GUS). Podobnie

wyglàda sytuacja, gdy przedstawiamy struktur´ gospo-

darstw wed∏ug wielkoÊci ekonomicznej okreÊlanej stan-

dardowà rocznà produkcj´ wyra˝onà w euro. W 2013 ro-

ku blisko 50% z ogólnej liczby gospodarstw wytwarza∏o

produkcj´ poni˝ej 4 tys. euro, w tym 28,2% poni˝ej

2 tys. euro, przy Êredniej wielkoÊci ekonomicznej gospo-

darstwa wynoszàcej 13,8 tys. euro. Tylko nieca∏e 2% go-

spodarstw wytwarza∏o wartoÊç powy˝ej 100 tys. euro

(Êrednia dla UE-27 to 5,3% (GUS)).

7

Wprowadzenie

Dysparytet dochodowy pomi´dzy wsià a miastem ma-

leje. W 2004 roku dochód rozporzàdzalny w przeci´t-

nym gospodarstwie domowym w kraju by∏ wy˝szy od

gospodarstwa rolniczego o 36,2%, a w 2013 roku ró˝-

nica wynios∏a tylko 15,7% (Ministerstwo Rolnictwa).

Dane te pokazujà skal´ problemów rolnictwa i pra-

cujàcych w nim osób. Du˝e, silne gospodarstwa suk-

cesywnie poprawiajà swoja pozycj´ ekonomicznà na

rynku. Nale˝y natomiast za∏o˝yç, ˝e dla najs∏abszych

gospodarstw i pracujàcych tam osób trzeba znaleêç

alternatyw´ i zadbaç o ich zawodowà reorientacj´.

Przekszta∏cenia obszarów wiejskich

Obszary wiejskie przez ostatnie 25 lat doÊwiadczy∏y

znacznego post´pu cywilizacyjnego, wyra˝ajàcego si´

w znacznej poprawie jakoÊci ˝ycia, wyposa˝eniu w in-

frastruktur´ technicznà i spo∏ecznà, czy te˝ stopniu za-

gospodarowania przestrzeni. Na koniec 2013 roku

stopieƒ zwodociàgowania obszarów wiejskich wyniós∏

80,9%, stopieƒ skanalizowania 30,4%, 66,1% gospo-

darstw wiejskich mia∏o dost´p do Internetu, a wskaêni-

ki skolaryzacji netto osiàgn´∏y poziom 82,7% w przy-

padku szkó∏ podstawowych i 70,8% w przypadku

gimnazjów (Ministerstwo Infrastruktury). W tym czasie

znacznie zmieni∏a si´ struktura gospodarcza obszarów

wiejskich i pe∏nione przez te obszary funkcje. Znacz-

nemu przekszta∏ceniu uleg∏a tak˝e przestrzeƒ, która na

wi´kszoÊci obszarów zatraci∏a typowo wiejski charak-

ter i upodobni∏a si´ do obszarów miejskich. Nastàpi∏y

przep∏ywy ludnoÊci, które, mieszajàc ludnoÊç miejskà

i wiejskà, wp∏yn´∏y na to˝samoÊç wiejskà i wiejski kra-

jobraz. Tempo zmian i rozwoju by∏o jednak˝e zró˝nico-

wane i zale˝ne od po∏o˝enia, wyposa˝enia w zasoby,

ujawnionych przewag konkurencyjnych czy struktury

gospodarczej danego obszaru. Obszary wiejskie sà

znacznie zró˝nicowane, stàd te˝ napotykajà ró˝ne pro-

blemy rozwojowe. W najgorszej sytuacji sà peryferyjne

gminy wiejskie, oddalone od wi´kszych miast, gdzie

dominuje rozdrobnione rolnictwo. Obszary te cz´sto

doÊwiadczajà negatywnych zjawisk, takich jak np.: wy-

ludnianie si´, ucieczka m∏odych mieszkaƒców, inten-

sywne starzenie si´ spo∏eczeƒstwa, pogarszanie jako-

Êci przestrzeni i dost´pnoÊci us∏ug. To w∏aÊnie te

obszary wymagajà silnego wsparcia i pomocy w roz-

wiàzaniu problemów rozwojowych, aby tkwiàcy w nich

potencja∏ nie zosta∏ zmarnowany. Polityka rozwojowa

musi byç ukierunkowana i odpowiadaç faktycznym pro-

blemom danego obszaru, a jednoczeÊnie musi byç

oparta na lokalnych wartoÊciach i atutach.

Plan dzia∏aƒ na rzecz rozwoju obszarów wiejskich

Na poziomie krajowym i regionalnym przyj´to wiele

strategii rozwoju obszarów wiejskich. Dokumenty te

w wi´kszoÊci w∏aÊciwie przedstawiajà diagnoz´ sytuacji

i formu∏ujà w∏aÊciwe cele rozwoju, dlaczego nale˝y je

sukcesywnie wdra˝aç i realizowaç. Jednak operacjona-

lizacja i realizacja takich zamierzeƒ – z uwagi na ich

kompleksowoÊç – trwa d∏ugo, stàd nale˝y ju˝ dzisiaj

wybraç kilka priorytetowych dzia∏aƒ, które nale˝y wdro-

˝yç w perspektywie 3–5 lat. Dzia∏ania te, chocia˝ nie

rozwià˝à wszystkich problemów, znacznie poprawià ja-

koÊç ˝ycia mieszkaƒców i pozwolà zatrzymaç negatyw-

ne zjawiska. Niniejszy dokument przedstawia propozy-

cj´ szybkiej poprawy w kwestiach priorytetowych dla

obszarów wiejskich – poprzez wskazanie konkretnych

narz´dzi i przedstawianie ca∏oÊciowego planu dzia∏aƒ

w podziale na polityki zorientowane na osiàgnićie kon-

kretnych, wymiernych celów.

Od marca 2011 roku w Kancelarii Prezydenta RP

odby∏o si´ 17 spotkaƒ Forum Debaty Publicznej z ob-

szaru nazwanego „Potencja∏ obszarów wiejskich szan-

sà rozwoju”. Spotkania obejmowa∏y szerokie spektrum

spraw zwiàzanych z ˝yciem na wsi – m.in. poÊwićo-

ne by∏y warunkom ˝ycia na wsi, edukacji, roli kobiet,

inicjatywom lokalnym, narz´dziom unijnym i funduszo-

wi so∏eckiemu czy odnowie wsi i zachowaniu dziedzic-

twa kulturowego, a tak˝e zwiàzane z rolnictwem –

m.in. poÊwićone gospodarce wodnej na wsi, GMO,

produktom lokalnym czy wreszcie polityce rolnej

w perspektywie najbli˝szych lat. Na szczególnà uwag´

zas∏ugujà cykliczne debaty zainicjowane przez Prezy-

denta RP i odbywajàce si´ z Jego udzia∏em, poÊwićo-

ne ocenie stanu polskiej wsi i rolnictwa. Od 2000 ro-

ku, na zlecenie FDPA (Fundacji na Rzecz Polskiego

Rolnictwa), przygotowywany jest co dwa lata raport

o stanie wsi, tworzony przez szerokie grono wybitnych

specjalistów z ró˝nych dziedzin. Od poczàtku prezy-

dentury Bronis∏awa Komorowskiego prezentacja rapor-

tu sta∏a si´ kanwà do dyskusji z udzia∏em ekspertów,

polityków i naukowców. W Pa∏acu Prezydenckim do-

tychczas odby∏y si´ debaty „Polska WieÊ 2012” i „Pol-

ska WieÊ 2014; 25 lat przemian i 10 lat w Unii Euro-

8


pejskiej”, w których uczestniczy∏a m.in. wi´kszoÊç mi-

nistrów rolnictwa po 1989 roku i doradców ds. wsi po-

przedników obecnego Prezydenta.

Prezentowany obecnie Raport dzia∏aƒ stanowi kon-

tynuacj´ wniosków z tych debat, a w szczególnoÊci

podsumowanie czterech ostatnich, które odby∏y si´

w okresie od stycznia do kwietnia 2015 roku w Pa∏a-

cu Prezydenckim. Celem ogólnym Raportu by∏o opra-

cowanie zintegrowanej koncepcji rozwoju obszarów

wiejskich i szeregu rekomendacji skierowanych do in-

stytucji realizujàcych polityki sektorowe – uwzgl´dnia-

jàcych synergi´ rozwoju obszarów wiejskich i miejskich

oraz optymalne wykorzystanie obopólnych potencja-

∏ów rozwojowych. Ca∏oÊciowe ujćie tematyki rozwoju

obszarów wiejskich oraz dobór uczestników debat

eksperckich, reprezentujàcych polityk´, samorzàd,

Êwiat nauki, biznesu oraz znajàcych temat praktyków,

pozwoli∏o na okreÊlenie uwarunkowaƒ i czynników roz-

woju obszarów wiejskich, okreÊliç mo˝liwe dzia∏ania

i konieczne zmiany w politykach rzàdowych i samorzà-

dowych, dotyczàcych wsi.

Niniejszy raport podzielony zosta∏ na cztery cz´Êci,

zgodnie z tematykà ostatnich 4 debat eksperckich po-

Êwićonych rozwojowi obszarów wiejskich. W pierwszej

cz´Êci zaprezentowano podstawowe dylematy rozwojo-

we obszarów wiejskich, w drugiej poruszono problema-

tyk´ infrastruktury technicznej, trzecia cz´Êç poÊwićona

zosta∏a gospodarce i przedsi´biorczoÊci, a czwarta jako-

Êci ycia. Ka˝dy punkt raportu koƒczy si´ rekomendacja-

mi i zaleceniami, które stanowiç b´dà punkt wyjÊcia do

konsultacji spo∏ecznych, dzi´ki którym mo˝liwe b´dzie

wypracowanie za∏o˝eƒ koniecznych zmian legislacyj-

nych czy te˝ modyfikacji polityk paƒstwowych, regional-

nych i lokalnych. Wskazywane rekomendacje majà ró˝ny

charakter – obok ogólnych o charakterze kierunkowym,

w dokumencie znalaz∏y si´ konkretne i szczegó∏owe

(wskazywane przez ekspertów) propozycje zmian regu-

lacji, nad którymi ju˝ dzisiaj mo˝na zaczàç intensywnà

dyskusj´ i starania o wdro˝enie ich w ˝ycie. Raport skie-

rowany jest do przedstawicieli rzàdu, samorzàdów ró˝-

nych szczebli, przedstawicieli organizacji pozarzàdo-

wych – do wszystkich tych, którzy poczuwajà si´ do

odpowiedzialnoÊci za rozwój obszarów wiejskich i ca∏e-

go kraju. W szczególnoÊci raport powinni przeczytaç Ci,

którzy z racji wykonywanych obowiàzków majà mo˝li-

woÊç przeprowadzania pozytywnych zmian.

Kancelaria Prezydenta RP zdaje sobie spraw´, ˝e

wiele obszarów wskazanych w dokumencie wymaga

dalszych prac eksperckich i podjćia bardziej szcze-

gó∏owych analiz. Byç mo˝e niektóre z propozycji roz-

wiàzaƒ warto przetestowaç na mniejszym obszarze

na zasadzie pilota˝u, aby na teren ca∏ego kraju wpro-

wadzaç ju˝ sprawdzone rozwiàzania.

W trakcie debat eksperckich wyodr bniono osiem klu-

czowych propozycji, które wyszczególniono w streszczeniu

i podsumowaniu Raportu. Te propozycje z punktu widze-

nia rozwoju obszarów wiejskich sà najwa˝niejsze w obec-

nym czasie i nale˝y zajàç si nimi w pierwszej kolejnoÊci.

Warto bowiem dostrzec w obszarach wiejskich nie tylko

wyzwania zwiàzane z rolnictwem, ale naÊladujàc dzia∏ania

i polityki innych krajów europejskich, potraktowaç ich po-

tencja∏ jako êród∏o trwa∏ego i wszechstronnego rozwoju

spo∏eczno-gospodarczego w perspektywie XXI wieku.

9


P unktem wyjÊcia do analizy wyzwaƒ i mo˝liwoÊci

rozwoju obszarów wiejskich jest ich prawid∏owe

zdefiniowanie i sklasyfikowanie. Istniejàce roz-

bie˝noÊci w okreÊlaniu granic obszarów wiejskich

istotnie utrudniajà prowadzenie polityki rozwoju i mo-

nitorowanie procesów rozwojowych. Du˝ym wyzwa-

niem jest zmiana modelu polityki i zrezygnowanie

z podejÊcia sektorowego. Wspó∏zale˝noÊç procesów

spo∏ecznych, gospodarczych i przestrzennych wyma-

ga wypracowania odpowiedniego modelu rozwoju.

Wprowadzenie do planowania strategicznego (na ka˝-

dym szczeblu administracji) wspó∏zale˝noÊci celów

polityki przestrzennej oraz regionalnej w po∏àczeniu

z podejÊciem terytorialnym, stwarza koniecznoÊç wy-

odr´bnienia „obszarów funkcjonalnych” i dostosowa-

nia instrumentów i narz´dzi polityki do tak wyznaczo-

nych jednostek przestrzennych. Poniewa˝ obszary

funkcjonalne przekraczajà granice jednostek admini-

stracyjnych, kluczowa staje si´ wspó∏praca jednostek

samorzàdowych ró˝nych szczebli oraz spo∏ecznoÊci

lokalnych i ich reprezentantów. Skuteczna wspó∏praca

w tym zakresie jest podstawà trwa∏ego i zrównowa˝o-

nego rozwoju w d∏ugim okresie i prze∏amania wyzwaƒ

rozwojowych, widocznych w szczególnoÊci w sferach

demograficznej i przestrzennej. Wiele peryferyjnych

obszarów wiejskich doÊwiadcza silnych procesów de-

populacyjnych i zatrzymanie mieszkaƒców, w szcze-

gólnoÊci m∏odzie˝y. W okreÊlonym miejscu wymagaç

b´dzie skoordynowanych dzia∏aƒ dostosowanych do

specyfiki danego obszaru, przede wszystkim zaofero-

wania im odpowiedniej jakoÊci przestrzeni do ˝ycia.

Podstawà polityki rozwoju b´dà dzia∏ania w zakresie

podnoszenia jakoÊci kapita∏u ludzkiego oraz wzmac-

nianie kapita∏u spo∏ecznego, który na obszarach wiej-

skich ma specyficznà struktur´ i w∏aÊciwoÊci.

1.1. Identyfikowanie obszarów wiejskichna potrzeby kszta∏towania polityki rozwoju

Obszary wiejskie sà w Polsce bardzo zró˝nicowane.

Obok bogatych i wysoce aktywnych gospodarczo gmin

podmiejskich sà gminy turystyczne, rolnicze czy te˝ bez

istotnej specjalizacji gospodarczej. Samo poj´cie „ob-

szaru wiejskiego” jest ró˝nie definiowane i interpreto-

wane (definicje GUS, OECD czy Eurostat). Wynikajà

z tego rozbie˝noÊci co do liczby ludnoÊci zamieszka-

∏ej na obszarach wiejskich. To stwarza zarówno szereg

problemów zwiàzanych z dostosowaniem narz´dzi poli-

tyki gospodarczej wobec obszarów wiejskich, jak i ana-

lizowaniem i monitorowaniem procesów rozwojowych.

Na potrzeby nauki stworzono wiele klasyfikacji i ty-

pologii obszarów wiejskich, ale ˝adna z nich nie jest

podstawà do kszta∏towania Êwiadomej polityki rozwojo-

wej bàdê te˝ monitorowania stanu gospodarki. Tymcza-

sem skala zró˝nicowania obszarów wiejskich wymaga

11

1. Obszary wiejskie w Polsce.Co dynamizuje, a co hamujerozwój kraju?

Obszary wiejskie w Polsce majà niewykorzystany potencja∏ rozwoju. Dzi´ki podniesieniu jakoÊcikapita∏u ludzkiego i aktywizacji kapita∏u spo∏ecznego mo˝liwe b´dzie skuteczne prze∏amywaniebarier rozwojowych, widocznych w szczególnoÊci w sferach demograficznej i przestrzennej. Po-trzebne b´dzie te˝ podejÊcie horyzontalne w kreowaniu polityki rozwoju i aktywna wspó∏pracaró˝nych Êrodowisk.

rozwiàzaƒ dostosowanych do potrzeb danego typu ob-szarów.

Zalecenia kierunkowe:

r Ujednolicenie zasad i sposobów wyznaczania, de-finiowania oraz klasyfikacji obszarów wiejskich,a nast´pnie uwzgl´dnienie tego w dokumentachrzàdowych oraz samorzàdowych.

r Wyznaczenie i okreÊlenie typów obszarów wiej-skich na podstawie struktury ich gospodarki i uwa-runkowaƒ spo∏eczno-kulturowych oraz dostosowa-nie polityki do danego charakteru obszaru.

r Stworzenie kompleksowego i sprawnego systemumonitoringu rozwoju obszarów wiejskich, opartegona jednorodnych kryteriach.

1.2. Preferowany model rozwoju wobec wiejskichobszarów funkcjonalnych

PodejÊcie sektorowe, stosowane dotychczas w politycewobec obszarów wiejskich, nie jest – g∏ównie z uwagina wspó∏zale˝noÊç wielu procesów – dostosowane dowspó∏czesnych realiów rozwoju spo∏eczno-gospodarcze-go. Nale˝y zatem zintensyfikowaç wdra˝anie przyj´tegow Koncepcji Przestrzennego Zagospodarowania Kraju,zintegrowanego podejÊcia terytorialnego oraz podj´cia te-matów horyzontalnych, zwiàzanych z rozwojem gospo-darczym i zmianami cywilizacyjnymi na obszarach wiej-skich. Nie nale˝y – jak mia∏o to miejsce dotychczas –koncentrowaç si´ na problemach bran˝owych (ze szcze-gólnym uwzgl´dnieniem rolnictwa) ani te˝ rozpatrywaçrozwoju wsi w oderwaniu od rozwoju oÊrodków miejskichczy metropolitarnych. Samorzàdy województw powinnywyznaczyç obszary o podobnych uwarunkowaniach roz-woju, powiàzane terytorialnie, gospodarczo i spo∏ecznie –tzw. obszary funkcjonalne, a w dalszej kolejnoÊci zapropo-nowaç mechanizmy wspó∏dzia∏ania jednostek samorzàduterytorialnego i organizacji pozarzàdowych w zakresie for-mu∏owania zintegrowanych planów dzia∏aƒ. Oznacza torealizowanie zasady pomocniczoÊci, której odzwierciedle-niem w praktyce b´dzie zwi´kszenie w∏adzy i odpowie-dzialnoÊci samorzàdów oraz spo∏ecznoÊci lokalnych zarozwój podleg∏ego im obszaru.

Naturalnà konsekwencjà procesów rozwojowychjest narastanie dysproporcji rozwoju na poszczegól-nych obszarach kraju, w szczególnoÊci na peryferyj-nych obszarach wiejskich. Konieczne b´dzie zatemprowadzenie polityki ukierunkowanej na zmniejszanie

tych˝e dysproporcji i wyrównywanie szans rozwoju.

Nie wszystkie obszary wiejskie majà potencja∏, aby

dynamicznie si´ rozwijaç, natomiast wszyscy miesz-

kaƒcy obszarów wiejskich majà prawo do dost´pu do

szeroko rozumianych podstawowych us∏ug publicz-

nych oraz infrastruktury technicznej i spo∏ecznej o po-

dobnym poziomie. Polityki rozwoju, poprzez system

zdefiniowanych obszarów funkcjonalnych, zintegrowa-

nych z mechanizmami finansowania, powinny zapew-

niç uruchomienie – zró˝nicowanego przestrzennie,

gospodarczo i spo∏ecznie – potencja∏u rozwoju obsza-

rów wiejskich.


r Wykorzystanie Êrodków strukturalnych w ramach

perspektywy lat 2014–2020 do dalszego ∏ago-

dzenia dysproporcji, b´dàcych naturalnà konse-

kwencjà procesów dynamicznego rozwoju.

Zalecenia szczegó∏owe:

r Wyznaczenie przez samorzàdy województw wiej-

skich obszarów funkcjonalnych w ramach noweli-

zacji polityki przestrzennego zagospodarowania

województw oraz stworzenie formalnych warun-

ków do kszta∏towania polityki zintegrowanej teryto-

rialnie, b´dàcej efektem wspó∏dzia∏ania ró˝nych

podmiotów i Êrodowisk.

r Uwzgl´dnienie wyznaczonych wiejskich obszarów

funkcjonalnych w systemie narz´dzi s∏u˝àcych fi-

nansowaniu polityk rozwoju wobec obszarów wiej-

skich zarówno na poziomie Êrodków funduszy UE

(PO, RPO, PROW, inne), jak i Êrodków krajowych

oraz regionalnych.

1.3.Wspó∏praca i partnerstwo dla rozwojuobszarów wiejskich

Istotà nowego, zintegrowanego terytorialnie podejÊcia

w polityce spójnoÊci jest dialog i wspó∏praca pomi´dzy

instytucjami a podmiotami odpowiedzialnymi za rozwój

w ró˝nych wymiarach przestrzennych. Wiele proble-

mów spo∏ecznych czy gospodarczych przekracza gra-

nice pojedynczych gmin, powiatów i regionów. Nowe

podejÊcie pozwala uniknàç dominacji indywidualnych

interesów lokalnych czy regionalnych, jednoczeÊnie

zwi´kszajàc skutecznoÊç polityk rozwojowych dzi´ki

wykorzystaniu wewn´trznych zasobów oraz dostoso-

wanie tej˝e polityki do lokalnych uwarunkowaƒ. Bada-

12


nia podj´te nad wyznaczaniem obszarów funkcjonal-

nych wskazujà, jak istotne jest rozpatrywanie proble-

mów rozwojowych na styku nie tylko mi´dzygminnym,

ale tak˝e gmina–powiat czy miasto–wieÊ. Samorzàdy

w Polsce zacz´∏y dostrzegaç potrzeb´ wspó∏pracy te-

rytorialnej i tworzenia partnerstw – w postaci dobro-

wolnych form zrzeszania si´ – do rozwiàzywania

wspólnych problemów. W instytucji partnerstwa wa˝ny

jest dialog spo∏eczny, co oznacza koniecznoÊç w∏àcza-

nia do wspó∏pracy organizacji pozarzàdowych oraz li-

derów lokalnych spo∏ecznoÊci. To znacznie podnosi

ÊwiadomoÊç spo∏ecznà co do odpowiedzialnoÊci za

zamieszkiwany przez siebie obszar.

Liczba partnerstw (formalnych i nieformalnych sto-

warzyszeƒ ró˝nych szczebli samorzàdowych z organi-

zacjami reprezentujàcymi spo∏ecznoÊci lokalne) zacz´-

∏a rosnàç nie tylko dzi´ki oddolnym inicjatywom, ale

równie˝ dzi´ki Êwiadomej polityce spójnoÊci wyra˝onej

poprzez pierwsze konkursy przeznaczone dla part-

nerstw samorzàdowych w ramach funduszy norwe-

skich czy Pomocy Technicznej. Pierwsze pozytywne re-

zultaty wspó∏pracy partnerstw wskazujà na w∏aÊciwy

kierunek zmian, ale wa˝ne jest tak˝e prze∏amywanie

barier i dalsze u∏atwianie wspó∏pracy terytorialnej.

W szczególnoÊci brakuje wcià˝ formy prawnej, która po-

zwala∏aby na elastycznà wspó∏prac´ grupy jednostek sa-

morzàdu w ró˝nych sektorach us∏ug. Obecne formy

zwiàzków komunalnych czy stowarzyszeƒ samorzàdo-

wych nie znajdujà zastosowania w ka˝dym przypadku

i wymagajà modyfikacji bàdê konieczne jest wprowadze-

nie nowej formu∏y. Potrzebna jest tak˝e silna promocja

form takiej wspó∏pracy i prze∏amywanie barier w mental-

noÊci samorzàdowców i spo∏ecznoÊci lokalnych, niedo-

ceniajàcych cz´sto korzyÊci z takich rozwiàzaƒ. Nale˝y

wykorzystaç doÊwiadczenia Lokalnych Grup Dzia∏ania

programu LEADER i wdro˝yç model wspó∏dzia∏ania ró˝-

nych Êrodowisk na szerszà skal .


r Promocja oraz wspieranie partnerstw i prezentacja

dobrych praktyk w zakresie wspó∏pracy samorzà-

dowej.

r Podejmowanie dzia∏aƒ na rzecz uczestnictwa spo-

∏ecznoÊci lokalnych i jej reprezentantów w tworzo-

nych partnerstwach samorzàdowych.


r Modyfikacja zakresu stosowania obecnych form

prawnych partnerstw samorzàdowych bàdê wpro-

wadzenie nowych, takich jak np. Zespo∏y Wspó∏-

pracy Terytorialnej (proponowane w prezydenckim

projekcie ustawy o wspó∏dzia∏aniu w samorzàdzie

terytorialnym na rzecz rozwoju lokalnego i regio-

nalnego).

r Wspieranie tworzàcych si´ partnerstw poprzez

w∏aÊciwe ukierunkowywanie funduszy struktural-

nych – dedykowane konkursy dla partnerstw sa-

morzàdowych oraz koniecznoÊç wykazania zinte-

growanego podejÊcia do rozwiàzywania lokalnych

problemów.

r Wykorzystanie mo˝liwoÊci stwarzanych przez

RLKS (Rozwój Lokalny Kierowany przez Spo∏ecz-

noÊç Lokalnà).

r Wypracowanie w Regionalnych Programach Opera-

cyjnych nowych instrumentów finansowych dla

wiejskich obszarów funkcjonalnych na wzór Zinte-

growanych Inwestycji Terytorialnych.

1.4. Wyzwania demograficzne na wsi

Ogólna liczba ludnoÊci wiejskiej roÊnie, chocia˝ z ró˝nà

dynamikà w poszczególnych regionach. Przyrost natu-

ralny od wielu lat jest wy˝szy na wsi ni˝ na obszarach

miejskich, a od 2000 roku mo˝na zaobserwowaç do-

datnie saldo migracji – chocia˝ migracje te dotyczà za-

zwyczaj obszarów wiejskich w pobli˝u du˝ych metro-

polii, podczas gdy regiony peryferyjne notujà ciàg∏y

ubytek ludzi m∏odych. W ostatniej dekadzie ubieg∏ego

wieku na obszarach wiejskich liczba osób w wieku pro-

dukcyjnym przyros∏a o oko∏o 600 tys. osób, nast´pnie

przyrosty zacz´∏y si´ zmniejszaç. Od 2015 roku spo-

dziewane jest stopniowe pogarszanie si´ struktury wie-

ku, b´dàce konsekwencjà osiàgniecia wieku poproduk-

cyjnego przez roczniki wy˝u urodzeƒ po II wojnie

Êwiatowej. Dodatkowo sytuacja demograficzna jest bar-

dzo zró˝nicowana przestrzennie – w wielu miejscach

kraju wyst´puje silna depopulacja, czego przyczynà jest

przede wszystkim emigracja osób m∏odych. Ju˝ dzisiaj

mo˝na spotkaç wsie, gdzie udzia∏ ludnoÊci w wieku po-

produkcyjnym przekracza 50%. Zgodnie z prognozami

demografów w 2035 roku na 10 pracujàcych na wsi

przypadaç b´dzie ju˝ 6 emerytów. Powoli zaciera si´

13


dodatnia ró˝nica w zakresie wskaênika dzietnoÊci po-

mi´dzy obszarami wiejskimi i miejskimi, a obecne jego

poziomy (oko∏o 1,4) nie pozwalajà zapewniç prostej

zast´powalnoÊci pokoleƒ, gwarantowanej przy wskaê-

niku 2,1. Nast´puje coraz silniejsze odchodzenie od

modelu rodziny wielodzietnej i wielopokoleniowej oraz

kszta∏towanie si´ nowych wzorców kulturowych. Nara-

sta konflikt pomi´dzy tradycyjnym a nowoczesnym ro-

zumieniem roli spo∏ecznej kobiety. Procesy te silnie

wp∏ywajà na rynek pracy na obszarach wiejskich, który

podlega istotnym przekszta∏ceniom.


r Podjćie dzia∏aƒ przygotowujàcych obszary wiej-

skie na konsekwencje pogarszania si´ struktury

demograficznej.

r Poprawa systemu transportu publicznego, w szcze-

gólnoÊci na obszarach peryferyjnych.

r Realizacja polityki prorodzinnej na obszarach wiejskich.

r Reformowanie systemu edukacji w kierunku zwi´k-

szenia dost´pnoÊci us∏ug edukacyjnych dla m∏o-

dzie˝y wiejskiej.

r Prorodzinna edukacja spo∏eczeƒstwa w szko∏ach

oraz promocja rodziny w Êrodkach masowego

przekazu.


r Zwi´kszenie atrakcyjnoÊci zamieszkiwania po-

przez tworzenie miejsc pracy na obszarach wiej-

skich oraz dostarczanie porównywalnej z miastem

struktury podstawowych us∏ug publicznych, w tym

tak˝e z wykorzystaniem rozwiàzaƒ innowacyjnych

i nowych technologii.

r Wykorzystanie pogarszania si´ sytuacji demogra-

ficznej obszarów wiejskich do tworzenia produk-

tów i us∏ug dla seniorów, a nawet tworzenia zwià-

zanych z tym wiejskich specjalizacji.

r Uproszczenie, ujednolicenie i uporzàdkowanie sys-

temu urlopów zwiàzanych z rodzicielstwem.

r W∏àczenie dodatkowego urlopu macierzyƒskiego

do urlopu rodzicielskiego.

r Wprowadzenie elastycznoÊci w zakresie czasu wy-

korzystania urlopu rodzicielskiego.

r Zwi´kszenie uprawnieƒ rodzicielskich przys∏ugujà-

cych ojcom.

r Umo˝liwianie rodzicom – wychowujàcym dzieci –podjćie pracy zarobkowej, równie˝ w niepe∏nymwymiarze czasu, dostosowanym do ich wyborówi potrzeb.

r Rozszerzenie pojćia elastycznoÊci czasu pracypoprzez zrezygnowanie (gdzie to mo˝liwe) zesztywnych godzin rozpoczćia i koƒczenia pracy.

r Szersze stosowanie telepracy.

r Wprowadzenie regulacji pozwalajàcych pracodaw-com na w∏aÊciwe planowanie organizacji pracyw zwiàzku z nieobecnoÊciami pracowników spo-wodowanymi korzystaniem przez nich z uprawnieƒzwiàzanych z rodzicielstwem.

1.5. Szanse rozwoju m∏odzie˝y na obszarachwiejskich

Obszary wiejskie stojà w obliczu istotnych wyzwaƒdemograficznych, w zwiàzku z czym nale˝y podjàç in-tensywne dzia∏ania w szczególnoÊci w stosunku doosób m∏odych. Liczba osób w wieku przedprodukcyj-nym (osoby poni˝ej 17. roku ˝ycia) na obszarachwiejskich spada, chocia˝ wcià˝ jest znacznie wy˝szani˝ w mieÊcie – w 2013 roku wskaênik dla wsi mia∏wartoÊç 20,3% w relacji do 16,7% w mieÊcie. Polskama stosunkowo m∏odych rolników – 15% z ogólnej licz-by rolników ma poni˝ej 35 lat (Êrednia w UE to 7%).M∏odzi rolnicy w wi´kszoÊci sà te˝ bardzo dobrze wy-kszta∏ceni i przygotowani do prowadzenia nowocze-snych, rynkowo nastawionych gospodarstw. M∏odzi togrupa najbardziej mobilna i najch´tniej emigrujàcaw poszukiwaniu lepszych warunków ˝ycia, jednocze-Ênie charakteryzujàca si´ najwi´kszym potencja∏emrozwoju. M∏odzi na obszarach wiejskich majà szcze-gólnie utrudniony start w doros∏e ˝ycie, o czym Êwiad-czà wskaêniki bezrobocia – w 2013 roku osoby do34. roku ˝ycia stanowi∏y 61,8% ogó∏u bezrobotnych(w mieÊcie ten wskaênik wyniós∏ 48,0%). Chocia˝wi´kszoÊç obszarów wiejskich znacznie upodobni∏asi´ do miasta pod kàtem warunków ˝ycia i rozwoju, tojednak wcià˝ uwarunkowania rozwoju osobistego i ka-riery m∏odych mieszkaƒców wsi sà gorsze ni˝ w mie-Êcie. Wyposa˝enie w infrastruktur´ czy odleg∏oÊcimi´dzy miejscowoÊciami wydajà si´ mieç mniejszeznaczenie. Kluczowe problemy zwiàzane sà ze znacz-nie ni˝szà jakoÊcià lokalnego rynku pracy i w szcze-gólnoÊci dost´pem do edukacji (odsetek osób z wy-

14


kszta∏ceniem wy˝szym jest ponad dwukrotnie ni˝szy

ni˝ w miastach, a z wykszta∏ceniem Êrednim o ponad1/4 ni˝szy). O ile ucz´szczanie do szko∏y podstawo-

wej i gimnazjum odbywa si´ zwykle w ramach ro-

dzinnej bàdê sàsiednich miejscowoÊci, to edukacja

ponadpodstawowa i studia wy˝sze zlokalizowane sà

w znacznej odleg∏oÊci. M∏odzi, aby kszta∏ciç si´ na od-

powiednim poziomie, muszà opuÊciç dom rodzinny

i wyjechaç do miasta, gdzie cz´sto pozostajà, skusze-

ni perspektywà lepszej albo jakiejkolwiek pracy.

Innà, trudnà kwestià jest dost´p do kultury, znacz-

nie ograniczony z powodu wàskiej oferty, wynikajàcej

g∏ównie z przyczyn ekonomicznych samorzàdów.

G∏ównym wyzwaniem jest zatem usuni´cie barier u∏a-

twiajàcych start m∏odych w doros∏e ˝ycie, stworzenie

im warunków do ˝ycia i rozwoju osobistej kariery, bez

potrzeby emigracji do miast czy za granic´.


r Poprawa perspektyw zawodowych dla m∏odzie˝y

na obszarach wiejskich.

r Zwi´kszanie standardu ˝ycia na obszarach wiej-

skich poprzez popraw´ infrastruktury technicznej

i spo∏ecznej.


r Program budownictwa mieszkaniowego o prefe-

rencyjnych stawkach czynszu dla osób m∏odych,

np. rozszerzenie programu MDM na osoby m∏ode

zamieszkujàce obszary wiejskie.

r Wprowadzenie preferencji dla osób m∏odych

w konkursach z udzia∏em funduszy unijnych.

r Preferencje dla osób m∏odych, zak∏adajàcych nowe

firmy na obszarach wiejskich, wdro˝enie Karty

M∏odego Przedsi´biorcy.

r System stypendialny dla osób ubogich, u∏atwiajàcy

kontynuowanie edukacji na poziomie ponadpodsta-

wowym.

1.6. Kapita∏ ludzki i spo∏eczny na obszarach wiejskich

Inwestowanie w kapita∏ ludzki i spo∏eczny jest wa˝-

nym elementem polityki rozwoju wobec obszarów

wiejskich. Chocia˝ stopniowo zacierajà si´ granice

w zakresie jakoÊci kapita∏u ludzkiego na obszarach

wiejskich i miejskich, to wcià˝ pozostajà istotne i two-

rzà niekorzystny klimat do rozwoju. Miasta majà

znacznie lepszà baz´ edukacyjnà, drenujà z obszarów

wiejskich osoby z najwy˝szymi kwalifikacjami i oferu-

jà szanse rozwoju niedost´pne na wsi. Konieczne sà

zatem nak∏ady na kapita∏ ludzki na obszarach wiej-

skich, w szczególnoÊci podnoszenie zdolnoÊci do

adaptowania nowoczesnych technologii i kreowania

innowacji, co jest podstawowym warunkiem rozwoju.

Dodatkowo niezb´dne jest tworzenie warunków do

wykorzystywania tego kapita∏u na miejscu, bez ekono-

micznej potrzeby wyje˝d˝ania do miast. Kluczowà ro-

l´ w tym zakresie pe∏nià szko∏y. Nie mo˝na jednak za-

pominaç, ˝e szko∏y wiejskie sà nie tylko instytucjà

edukacyjnà, ale w wi´kszoÊci przypadków stanowià

wielofunkcyjnà instytucj´ spo∏ecznà. Wobec potrzeby

budowy kapita∏u spo∏ecznego nale˝y uwzgl´dniç rol´

szkó∏ jako instytucji kultury oraz placówek integrujà-

cych lokalnà spo∏ecznoÊç, a tak˝e platformy dla po-

trzeb kszta∏cenia ustawicznego.

Sytuacja kapita∏u spo∏ecznego na obszarach wiej-

skich, rozumianego jako relacje wyst´pujàce mi´dzy

cz∏onkami okreÊlonej spo∏ecznoÊci, jest specyficzna.

Kondycja i postawa obywatelska mierzona oficjalny-

mi statystykami jest relatywnie s∏aba, ale metodyka

nie uwzgl´dnia pewnej specyfiki polskiej wsi. Na ob-

szarach wiejskich formalnie funkcjonuje tylko oko∏o

20% ogólnej liczby organizacji pozarzàdowych,

a bioràc pod uwag´ wskaênik nasycenia organizacjami

pozarzàdowymi na 100 mieszkaƒców, wieÊ znacznie

odstaje od miasta. Gdy jednak uwzgl´dniç dzia∏ajàce

Ochotnicze Stra˝e Po˝arne (oko∏o 16 tys. podmiotów

i 700 tys. cz∏onków) oraz organizacje koÊcielne

(oko∏o 5 tys. podmiotów), to wieÊ wydaje si´ byç na-

wet bardziej obywatelska ni˝ miasto. Do tego nale˝y

dodaç prze˝ywajàce renesans organizacje rolnicze,

ko∏a gospodyƒ wiejskich (oko∏o 7 tys. podmiotów

i 160 tys. cz∏onkiƒ), Ludowe Zespo∏y Sportowe i sze-

reg innych wspólnot. Kapita∏ spo∏eczny na obszarach

wiejskich jest mniej sformalizowany, oparty g∏ównie

na pracy spo∏ecznej i rzadko posiadajàcy p∏atnych

pracowników. Zaobserwowaç mo˝na du˝e uzale˝nie-

nie od finansowania samorzàdu, ale za to te˝ wi´ksze

nastawienie na wspó∏prac´ w ramach spo∏ecznoÊci

lokalnych.

Nale˝y si´ spodziewaç, ˝e malejàcy udzia∏ rolnic-

twa w strukturze gospodarczej i depopulacja peryferyj-

nych obszarów wiejskich oraz migracje mieszkaƒców

15


miast na wieÊ, b´dà silnie oddzia∏ywaç na poziom i ja-

koÊç tego kapita∏u. O ile na obszarach peryferyjnych

zasadniczym zadaniem b´dzie podtrzymanie egzy-

stencji tradycyjnych organizacji pozarzàdowych, o tyle

na terenach podmiejskich podstawowym wyzwaniem

b´dzie integracja kapita∏u spo∏ecznego ludnoÊci nap∏y-

wowej i rodzimej.

Znakomità szansà budowy relacji spo∏ecznych, roz-

szerzania wspó∏pracy Êrodowisk i podnoszenia kapita∏u

spo∏ecznego, jest realizowany w ramach polityki spójno-

Êci program Leader. Powsta∏e w ramach programu – Lo-

kalne Grupy Dzia∏ania – realizujà wspólne projekty, pro-

wadzàce do rozwiàzywania zwykle lokalnych problemów

na zasadzie zgody spo∏ecznej. Warto wzmocniç ten ka-

pita∏ tak˝e poprzez wi´ksze aktywizowanie so∏ectw, b´-

dàcych podstawà demokracji wiejskiej. W tym kontekÊcie

szkoda, i˝ tylko dwa województwa (Kujawsko-Pomorskie

i Podlaskie) zdecydowa∏y si´ na realizowanie polityki

spójnoÊci z wykorzystaniem nowego instrumentu teryto-

rialnego – RLKS (Rozwój Lokalny Kierowany przez Spo-

∏ecznoÊç), który w du˝ym stopniu oparty jest na za∏o˝e-

niach Leadera. To podejÊcie ma bardzo pozytywny wp∏yw

na kszta∏towanie odpowiedzialnoÊci spo∏ecznoÊci lokal-

nej za rozwój lokalny i podnoszenie jakoÊci kapita∏u spo-

∏ecznego i powinno byç stosowane w wi´kszej skali.


r Modernizacja systemu szkolnictwa na obszarach

wiejskich, w kierunku zwi´kszenia dost´pnoÊci

szkoleƒ i kszta∏cenia zawodowego.

r Wspieranie i promowanie przedsi´wzi´ç na szcze-

blu lokalnym w zakresie kreowania, rozpowszech-

niania i absorbowania innowacji.

r Zwi´kszanie wsparcia inicjatyw prowadzàcych do

podnoszenia kapita∏u spo∏ecznego.

r Aktywizacja spo∏ecznoÊci lokalnych poprzez reali-

zacj´ RLKS oraz innych programów opartych na

za∏o˝eniach Leadera.


r Doposa˝enie szkó∏ wiejskich w formie dedykowa-

nego wsparcia.

r Dodatkowe finansowanie przyszkolnych Êwietlic wiej-

skich oraz pracowni komputerowych, które mo˝na

udost´pniaç na potrzeby kszta∏cenia na odleg∏oÊç

doros∏ych, a tak˝e programów popularyzujàcych ak-

tywnoÊç spo∏ecznà wÊród dzieci i m∏odzie˝y.

r Zapewnienie dedykowanych Êrodków na profesjo-

nalne animowanie istniejàcych Êwietlic wiejskich,

ich doposa˝enie oraz finansowanie programów ak-

tywizacyjnych.

r Finansowanie programów wzmacniania pozycji li-

derów lokalnych (np. so∏tysów, liderów organizacji

pozarzàdowych) oraz zaufania do organizacji po-

zarzàdowych.

r Wydzielanie w ramach finansów gmin funduszy so-

∏eckich i wi´ksze wciàganie wspólnot wiejskich we

wspó∏decydowanie o rozwoju lokalnym.

r Promowanie tworzenia stowarzyszeƒ na obszarach

wiejskich, co umo˝liwi so∏ectwom i spo∏eczno-

Êciom lokalnym na dysponowanie mieniem i bycie

stronà stosunków prawnych (w tym aplikowanie

o Êrodki strukturalne).

r U∏atwienie dost´pu wiejskich organizacji pozarzà-

dowych, niezarejestrowanych w KRS, do Êrodków

publicznych.

r Kultywowanie i wsparcie dla oddolnych inicjatyw,

pozwalajàcych na identyfikowanie lokalnych tra-

dycji, ich popularyzacj´ oraz utrwalanie, a tak˝e

wsparcie dla prywatnych muzeów wiejskich i izb

pami´ci.

16


W ysoki poziom wyposa˝enia w infrastruktur´

technicznà nie tylko poprawia jakoÊç ˝ycia,

ale zwi´ksza tak˝e atrakcyjnoÊç inwestycyjnà

i zapobiega odp∏ywowi wykwalifikowanej si∏y roboczej

z danego obszaru. Stàd konieczne sà inwestycje infra-

strukturalne, które jednak ze wzgl´du na znaczne

koszty (budowy, a nast´pnie utrzymania) muszà od-

zwierciedlaç rzeczywiste potrzeby danego obszaru.

Najwi´ksze braki na obszarach wiejskich sà w zakre-

sie sieci kanalizacyjnych i gazowych, z kolei kluczowe

szanse tworzà Internet szerokopasmowy i energetyka

odnawialna. Internet pozwala realizowaç sprzeda˝

oraz prac´ na odleg∏oÊç, natomiast odnawialne êród∏a

energii sà zarówno szansà na dodatkowe êród∏a przy-

chodów dla rolników i gospodarstw domowych, jak

i na rozwój nowoczesnych technologii i zagospodaro-

wanie cz´Êci rolniczej produkcji. Prowadzenie inwe-

stycji infrastrukturalnych musi zostaç poprzedzone

analizami struktury osadniczej i potrzebami mieszkaƒ-

ców, potencjalnych inwestorów oraz musi uwzgl´d-

niaç koszty eksploatacji i utrzymania inwestycji

w przysz∏oÊci. W szczególnoÊci nale˝y szukaç alterna-

tyw dla inwestycji infrastrukturalnych na obszarach

o znacznie rozproszonej zabudowie.

JakoÊç przestrzeni na obszarach wiejskich jest istot-

nie zagro˝ona i wymaga natychmiastowej reakcji w po-

staci wprowadzenia instrumentów regulujàcych jej w∏a-

Êciwe zagospodarowanie. Uregulowanie problemów

przestrzennych jest wst´pem i podstawà do wielu in-

nych dzia∏aƒ, które mogà zapewniç zrównowa˝ony roz-

wój. Trzeba równie˝ przygotowaç si´ do finansowa-

nia inwestycji infrastrukturalnych po 2020 roku, gdy

zmniejszy si´ strumieƒ dost´pnych Êrodków polityki

spójnoÊci. Jednà z opcji mo˝e byç Partnerstwo Publicz-

no-Prywatne, którego powszechne stosowanie wymaga

jednak szeregu u∏atwieƒ prawnych i instytucjonalnych.

Aby powstrzymaç wyludnianie si´ obszarów wiejskich,

trzeba zapewniç mieszkaƒcom odpowiednià jakoÊç ˝y-

cia, której wa˝nymi wyznacznikami sà dost´p do infra-

struktury technicznej i spo∏ecznej oraz us∏ug publicz-

nych, ale te˝ miejsca pracy. Miejsca te mo˝na

dostarczyç poprzez u∏atwianie lokalizowania si´ przed-

si´biorstw bàdê poprzez dowo˝enie pracowników do

miejsc pracy pracy daleko od domu. Obecnie ju˝ ponad

po∏owa mieszkaƒców obszarów wiejskich doje˝d˝a do

pracy, korzystajàc g∏ównie z prywatnego transportu sa-

mochodowego, który generuje okreÊlone problemy ko-

munikacyjne. Rozwiàzaniem mo˝e byç w∏aÊciwie zorga-

nizowany, wygodny transport publiczny, zintegrowany

z siecià punktów przesiadkowych i parkingów.

17

2. Infrastruktura dla rozwojugospodarczegoobszarów wiejskich

Dobrze rozwini´ta infrastruktura techniczna przyciàgnie inwestorów na obszary wiejskie i po-wstrzyma emigracj´ mieszkaƒców. Du˝ych szans mo˝na upatrywaç w energetyce odnawialneji rozwoju Internetu szerokopasmowego, ale zaczàç trzeba od w∏aÊciwego kszta∏towania prze-strzeni. Inwestycje infrastrukturalne sà kosztowne, wi´c trzeba znaleêç êród∏a ich finansowania.Ka˝da inwestycja musi byç dobrze przemyÊlana oraz mieç uzasadnienie spo∏eczne i ekonomiczne.Elementem uzupe∏niajàcym rozwój infrastruktury jest dobrze zorganizowany transport publiczny.

2.1. Rozwój infrastruktury technicznejna obszarach wiejskich

Sukcesywnie poprawia si´ jakoÊç infrastruktury technicz-

nej na obszarach wiejskich, chocia˝ wcià˝ poziom jej

odstaje od warunków miejskich. Zgodnie z danymi Mini-

sterstwa Infrastruktury i Rozwoju odsetek dróg publicz-

nych o nawierzchni utwardzonej wyniós∏ w 2012 roku

49,54%, z wartoÊcià docelowà 51,2% w 2020 roku.

Stopieƒ zwodociàgowania osiàgnà∏ w 2013 roku Êredni

poziom 80,9%, z wartoÊcià docelowà 85% w 2020 ro-

ku. Du˝o gorzej wyglàda stopieƒ skanalizowania obsza-

rów wiejskich, który na koniec 2013 roku wyniós∏ za-

ledwie 30,4% (du˝a kapita∏och∏onnoÊç inwestycji

zwiàzanych z rozwojem sieci kanalizacyjnych nie pozwa-

la na szybkà popraw´ w tym zakresie). Szybko poprawia

si´ dost´p do infrastruktury informatycznej, ale wskaênik

mieszkaƒców wsi regularnie korzystajàcych z Internetu

(w 2012 roku na poziomie 48,0%) jest jeszcze daleki

od swojego stanu docelowego – 65,0%, który ma byç

osiàgni´ty w 2020 roku.

Za wartoÊciami Êrednimi kryjà si´ doÊç istotne

czasem zró˝nicowania regionalne. Najgorsza sytuacja

w zakresie infrastruktury wyst´puje we wschodniej cz´-

Êci Polski. Wskaêniki iloÊciowe nie zawsze te˝ pokazujà

prawid∏owy obraz rzeczywistoÊci i w∏aÊciwych potrzeb,

w sytuacji gdy np. istniejàce drogi o dobrej nawierzchni

nie majà w∏aÊciwych parametrów obcià˝eniowych, co

uniemo˝liwia przewiezienie ci´˝szych ∏adunków, a tym

samym lokalizowanie wi´kszych zak∏adów produkcyj-

nych. Innym problemem sà przewymiarowane inwesty-

cje w postaci zaawansowanych technologicznie, dro-

gich w utrzymaniu dróg albo oczyszczalni o nadmiernej

mocy przerobowej. Punktem wyjÊcia przy budowie in-

frastruktury technicznej zawsze powinna byç analiza

potrzeb z punktu widzenia inwestorów oraz mieszkaƒ-

ców, a tak˝e koszty utrzymania infrastruktury. Kwestie te

nabierajà szczególnego znaczenia w przypadku wiej-

skich obszarów peryferyjnych o znacznym rozprosze-

niu zabudowy. Studia ekonomiczne i analizy potrzeb

powinny byç w tym przypadku szczególnie starannie

wykonane.


r Dalszy rozwój infrastruktury technicznej, prowa-

dzàcy do porównywalnej z miastem jakoÊci jej ele-

mentów, w szczególnoÊci likwidacja regionalnych

dysproporcji w tym zakresie.


r Wprowadzenie programu dofinasowania przydo-

mowych oczyszczalni Êcieków na obszarach

o znacznym rozproszeniu zabudowy.

r Wprowadzenie preferencji podatkowych dla przed-

si´biorstw tworzàcych elementy dost´pnej po-

wszechnie infrastruktury technicznej na obszarach

peryferyjnych.

2.2. Planowanie zagospodarowania przestrzenina obszarach wiejskich

Obszary wiejskie w Polsce prze˝ywajà okres szybkie-

go post´pu cywilizacyjnego, którego wyznacznikiem

sà: poprawiajàcy si´ standard zamieszkania, wyposa-

˝enie w elementy infrastruktury technicznej i spo∏ecz-

nej czy te˝ rosnàca dost´pnoÊç us∏ug. Mo˝na jednak-

˝e zaobserwowaç tak˝e negatywne konsekwencje

zmian zachodzàcych na wsi – w postaci zaburzenia

∏adu przestrzennego, utraty walorów krajobrazowych

i tradycyjnego charakteru wsi, zaw∏aszczenia prze-

strzeni na u˝ytek prywatny i komercyjny czy te˝ bez-

w∏adnoÊci wynikajàcej z presji urbanizacyjnej na nie-

których obszarach. Struktura osadnicza w Polsce ma

charakter policentryczny, co tworzy w∏aÊciwe ramy do

rozwoju obszarów wiejskich. Niemniej jednak coraz

wi´kszym problemem staje si´ narastajàce rozprosze-

nie zabudowy w obr´bie miejscowoÊci, co w kontek-

Êcie zachodzàcych dodatkowo zjawisk depopulacyj-

nych powoduje negatywne konsekwencje m.in. dla

kosztów budowy i utrzymywania infrastruktury.

W obecnym stanie prawnym w∏aÊciciele gruntów nie

ponoszà ˝adnych kosztów posiadania prawa zabudo-

wy na nale˝àcych do nich gruntach w warunkach, gdy

rynkowa wartoÊç tych gruntów dzi´ki temu prawu jest

znacznie wy˝sza. To wywo∏uje sta∏à presj´ na dalsze

przeznaczanie gruntów rolnych na cele budowlane,

a w konsekwencji powoduje obni˝anie walorów krajo-

brazowych i produkcyjnych gruntów rolnych, prowa-

dzi do dysfunkcyjnoÊci struktur urbanistycznych. Jed-

noczeÊnie dost´pnoÊç terenów mieszkaniowych

i inwestycyjnych okreÊlona w miejscowych planach za-

gospodarowania przestrzennego oraz w studiach

uwarunkowaƒ i zagospodarowania przestrzennego

18


jest wielokrotnie wy˝sza od faktycznego zapotrze-

bowania. Tak du˝e niedostosowanie rezerw budowla-

nych w dokumentach planistycznych w stosunku do

rzeczywistych potrzeb inwestycyjnych podnosi koszty

dzia∏alnoÊci budowlanej, a tak˝e generuje ró˝ne kosz-

ty spo∏eczne i Êrodowiskowe. Ponadto wiele gmin

zwleka z opracowywaniem miejscowych planów za-

gospodarowania przestrzennego, dà˝àc do unikni´cia

skutków finansowych dzia∏alnoÊci planistycznej (w tym

wià˝àcych si´ z wykupem gruntów pod drogi i inne

cele publiczne zwiàzane z urbanizacjà, a tak˝e z ich

póêniejszà realizacjà. W konsekwencji rezygnuje si´

z odpowiedzialnoÊci za kszta∏towanie przestrzeni.

Ustalenie lokalizacji nast´puje wówczas na podstawie

decyzji o warunkach zabudowy, czego efektem jest

cz´sto niekontrolowany rozwój budownictwa mieszka-

niowego i utrata ∏adu przestrzennego, tym bardziej ˝e

w wielu przypadkach wykorzystywane sà narz´dzia za-

rezerwowane do lokalizacji zabudowy zagrodowej, nie

poddajàce si´ kontroli przy wykorzystaniu obecnych in-

strumentów prawnych.

Od lat w∏adze gmin nie sà w stanie oprzeç si´ pre-

sji w∏aÊcicieli gruntów rolnych na dalsze powi´kszanie

obszarów z prawem do zabudowy. Nie pomagajà im

w tym, jak dotychczas, ani ustawy, ani akty planowa-

nia ponadlokalnego. Równie˝ s∏abo przebiega koordy-

nacja rozwiàzaƒ przestrzennych realizowanych w sà-

siednich gminach.


r Poprawa ∏adu przestrzennego poprzez rewitalizacj´

przestrzeni i uporzàdkowanie stref funkcjonalnych.

r Wprowadzenie narz´dzi ekonomicznych racjonali-

zujàcych planowanie i zagospodarowanie prze-

strzenne.

r Ochrona gruntów rolnych s∏u˝àcych koncentracji

zabudowy osadniczej.

r Ochrona krajobrazu poprzez w∏aÊciwe kszta∏towa-

nie funkcjonalnej i estetycznej przestrzeni publicz-

nej oraz realizacj´ audytów krajobrazowych.

r ÂciÊlejsze powiàzanie planowania przestrzennego

z planami rozwoju spo∏eczno-gospodarczego gminy.

r Wzmocnienie partycypacji spo∏ecznej w procesie

planowana i zagospodarowywania przestrzennego

poprzez szerszy udzia∏ spo∏ecznoÊci w procesie

planowania i zarzàdzania lokalnà przestrzenià.

r Zwi´kszenie dost´pnoÊci i upowszechnienie korzy-

stania z dokumentów z zakresu planowania prze-

strzennego przez Internet.


r Przeprowadzenie audytów krajobrazowych i urba-

nistycznych zasad ochrony krajobrazu przez samo-

rzàdy województw (na podstawie zaproponowanej

przez Prezydenta RP ustawy o zmianie niektórych

ustaw w zwiàzku ze wzmocnieniem narz´dzi

ochrony krajobrazu).

r Uporzàdkowanie przestrzeni pasów drogowych

poprzez uregulowanie zasad lokalizacji reklam

przydro˝nych przez samorzàdy gmin.

r Wprowadzenie narz´dzi ograniczajàcych lokalizacj´

zabudowy osadniczej na terenach typu „green fields”,

w tym przede wszystkim klas bonitacyjnych I–III.

r Wprowadzenie progresywnej op∏aty urbanistycznej

dla w∏aÊcicieli gruntów rolniczych, którzy prze-

kszta∏cili je na cele budowlane i nie korzystajà

z prawa do zabudowy.

r Powiàzanie udost´pniania terenów rozwojowych

z gminnymi programami rozwoju. Programy takie

powinny okreÊlaç prognozy demograficzne, kierun-

ki rozwoju urbanizacyjnego, szacunki kosztów wy-

nikajàcych z budowy infrastruktury towarzyszàcej

terenom mieszkaniowym oraz zwiàzane z tym

koszty sporzàdzania miejscowych planów zago-

spodarowania przestrzennego.

r Zahamowanie nadmiernego rozpraszania zabudo-

wy poprzez wprowadzenie zakazu lokalizacji bu-

dynków poza zasi´giem funkcjonujàcych systemów

zaopatrzenia w wod´ i odprowadzania Êcieków,

chyba ˝e inwestor wybuduje infrastruktur´ na swój

koszt i nast´pnie przeka˝e gminie.

r Wykluczenie preferencji przy lokalizacji nowej „za-

budowy zagrodowej”.

r Ograniczenie stosowania decyzji o warunkach za-

budowy i zagospodarowania terenu oraz ograni-

czenie ich wydawania tylko do obszarów zurbani-

zowanych.

r Szersze korzystanie ze stosowania op∏at adiacenc-

kich jako formy op∏aty solidarnoÊci urbanistycznej

i powiàzanie jej wysokoÊci z kosztami wynikajàcy-

mi z budowy infrastruktury na danym obszarze, za-

miast hipotetycznego wzrostu wartoÊci gruntu.

19


r Powiàzanie tworzenia planów zagospodarowaniaprzestrzennego na terenach rozwoju zabudowyz obowiàzkiem nowej organizacji tych˝e terenów,czyli z procesami reparcelacji i scalania gruntóworaz wyznaczeniem i przejćiem gruntów przezgmin´ na cele komunikacyjne i zadania publiczne.

r Oddzielenie procedury scalania gruntów od ko-niecznoÊci uzbrajania terenu.

r Wprowadzenie w planowaniu miejscowym standar-dów urbanistycznych, czyli ustalania minimalnychwymagaƒ co do dost´pnoÊci us∏ug czy przestrzenipublicznych.

r Wprowadzenie nakazu sporzàdzania planów prze-strzennych w postaci cyfrowej i dostosowanie pra-wa do regulacji unijnej dyrektywy INSPIRE.

2.3. Rozwój energetyki na obszarach wiejskich,energetyka prosumencka

Ni˝sza g´stoÊç sieci energetycznych na obszarachwiejskich oraz znaczne odleg∏oÊci pomi´dzy wytwór-cami energii a jej finalnymi odbiorcami sà powodembraku efektywnoÊci infrastruktury sieciowej. Sieci prze-sy∏owe sà niedoinwestowane i przestarza∏e, a wić wy-magajà znacznych nak∏adów inwestycyjnych. Obecnebraki i niedobory w zakresie infrastruktury energetycz-nej hamujà rozwój gospodarczy obszarów i zwi´ksza-jà prawdopodobieƒstwo rozleg∏ych awarii sieciowych.Du˝a skala rozproszenia zabudowy sprawia, ˝e kosztyprzy∏àczania nowych odbiorców sà relatywnie wysokie,a w przypadku przedsi´biorców dodatkowym utrudnie-niem jest cz´sty brak odpowiedniej mocy przy∏àcze-niowej. Modernizujàce si´ gospodarstwa rolnicze z co-raz wi´kszà liczbà urzàdzeƒ elektrycznych, ale te˝rosnàca liczba przedsi´biorstw i gospodarstw domo-wych na obszarach wiejskich, potrzebowaç b´dà wi´-cej energii, którà coraz trudniej b´dzie dostarczaçw ramach istniejàcego systemu.

Rozwiàzaniem problemu mo˝e byç re-elektryfika-cja obszarów wiejskich z wykorzystaniem generacjirozproszonej, w tym prosumenckiej. Zgodnie z Polity-kà energetycznà Polski, przyj´tà przez Rad´ Mini-strów, do 2030 roku udzia∏ odnawialnych êróde∏ ener-gii b´dzie stanowiç 15% w bilansie energetycznymkraju do 2020 roku.

Przyj´ta w∏aÊnie przez Sejm i podpisana przez Prezy-denta RP ustawa z dnia 20 lutego 2015 roku o odnawial-

nych êród∏ach energii stworzy∏a korzystne warunki do roz-

woju mikroinstalacji energetycznych, które w szczególno-

Êci mogà byç wykorzystywane przez gospodarstwa do-

mowe na obszarach wiejskich. Rolnictwo ma najwi´kszy,

wykorzystywany dotychczas w ma∏ym stopniu potencja∏

wytwarzania odnawialnych êróde∏ energii, w szczególno-

Êci s∏onecznej, wiatrowej oraz wykorzystujàcej biomas ,

a jednoczeÊnie – ze wzgl´du na energoch∏onnoÊç u˝ywa-

nych maszyn – doÊç du˝e zapotrzebowanie na energi .

JednoczeÊnie, ze wzgl´du na warunki konkurencji rynko-

wej, gospodarstwa rolne b´dà dà˝y∏y do poszukiwania

sposobów obni˝enia kosztów produkcji energii elektrycz-

nej. Na obszarach wiejskich zlokalizowanych jest obecnie

oko∏o 1,430 mln gospodarstw rolnych, 2–2,5 mln domów

oraz 43 tys. wsi, które tworzà potencjalny ogromny rynek

energetyki prosumenckiej.

Dzi´ki rozwojowi energetyki odnawialnej na obsza-

rach wiejskich zarówno rolnicy, jak i gospodarstwa do-

mowe nie tylko mogà sobie zapewniç dodatkowe êród∏a

przychodów, ale tak˝e stworzyç nowe miejsca pracy,

przyczyniç si´ do redukcji CO2 i innych gazów cieplar-

nianych oraz wesprzeç rozwój innowacyjnych ga∏´zi

przemys∏u. Problemem do rozwiàzania jest tak˝e wyso-

koÊç op∏at dystrybucyjnych operatorów sieci, które na

obszarach wiejskich sà relatywnie wysokie. Nie bez zna-

czenia sà tak˝e modernizacja sieci niskiego i Êredniego

napićia oraz poprawienie jakoÊci i bezpieczeƒstwa za-

opatrzenia w energi´ na danym obszarze. Energetyka

obywatelska daje równie˝ szans´ na rozwój i moderni-

zacj´ rolnictwa energetycznego. Istotne jest, aby wyko-

rzystaç szanse wynikajàce z funduszy unijnych na roz-

wój polskich technologii OZE w mikroinstalacjach.


r Zmiana modelu regulacji sieciowych i dystrybucji

energii w kierunku otwarcia si´ na energetyk´ roz-

proszonà, w tym prosumenckà.

r Wdro˝enie ustawy o odnawialnych êród∏ach energii.

r Stworzenie systemu preferencji lokalnego wytwarzania

energii (elektrycznej, cieplnej oraz w kogeneracji) i two-

rzenia lokalnej infrastruktury oraz rozwiàzaƒ organiza-

cyjnych (warunki do tworzenia grup producenckich, ak-

cjonariatu obywatelskiego, ruchów spó∏dzielczych).

r Aktualizacja gminnych planów zaopatrzenia w cie-

p∏o, energi´ i paliwo gazowe w zwiàzku z rozwo-

jem rynku energii rozproszonej.

20



r Stworzenie polityki energetycznej Polski do 2050 ro-

ku wraz z odpowiednimi analizami ekonomicznymi

i bran˝owymi.

r Stworzenie otoczenia regulacyjnego, sprzyjajàcego

inwestowaniu w urzàdzenia OZE, sprzeda˝ i obrót

energià poprzez standaryzacj´ umów i ogranicza-

nie biurokracji.

r Wdro˝enie systemu wsparcia w postaci mikropo˝y-

czek, gwarancji, por´czeƒ i kredytów dla gospo-

darstw i innych podmiotów, które chcà zainwesto-

waç w energetyk´ rozproszonà.

r Przygotowanie zaplecza informacyjno-konsultacyj-

nego, w szczególnoÊci poradników i informatorów

dla gospodarstw domowych i rolników, którzy chcà

zainwestowaç w instalacje OZE.

r Montowanie instalacji OZE w budynkach u˝ytecz-

noÊci publicznej i promowanie dobrych praktyk

w tym zakresie.

r Dà˝enie do rozwoju inteligentnych sieci oraz bu-

downictwa pasywnego poprzez projekty pilota˝owe.

r Wdro˝enie systemu inteligentnego opomiarowania,

przygotowanego do odbioru i rozliczania energii

produkowanej w mikroinstalacjach.

2.4. Rozwój infrastruktury informatycznej

Wspó∏czesne rozwiàzania technologiczne umo˝liwiajà

lokalizacj´ dzia∏alnoÊci gospodarczej na peryferyjnych

obszarach, ale konieczne jest dostarczenie odpowiednej

jakoÊci ∏àczy internetowych, infrastruktury informatycz-

nej oraz w∏aÊciwego wsparcia specjalistów z bran˝y IT.

Âredni poziom dost´pnoÊci Internetu szerokopasmowe-

go na technologiach przewodowych na koniec 2013 ro-

ku wynosi∏ dla obszarów wiejskich 57%, podczas gdy

Êrednio dla wszystkich gmin – 83%. Aktualnie realizowa-

ne sà projekty budowy sieci szkieletowej i dystrybucyj-

nej, które dostarczà Internet szerokopasmowy do ka˝dej

gminy. Budowa w´z∏ów us∏ugowych i sieci dost´powej,

pozwalajàce dostarczyç Internet do koƒcowego odbior-

cy, pozostanà w gestii operatorów telekomunikacyjnych,

którzy realizacj´ przedsi´wzi´ç b´dà uzale˝niaç od

op∏acalnoÊci ekonomicznej inwestycji. O ile na obsza-

rach o skoncentrowanej zabudowie op∏acalnoÊç taka nie

b´dzie kwestionowana i z pewnoÊcià znajdà si´ opera-

torzy sk∏onni inwestowaç w dostarczanie us∏ug, to na

obszarach peryferyjnych, w miejscach o znacznym roz-

proszeniu zabudowy, inwestycje b´dà musia∏y uzyskaç

wsparcie ze strony samorzàdu lub paƒstwa. Ka˝dy ob-

szar b´dzie podlega∏ analizie co do przewodowego czy

bezprzewodowego sposobu pod∏àczania abonentów.

Trzeba tak˝e spojrzeç na kompetencje cyfrowe

mieszkaƒców obszarów wiejskich i zadbaç o dostoso-

wanie tych˝e kompetencji do oczekiwaƒ rynku. W naj-

gorszej sytuacji sà osoby starsze, które wymagajà

specyficznego (z uwagi na wiek) szkolenia, aby móc

korzystaç z powsta∏ej infrastruktury.


r Przyspieszenie procesu tworzenia struktury szkie-

letowej i dystrybucyjnej.

r Stworzenie systemu zach´t inwestycyjnych dla

operatorów na obszarach peryferyjnych.

r Szersze upowszechnienie systemów komunikacji

elektronicznej z instytucjami publicznymi.

r Zwi´kszenie kompetencji cyfrowych mieszkaƒców wsi.


r Tworzenie publicznych punktów dost´powych.

r Promocja spó∏dzielczych form realizacji inwestycji

telekomunikacyjnych.

r Wsparcie Êrodkami unijnymi inwestycji realizowanych

na obszarach peryferyjnych, zwiàzanych z przy∏à-

czaniem do Internetu szerokopasmowego odbiorców

prywatnych i instytucjonalnych.

r Obni˝enie podatków od nieruchomoÊci i op∏at za

umieszczanie infrastruktury w pasie ziemi.

r Wsparcie inwestycji zwiàzanych z rozwojem infra-

struktury internetowej na obszarach peryferyjnych.

r Realizacja konkursów na szkolenia informatyczne

dla osób zagro˝onych wykluczeniem cyfrowym.

2.5. Partnerstwo Publiczno-Prywatne jakoêród∏o finansowania inwestycjiinfrastrukturalnych

Partnerstwo Publiczno-Prywatne to dobry sposób na do-

starczanie us∏ug publicznych przez prywatne podmioty,

dzia∏ajàce na podstawie umowy z podmiotem publicz-

nym, który ma obowiàzek gwarantowania tych˝e us∏ug

na mocy regulacji prawnych. Z takà umowà wià˝e si´

zwykle szereg aspektów zwiàzanych z wycenà tych˝e

21


us∏ug, zakresem i okresem ich Êwiadczenia, sposobem

kontraktowania itp. Cz´stym elementem takich porozu-

mieƒ jest budowanie elementów infrastruktury, która na-

st´pnie s∏u˝y spo∏ecznoÊciom lokalnym. Pomimo tego,

˝e w wielu krajach Europy realizuje si´ bardzo du˝o in-

westycji w ramach Partnerstwa Publiczno-Prywatnego

(PPP), w Polsce liczba realizowanych umów jest zniko-

ma. DoÊwiadczenia wskazujà, ˝e formu∏a ta jest cz´sto

traktowana jako ostateczna alternatywa, gdy nie ma do-

st´pnoÊci ˝adnych funduszy na finansowanie inwestycji.

Tymczasem ten sposób finansowania mo˝e okazaç si´

kluczowy w sytuacji, gdy samorzàd nie ma Êrodków, któ-

re mogà zapewniç wk∏ad w∏asny przy realizacji inwe-

stycji wspó∏finansowanych z funduszy strukturalnych.

Po 2020 roku, gdy znacznie zmniejszy si´ dost´pnoÊç

finansowania unijnego, finansowanie w ramach PPP b´-

dzie mia∏o zdecydowane znaczenie dla dalszego rozwo-

ju infrastruktury. Samorzàdy gmin wiejskich sà szczegól-

nie ma∏o aktywne w zakresie zawierania umów PPP – na

66 projektów umieszczonych w bazie realizowanych

projektów PPP Ministerstwa Gospodarki tylko kilka by∏o

zawartych przez samorzàdy gminy wiejskich.

Mo˝na za∏o˝yç, e w pierwszej kolejnoÊci formu∏a po-

winna mieç zastosowanie w obszarach wa˝nych, ale nie

wymagajàcych natychmiastowej interwencji, takich jak:

edukacja, gospodarka odpadami, sport i rekreacja czy

kultura. Potrzeby sà jednak znacznie szersze. Pomimo

tego, ˝e ustaw´ o Partnerstwie Publiczno-Prywatnym

uchwalono w 2008 roku, wcià˝ istnieje szereg proble-

mów zwiàzanych z praktycznym wykorzystywaniem tej

formu∏y. Najwa˝niejsze z nich to kwestia wp∏ywu inwesty-

cji w formule PPP na bilans instytucji publicznej i podzia∏

ryzyka pomi´dzy sektory, trudnoÊci z d∏ugookresowym fi-

nansowaniem projektów (w tym udzia∏ banków w proce-

sie), w koƒcu kwestie istnienia dobrych praktyk i eduka-

cja podmiotów uczestniczàcych w procesie.


r Usuwanie barier prawnych i instytucjonalnych roz-

woju PPP, w tym w szczególnoÊci prze∏amywanie

nieufnoÊci wobec stosowania tej formu∏y.

r Dostosowanie regulacji prawnych, w tym uregulowanie

kwestii wp∏ywu realizacji przedsi´wzi´ç na d∏ug pu-

bliczny, zmiany podmiotowe umów i rozliczenia VAT.

r Edukacja i promowanie dobrych praktyk z zakresu

stosowania PPP.


r Rozwiàzanie kwestii wp∏ywu przedsi´wzi´ç w for-

mule PPP na bilans instytucji publicznych, poprzez

przygotowanie dobrych praktyk i wzorcowych

umów prezentujàcych modelowy sposób przygoto-

wywania i realizacji inwestycji.

r Uregulowanie zasad wykorzystywania spó∏ek celo-

wych do realizacji przedsi´wzi´ç w formule PPP

oraz wprowadzania zmian podmiotowych w trakcie

realizacji inwestycji.

r Wdro˝enie rozporzàdzenia Ministra Gospodarki

z 11 lutego 2015 roku w zakresie rodzajów ryzyka

i czynników uwzgl´dnianych w ich ocenie w umo-

wach PPP oraz przygotowanie i wdro˝enie dobrych

praktyk co do systemowego podzia∏u ryzyka po-

mi´dzy sektor publiczny a prywatny.

r Rozwiàzanie trudnoÊci z prognozowaniem przy-

chodów projektów PPP z uwagi na jednorocznoÊç

zasad taryfowania/kontraktowania (energetyka,

ochrona zdrowia).

r Przygotowanie wzorcowych dokumentów do reali-

zacji inwestycji w formule PPP oraz portfela projek-

tów wzorcowych zrealizowanych w ró˝nych sekto-

rach jako narz´dzia prezentacji dobrych praktyk.

r Rozwój platform wymiany wiedzy i dobrych prak-

tyk z udzia∏em wszystkich Êrodowisk bioràcych

udzia∏ w projektach PPP.

r Prowadzenie szkoleƒ dla przedstawicieli samorzà-

dów w zakresie stosowania formu∏y PPP, poszuki-

wania inwestorów i monta˝u finansowego.

r Powo∏anie specjalnych instytucji (centrów kompe-

tencji), pe∏niàcych rol´ informacyjnà, konsultacyj-

nà, strategiczno-doradczà i wdra˝ajàco-nadzorczà.

r Utworzenie listy potencjalnych projektów (tzw. pro-

ject pipelines) sektora publicznego.

2.6. Transport publiczny na obszarach wiejskich

Transport publiczny jest, obok infrastruktury komuni-

kacyjnej, drugim elementem kszta∏tujàcym dost´p-

noÊç obszarów wiejskich i zakres mobilnoÊci ich

mieszkaƒców. Popyt na transport publiczny zg∏aszajà

cz´Êciej osoby w wieku poprodukcyjnym, podczas

gdy osoby pracujàce cz´Êciej korzystajà z samocho-

dów prywatnych. Na wi´kszoÊci rynków przewozów

pasa˝erskich jest du˝a konkurencja, a mar˝e przewoê-

22


ników sà niskie. Problem z przewozami pojawia si´

w szczególnoÊci na obszarach s∏abo zaludnionych,

gdzie rentownoÊç przewozów jest ujemna i samorzà-

dy muszà dop∏acaç, aby utrzymaç funkcjonowanie li-

nii. Ale nawet na stosunkowo silnie zurbanizowanych

obszarach transport publiczny bywa cz´sto êle zorga-

nizowany, co sprawia, ˝e ludzie cz´Êciej u˝ywajà sa-

mochodów, co cz´sto powoduje zatory komunikacyj-

ne w miastach. Brak dogodnego dojazdu mo˝e te˝

byç powodem ca∏kowitej rezygnacji z podj´cia pracy

poza miejscem zamieszkania. Problemy najcz´Êciej sà

zwiàzane z operowaniem wielu przewoêników na tych

samych trasach, niedostosowaniem godzin przewozu

do w∏aÊciwego zapotrzebowania, brakiem honorowa-

nia wzajemnego biletów przejazdu przez ró˝nych

operatorów czy te˝ koniecznoÊcià dop∏acania do nie-

dochodowych tras przez organizatorów zbiorowegotransportu publicznego.


r Reorganizacja transportu publicznego w celu u∏a-twienia mieszkaƒcom wsi dojazdu do pracyi miejsc dostarczenia us∏ug publicznych.


r Przygotowywanie regionalnych planów transporto-

wych dla obszarów funkcjonalnych, opartych na rze-

telnych badaniach i analizach zapotrzebowania na

przewozy mieszkaƒców, uwzgl´dniajàcych migracje

wahad∏owe oraz przep∏ywy wynikajàce z przejaz-

dów turystycznych czy rekreacyjnych.

r Organizowanie zintegrowanych przestrzennie i wy-

godnych dla pasa˝erów systemów transportowych,

∏àczàcego wiele gmin i ró˝nych przewoêników.

r Organizowanie, wyposa˝onych w ∏àcznoÊç bez-

przewodowà oraz inne us∏ugi dla podró˝nych w´-

z∏ów przesiadkowych i parkingów typu park&ride

w miejscach usytuowanych dogodnie komunikacyj-

nie oraz synchronizowanie ró˝nych rodzajów trans-

portu w takich w´z∏ach.

r Wprowadzenie mo˝liwoÊci stosowania prawa wy∏àcz-

noÊci w zakresie kszta∏towania zasad zbiorowego

transportu publicznego przez organizatora takiego

transportu, jak równie˝ mo˝liwoÊci licencjonowania

tras, przystanków i w´z∏ów przesiadkowych.

23


C hocia˝ rolnictwo wspólnie z przemys∏em rolno-

-spo˝ywczym pe∏ni strategicznà rol´ w zakresie

bezpieczeƒstwa ˝ywnoÊciowego kraju i stanowi

znacznà pozycj´ eksportu, to oferuje coraz mniej

miejsc pracy mieszkaƒcom obszarów wiejskich. Istnie-

je zatem koniecznoÊç tworzenia pozarolniczych

miejsc pracy, aby nie tylko zagospodarowaç osoby

obecnie bezrobotne, ale tak˝e by umo˝liwiç reorienta-

cj´ zawodowà w∏aÊcicieli najs∏abszych ekonomicznie

gospodarstw. Miejsca pracy powinny byç tworzone

przy wykorzystaniu przedsi´biorczoÊci mieszkaƒców

obszarów wiejskich. Najwi´kszymi problemami przed-

si´biorczoÊci wiejskiej sà: brak dostatecznego rynku,

który uniemo˝liwia osiàgni´cie odpowiedniej skali

produkcji oraz k∏opot z wykwalifikowanà si∏à roboczà.

Obydwa te problemy mo˝na pokonaç dzi´ki wykorzy-

staniu nowoczesnych technologii bàdê te˝ zapropo-

nowaniu specyficznych us∏ug i produktów. Wsparciem

dla rozwoju firm produkcyjnych i us∏ugowych na ob-

szarach wiejskich mo˝e byç tworzenie mikrostref

dzia∏alnoÊci gospodarczej. Istnieje wiele warunków,

które muszà byç spe∏nione, aby takie strefy mia∏y

szans´ zaistnieç, ale przyk∏ady innych krajów, jak rów-

nie˝ nieliczne praktyki krajowe wskazujà, ˝e dzia∏ania

te mogà przynieÊç bardzo pozytywne skutki dla rynku

pracy i portfeli mieszkaƒców. Przyjmowane w∏aÊnie

zmiany ustawowe pozwolà rolnikom sprzedawaç

przetworzonà we w∏asnym gospodarstwie ˝ywnoÊç,

o co od dawna postulujà Êrodowiska rolnicze. Sytuacj´

mog∏oby jeszcze poprawiç uproszczenie procedur

zwiàzanych ze sprzeda˝ marginalnà, lokalnà i ograni-

czonà, która nie jest zbyt popularna z uwagi na liczne

przeszkody biurokratyczne i wymogi sanitarne. Do

prawid∏owego dzia∏ania lokalnej gospodarki konieczna

jest znajomoÊç struktury funkcjonowania lokalnego

rynku i zwiàzanych z nim przep∏ywów produktów, to-

warów, us∏ug czy kapita∏u. Konieczna jest zatem iden-

tyfikacja lokalnych zasobów, podmiotów, ∏àczàcych je

relacji, powstajàcych deficytów, w koƒcu ÊwiadomoÊci

istniejàcych przewag konkurencyjnych. Aby sprawnie

funkcjonowa∏ lokalny rynek, potrzebne sà tak˝e

sprawne instytucje finansowe. Obecnie funkcjonujàce

na rynku podmioty (g∏ównie banki komercyjne), nie sà

w stanie zaoferowaç istotnej pomocy poczàtkujàcym

firmom, rolnikom czy te˝ organizacjom bez historii

i wiarygodnoÊci kredytowej. Funkcj´ t´ muszà wype∏-

niç instytucje i instrumenty finansowe, nakierowane na

drobnà przedsi´biorczoÊç. Istotnà rol´ na tym rynku

mogà odegraç w szczególnoÊci banki spó∏dzielcze

i ró˝nego rodzaju fundusze po˝yczkowe.

3.1. Rolnictwo i jego znaczenie dla rozwojuobszarów wiejskich

Rolnictwo jest nieod∏àcznà cz´Êcià obszarów wiejskich

i podstawà krajobrazu wiejskiego. Chocia˝ wcià˝ pe∏ni

strategicznà i kluczowà rol´ w zakresie bezpieczeƒstwa

˝ywnoÊciowego kraju, to w zakresie êróde∏ dochodów

odgrywa coraz mniejszà rol´. Rolnictwo, dzi´ki zarad-

25

3. Przedsi´biorczoÊç na obszarach wiejskich

Rolnictwo nie zapewni pracy dla wszystkich mieszkaƒców obszarów wiejskich. Miejsca pracy po-winna zapewniç natomiast przedsi´biorczoÊç mieszkaƒców oraz tworzone mikrostrefy dzia∏alnoÊcigospodarczej. Rolnicy powinni mieç mo˝liwoÊç sprzedawania przetworzonej przez siebie ˝ywnoÊci.Prawid∏owe funkcjonowanie gospodarki mo˝e wspomóc system oparty na lokalnych êród∏ach fi-nansowych.

noÊci w∏aÊcicieli gospodarstw przy istotnym wsparciu

funduszy unijnych, podlega procesom intensywnej mo-

dernizacji i post´powi technicznemu. Procesy globaliza-

cji, ale te˝ sytuacja polityczna i relacje handlowe z inny-

mi krajami podnoszà znaczenie konkurencyjnoÊci

gospodarstw rolniczych na rynkach mi´dzynarodowych.

Polscy rolnicy dobrze wykorzystujà instrumenty Wspól-

nej Polityki Rolnej Unii Europejskiej, coraz wi´kszego

znaczenie nabierajà grupy producenckie, produkcja

ekologiczna, przetwórstwo rolne oraz specjalizacja pro-

dukcyjna. Gospodarowanie na roli wymaga obecnie du-

˝ej wiedzy, ducha przedsi´biorczoÊci i odpowiedniej

skali produkcji. Rolnictwo, podobnie jak obszary wiej-

skie, jest znacznie zró˝nicowane. Obok gospodarstw

dzia∏ajàcych jak firmy produkcyjne – z du˝ym kapita-

∏em, wartoÊciowym parkiem maszynowym i gruntami –

funkcjonujà gospodarstwa rodzinne zbywajàce na ryn-

kach niewielkà cz´Êç produkcji oraz wcià˝ du˝a grupa

gospodarstw ma∏ych, które gospodarujà na zbyt niskim

areale i majà niewystarczajàce zasoby, by móc oprzeç

swoje dochody wy∏àcznie na pracy na roli. Ka˝da z tych

grup wymaga zastosowania odr´bnych instrumentów

wsparcia. Nale˝y pomóc rolnikom i domownikom

z drobnych gospodarstw rolnych w uzyskaniu dodatko-

wych i alternatywnych êróde∏ utrzymania, w tym tak˝e

w przygotowaniu kompetencyjnym i mentalnym do

wchodzenia na rynek pracy.


r Wspieranie i dynamizowanie procesów moderniza-

cji rolnictwa, poprzez kierowanie Êrodków finanso-

wych do jednostek rokujàcych szans´ na stworze-

nie konkurencyjnych na rynkach podmiotów.

r Wspieranie integracji pionowej produkcji rolniczej,

przetwórstwa i logistyki oraz dywersyfikacji pro-

duktowej.

r Tworzenie zach´t do tworzenia i promowanie grup

producenckich i innych stowarzyszeƒ producen-

tów, co powinno prowadziç do zwi´kszanie si∏y ne-

gocjacyjnej rolników wobec sieci handlowych, dys-

trybucyjnych i sektora przetwórstwa spo˝ywczego.

r Aktywizowanie instrumentów wsparcia eksportu,

szersze promowanie polskiej ˝ywnoÊci za granicà.

r Wzmacnianie instytucjonalne i kadrowe OÊrodków

Doradztwa Rolniczego jako kluczowych instytucji

wspierajàcych rozwój i przekszta∏cenia obszarów

wiejskich.

r Promowanie inwestycji ograniczajàcych zu˝ycie

energii, zwi´kszajàcych produkcj´ i wykorzystanie

OZE oraz u∏atwiajàcych w∏aÊciwà gospodark´ od-

chodami zwierz´cymi.


r Ochrona gruntów rolnych wysokich klas bonitacyjnych.

r Wspieranie procesów scalania gruntów oraz dà˝eƒ

do podnoszenia Êredniej powierzchni gospodarstw.

r Wspieranie gospodarstw rodzinnych pod warun-

kiem utrzymywania przez nie tradycyjnego krajo-

brazu rolniczego i dobrych praktyk rolnych.

r Przygotowanie programu wsparcia dla gospo-

darstw socjalnych w zakresie przekwalifikowania

i przejÊcia na inne formy zatrudnienia.

r Zwi´kszanie udzia∏u rolnictwa w produkcji biopaliw.

r Wprowadzanie w wi´kszym stopniu wieloletniej

kontraktacji produkcji i hodowli rolniczej, instru-

mentów terminowych i innych narz´dzi stabilizujà-

cych warunki prowadzenia dzia∏alnoÊci rolniczej ja-

ko podstaw do tworzenia solidnych biznesplanów

i przewidywalnego rozwoju gospodarstwa.

3.2. Przedsi´biorczoÊç na obszarach wiejskich

Na obszarach wiejskich skoncentrowanych w pobli˝u

wi´kszych miast poziom inwestycji, stopieƒ zagospo-

darowania terenu czy jakoÊç i komfort ˝ycia mieszkaƒ-

ców cz´sto przewy˝szajà warunki miejskie. Du˝a licz-

ba mieszkaƒców i bliskoÊç rynku zbytu tworzà dobry

grunt do rozwoju przedsi´biorczoÊci. Na obszarach

oddalonych od miast g∏ównym problemem jest brak

lokalnego popytu, który nie pozwala osiàgnàç odpo-

wiedniej skali dzia∏alnoÊci przedsi´biorstwa. Firmy na-

stawione sà bardziej na przetrwanie, na co wskazuje

zjawisko cz´stego zawieszania dzia∏alnoÊci na d∏u˝-

sze okresy. Brak jest tak˝e odpowiedniego zaplecza

instytucjonalnego, a wydrenowany przez emigracj´

zarobkowà rynek pracy nie dostarcza potencjalnym in-

westorom odpowiednio wykwalifikowanych pracowni-

ków. Problemem jest niska kultura przedsi´biorczoÊci,

której nie pomagajà wykszta∏ciç ani realny rynek, ani

sektor edukacyjny.

26


JednoczeÊnie obszary wiejskie mogà zaoferowaç znaczne

korzyÊci przedsi´biorcom, którzy zdecydujà si´ na za∏o˝e-

nie firmy, w postaci du˝o ∏atwiej dost´pnej przestrzeni,

ni˝szych podatków czy te˝ ni˝szych oczekiwaƒ p∏aco-

wych pracowników. AtrakcyjnoÊç obszarów wiejskich suk-

cesywnie poprawia si´ te˝ dzi´ki rozwojowi infrastruktury,

w szczególnoÊci informatycznej, umo˝liwiajàcej oddziele-

nie miejsca produkcji od rynku zbytu i zaoferowanie pro-

duktów czy us∏ug „szerokiemu klientowi”. Wspó∏czesne

technologie informatyczne i techniki logistyczne u∏atwiajà

handel elektroniczny i dotarcie do odleg∏ego klienta. To

szansa dla przedsi´biorców na obszarach wiejskich.

Ogromny potencja∏ drzemie w szczególnoÊci w przedsi´-

biorczoÊci kobiet na wsi, które cz´sto tradycyjnie zajmujà

si´ domem i wychowaniem dzieci, nie majàc szans na

podj´cie pracy zarobkowej. Umo˝liwienie im godzenia y-

cia zawodowego i rodzinnego znacznie podnios∏oby po-

ziom wiejskiej przedsi´biorczoÊci.


r Dalsze inwestowanie w popraw´ infrastruktury na

obszarach wiejskich, w szczególnoÊci w sieci te-

leinformatyczne oraz dost´pnoÊç drogowà (drogi

o optymalnym obcià˝eniu).

r Tworzenie mikrostref aktywnoÊci gospodarczej na

obszarach wiejskich, wyposa˝onych w odpowied-

nià infrastruktur´ towarzyszàcà.

r Rozwój programów finansowych dla start-upów

wiejskich.

r Promowanie idei spó∏dzielczoÊci.

r Wspieranie procesu tworzenia cechów i organizacji

bran˝owych.


r Skoncentrowanie ró˝nych us∏ug doradczych w obr´-

bie jednej instytucji, gdzie wiejski przedsi´biorca b´-

dzie móg∏ uzyskaç kompleksowe wsparcie; ewentu-

alnie stworzenie instytucji pierwszego kontaktu.

r Zwi´kszenie skali finansowania zaliczkowego w przy-

padku korzystania z funduszy i programów pomoco-

wych (prefinansowanie zamiast refundacji).

r Stworzenie systemu zach´t dla oÊrodków badawczo-

-rozwojowych do nawiàzywania wspó∏pracy z ma∏y-

mi przedsi´biorstwami o peryferyjnej lokalizacji.

r Wsparcie tworzenia lokalnych specjalizacji oraz wio-

sek tematycznych ukierunkowanych bran˝owo (spe-

cyficzne rodzaje produkcji czy us∏ug, turystyka, re-

kreacja).

r Umo˝liwienie samorzàdom stawania si´ lokalnym de-

veloperem, wp∏ywajàcym poprzez polityk´ mieszka-

niowà na zakres i kierunki aktywnoÊci gospodarczej.

r Promowanie przygotowywania Programu Wsparcia

Przedsi´biorczoÊci przez samorzàd gminy.

r Wychwytywanie i promowanie lokalnych liderów.

r Szybki rozwój e-us∏ug.

r Rozwój programów edukacyjnych z zakresu przed-

si´biorczoÊci dla mieszkaƒców obszarów wiejskich.

r Promowanie idei spó∏dzielczoÊci i tworzenia grup

producentów dla szerszej i bardziej widocznej re-

prezentacji interesów Êrodowisk rolniczych.

r Przeprowadzenie kampanii promujàcej przedsi´-

biorczoÊç wiejskà, w szczególnoÊci dotarcie z infor-

macjà o mo˝liwoÊciach uzyskania wsparcia przez

konkretne instytucje do wi´kszej liczby mieszkaƒ-

ców obszarów wiejskich.

r Zwi´kszenie zaanga˝owania przedsi´biorców w go-

spodarce samorzàdowej poprzez likwidacj´ obo-

wiàzku sk∏adania oÊwiadczeƒ majàtkowych przez

radnych.

r Wspó∏praca samorzàdu gmin z przedsi´biorstwami

w ramach sta∏ych komisji.

3.3. Mikrostrefy aktywnoÊci gospodarczejna obszarach wiejskich

Obszary wiejskie sà potencjalnie atrakcyjnym miej-

scem do lokalizowania dzia∏alnoÊci gospodarczej. Ni-

skie ceny i relatywnie wi´ksza dost´pnoÊç gruntów in-

westycyjnych, ni˝sze stawki podatku od nieruchomoÊci

w po∏àczeniu z walorami krajobrazowymi tworzà dobre

warunki do inwestowania. Odpowiednie kszta∏towanie

przestrzeni w po∏àczeniu z systemem wsparcia instytu-

cjonalnego i finansowego mog∏oby zarówno przycià-

gnàç nowych inwestorów, jak i uwolniç potencja∏

przedsi´biorczoÊci lokalnej ludnoÊci. Stworzenie mikro-

stref dzia∏alnoÊci gospodarczej na obszarach oddalo-

nych od du˝ych miast i w miejscach o szczególnie wy-

sokich wskaênikach bezrobocia mog∏oby zapewniç

bardziej zrównowa˝ony rozwój gospodarczy kraju, jak

równie˝ zapobiec dalszym procesom depopulacji

i zmniejszyç skal´ emigracji zarobkowych. Lokalizacja

takich stref musi spe∏niaç jednak wiele warunków, aby

27


zapewniç szanse powodzenia, takich jak: usytuowanieprzy w´êle komunikacyjnym, w∏aÊciwe ukszta∏towanieterenu, wi´ksze skupisko mieszkaƒców, dobre otocze-nie instytucjonalne, wyst´powanie rezerw w mediach,dost´pnoÊç us∏ug, istniejàca kultura przedsi´biorczo-Êci. Strefy takie mog∏yby powstawaç przy wspó∏pracywi´kszej liczby samorzàdów, ale wówczas powstaniumusia∏oby towarzyszyç wdro˝enie mechanizmu redy-strybucji zarówno kosztów, jak i przysz∏ych korzyÊci.Warto by∏oby zapewniç tak˝e preferencyjny dost´p dostref dla lokalnego kapita∏u, lokalnych przedsi´biorcówczy pracowników. Aby uniknàç nadmiernych kosztówpoczàtkowych, tworzenie strefy (w tym g∏ównie do-starczanie infrastruktury) powinno byç stopniowe i po-st´powaç w miar´ jej rozwoju. Do lokalizacji strefymo˝na wykorzystaç grunty ró˝nych w∏aÊcicieli, w tymgrunty b´dàce we w∏adaniu Agencji NieruchomoÊciRolnych. W miejscach, gdzie jest to konieczne, nale˝yprzeprowadzaç komasacj´ i reparcelacj´ gruntów. O ilewskazane jest lokalizowanie stref w miejscach o funk-cjach pozamieszkaniowych, to jednoczeÊnie samorzà-dy mog∏yby wykorzystaç istniejàce w strefie mieszka-niowej pustostany wielkogabarytowe, aby stworzyçsystem preinkubacji nowych przedsi´biorców, w szcze-gólnoÊci, gdy ich dzia∏alnoÊç nie wià˝e si´ z ucià˝liwo-Êcià dla mieszkaƒców. Przeniesienie przedsi´biorcy dow∏aÊciwej strefy i kontynuacja wsparcia instytucjonalne-go by∏oby uzale˝nione od oceny efektywnoÊci dotych-czasowej dzia∏alnoÊci i perspektyw dalszego rozwoju.Funkcjonowanie strefy musi byç obudowane szerokàpaletà wsparcia instytucjonalnego – od szkoleƒ, do-radztwa i consultingu, poprzez instrumenty finansowe(fundusze por´czeniowe, po˝yczkowe, venture capitaloraz kredyty bankowe). Tworzenie stref znacznie u∏a-twi∏oby wczeÊniejsze uregulowanie ∏adu przestrzenne-go, stàd wskazane by∏oby wdro˝enie projektu pilota˝o-wego w najlepszych lokalizacjach, aby przetestowaçproponowane rozwiàzania.


r Zwi´kszenie roli regionów w kszta∏towaniu aktyw-noÊci gospodarczej poprzez wyposa˝enie ich w na-rz´dzia do wspierania instytucjonalnego stref ak-tywnoÊci gospodarczej.

r Tworzenie mikrostref dzia∏alnoÊci gospodarczychprzez samorzàdy gmin bàdê partnerstwa samorzà-dowe.

r Stworzenie systemu otoczenia instytucjonalnego

(w tym finansowego) dla inwestycji podejmowanych

w mikrostrefach.

r Powielanie i promowanie dobrych praktyk w zakre-

sie tworzenia i funkcjonowania mikrostref dzia∏al-

noÊci gospodarczej.


r Uproszczenie planowania przestrzennego na potrze-

by tworzenia mikrostref aktywnoÊci gospodarczej.

r Umo˝liwienie wydawania przez organy mikrostref

okreÊlonych decyzji z zakresu administracji publicz-

nej (na podobieƒstwo regulacji dotyczàcych spe-

cjalnych stref ekonomicznych).

r Stosowanie procedur komasacji i reparcelacji, w tym

przy wykorzystaniu gruntów Agencji NieruchomoÊci

Rolnych.

r Adaptacja planów gminnych (w szczególnoÊci za-

opatrzenia w energi´, ciep∏o i paliwa gazowe oraz

planów gospodarki odpadami) do uwarunkowaƒ

wynikajàcych z dzia∏alnoÊci mikrostrefy.

3.4. Sprzeda˝ bezpoÊrednia oraz dzia∏alnoÊçmarginalna, lokalna i ograniczona (MOL)

Trend poszukiwania zdrowej i wytworzonej w sposób

tradycyjny ˝ywnoÊci – obserwowany w Polsce od kil-

ku lat – stworzy∏ nisz´ rynkowà, którà coraz bardziej

skutecznie wype∏niajà gospodarstwa rolne oraz drob-

ni wiejscy przedsi´biorcy. Sprzeda˝ bezpoÊrednia

oraz dzia∏alnoÊç marginalna, lokalna i ograniczona

stwarzajà szans´ dla wielu drobnych rolników i przed-

si´biorców, którzy w ten sposób mogà sobie zapew-

niç dodatkowe dochody. Najcz´stszym powodem bra-

ku podejmowania dzia∏alnoÊci w tym zakresie jest

nieznajomoÊç prawa bàdê przekonanie o istnieniu

znacznych barier uniemo˝liwiajàcych rozpocz´cie

sprzeda˝y. Istniejàce regulacje sà relatywnie korzystne

dla rolników i przedsi´biorców, a spodziewane zmiany

prawne majà jeszcze rozszerzyç katalog produktów,

które sà przedmiotem obrotu na rynkach lokalnych.

Tym, co hamuje rozwój tych form sprzeda˝y, jest

przede wszystkim zbyt restrykcyjna interpretacja

przepisów sanitarnych przez organy kontrolne. Du˝ym

problemem w przypadku sprzeda˝y MOL jest tak˝e

koniecznoÊç rezygnacji przez gospodarzy z ubezpie-

28


czenia rolniczego oraz przejÊcia do Zak∏adu Ubezpie-

czeƒ Spo∏ecznych.


r Umo˝liwienie rolnikom stosowanie sprzeda˝y bez-

poÊredniej w szerszym zakresie.

r Promowanie sprzeda˝y bezpoÊredniej oraz dzia∏al-

noÊci marginalnej, lokalnej i ograniczonej w Êrodo-

wiskach wiejskich.

r Zachćanie rolników do integracji pionowej produkcji

poprzez zak∏adanie zak∏adów przetwórczych i wspól-

ne produkowane ˝ywnoÊci z w∏asnych surowców.

Zalecenia szczegó∏owe

r Ujednolicenie interpretacji zasad i przepisów, by

wyeliminowaç dowolnoÊç ich stosowania przez po-

szczególne s∏u˝by powiatowe.

r Przygotowanie bran˝owych poradników w zakresie

realizowania sprzeda˝y bezpoÊredniej oraz dzia∏al-

noÊci marginalnej, lokalnej i ograniczonej.

r Przeglàd i ograniczenie zb´dnych przepisów kr´-

pujàcych rozwój sprzeda˝y bezpoÊredniej oraz

dzia∏alnoÊci marginalnej, lokalnej i ograniczonej.

r Zachćanie rolników do zrzeszania si´ w stowarzy-

szenia przetwórców-rolników, dzia∏ajàcych w ich

imieniu, prowadzàcych szkolenia, dbajàcych o wy-

sokà jakoÊç produktów i ich promocj´.

r Propagowanie dobrych praktyk i przyk∏adów.

r Upowszechnianie systemów jakoÊci ˝ywnoÊci oraz

unijnych znaków: Chronione Nazwy Pochodzenia,

Chronione Oznaczenia Geograficzne oraz Gwaran-

towane Tradycyjne SpecjalnoÊci.

3.5. Instrumenty finansowania rozwojugospodarczego obszarów wiejskich

Jednym z kluczowych elementów hamujàcych rozwój wiej-

skiej przedsi´biorczoÊci jest brak dost´pnoÊci finansowa-

nia. Z problemem tym w szczególnoÊci stykajà si´ nowe

podmioty gospodarcze lub takie, które majà problem z hi-

storià kredytowà i trudno im sprostaç ocenie bankowego

ryzyka kredytowego. Brakuje alternatywnego dla systemu

bankowego mechanizmu finansowania, który móg∏by ob-

s∏ugiwaç podmioty, które nie kwalifikujà si´ do uzyskania

kredytów bankowych. Istniejàce systemy por czeƒ kredy-

towych, gwarancji, kredytów czy po˝yczek w du˝ej mie-

rze bazujà na procedurach bankowych, co sprawia ˝e sà

cz´sto z∏o˝one, przez to drogie w przygotowaniu i zare-

zerwowane dla stabilnych finansowo podmiotów. Obszary

wiejskie tymczasem majà nadwy˝ki finansowe, które w sy-

tuacji braku systemu dystrybucji pomi´dzy lokalne pod-

mioty gospodarcze sà transferowane poprzez system

bankowy do obszarów zg∏aszajàcych wi´ksze zapotrze-

bowanie na finansowanie (g∏ównie obszary metropolital-

ne). Stworzenie finansowych rynków lokalnych – wytwo-

rzenie mechanizmów w których lokalnie zakumulowany

kapita∏ i oszcz´dnoÊci w pierwszej kolejnoÊci inwestowa∏-

by w inicjatywy lokalne – mog∏oby znacznie podnieÊç

efektywnoÊç procesu gospodarowania. Trzonem takiego

systemu mog∏yby byç banki spó∏dzielcze, które majà du˝à

iloÊç placówek ulokowanych na obszarach wiejskich

i zwykle znajà lepiej specyfik´ lokalnej gospodarki. Oprócz

banków spó∏dzielczych konieczne jest tworzenie i wzmac-

nianie funduszy po˝yczkowych, kapita∏owych i por cze-

niowych, skoncentrowanych na inwestowaniu w lokalne

przedsi´wzićia. Podobnie jak istnieje koniecznoÊç wypo-

sa˝enia obszarów wiejskich w infrastruktur drogowà, wo-

dociàgowà, internetowà, tak i infrastruktura finansowa jest

nie mniej istotna dla wzrostu gospodarczego. Jej zadaniem

powinna byç recyrkulacja lokalnych oszcz´dnoÊci i kapita-

∏u do lokalnych przedsi´wzi´ç gospodarczych.


r Wzmocnienie systemów finansowych rynków lo-

kalnych.

r Promowanie idei funkcjonowania systemów finan-

sowych rynków lokalnych.


r Poprawa warunków dzia∏ania lokalnych banków spó∏-

dzielczych, w szczególnoÊci poprzez umo˝liwienie

czerpania korzyÊci majàtkowych z kapita∏u zainwe-

stowanego w spó∏dzielni .

r Stworzenie zach´t do wykorzystywania lokalnych

oszcz´dnoÊci na rzecz rozwoju lokalnego poprzez

umo˝liwienie preferencyjnego korzystania z instru-

mentów finansowych dla cz∏onków spó∏dzielni.

r Restrukturyzacja funduszy porćzeniowych w kie-

runku porćzeƒ po˝yczek i porćzeƒ zobowiàzaƒ

pozabankowych, aktywizacja istniejàcych funduszy

po˝yczkowych i kreowanie nowych lokalnych fun-

duszy po˝yczkowych.

29


r Kreowanie regionalnych funduszy venture capital na-

kierowanych na wsparcie kapita∏owe przedsi´biorstw

na wczesnym etapie rozwoju oraz takich, które nie

majà historii kredytowej.

r Oferowanie przez lokalne fundusze wsparcia finan-

sowego w przedziale od 50 tys. do 200 tys. z∏ we-

d∏ug wystandaryzowanych i prostych procedur.

r W∏àczenie funduszy lokalnych do wystandaryzowa-

nego systemu obs∏ugi sprawozdawczo-ksi´gowe-

go i zarzàdzania ryzykiem, raportowanie w wy-

standaryzowany sposób do lokalnych sponsorów

(za∏o˝ycieli) zarówno efektów wsparcia, jak i po-

ziomu ryzyka.

r Zasilanie powsta∏ych funduszy z pieni´dzy publicz-nych (krajowych i unijnych, programów takich jak Jes-sica czy Jeremie), jak równie˝ z prywatnych êróde∏.

r Wdro˝enie zasady wydatkowania zebranych lokalnychÊrodków na lokalne przedsi´wzi´cia i przekazywanietylko ewentualnych nadwy˝ek do innych obszarów.

r W∏àczenie w szerszym stopniu banków spó∏dziel-czych w system finansowania przedsi´wzi´ç naobszarach wiejskich poprzez szerokie w∏àczeniedo oferty finansowych instrumentów transakcyj-nych (np. inkaso czy akredytywa).

r Wprowadzenie regulacji u∏atwiajàcych bankomspó∏dzielczym tworzenie systemu ochrony depozy-tariuszy w aktualnych zrzeszeniach.

30


M ieszkaƒcy obszarów wiejskich powinni mieçdost´p do porównywalnej z miastem strukturyus∏ug publicznych. Z uwagi na rozproszenie

zabudowy osadniczej konieczne b´dzie zaoferowanieniestandardowych rozwiàzaƒ i wykorzystania nowychtechnologii. Podstawowym wyzwaniem jest dost´p doedukacji. Istniejàcy system funkcjonowania i finansowa-nia szkó∏ wymaga znacznych korekt. Dotyczy to kwestiiistnienia ma∏ych szkó∏ wiejskich, ale równie˝ dopasowa-nia kwalifikacji do oczekiwaƒ rynku, czyli przedewszystkim przywrócenia szkolnictwa technicznego i za-wodowego oraz kszta∏cenia ustawicznego. Intensywnyrozwój gospodarczy i nieprzemyÊlana polityka wprowa-dzi∏y istotne zagro˝enia dla Êrodowiska przyrodniczegooraz przestrzeni wiejskiej. Sà to elementy, które powin-ny stanowiç o przewadze konkurencyjnej obszarówwiejskich. Konieczne jest zatem podj´cie dzia∏aƒ w kie-runku ochrony naturalnego, wiejskiego krajobrazu. Innàkwestià, która tak˝e wymaga ochrony, jest dziedzictwokulturowe wiejskich spo∏ecznoÊci. Zachodzàce procesyglobalizacji, ale tak˝e mieszanie si´ spo∏eczeƒstwa jakokonsekwencja migracji, prowadzà do zanikania bàdêutraty tradycji, zwyczajów czy obrz´dów wiejskich, sta-nowiàcych istotnà wartoÊç dla naszego narodu.

4.1. Dost´p do infrastruktury i us∏ugna obszarach wiejskich

W ostatnich latach nast´puje bardzo szybki proces zbli-˝ania si´ materialnych warunków ˝ycia w miastach i nawsi, pomimo wcià˝ istotnych ró˝nic na niekorzyÊç wsi

w poziomie uzyskiwanych dochodów i odsetka osób

zagro˝onych skrajnym ubóstwem. Obszary wiejskie

charakteryzujà si´ istotnie lepszymi warunkami ˝ycia

pod wzgl´dem poczucia bezpieczeƒstwa i wi´zi sà-

siedzkich, co w powiàzaniu z walorami przyrodniczymi

i krajobrazowymi oraz istotnie wi´kszà powierzchnià

mieszkaƒ jest istotnym walorem. Wskaênik zadowolenia

z ˝ycia ogó∏em w badaniach GUS dla miast i wsi osià-

gnà∏ w 2014 roku t´ samà wartoÊç – 74%.

Jednak˝e nale˝y pami´taç, i˝ za ogólnie coraz lep-

szymi bàdê dobrymi wartoÊciami Êrednimi kryje si´

znaczne zró˝nicowanie wewnàtrz samych obszarów

wiejskich – na obszarach peryferyjnych wskaêniki do-

st´pnoÊci us∏ug, wyposa˝enia w elementy infrastruk-

tury technicznej czy spo∏ecznej znacznie odchylajà si´

od standardów miejskich. Dlatego obszary peryferyj-

ne wymagajà znacznego wsparcia i tworzenia niestan-

dardowych (np. mobilnych zamiast stacjonarnych)

Êwiadczeƒ i rozwiàzaƒ w miejscach, w których znacz-

ne rozproszenie zabudowaƒ bàdê niewielka liczba

mieszkaƒców wp∏ywa na brak czy niedostatek us∏ug

publicznych. W wielu miejscach konieczne b´dzie tak-

˝e dop∏acanie przez samorzàd do udzielanych Êwiad-

czeƒ czy us∏ug, aby zapewniç ich podstawowy stan-

dard chocia˝by w minimalnym zakresie.


r Wyrównywania dost´pu do infrastruktury spo∏ecz-

nej, w szczególnoÊci szkó∏, szkoleƒ zawodowych

i oÊrodków opieki zdrowotnej.

31

4. JakoÊç ˝ycia na obszarach wiejskich

Dla odpowiednej jakoÊci ˝ycia na obszarach wiejskich niezb´dny jest dost´p do us∏ug publicz-nych, wyra˝onych przede wszystkim w postaci odpowiedniej opieki medycznej i edukacji. Elemen-tami tej jakoÊci sà tak˝e czyste Êrodowisko, atrakcyjny krajobraz oraz tradycja czy kultura.


r Wprowadzenie mobilnych us∏ug publicznych na

obszarach peryferyjnych s∏abo zag´szczonych

i o niskiej liczbie mieszkaƒców (np. mobilnych skle-

pów, bibliotek, urz´dów, us∏ug zdrowotnych czy

edukacyjnych).

r Upowszechnienie i wzrost dost´pnoÊci e-us∏ug.

4.2. Dost´p do edukacji i dost´pnoÊç szkoleƒzawodowych

O ile nastàpi∏a znaczna poprawa w zakresie dost´pno-

Êci i jakoÊci edukacji na terenach wiejskich, to wcià˝

wykszta∏cenie wy˝sze ma ponad dwukrotnie mniej

mieszkaƒców wsi ni˝ miast. WÊród barier wp∏ywajà-

cych na szanse edukacyjne dzieci i m∏odzie˝y mo˝na

wymieniç chocia˝by: trudniejszy dost´p do przed-

szkoli i ˝∏obków, s∏absze wyposa˝enie szkó∏ w infra-

struktur´ (w szczególnoÊci w sferze informatycznej),

wy˝sze zró˝nicowanie poziomu kwalifikacji nauczy-

cieli, brak szkó∏ o profilu zawodowym i technicznym,

niski poziom dochodów uniemo˝liwiajàcy pozamiej-

scowe zdobywanie wiedzy.

Szczególnie trudna sytuacja jest w ma∏ych szko∏ach

wiejskich, co jest efektem obowiàzujàcego sposobu fi-

nansowania oÊwiaty w po∏àczeniu z systemem awansu

zawodowego i wynagrodzeƒ nauczycieli na podstawie

tzw. Karty Nauczyciela. Kryzys demograficzny, w wyni-

ku którego liczba dzieci spad∏a o ponad 40%, w po-

∏àczeniu z szybko rosnàcymi wynagrodzeniami, wyni-

kajàcymi z awansów zawodowych, doprowadzi∏ do

znacznego obcià˝enia finansów gminnych i likwida-

cji, od 1999 roku, blisko 5 tys. placówek szkolnych.

W 1998 roku wprowadzono wy˝sze wspó∏czynni-

ki dla subwencji oÊwiatowej dla ma∏ych szkó∏ wiej-

skich oraz wprowadzono program „Ma∏a Szko∏a”,

dzi´ki któremu uratowano przed zamknićiem oko-

∏o 300 placówek. To jednak nie rozwiàza∏o problemu

i wcià˝ blisko 7 tys. placówek (dane SIO na rok szkol-

ny 2014/2015), w których uczy si´ nie wićej ni˝

70 uczniów, jest zagro˝onych zamknićiem. Wiele

z planowanych do likwidacji szkó∏ przej´∏y stowarzy-

szenia rozwoju wsi, rodziców oraz zewn´trzne orga-

nizacje pozarzàdowe, co wed∏ug wyników badaƒ po-

zytywnie wp∏yn´∏o na warunki nauki oraz przynios∏o

o˝ywienie lokalnej spo∏ecznoÊci. Dzia∏alnoÊç takich

stowarzyszeƒ cz´sto wykracza poza ramy edukacji

dzieci i m∏odzie˝y, sprowadzajàc si´ do edukacji rów-

nie˝ osób doros∏ych, rozbudowanej dzia∏alnoÊci kultu-

ralnej i spo∏ecznej.


r Zwi´kszenie dost´pnoÊci miejsc przedszkolnych

na obszarach wiejskich.

r Zwi´kszenie dost´pnoÊci szkoleƒ zawodowych dla

mieszkaƒców obszarów wiejskich, w szczególnoÊci

w zakresie podnoszenia kwalifikacji osób o najni˝-

szych kwalifikacjach.

r Kszta∏towanie i promowanie obywatelskiej polityki

edukacyjnej, wyra˝ajàcej si´ w inicjatywach spo-

∏ecznoÊci lokalnych, dà˝àcych do zaspokajania po-

trzeb edukacyjnych dzieci i m∏odzie˝y.

r Wspieranie m∏odzie˝y wiejskiej w uzyskaniu wy-

kszta∏cenia poprzez oferowanie stypendiów socjal-

nych, udost´pniania internatów oraz szersze sto-

sowanie e-learningu.


r Poprawa dost´pnoÊci miejsc w ˝∏obkach i przed-

szkolach poprzez optymalizowanie sieci placówek

w ramach porozumieƒ mi´dzygminnych.

r Tworzenie warunków do objćia opiekà przed-

szkolnà dzieci m∏odszych – dziÊ korzystajà z niej

g∏ównie dzieci, które sà obj´te obowiàzkowym

rocznym przygotowaniem przedszkolnym.

r Wdra˝anie na poziomie samorzàdu innych form

opieki nad dzieçmi (np. klub dziecka, opiekun

dzienny czy punkt przedszkolny), tworzenie jedno-

oddzia∏owych przedszkoli.

r Zaprzestanie likwidowania ma∏ych szkó∏ wiejskich

poprzez umo˝liwienie przejmowania ich przez Sto-

warzyszenia Rodziców, w powiàzaniu z przejÊciem

nauczycieli na umowy oparte na kodeksie pracy.

r Umo˝liwienie gminom prowadzenie szkó∏ i zatrud-

nianie nauczycieli w oparciu o kodeks pracy.

r Poprawa infrastruktury szkó∏ wiejskich (kot∏ownie,

boiska, sale gimnastyczne etc.).

r Podwy˝szenie wskaêników subwencji oÊwiatowych

dla szkó∏ na obszarach wiejskich.

r Promowanie tych samorzàdów, które decydujà si´

na prowadzenie szkó∏ z liczbà uczniów poni˝ej 70.

32


r Po∏o˝enie nacisku na utrzymanie szkó∏ ponadgim-

nazjalnych na terenach wiejskich.

r Wprowadzenie wi´kszej liczby kursów i progra-

mów zawodowych oraz technicznych.

r Wprowadzenie programów ∏àczàcych nauk´

w szko∏ach z praktykà w firmach.

r Wprowadzenie kwalifikacyjnych kursów zawodowych.

r Wprowadzenie szkoleƒ dla liderów lokalnych.

r Odnowienie specjalistycznego rolniczego kszta∏-

cenia na poziomie szkó∏ zawodowych, technikum

i policealnych.

r Wprowadzenie dodatkowych programów stypen-

dialnych dla uczniów z obszarów wiejskich.

r Rozwój szkoleƒ na odleg∏oÊç – e-learning.

4.3. Ochrona zasobów przyrodniczych,kulturowych i krajobrazu wsi

W porównaniu z Europà Polska wyró˝nia si´ w zakre-

sie ró˝norodnoÊci przyrodniczej i walorów krajobrazu.

Znacznà rol´ w tym odgrywa rolnictwo, w szczególno-

Êci to tradycyjne, z du˝ym rozdrobnieniem gruntów,

szachownicà pó∏, licznymi zadrzewieniami Êródpolny-

mi, torfowiskami czy oczkami wodnymi. Mo˝na za-

uwa˝yç istotne negatywne zjawiska, b´dàce du˝ym

zagro˝eniem dla ró˝norodnoÊci biologicznej – tak

istotnego zasobu obszarów wiejskich. Sà to przede

wszystkim: likwidacja zieleni wysokiej (drzew liÊcia-

stych, w tym owocowych), tradycyjnych form zieleni

w ogródkach i przedogródkach, a tak˝e na terenach

publicznych. Wypierane sà one przez zieleƒ zimozie-

lonà o niedu˝ych rozmiarach. W wielu miejscach likwi-

duje si´ tereny zielone i wodne na dzia∏kach budow-

lanych. Na polach uprawnych obserwuje si´ zanikanie

ró˝norodnoÊci upraw i likwidacj´ zieleni Êródpolnej.

¸àczàca si´ zabudowa poszczególnych miejscowoÊci

prowadzi do fragmentacji otwartych przestrzeni i ob-

szarów zieleni wysokiej. Realizacja inwestycji linio-

wych prowadzi do licznych konfliktów przestrzennych,

zagra˝ajàcych ró˝norodnoÊci biologicznej.

Ochrona Êrodowiska i tradycyjnego wiejskiego kra-

jobrazu to dzisiaj nie tylko wymóg sprostania oczekiwa-

niom spo∏ecznym, ale tak˝e koniecznoÊç wype∏niania

zobowiàzaƒ prawa krajowego i mi´dzynarodowego. To

równie˝ szansa na szybki i zrównowa˝ony rozwój ob-

szarów. Ochrona tych wartoÊci ma zasadnicze znacze-

nie chocia˝by dla produkcji zdrowej, ekologicznej ˝yw-

noÊci czy turystyki, ale tak˝e jakoÊci ˝ycia spo∏ecznoÊci

lokalnych. Post´pujàce uprzemys∏owienie rolnictwa, nie-

przemyÊlana zmiana u˝ytkowania gruntów wp∏ywajà

negatywnie na krajobraz i prowadzà do utraty wa˝nego

zasobu obszarów wiejskich.

Innà – choç równie wa˝nà – kwestià jest struktura

i jakoÊç wiejskiej zabudowy. Powi´kszajàce si´ obsza-

ry zabudowy w po∏àczeniu z brakiem poszanowania

∏adu przestrzennego prowadzà do niszczenia dzie-

dzictwa architektonicznego i krajobrazu wsi. Szcze-

gólnie widoczne i ucià˝liwe jest to w obr´bie starych

rdzeni miejscowoÊci wiejskich oraz w miejscowo-

Êciach turystycznych. Brakuje elementów publicznych

przestrzeni reprezentacyjnych i rekreacyjnych, po-

wi´kszajà si´ pustostany, przekszta∏cane bàdê nisz-

czone sà obiekty historyczne oraz tradycyjne elemen-

ty architektury wiejskiej. WÊród samorzàdowych

w∏odarzy, ale i samych mieszkaƒców brakuje cz´sto

ÊwiadomoÊci potrzeby tworzenia indywidualnego wi-

zerunku wsi czy zachowania dotychczas istniejàcego.

Przez lata funkcjonowa∏o powszechne przekonanie,

˝e wiejska przestrzeƒ nie stanowi wartoÊci material-

nej, stàd mieszano dowolnie funkcje przestrzenne

miejscowoÊci, zaÊmiecano przestrzeƒ elementami in-

frastruktury, nie przejawiajàc troski o walory otocze-

nia. Przeciwdzia∏anie tym niekorzystnym zjawiskom

realizuje si´ od lat w ramach regionalnych programów

odnowy wsi. Aby odnieÊç sukces w tym zakresie, na-

le˝y obejmowaç projektami ca∏oÊç, a nie tylko frag-

ment przestrzeni funkcjonalnych. Nale˝y tak˝e zwi´k-

szaç upodmiotowienie spo∏ecznoÊci mieszkaƒców,

tworzyç poczucie odpowiedzialnoÊci za zamieszkiwa-

ny obszar, dostarczaç wsparcia merytorycznego i fi-

nansowego. Aby zachowaç niszczejàce dziedzictwo

kulturowe obszarów wiejskich, potrzeba przemyÊlanej

koncepcji oraz intensywnych dzia∏aƒ.


r Wdra˝anie rolnictwa zrównowa˝onego, opartego

na dobrych praktykach rolniczych i respektowaniu

wymogów wzajemnej zgodnoÊci.

r Wspieranie tradycyjnego rolnictwa rodzinnego.

r Edukacja ekologiczna spo∏eczeƒstwa oraz eduka-

cja w zakresie ochrony krajobrazu.

33


r Nowe podejÊcie do projektowania ruralistycznego,

uwzgl´dniajàcego aspekty krajobrazowe.

r Promowanie dobrych praktyk w zakresie budow-

nictwa i kszta∏towania przestrzeni publicznych.


r Dalsze wspieranie procesu przeznaczania gruntów

rolnych o s∏abych glebach, gruntów podatnych na

erozj´ czy te˝ w sàsiedztwie cieków i zbiorników

wodnych pod zalesienie.

r Rekultywowanie gleb zdegradowanych i zdewasto-

wanych w celu przywrócenia im funkcji przyrodni-

czej, rekreacyjnej i rolniczej.

r Wdro˝enie na poziomie samorzàdu regionu planu

wykupowania lub zamiany gruntów, które stanowiç

mogà podstaw´ spójnoÊci obszarów cennych przy-

rodniczego.

r Zwi´kszanie stopnia lesistoÊci kraju i wzmocnienie

wielofunkcyjnej roli lasów.

r Przygotowanie i uchwalanie ustawy o rewitalizacji wsi.

r Wprowadzenie do szkó∏ podstawowych (a nawet

przedszkoli) treÊci programowych zwiàzanych

z ochronà krajobrazu.

r Przygotowanie poradnika dla inwestorów w zakre-

sie projektowania uwzgl´dniajàcego specyfik´ re-

gionalnà i lokalnà, w tym aspekty krajobrazowe oraz

budownictwo ekologiczne.

r Przygotowanie przez samorzàdy regionów opraco-

waƒ okreÊlajàcych maksymalny zakres ingerencji

cz∏owieka w przestrzeƒ w celu zachowania cech

krajobrazu.

r Unikanie dalszego rozpraszania zabudowy.

r Promowanie przygotowywania i realizacji woje-

wódzkich programów odnowy wsi.

r Kszta∏towanie i wzmacnianie centrów wiejskich

oÊrodków (koncentracja us∏ug, obiektów i prze-

strzeni publicznych).

r Realizacja inicjatyw promujàcych odnow´ wsi.

r Przygotowywanie przez samorzàdy województw bez-

p∏atnych projektów domów, typowych dla regionu.

r Wydzielanie i kszta∏towanie odr´bnych stref dlajednorodnych obszarów funkcjonalnych.

r Weryfikowanie zamierzeƒ inwestycyjnych na tere-nach zurbanizowanych wsi w przypadku wyst´po-wania kolizji tych zamierzeƒ z wartoÊciowymi ele-mentami krajobrazu.

4.4. Kultywowanie to˝samoÊci obszarówwiejskich i wi´zi spo∏ecznych mieszkaƒców

Bogactwem obszarów wiejskich sà tak˝e ukszta∏towaneprzez stulecia kultura, tradycja, architektura, zwyczaje, rze-mios∏o, obyczaje czy rytua∏y, a tak˝e ˝ycie rodzinne i kon-takty sàsiedzkie, udzia∏ w ˝yciu spo∏ecznoÊci lokalnej. Todziedzictwo w pewnym uproszczeniu sk∏ada si´ na to˝sa-moÊç spo∏ecznoÊci wiejskich. To˝samoÊç taka jest jednakzjawiskiem znacznie bardziej skomplikowanym, wielowy-miarowym i trudnym do analizy bàdê prostej interpretacji.Nie da si´ zaprzeczyç, ˝e stanowi ona swoisty budulectkanki spo∏ecznej na wsiach, który jest cenny i stanowiwartoÊç, którà mo˝na wykorzystaç do rozwoju spo∏eczne-go i gospodarczego. Pozytywne efekty wykorzystania te-go dziedzictwa w celach gospodarczych mo˝na zaobser-wowaç chocia˝by w postaci produktów regionalnych,rzemios∏a i sztuki, uwzgl´dniajàcych elementy tradycjiwiejskiej etc. To˝samoÊç ta to tak˝e etos pracy ch∏opskiej– gospodarza który dba o swój dobytek i racjonalniekszta∏tuje jego pomna˝anie. Elementy te warto kultywo-waç w nowoczesnej formie zachowaƒ przedsi´biorczychna obszarach wiejskich.


r Ochrona to˝samoÊci obszarów wiejskich, przeja-wiajàca si´ w promowaniu tradycji, kultury wiej-skiej, obyczajów i obrz´dów religijnych.

r Promocja produktów i rzemios∏a tradycyjnego.

r Wspieranie powrotu „dawnych zawodów”.

r Edukacja przedsi´biorczoÊci bazujàcej na tradycjii folklorze.


r Ukierunkowanie funduszy na ochron´ to˝samoÊciwiejskiej i dziedzictwa kulturowego wsi.

34


Ze spotkaƒ przeprowadzonych w ramach Forum Deba-

ty Publicznej w Kancelarii Prezydenta RP wynika, ˝e ist-

nieje 8 podstawowych i strategicznych grup zagadnieƒ,

które powinny zostaç w pierwszej kolejnoÊci prze∏o˝o-

ne na konkretne dzia∏ania i instrumenty realizowane

w ramach polityki rozwoju wobec obszarów wiejskich:

1) Inwestowanie w sieci szybkiego Internetu oraz to-

warzyszàca im edukacja w zakresie wykorzystania

tych˝e sieci, co ograniczy wykluczenie spo∏eczne

i zjawisko migracji mieszkaƒców oraz u∏atwi loko-

wanie nowych firm na obszarach wiejskich.

2)Przeorganizowanie systemu edukacji poprzez do-

stosowanie profilu kszta∏cenia do oczekiwaƒ rynku

pracy (kompetencje zawodowe i techniczne) oraz

ukierunkowanie wsparcia w zakresie podnoszenia

kwalifikacji mieszkaƒców.

3) Zwi´kszanie liczby miejsc pracy poprzez u∏atwianie lo-

kalizacji przedsi´biorstw w tworzonych na obszarach

wiejskich mikrostrefach dzia∏alnoÊci gospodarczej

i szersze stosowanie elastycznych form zatrudnienia.

4) Przeorganizowanie transportu publicznego, dostoso-

wanego do specyfiki obszarów funkcjonalnych, umo˝-

liwiajàcego w wygodny i bezpieczny sposób dojazd

do pracy oraz korzystanie z us∏ug publicznych.

5) Rozwój mechanizmów finansowania lokalnej dzia∏al-

noÊci gospodarczej poprzez kreowanie i wzmacnia-

nie lokalnych instytucji finansowych, takich jak: banki

spó∏dzielcze, fundusze por´czeniowe, po˝yczkowe,

gwarancyjne czy fundusze venture capital.

6)Wzmacnianie rynków lokalnych opartych na wyko-

rzystaniu lokalnych zasobów finansowych i prze-

wag konkurencyjnych, równie˝ przedsi´biorczoÊci

mieszkaƒców.

7)Zapewnienie dost´pu do us∏ug publicznych (np.

opieka zdrowotna, edukacja przedszkolna i szkol-

na) o wysokim standardzie, co w kontekÊcie niskiej

koncentracji przestrzennej mieszkaƒców oznacza

koniecznoÊç tworzenia niestandardowych rozwià-

zaƒ w tym zakresie.

8)Rewitalizacja obszarów wiejskich, ochrona wiej-

skiego krajobrazu, dziedzictwa kulturowego

i wzmacnianie wi´zi spo∏ecznoÊci lokalnych, rów-

nie˝ wykorzystanie tych walorów do zwi´kszenia

aktywnoÊci gospodarczej mieszkaƒców.

35

Kluczowe rekomendacje

KANCELARIA PREZYDENTA

RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ

Plan działaƒ dla obszarów wiejskich · FORUM DEBATY PUBLICZNEJ Raport z debaty publicznej Biuro...

Documents

Transcript of Plan działaƒ dla obszarów wiejskich · FORUM DEBATY PUBLICZNEJ Raport z debaty publicznej Biuro...