Përcaktimi kuantitativ i Mineraleve,Lipideve,Proteinave dhe Vajrave Eterike te Bima Tussilago...
-
Upload
besartakrasniqi -
Category
Documents
-
view
3.055 -
download
20
Transcript of Përcaktimi kuantitativ i Mineraleve,Lipideve,Proteinave dhe Vajrave Eterike te Bima Tussilago...
UNIVERSITETI I PRISHTINËS
FAKULTETI I SHKENCAVE MATEMATIKE-NATYRORE
DEPARTAMENTI I KIMISË
PËRCAKTIMI KUANTITATIV I MINERALEVE, LIPIDEVE, PROTEINAVE DHE VAJRAVE
ETERIKE TE BIMA TUSSILAGO FARFARA L. (ASTERACEAE)
PUNIM I MASTERIT
MENTORI : KANDIDATI:
DR. SCI. FATMIR FAIKU, PROF. ASISTENT BESARTA DOMUZETI
PRISHTINË, QERSHOR 2011
1
Pjesa eksperimentale e masterit me titull “Përcaktimi
kuantitativ i mineraleve, lipideve, proteinave dhe vajrave
eterike te bima Tussilago farfara L. (Asteraceae )” është
punuar në Seksionin e Kimisë të Fakultetit të Shkencave
Matematike-Natyrore nën drejtimin e Dr. sc. Fatmir Faikut,
prof. asistent, të cilin e falenderoj.
Dr. sc. Nevzat Aliaga, prof. i rregullt dhe Dr. sc. Arben
Mehmetin, prof. asistent, i falenderojë për ndihmën e
dhënë në përfundimin e temës.
Përcaktimi i mineraleve me spektrofotometër të
absorbimit atomik BUCK SCIENTIFIC MODEL 200A janë
kryer në Institutin Bujqësor të Kosovës në Pejë.
Njëherit falenderoj Dr.Arben Haziri dhe Mr.Bardh Begollin
për ndihmën e dhënë gjatë punës laboratorike.
Dhe në fund falenderoj familjen që më përkrahu
gjithmonë.
2
PËRMBAJTJA
PJESA TEORIKE
1. HYRJA…………………………………………………………………………..…….7
2. TUSSILAGO FARFARA L.……………………………………………………..…..8
2.1. Vetitë dhe përdorimi……………………………………………………………….....11
2.2. Përhapja ……………………………………………………………………………….12
2.3. Efektet negative………………………………………………………………………..12
3. LIPIDET……………………………………………………………………………….13
3.1.Acidet yndyrore………………………………………………………….......................14
3.2.Roli biologjik i lipideve………………………………………………………………...15
3.3. Përcaktimi i fraksioneve të lipideve me kromatografi në shtresë të hollë……………..16
4. PROTEINAT…………………………………………………………………………...16
4.1.Struktura e proteinave…………………………………………………………………..18
4.2.Vetitë e proteinave ……………………………………………………………………..18
4.3.Ndërtimi kimik i proteinave ……………………………………………………………19
4.4.Aminoacidet…………………………………………………………………………….19
5. VAJRAT ETERIKE…………………………………………………………………..20
5.1.Historiku………………………………………………………………………………..20
5..2.Vetitë e vajrave eterike………………………………………………………………...21
5.3.Metodat për përfitimin e vajrave eterike……………………………………..……..…..23
5.4. Distilimi me avull uji ……………………………………………………………….....23
5.5. Metodat kromatografike për studimin e përbërjes kimike të vajrave eterike………....25
3
PËRMBAJTJA
6. MINERALET………………………………………………………………………....25
6.1.Natriumi …………………………………………………………………………………………………………………......26
6.2.Kaliumi………………………………………………………………………………………………………………………..26
6.3.Kalciumi ……………………………………………………………………………………………………………………..27
6.4.Magnezi ………………………………………………………………………………………………………………………28
6.5.Hekuri …………………………………………………………………………………………………………………………28
6.6.Zinku …………………………………………………………………………………………………………………………..29
6.7. Bakri…………………………………………………………………………………… ……………………………………..30
6.8.Metoda për përcaktimin e mineraleve……………………………………………………………………………31
6.8.1.Spektrofotometria e Absorbimit Atomik-SAA………………………………………………………………31
6.8.2.Aparatura………………………………………………………………………………………………………………….35
6.8.3.Atomizuesit……………………………………………………………………………………………………………….36
6.8.4.Burimet e rrezatimit …………………………………………………………………………………………………39
6.8.5..Metoda për përcaktimin e përqendrimit ……………………………………………………………………40
6.8.5.1. Metoda me lakore kalibrimi …………………………………………………………………………………....40
PJESA EKSPERIMENTALE7. Mbledhje e bimëve …………………………………………………………………….42
7.1. Metodat e tharjes së bimëve……………………………………………………………42
7.2. Tharja natyrore ……………………………………………………….………………...42
REZULTATET8. PËRCAKTIMI I LIPIDEVE………………………………………………………...44
8.1. Përcaktimi i lipideve me metodën Soxhlet……………………………………………...44
8.2. Përcaktimi i fraksioneve të lipideve me kromatografi në shtresë të hollë……………...47
9. PËRCAKTIMI I PROTEINAVE ME METODËN KJELDAHL………………....48
10. PËRFITMI I VAJIT ETERIK NGA BIMA TUSSILAGO FARAFARA …………..52
10.1. Distilimi me avuj uji…………………………………………………………………...52
10.2. Ekstraktimi me diklormetan…………………………………………………………...53
11. PËRCAKTIMI I ELEMENTEVE ME SAA………………………………………...55
4
11.1.Përgatitja e tretësirës standarde të natriumit…………………………………………..55
11.2.Përgatitja e tretësirës standarde të kaliumit…………………………………………...56
11.3. Përgatitja e tretësirës standarde të kalciumit ………………………………………...57
11.4. Përgatitja e tretësirës standarde të Magnezit ………………………………………...58
11.5. Përgaditja e tretsirës standarde të Hekurit…………………………………………....59
11.6. Përgatitja e tretësirës standarde të Bakrit ……………………………………………59
11.7. Përgatitja e tretësirës standarde të Zinkut …………………………………………...60
12. DISKUTIMI I REZULTATEVE……………………………………………………..68
13. PËRFUNDIMI ………………………………………………………………………...69
14. LITERATURA ………………………………………………………………………..71
SUMMARY ………………………………………………………………………….....73
BIOGRAFIA …………………………………………………………………………...75
5
PJESA TEORIKE
6
Kushtet tokësore dhe klimatike mundësojnë rritjen e shumë llojeve të bimëve mjekësore
në vendin tonë. Vendi ynë është i pasur me shumë lloje të ndryshme të bimëve mjekësore, që në
shikim të parë, për shumë njerëz, është një informatë e panjohur [1]. Shfrytëzimi i bimëve
mjekësore dhe kultivimi i tyre daton që nga romakët. Deri në gjysmën e shekullit XIX dhe në
fillimin e shekullit XX, bimët mjekësore kanë qenë lënda e parë për përftimin e medikamenteve.
Edhe sot, edhe pse përftimi i materieve aktive përmes komponimeve kimike është mjaft i madh,
përdorimi i bimëve mjekësore në mjekësinë popullore ka përdorim të gjerë dhe ka rëndësi të
madhe. Përdorimi i madh në kohët e fundit i materieve aktive natyrore në farmaceutikë, në
kozmetikë dhe në industrinë ushqimore, po i shtyn shumë prodhues që të fillojnë kultivimin e
bimëve mjekësore, e sidomos të disa llojeve që në natyrë gjenden rrallë.
Mjekimi me bimë dhe ekstrakte të tyre, është një shkencë që daton që nga historia e
shkruar e njerëzimit. Herbalismi është një praktikë tradicionale, medicinale apo popullore e
mjekësisë së bazuar në përdorimin e bimëve dhe ekstrakteve bimore [2]. Herbalismi është i
njohur si herbalisëm mjekësor, mjekësi bimore, Herbologji dhe Fitoterapi. Fitoterapia është
shkenca që studion përdorimin e bimëve mjekësore derivatet e tyre për qëllime
terapeutike, ose për të parandaluar, lehtësuar apo shëruar sëmundjet e ndryshme.
Herbalismi sugjeron të përdoren ekstrakte nga pjesët e ndryshme të bimës si: gjethja, lulja
dhe rrënja. Përgatitja e ilaçeve tradicionale nga bimët luan rol kyç në farmaceutikë dhe në
mjekësi. Interesimi për studimin e bimës Tussilago farfara L. lindi nga vetitë dhe përbërësit aktiv
të kësaj bime, të cilët sjellin produkte mjaft efikase për kurimin e sëmundjeve të ndryshme.
Përdorimi tradicional i ilaçeve nga bimët, është e njohur si një mënyrë e përfitimit efikas të
barnave dhe farmacisë së të ardhmës, si dhe, si një mënyrë shumë e mirë e shfrytëzimit të
bimësisë natyrale. Në vitin 2001, studiuesit identifikuan 122 përbërje që përdoren në mjekësi të
cilat janë nxjerrë nga burimet bimore "ethnomedical".
7
1.HYRJA
Bimët kanë evoluar aftësinë për të sintetizuar komponimet kimike që i ndihmojnë ato të
mbrohen kundër sulmit nga një shumëllojshmëri e gjerë e grabitqarëve, të tilla si insektet,
këpurdhat dhe gjitarët barngrënës. Mirëpo, shumë nga këto komponime që sintetizojnë bimët,
kundër grabitqarëve barëngrënës dhanë rezultate të mira në kurimin e sëmundjeve të ndryshme.
Por, gjithashtu nevojitet një kujdes i madh gjatë aplikimit të herbalismit, ngase efektet anësore që
mund të sjellin bimët dhe mjekimi me to, është nganjëherë me shumë pasoja negative. Prandaj,
gjatë mbledhjes, dhe përdorimit të tyre nevojiten njohuri të bollshme, rreth karakteristikave të
përgjithshme të bimëve, ngase shpeshherë ngjashmëria midis dy apo më shumë bimëve është e
madhe.
Për vlerësimin e përbërjes kimike, në aspektin biologjik dha farmakologjik të bimëve
mjekësore të cilat vetë mbijnë dhe të cilat mund të kultivohen në Kosovë, nuk kemi informacione të
maftueshme. Qëllimi i punës tonë ka qenë përcaktimi kuantitativ i proteinave, lipideve, mineraleve
dhe vajrave eterike te bima Tussilago farfara L(Asteraceae), në Republikën e Kosovës, më
konkretisht në rajonin e Sharr-it.
Tussilago farfara L është bimë barishtore shumëvjeqare e cila përhapet përmes rhizomes
nëntokë, e cila i takon familjes së Asteraceae ose familjes së lulediellit, klasës së magnoliopsida
dhe nënklasës së asteridae. Kjo bimë mjeksore e bletëushqyese ndodhet në tërë Evropën dhe
lulëzon ndër të parat në Pranverë (Shkurt-Prill) [3].
Përhapja e saj përfshin një territor të konsiderueshëm edhe në Republikën e Kosovës.
Emërtimi i saj në gjuhën latine domethënë: tussis-kollë-ago, agree=shtytje e përdorur kundër
kollës, ndërsa emri farfarus rrjedh nga emri i plepit të bardhë, i cili ka një ngjashmëri të madhe
me bimën tussilago farfara. Pra edhe nga vetë emërtimi i saj shohim se ajo mund të përdoret si
8
2. TUSSILAGO FARFARA L.(Thundërmushkë, rapuhë e egër, llapuh,
bimë kuruese për shumë sëmundje, posaqërisht për sëmundjet e organeve të frymëmarrjes, në
ngjirjen e zërit dhe kollës.
Ushqimi i thundërmushkës ruhet në rhizome për ti mundësuar asaj rritjen e hershme në
pranverë [4]. Thundërmushka në fillim nxjerr kërcej që janë të drejtë, të cilët janë me luspa
vezake e heshtore dhe përfundojnë me një kaptinë të verdhë. Gjethet e saj janë mjaft të mëdha,
rrënjake, në formë zemre, të dhembëzuara, në sipërfaqen e sipërme të gjelbëruara, kurse në të
poshtmen të mbuluara me push të bardhë. Kërcelli është i gjatë me luspa të kuqe. Lulet janë të
verdha si të flori-njta, që lulëzojnë në mars – prill.
Kjo bimë identifikohet me rritje të ulët, arrin deri në 20 cm lartësi, shpesh duke formuar
një tendë të plotë që e mbulon Tokën. Thundërmushkat rriten zakonisht në ato toka ku mund ti
lëshojnë rrënjët e tyre deri në 5-20 cm thellësi. Zakonisht i gjejmë në livadhe, në vende me
lagështi, përreth rrugëve në terene me rërë e në rrënoja shtëpish, zakonisht në tokat argjilore, e
veçanërisht në vendet e shembura pa bimësi [3].
Epërsi e kësaj bime është se përhapet shumë shpejt, sidomos nën ndikimin e erërave, me ç’rast
lulja e saj si pambuk shkundet lehtë dhe barten farat e saj në largësi në toka të ndryshme [5].
Gjithashtu kjo mund të përhapet sërish pas lëvrimit të arave, duke u bërë kështu një konkurencë
të fortë të gjitha kulturave të tjera. Nëse nuk i kushtohet kujdes thundërmushkës ajo mund të
marrë përsipër një fushë të tërë dhe më pas vështirë është që ajo të zhduket dhe të ndalet përhapja
e saj. Në fushën e kulturave është raportuar në misër, grurë dimëror, sojë dhe jonxhë pranverore.
Mirëpo duhet pasur kujdes të shtuar që gjatë mbledhjes dhe përdorimit të mos gabohemi me
bimën PETASITES HUBRIDUS [5] e cila është shumë e ngjajshme në pamjen e jashtme me
thundërmushkën. Në figurat 1-4 janë paraqitur fotografi të ndryshme të bimës Tussilago Farfara
ndërsa në figurën 5 është paraqitur bima e posa shkulur dhe bima e tharë e grimëcuar
9
Figura 1. Në rajone shkëmbore Figura 2. Në Toka me rërë
Figura 3. Në livadhe dhe kultura
Figura 4. Pranë pullazeve të shtëpive nëpër zhavorrr
10
Figura 5. Bima e posa shkulur nga Toka dhe bima e tharë dhe e grimcëuar
Përbërësit e bimës Tussilago farfara janë të shumtë [6, 7] si arnidiol, vaj asential, lule-
zamkë, tanin, taraxanthin, vaj-zamkë, taninë, inulin, siterol, zink, kalium, kalcium, minerale,
tusilagin, senecionin, senkirkin, isopetasol, petasol, alkaloide pyrolizidine(jo në të gjitha bimët),
vitaminë C, sterol, phytotoxin. Petasol dhe isopetasol janë potencionalisht të përdorura si
herbicide [8].
Në saje të substancës mucilagjinoze, të esencës dhe të fitocinedeve kjo bimë mjekuese ka një
larmi të madhe të efekteve terapeutike [3].
Thundërmushka është një bimë mjaftë e efektshme me vlera të larta kuruese. Lulet e thara
përdoren në formë llapaje në infeksionet e venave, për të larë tërë trupin me puçrra. Gjethet e
thara të thundërmushkës qetësojnë kollën e lehtësojnë nxerrjen e gëlbazës në katarret akute të
rrugëve të frymëmarrjes, jo në periudhën e inflamacionit fillestar, por në fazën e shtimit të
sekretimeve dhe ndihmojnë në rrallimin e krizave të astmës. Përdoren edhe kundër gripit të
rëndë dhe kollës së vazhdueshme, sinuset dhe brohitisin.
Gjethet kanë veprim të lehtë diuretik veçanërisht të efektshme janë llapat me gjethe të freskëta
kundër dhembjeve të kyçeve, artroze dhe reumatizmit [7]. Po ashtu kjo bimë ka efekt mjaft të
madh në nxitjen e urinimit, si dhe përdoret si një qetësues mjaft i mirë për shumë sëmundje e
sidomos kundër inflamacioneve që vijnë nga ftohja. Lëngu i përfituar nga zierja e gjetheve dhe
luleve përdoret kundër diaresë, skuqjes së stomakut, kundër anginës, reumës, etj. Gjethet e kësaj
bime gjithashtu mund te përdoren edhe për kurimin e plagëve të ndryshme, në atë mënyrë që
gjethet e grimëcuara dhe të ziera, ose gjethet e njoma vendosen në vendin e plagës në lëkurë, ose
në vendin ku është kafshuar nga insektet. Gjethet e thundërmushkës gjithashtu përdoren edhe
nga pirësit e duhanit, duke i mbështjellur ato në formë të duhanit me ç’rast lehtëson
frymëmarrjen dhe qetëson kollën irrituese e të thatë. Fletët dhe lulja e llapushës përdoren
gjithashtu per çajra të ndryshëm bimor (herbal), shurup dhe infuzione, për shkak të sasisë së
madhe të zinkut që gjendet në gjethet e saj.
11
2.1. VETITË DHE PËRDORIMI
Elementet active të kësaj bime janë të shumëta dhe të lokalizuara kryesisht në gjethe dhe
në lule [4]. Në lule gjenden elementet si: karotina, arnidiol, taraxantin, vaj asential etj. Në gjethe
gjendën të lokalizuara: zinku, sitosteroli, inulini etj. Para marrjes së produkteve të kësaj bime
është thelbësore të kujtohet se alkaloidet pyrolizidine që gjenden në gjethet e kësaj bime mund
të kenë efekte negative dhe shumë toksike në mëlçi. Mirëpo është me rëndësi të madhe të cekët
se kjo bimë dhe produktet e saj shëruese nuk guxojnë të përdoren nga gratë shtatëzëne dhe gjatë
periudhës së ushqyerit të fëmijës (gjatë gjidhënjes) [7]. Tussilago farfara ka ngjashmëri të madhe
me disa barishte të tjera të familjes Asteracea, e këto janë Arctium lappa, Taraxacum officinale,
Petasites Hubridus [7].
Thundërmushka [9] është e përhapur pothuajse kudo, atë mund ta gjejmë në livadhe e
kullota, kultura bujqësore, male, përrreth lumenjëve dhe ujërave, në vende me lagështi, përrreth
në rrënojat e shtëpive, në tokat e shembura pa bimësi, në tokat argjilore. Suksesi i Tussilago
farfara që përhapet dhe mbin në vende të ndryshme menjëherë, është një funksion i disa nga
tiparet e rëndësishme të kesaj specie si:
a) tolerancë të fidaneve për tu zhvilluar në një gamë të gjërë në kushte të ndryshme të
ambientit,
b) rritje të shpejtë dhe zhvillimin e indeve,
c) shkallë të lartë të përshtatshmërisë për të arritur faza të njëpasnjëshme të zhvillimit,
ç) përhapjen intenzive dhe përtëritjen e indeve gjenerues me origjinë bimore,
d) efektivitet të lartë të riprodhimit vegjetativ dhe
Një studim shkencor i kryer në Japoni zbuloi disa të dhëna tepër shqetësuese në lidhje me
lëpushën [9]. Hulumtimet u bënë në lule të thata, ngase ato janë pjesë që janë përdorur gjerësisht
si një ilaç bimor në Japoni. Kur minjtë janë ushqyer me sasi të ndryshme të lëpushës, është
vërejtur se, ata që morën përqendrime të larta (më shumë se 4 %) u jane zhvilluar tumore
kanceroze të mëlçisë. Shkencëtarët arritën në përfundimin se lulet e lëpushës janë kancerogjene.
12
2.2. PËRHAPJA
2.3. EFEKTET NEGATIVE
Këto të dhëna kanë nxjerrë në pah toksicitetin e alkaloideve pyrrolizidine me një bërthamë
pyrrolizidine të pangopur, madje edhe në nivele shumë të ulëta [8]. Këta dy përbërës të
thundërmushkës Senecioni dhe Senkirkinja janë helme për mëlqinë.Të dy alkaloidet gjenden në
gjethe dhe lule të bimës. Senkirkina është më shumë e pranishme se senecionina, e cila gjendet
në përqëndrime më të vogla së bashku me alkaloide Pyrolidizine të tjera. Mirëpo me zierjen e
gjetheve dhe lules së thundërmushkës largohet toksiciteti i tyre dhe zhduket efekti i tyre negativ.
Ekspozimi i vazhdueshëm ose i zgjatur me këto alkaloide pyrrolizidine mund të ketë një
efekt shumë negativ të deponimit me këto alkaloide. Në qoftëse këto barishte konsumohen në
doza të mëdha mund të jene toksike. Kjo është për shkak të pranisë së alkaloideve që kanë efekte
të dëmshëm për mëlçinë. Në fakt, Gjermania ka ndaluar përdorimin e lëpushës për përdorim të
brendshëm, për shkak të përqendrimit të lartë të alkaloideve në lule. Kjo bimë mund të përdoret
vetëm nën mbikëqyrjen e një mjeku. Në vijim janë paraqitur strukturat kimike të komponimeve
përbërse të bimës [8].
133. LIPIDET
Lipidet janë komponime organike që së bashku me proteinat dhe sheqernat përbëjnë pjesën
kryesore të materies organike të botës së gjallë [10]. Nocioni lipide është përdorur për substanca
yndyrore që janë produkte natyrore të gjetura në bimë dhe shtazë. Ato definohen si molekula
biologjiko-organike të cilat janë të tretura në tretësa jopolarë, si në eter, kloroform, tetraklorur të
karbonit dhe benzen. Lipidet përfshijnë një numër të gjërë të komponimeve të ndryshme, duke
përfshirë acidet yndyrore, yndyrërat, fosfolipidet, glykolipidet, dyllërat, terpenet dhe steroidet.
Lipidet janë komponime shumë të rëndësishme pasi që kanë ca funksione të rëndësishme
biologjike, si depozitor kimik të energjisë, komponente strukturale të membranave qelizore dhe
si shtresë mbrojtëse në ca organizma. Lipidet mund të ndahen në dy grupe: një grup i prezantuar
nga lyrat, vajërat dhe dyllërat, janë substanca që mund të hidrolizojnë (saponifikojnë) me alkalie
ujore. Grupi i dytë janë të pasaponifikueshme me baza si terpenet dhe steroidet. Në bazë të
natyrës së produkteve të tyre të hidrolizës, yndyrat klasifikohen në dy grupe:
a) në lipide të thjeshta
b) në lipide të përbëra
Në grupin e parë bëjnë pjesë gliceridet (acilglicerolet) dhe dyllërat, kurse në grupin e dytë bëjnë
pjesë fosfatidet, sfingolipidet, glikolipidet, lipoproteinat si dhe sterolet. Lipidet janë estere të
glicerolit dhe acideve të larta yndyrore. Prandaj yndyrnat janë mono acil glicerole diacil glicerole
dhe tri acil glicerole. Lipidet mund të hidrolizohen me acide, baza dhe enzime, ku si produkt i
reaksionit përfitohet gliceroli dhe acidet e larta yndyrore (ose kripërat e acideve të larta yndyrore
e këto janë sapunet). Prej acideve të larta yndyrore më së shumti janë të pranishme acidi
palmatik CHз(CH₂)₁₄COOH dhe acidi stearik CH₃(CH₂)₁₆COOH. Ndërsa në vajra zakonisht
janë të pranishme acidet yndyrore të pangopura dhe pikërisht këtu qëndron dallimi midis
yndyrnave dhe vajrave. Përpos acideve yndyrore, si përbërës kryesor i yndyrnave është edhe
gliceroli. Shumica e acideve karboksilike në fraksion të lipideve janë gjetur në formë të estereve
të glicerolit, gjegjësisht si triacilglicerole shpeshherë të quajtura trigliceride ose thjesht gliceride.
Lipidet ndahen në disa kategori si glicerolipide, glicerofosfatide, fingolipide, saharolipide,
poliketidet, lipide sterole dhe lipide pronole [9].
143.1. ACIDET YNDYRORE
Acidet yndyrore janë acide karboksilike me varg të gjatë hidrokarburesh të ngopur ose të
pangopur. Fitohen me hidrolizën e yndyrnave [11].Veti e përbashkët e të gjitha acideve
yndyrore që gjendën në yndyrnat natyrore është se kanë numër çift të atomeve të karbonit. Kjo
është e kuptueshme duke marrë parasysh se si njësi themelore ndërtimore për sintezën e tyre
është acetik SCoA, d.m.th. njësia C2. Shumica e acideve yndyrore të rëndomëta kanë varg
karbonik të padegëzuar. Acidet yndyrore janë shembull i komponimeve që posedojnë veti
hidrofobike (vargu hidrokarburik) dhe hidrofilike (grupi karboksil). Komponimet e tilla janë
quajtur komponime amfipatike dhe kanë veti të formimit të miceleve nëse gjenden në mjedise
ujore. Yndyrnat zakonisht jane të përbëra prej acideve të larta yndyrore me atome të karbonit të
çiftëzuara, por ka raste kur në përbërje të tyre mund të ketë edhe acide tjera organike. Acide
yndyrore të yndyrave janë [10]:
a) Acide yndyrore të ngopura
b) Acide yndyrore të pangopura me 1, 2, 3 lidhje dy fishe
c) Oksiacidet yndyrore
ç) Ketoacidet yndyrore
d) Acidet yndyrore ciklike
Fosfatidet - ose fosfolipidet janë komponime organike që bëjnë pjesë në lipidet e përbëra dhe në
molekulën e tyre përmbajnë komponente të azotit dhe të fosforit. Fosfolipidet janë variacion i
strukturës triesterike të glicerideve të cilat përmbajnë glicerol të esterifikuar me dy mbeturina të
acideve yndyrore dhe një mbeturinë të acidit fosforik.
Dyllërat-janë estere të acideve yndyrore dhe të alkooleve larta në vend të glicerolit.
Lipidet janë mjaft të përhapura në botën bimore dhe shtazore, roli biokimik i lipideve është i
shumëfishtë [10]:
15
3.2. ROLI BIOLOGJIK I LIPIDEVE
a) Lipidet e thjeshta dhe vajrat janë substanca tipike rezervë energjetike në inde të caktuara
të organizmit. Është vëerjtur se me djegien e 1 g yndyrë me oksidim deri në CO₂ lirohet
energji prej 9.3 cal.
b) Lipidet luajnë rol të rëndësishëm në mbrojtjen e organizmit ndaj ndryshimeve të
temperaturës.
c) Lipidet e përbëra kanë rol të jashtzakonshëm në ndërtimin, strukturën dhe funksionimin e
membranave qelizore dhe organeleve qelizore.
d) Roli tjetër qëndron se gjatë oksidimit sigurohet përveç energjisë edhe një sasi e
konsiderueshme të ujit metabolik.
Emrin “KROMATOGRAFI’’ për herë të parë e përdori Tswett (1906), për ndarjen e
ngjyrave në kolonë. Për nga lloji i fazës stacionare, dallojmë kromatografinë në letër,
kromatografinë në shtresë të hollë dhe kromatografinë në kolonë (ku si adsorbues përdoret
pluhuri i celulozës, silikageli, Al₂O₃, etj.). Kromatografia në shtresë të hollë-si bartës përdor një
adsorbues (më së shpeshti pluhuri i celulozës ose silikageli), të shtrirë në shtresë të hollë në
pllakë xhami. Kromatografia në shtresë të hollë përdoret për përcaktimin e shumë komponimeve
organike, si në anën kualitative ashtu edhe atë kuantitative. Ajo përdoret edhe për përcaktimin e
aminoacideve. Përzierja e aminoacideve (lipideve) qitet në gypin kapilar në start të pllakës në
pjesën e poshtme të pllakës dhe afër saj vendoset edhe standardi i aminoacideve me Rf të
caktuar. Pllaka e xhamit pastaj vendoset në banjo ku gjendet zhvilluesi. Për shkak të forcave
kapilare zhvilluesi udhëton përpjetë dhe me vete i tërheq edhe aminoacidet, të cilat varësisht nga
tretshmëria e tyre dhe masa molekulare ato ndahen në lartësi të ndryshme, kur zhvilluesi arrin në
një lartësi të caktuar te fronti. Pllaka nxirret prej banjos (kadës), teret dhe stërpiket me tretësirë të
ninhidrinës. Pas pak kohe paraqiten njollat me ngjyrë vjollce. Kjo lloj kromatografie ka një
përparsi ndaj kromatografisë në letër, sepse me kromatografi në shtresë të hollë mund të
përcaktohet edhe ana kuantitative e komponimeve organike.
16
3.3. PËRCAKTIMI I FRAKSIONEVE TË
LIPIDEVE ME KROMATOGRAFI NË SHTRESË
TË HOLLË
4. PROTEINAT
Proteinat janë lëndë organike, komponime makromolekulare të azotuara, janë
makromolekula të cilat kryesisht përbëhen nga elementet karbon, hidrogjen, oksigjen, azot si
dhe rrallë herë edhe prej sulfurit [11]. Proteinat janë baza kryesore të qelizave. Ato jo vetëm që i
japin qelizave një strukturë, por janë edhe makina molekulare, ku bëjnë transportimin e
materieve, pompojnë jonet, dhe i katalizojnë reaksionet kimike. Prej të gjitha substancave
organike që marrin pjesë në strukturën e qelizës së pari duhet të përmenden proteinat, duke e
marrë parasysh se ato janë komponimet më të rëndësishme organike. Prandaj, proteinat janë
substancat më të rëndësishme biologjike dhe substanca me strukturë më të komplikuar kimike.
Këto janë komponime kryesore që marrin pjesë në ndërtimin dhe funksionin e qelizës së gjallë.
Pa molekula të proteinave nuk mund të paramendohet specifiteti i ndërtimit dhe funksionit të
qelizës së gjallë. Nuk ekziston asnjë funksion jetësor në të cilin nuk marrin pjesë proteinat.
Prandaj, me plot të drejtë thuhet se proteinat janë bartës të jetës dhe se pa to nuk do të ekzistonte
as jeta.
Emrin “proteinë” (greqisht, proteios – i pari, më i rëndësishmi) së pari e ka dhënë
Berceliusi. Për herë të parë ky emër përmendet në vitin 1840 [2]. Elementet ndërtues për
ndërtimin e proteinave janë proteinogjenet, gjegjësisht aminoacidet, të cilat përmes lidhjeve
peptide krijohet një zinxhir. Madhësia e një proteine sipas rregullës matet me kilo-Dalton(kDa).
Proteina më e madhe tek njeriu është Titina dhe është diku 3600 kDa, përbëhet nga më shumë se
30.000 aminoacide dhe përmban 320 proteindomene. Formimi i një proteine, si dhe ndërtimi i saj
është e koduar me gjenin përkatës. Proteinat janë molekula që të gjitha qeniet njerëzore janë në
gjendje t'i sintetizojnë nga atomi i karbonit (C). Proteinat janë furnizuesi i vetëm i azotit në
organizëm që është i domosdoshëm për rritjen, dhe mbajtjen në jetë .Ato përtërihen pa ndalur,
deri 250-300 g në ditë. Shpejtësia e përtëritjes ndryshon sipas proteinave. Ato plaken dhe fillojnë
të shkatërrohen. Ky shkatërrim furnizon energji. Ato mund të definohen si substanca polimere të
peshës molekulare mbi 7000 deri në 10000, të cilat gjatë hidrolizës komplete japin aminoacide.
Nëse proteina e dhënë permban ndonjë sasi të substancës jo amino-acidike është klasifikuar si
proteinë e konjuguar, dhe grupi jo amino-acidik është quajtur grup prostetik. Homoglobina është
shembull i proteinës së konjuguar të cilën pjesa që përmban hekur paraqet grupin prostetik.
Proteinat kryejnë dy funksione të rëndësishme biologjike: shërbejnë si material struktural i
indeve dhe si rregullator i shpejtësisë së reaksioneve biokimike dhe të transportit të materialit të
ndryshëm nëpër organizëm. Në saje të vetive fizike dhe kimike proteinat i ndajmë në dy grupe:
17
a) në proteina fibrore
b) në proteina globulare.
Proteinat fibrore (ato në flokë, thonjë, në brinjë të shtazëve dhe lëkurë) janë të patretshme në
ujë dhe i rezistojnë hidrolizës, posaqërisht asaj enzimatike. Per shkak të vetive të këtilla ky lloj i
proteinave kyen funksionin e materialit struktural në organizma të ndryshëm.
Proteinat globulare janë të tretshme (ose nëse pesha molekulare e tyre është e madhe, formojnë
disperzione hidroflike koloidale) në ujë apo tretësira ujore të acideve, bazave ose kripërave.
Proteinat globulare kryejnë funksionin e rregullatorit të shpejtësisë së reaksioneve biokimike dhe
të transportit të materialit nëpër organizëm.
Proteinat janë substanca polimere, vetitë e të cilave janë të determinuara kryesisht nga
konformacionet e vargjeve polipeptidike [11]. Konformacionet e një polipeptidi janë klasifikuar
në tri grupe të ashtuquajtura struktura primare, sekondare dhe terciare. Struktura primare paraqet
sekuencën e aminoacideve të një vargu polipeptidik. Struktura sekondare paraqet mënyrën e
rradhitjes së vargjeve polipeptidike në hapësirë për të sajuar shirite ose sfera kompakte, me lidhje
hidrogjenore, të cilat mbajnë në bashkësi vargje të ndryshme apo pjesë të ndryshme të të njëjtit
varg. Struktura terciare e një proteine është forma e tij tredimenzionale, e cila arrin nga
mbimbështjellja e vargjeve të veta polipeptidike. Lidhjet kimike në molekulën e proteinave janë
lidhja peptidike, lidhja hidrogjenore të cilat krijohen midis lidhjeve peptidike, vargjeve anësore
dhe midis vargut peptidik dhe grupeve polare të vargjeve anësore (OH, CO, NH₂, etj.), lidhjet
disulfide, lidhjet jonike, lidhjet hidrofobe. Nga struktura e molekulës proteinike varet edhe
funksioni i saj, varësisht nga numri i aminoacideve, lloji i tyre dhe sekuenca e aminoacideve në
varg varet edhe funksioni i proteinave a do të jetë enzime, hormone, vitamina etj. Në strukturën
e molekulave proteinike ekzistojnë pesë nivele të organizimit struktura primare, sekondare,
terciare, kuaternere dhe subkuaternere.
18
4.2. VETITË E PROTEINAVE
4.1. STRUKTURA E PROTEINAVE
Vetitë e proteinave lidhen me vetitë e përbërësve të tyre, aminoacideve. Për të matur
peshën molekulare të proteinave duhen përdorur teknika mjaft të vështira një ndër të cilat është
spektometria e masës. Proteinat janë komponime amofotere. Proteinat, në përgjithësi, nuk treten
mirë në ujë, por formojnë tretësira koloidale, gjë që është në pajtim me natyrën e molekulave të
tyre. Disa prej tyre treten në ujë (p.sh. e bardha e vesë), ndërsa disa të tjerë në tretësira të
holluara të acideve, bazave ose të kripërave të holluara.
Ndërtimi i proteinave është shumë i thjeshtë, shumë aminoacide janë të lidhura në mes
veti sipas principit të ndërtimit të peptideve [11]. Ato ndryshojnë në mes vete në saje të pjesës së
ndryshueshme të radikalit R, dhe pjesës së pandryshueshme ose grupit H2N-CH-COOH, e cila
është e njëjtë për të gjitha aminoacidet. Renditja e vargjeve në hapësirë quhet konformacion.
Dihet se prej strukturës të molekulës proteinike varet edhe funksioni i saj. Prandaj, në varësi nga
numri, lloji dhe renditja e aminoacideve në molekulë të proteinës varet edhe funksioni i asaj
molekule proteinike. Pra, në varësi nga cilësitë e përmendura molekula e proteinës do të jetë
enzim, hormon, vitaminë etj. Proteinat dallohen nga karbohidratet dhe lipidet në rend të parë si
substanca strukturale dhe fuksionale. Organizmi nuk i deponon proteinat në sasi të mëdha siç
është rasti me sheqerna dhe lipide, përveç në vezë dhe fara, gjegjësisht në frute të disa bimëve.
Sheqernat dhe lipidet (lipidet e thjeshta) janë materie tipike rezervë të energjisë. Proteinat kurrë
nuk shërbejnë si burim primar i energjisë. Megjithatë organizmi mund t’i përdorë proteinat si
burim të energjisë vetëm atëherë kur nuk ka burime tjera, si p.sh. në rastin e urisë së gjatë të
organizmit.
Aminoacidet janë njësi themelore të molekulave proteinike [10]. Në ndërtimin e
molekulave proteinike marrin pjesë 20 lloje të aminoacideve. Aminoacidet janë komponime
organike me peshë të vogël molekulare, të cilat në molekulën e tyre kanë së paku një grup
19
4.3. NDËRTIMI KIMIK I PROTEINAVE
4.4. AMINOACIDET
karboksil (-COOH) dhe një grup amin (-NH2). Prandaj, mund të thuhet se këto janë acide
organike, në molekulën e të cilave gjenden së paku një grup aminë. Të gjitha aminoacidet
përmbajnë C, H, O, dhe N, përveç këtyre elementeve kimike përmbajnë edhe sulfur. Struktura e
përgjithshme e aminoacideve është
Atomi i karbonit, për të cilin është i lidhur
grupi aminë, është asimetrik, që do të thotë se
aminoacidet janë komponime optikisht aktive, përveç aminoacidit më të thjeshtë – glicinës.
Pra, kur aminoacidet gjenden në tretësirë, ato e kthejnë rrafshin e dritës së polarizuar.
Meqënëse aminoacidet kanë një grup karbosil dhe një grup aminë, ato veprojnë si acide dhe si baza,
që do të thotë se kanë karakter amfotern
Historia e vajrave eterike fillon nga vendet e Lindjes, prej nga rrjedh edhe vet emri i tyre.
Procesi i distilimit të këtyre vajrave ka filluar që në civilizimin e lashtë të Orientit, Indisë e
Egjiptit, ndërsa në Perëndim ka marrë zhvillimin e saj të plotë. Përshkrimi i parë i distilimit të
vajrave eterike është bërë nga mjeku katalonas Arnold de Villanova (1235-1311) [12], ndërsa në
gjysmën e dytë të shekullit XVI është prefeksionuar përdorimi i vajrave eterike.
Emri vajra eterike dhe vajra esenciale ka origjinë nga mënyra e përfitimit të tyrë, që
nga alkimia, me distilim si një metodë e ndarjes së eterikës dhe esenciales nga e ngurta dhe jo
esenciales me ndihmën e zjarrit. Ky proces i ndarjes së “fuqisë jetësore” të vet bimës mbahet në
teorinë e Paracelsit (1493-1541) [12]. Ai mendonte se ekstrakti i fundit më i sublimuari i
ashtuquajturi “quinta essentia”është ajo që paraqet pjesën më ndikuese të secilit bar që në të
20
5. VAJRAT ETERIKE
5.1. HISTORIKU
vërtetë është qëllimi i përdorimit të atij bari. Kjo substancë bazë, në formën më të përqëndruar,
është lidhur me eterin, elementin e pestë, me komponentën shpirtërore.
Vajrat eterike janë përzierje të përqëndruara të një numri të madh komponimesh
organike,si hidrokarbure, terpene, derivate të benzenit, alkoole, aldehide, estere por edhe shumë
komponime të tjera që vajin e caktuar e bëjnë më specifik. Vajrat eterike janë substanca me erë,
lehtë të avullueshme. Kryesisht janë pa ngjyrë, mirëpo me kohë mund të oksidohen, të bëhen më
viskoze dhe të marrin ngjyrë më të errët. Për këtë arsye duhet të ruhen në enë të errëta të
mbyllura mirë dhe në ambient të freskët dhe pa lagështi.
Edhe pse quhen vajra, asnjë vaj eterik nuk përmban as vaj e as yndyrna. Vajrat eterike mund të
gjenden në pjesë të ndryshme të bimës në petale (trendafili), në gjethe (eukaliptus), në lëvore të
frutave (kanella, limoni, etj.), në fara dhe në disa pjesë të tjera të bimës. Vajrat eterike nuk janë
aqë të domosdoshme për jetën dhe zhvillimin e bimës përkundër emërtimit të tyre “esenciale“.
Vajrat eterike akumulohen në inde të specializuara të cilat përmbajnë gjëndra yndyrore. Sa më
shumë gjëndra yndyrore të përmbajnë aq më i lirë është vaji eterik dhe anasjelltas.
Këto vajra nuk përzihen me ujë, janë të tretshme në tretës organik, në vajra si dhe në
yndyrna shtazore. Në pjesë (organe) të ndryshme të po të njëjtës bimë, gjejmë vajrat eterike me
karakteristika të ndryshme dhe me përbërje të ndryshme. Vajrat eterike janë më të lehta se uji,
për shkak të strukturës së molekulave të imëta, dhe, po për këtë shkak ato lehtë treten në alkool,
yndyrna dhe emulsion. Mirëpo, vajrat eterike dallojnë shumë nga vajrat që i përdorim për
ushqim.
Bimët të cilat rriten në vende të nxehta formojnë më tepër vajra eterike sesa ato në vende me
klimë kontinentale. Në kohërat me më shumë lagështi gjatë verës, formohen më pak vajra
eterike. Zakonisht , vetëm një pjesë e vajit eterik është bartëse e erës, andaj qëllimi i studimit
tonë është që këtë pjesë më të vlefshme ta ndajmë në formën sa më të pastër dhe më të
përqëndruar [13]. Vajrat eterike i gjejmë në shumë bimë të familjeve ndryshmë, si Compositae,
Coniferae, Labiatae, Lavandula officinalis (në lule), Rosa damascena, Rosa alba, Matricaria
chamomilla (kamomili), Mentha piperita(në gjethe), në lëvoren e drurit te Sanatalum album, në
lëvore të Citrus limonum (limoni) [14].
21
5.2. VETITË E VAJRAVE ETERIKE
Me veprimin e ajrit dhe dritës vajrat eterike oksidohen dhe polimerizohen. Prandaj,
ruhen në enë të errëta pa ngjyrë dhe në vende të freskëta, por pa lagështi.Veti e përbashkët e
vajrave eterike, është vetia terapeutike, antibakteriale, antivirale e anti hipertensive,
antireumatike, etj. Çdo vaj eterik ka karakteristika të ndryshme dhe në bazë të përbërësve kimik,
efektit farmakologjik dhe terapeutik, etj., ato mund të ndahen në grupe të ndryshme.
Përbërësit kimik që gjendën tek vajrat eterike mund të ndahen në:
- Përbërësit terpenik
-Përbërësit aromatik
- Hidrokarburet me zingjir linear
- Komponimet që përmbajnë azot dhe sulfur
Vajrat eterike ndahen edhe në bazë të erës dhe shijës, në:
-Aromatika (me erë të fortë dhe shije të mirë)
-Aromatika-aroma (me erë dhe shije të idhët)
-Aromatika-acria (me erë dhe shije të fortë)
Në vajrat eterike më së shumti gjenden përbërës terpenik.
Në bazë të efektit farmakologjik dhe terapeutik vajrat eterike ndahen në vajra me efekt kundër kollës, dezinfektues, antireumatizmal, diuretik, etj.
Vetitë fizike të vajrave eterike - Konstantet fizike të cilat përdren për përcaktimin e vajit eterik janë:
- Densiteti
- Aktiviteti optik
- Indeksi i refraksionit
Këto përcaktohen me metoda standarde të njohura. Përveç konstanteve të cekura më lartë, për
vajin eterik përcaktohet edhe tretshmëria e tij në alkool. Tretshmëria e vajit shprehet me cm³ të
alkoolit 90% i cili nevojitet për të tretur 1cm³ të vajit që studiohet.
Vetitë kimike të vajrave eterike- Konstantet kimike kryesore [15] të cilat përcaktohen tek
vajrat eterike janë:
22
- Numri acidik - me numër acidik nënkuptojmë sasinë e KOH të shprehur në miligram,
e cila nevojitet që të neutralizohen acidet e lira të cilat gjenden në 1g të
vajit eterik,
-Numri esterik - me numër esterik nënkuptojmë sasinë e KOH të shprehur në miligram
e cila nevojitet për të sapunifikuar esterin i cili gjendet në 1g të vajit eterik.
- Numri acidik dhe ai esterik - përcaktohen në mënyrë volumetrike me anë të bazave
apo acideve me përqendrime të caktuara.
Metodat për përfitimin e vajrave eterike [16-18] janë:
a) Ekstraktimi me dioksid karboni të lëngët,b) Hidrodifuzioni,c) Presimi në të ftohët,ç) Anflerazhi,d) Ekstraktimi me anë të tretësave të ftohtë,e) Procesi fitonik.f) Distilimi me avull uji.
Metoda të cilën e kam praktikuar për përfitimin e vajrave eterike, është ajo e distilimit me
avuj uji. Kjo metodë është e njohur qysh në Mesopotami para 5000 viteve. Tek kjo metodë
pjesët e buta të bimës si gjethet dhe lulja vendosen në enën për destilim pa përgatitje, ndërsa
druri, lëvorja dhe rrënjët në fillim shtypën grimëcohen në mënyrë që të lirohen vajrat e
avullueshme. Bimët të cilat vendosen në distilator, i nënshtrohen avujve të përqëndruar të ujit
të cilët lirojnë molekulat aromatike nga indet qelizore. Vajrat eterike, zakonisht të
23
5.4. DISTILIMI ME AVULL UJI
5.3. METODAT PËR PËRFITIMIN E VAJRAVE ETERIKE
avullueshme, kanë pikë vlimi më të lartë se pika e vlimit e ujit. Në shumë raste, distilimi i një
vaji esencial dhe temperatura e tij e vlimit, rezultojnë me degradimin e produktit të dëshiruar
dhe gjithashtu oksidimin e tij në këtë temperaturë të lartë. Distilimi me avuj uji është teknika
e cila kodistilon vajin eterik me ujin në temperaturë pak më të ulët se temperatura e vlimit të
ujit.
Distilimi me avuj uji ka dy dallime të dukshme në krahasim me distilimin e thjeshtë.
Me distilim me avuj uji, vaji esencial mblidhet në temperaturë më të ulët se temperatura e
vlimit të tij. Kjo redukton, në shkallë të theksuar, mundësinë e oksidimit gjatë distilimit.
Dallimi i dytë është se vaji eterik mblidhet me ujë. ashtu që vaji eterik nuk mund të tretet në
ujë ai do të formojë një shtresë të ndarë (sipas densitetit) nga uji dhe shumë lehtë mund të
ndahet nga uji.
Vajrat eterike duhet të ridistilohen ose të pastrohen në mënyrë që të largohen papastërtitë siç
është pluhuri i bimës apo mbetjet e rrëshirës. Distilimi me avuj uji shpesh përdoret si metodë
për izolimin dhe pastrimin e komponimeve organike. Kjo metodë bazohet në vetinë e shumë
komponimeve që të avullohen bashkë me avullin e ujit, në temperaturë shumë më të ulët se
pika e vlimit të tyre, përkatësisht më të ulët se 100°C.
Distilimi zhvillohet ashtu që në balonin destilues me substancë nga gjeneratori special bartet
avulli i ujit, fillon avullimi i ujit dhe substancës që destilohet, avujt e fituar kondensohen në
ftohës dhe mblidhen si destilat në enë përkatëse. Komponimet organike që distilohen me
avull uji duhet të plotësojnë disa kushte:
- Të kenë tretshmëri sa më të vogël në ujë (në rastin ideal të jetë i patretshëm)
- Shtypja e avullit në 100°C të jetë më e madhe se 667 Pa
- Gjatë vlimit me ujë të jetë stabil.
Distilimi me avull uji bazohet në avullin e ujit i cili vepron në dy lëngje të cilat nuk
përzihen mes vete, uji dhe vaji eterik. Nëse shtypja e përgjithshme, e cila është shuma e
shtypjeve parciale të ujit (P₀) dhe vajit eterik (P) është e barabartë me raportin e moleve të
fraksionit (n) të lëngut dhe vajit eterik (n) në destilat. Kjo d.m.th., se sasia e madhe e ujit duhet të
avullohet që të fitohet vaji eterik. Procesi i distilimit zgjatë gjashtë orë ose më shumë. Ky ndikim
i gjatë i temperaturës shkakton stresim termik, oksidimin dhe izomerizimin e komponenteve të
vajit eterik. Krejt kjo mund të ndryshojë kompozicionin e vajit eterik dhe mund të ndryshojë
24
aromën origjinale. Mangësi tjeter janë proceset enzimatike, mikrobiologjike që mund të ndodhin
gjatë fazës së ngrohjes duke dhënë aromë të pakëndshme. Distilimi me avuj uji ka përparsi pasi
është metodë e thjeshtë, nuk duhet aparaturë e shtrejtë dhe duhet të ndërtohet nga çeliku që nuk
korrodohet.
Për studimin e vajrave eterike përdoren metoda të ndryshme kromatografike [19], si
p.sh., kromatografia në shtresë të hollë, kromatografia me shkëmbyes jonik dhe kromatografia e
gaztë. Metodat kromatogarfike mundësojnë që shpejtë dhe në mënyrë efikase të ndahen dhe
indentifikohen shumë komponime të cilat hyjnë në përbërjen e një vaji eterik, në sasi më të vogla
apo më të mëdha. Për përcaktimin kualitativ dhe kuantitativ të komponimeve që hyjnë në
përbërjen e një vaji etrik zakonisht janë të përshtatshmë kromatografia e gaztë dhe
kromatografia në shtresë të hollë. Kromatografia e gaztë është mjaft precize dhe e shpejtë. Në
kromatogramin e gaztë komponentet e veqanta të vajit eterik d.m.th. komponimet paraqiten në
formë të pikëve. Çdo piku i përgjigjet një komponent. Nga sipërfaqja e pikut mund caktohet
përmbajtja kuantitative e një komponente në vajin eterik. Në kromatogramin me shtresë të hollë
komponentet e ndara paraqiten në formë të njollës [20]. Nga sipërfaqja e njollës mund të
përcaktohet përbërja kuantitative e një komponenti në vajin eterik. Krahasimi bëhet me
substancë standarde. Kromatografia në shtresë të hollë nuk është precise sikur kromatografia e
gaztë mirëpo ka një përparsi, nuk nevojitet një aparaturë e shtrejtë dhe ka ecuri të thjeshtë.
Pjesa kryesore për matjet me kromatografi në shtresë të hollë janë pllakat e qelqit me madhësi 20
x20 cm të veshura me shtresë të hollë të adsorbentit dhe tretës të ndryshëm.
25
5.5 METODAT KROMATOGRAFIKE PËR STUDIMIN E PËRBËRJES KIMIKE TË
VAJRAVE ETERIKE
Ushqimi i bimëve përfshin elemente kimike nga përbërja e të cilave lindin molekula të
lëndëve të ndryshme [10]. Nga këto elemente, më të rëndësishmit për organizmin e njeriut janë:
kaliumi, azoti, fosfori, kalciumi, hekuri, sulfuri, magnezi. Në tokë gjenden edhe elemente të tjerë
që kanë rëndësi jetike për trupin e bimës. Për tu habitur është fakti se të gjithë këto elemente në
masa të përcaktuara (mikro-mili-gram) ndodhen në trup dhe çrregullimi i sasisë do të sillte jo
kordinim midis pjesëve të trupit të njeriut, të cilët mund edhe të dëmtohen. Pjesa më e madhe
organizmit të njeriut është i përbërë nga uji [20]. Prandaj, nuk është për tu habitur se pjesa më e
madhe e masës së trupit të njeriut është oksigjen. Karboni është njësia themelore për molekulat
organike.
Është kationi kryesor i gjakut dhe lëngjeve ekstraqelizore dhe roli kryesor i këtij
konsiston në krijimin dhe rregullimin e shtypjes osmotike në plazmën e gjakut dhe gjithashtu në
lëngjet e tjera biologjike dhe në ruajtjen natyrale të bilancit të ujit [21]. Natriumi është një
element që është jetik për jetën e njeriut. Së bashku me kaliumin dhe klorin, ai formon një pjesë
shumë të rëndësishme të plazmës së gjakut. Ky element i lejon muskujt të kontraktohen
normalisht. Funksionimi normal i sistemit nervor varet poashtu nga ky element i rëndësishëm.
Duhet cekur se sasia e natriumit gjendet në ekuilibër me atë të kaliumit dhe prishja e këtij
ekuilibri në lëngjet e organizmit do të shpie deri te vdekja e tij. Sasia e nevojshme ditore e
natriumit është nga 3 deri në 7g. Shkaqet e nivelit të ulët të natriumit në organizëm i njohur si
hiponatremia mund të jenë disa, si p.sh., humbja e lëngjeve nga organizmi ose për shkak të
konsumit të tepërt të ujit, duke ulur përqëndrimin e natriumit. Edhe pse kufizimi në dietë mund
të shkaktojë mungesë ekuilibri të natriumit, ajo rrallë rezulton në hyponatremia përveç nëse
ekziston një dietë e çekulibruar ekstreme e ndjekur për periudha të gjata. Sëmundjet që ndikojnë
në çrregullimin e ujit dhe sasisë së natriumit në organizëm mund të jenë sëmundjet e veshkave
26
6. MINERALET
6.1. NATRIUMI
6.2. KALIUMI
(sëmundja Addison). Një tjetër metodë për të rregulluar nivelin e natriumit në organizëm është
përdorimi i diuretikëve.
Kaliumi së bashku me natriumin janë ndër kationet kryesore të lëngut qelizor, i cili
merr pjesë siç u cek më lartë në ruajtjen e bilancit ujor në organizëm [21]. Përqendrimi i lartë
intraqelizor i kaliumit ndikon pozitivisht në biosintezën e proteinave në ribosome. Kaliumi është
një element jashtëzakonisht i rëndësishëm në trupin e njeriut. Trupat tanë përbëhen nga miliona
qeliza të vogla, të tilla si qelizat e trurit, qelizat e lëkurës, qelizat e mëlçisë dhe kaliumi është
shumë e rëndësishëm për qelizat, dhe pa kalium ato nuk mund të mbijetojnë. Pa kalium, qeliza
nervore nuk mund të dërgojë ato sinjale në trurin tonë. Pjesa më e madhe, nëse jo të gjitha
qelizat tona varen nga sasia e kaliumit ne organizmin tonë. Trupi i njeriut përmban rreth 250
miligram kalium.
Është një element mineral që përbën 1.5 deri në 2% të peshës trupore tek personat e
rritur. Nga kjo sasi, 99% e kalciumit gjendet në kocka dhe tek dhëmbët [21]. Roli i tij për
organizëm është i shumëfishtë merr pjesë në ndërtimin e indeve të forta, në proceset e
hemostazës, rregullimin e përshkueshmërisë së mëmbranave qelizore, ruajtjen e
ngacmueshmërisë normale në sistemin nervor qëndror, rolin e aktivatorit në sistemin nervor
qëndror, rolin e aktivatorit në disa reaksione enzimatike dhe ka veti antiflamatore. Marrja e
kalciumit nga burimet e jashtme është e nevojshme për forcimin e eshtrave dhe sistemit kockor,
mishrave të dhëmbëve si dhe në rritjen muskulare. Kur marrja nga jashtë e kalciumit është e
pamjaftueshme si dhe disa faktorë të tjerë që mobilizojnë kalciumin nga rezervat kockore në gjak
atëherë kockat dobësohen dhe vjen deri te osteoporoza. Në sistemin kardiovaskular kalciumi
ndikon në pengimin e koagulimit të gjakut si dhe në rrahjet e zemrës. Që zorrët e holla të thithin
kalciumin është e nevojshme që trupi të ketë sasi të mjaftueshme të vitaminës D, e cila rregullon
metabolizmin e kalcium-fosforit prandaj pothuajse gjithmonë këto dy elemente shoqërohen së
27
6.3. KALCIUMI
bashku. Dozat ditore të kalciumit varen nga mosha, për moshat 19-49 vjeç rekomandohet sasi e
kalciumit prej 800-1000 mg dhe për moshat mbi 50 vjeç nevojitet 1000-1500 mg. Për raste të
veçanta nevojitet konsulta e mjekut. Rreth 25 % e tregut të kalciumit sot në Amerikën e Veriut
po shkon drejt formave të buta në marrjen kryesisht për gratë shtatëzëna, pleqtë dhe fëmijët. Kur
ne nuk marrim kalcium të mjaftueshëm, funksionimi i organizmit çrregullohet. Gjatë rritjes tek
fëmijët dhe adoleshentët, mund të mos zhvillohen eshtrat plotësisht dhe personi mund të hyjë në
moshën e rritur me kocka të brishtë. Mangësia e mëtejme e kalciumit mund të qojë në probleme
serioze të trupit të njeriut. Prandaj është shumë me rëndësi që të mirret sasia e nevojshmë e
kalciumit në dietën ditore.
Në momentet e lindjes në trupin e njeriut ndodhen 0.5 g magnez, ndërsa në moshë të
rritur në trup ai gjendet në një sasi prej 21 – 28 g, ku 50-60 % ndodhet në kocka dhe roli
kryesor i tij është në qelizat nervore për të lehtësuar funksionimin e tyre [21]. Magnezi luan rol të
rëndësishëm në procesin e aktivizimit të shumë enzimeve, ndërtimin e indit skeletor. Në sasi të
vogël magnezi gjendet edhe në plazmën e gjakut. Magnezi është një element që kërkohet nga
organet tona për shumë funksione të ndryshme. Ne kemi nevojë për rritjen e duhur, formimin
dhe funksionimin e eshtrave dhe muskujve. Në fakt, magnezi dhe kalciumi luajnë rol të
rëndësishëm edhe në kontrollimin e muskujve. Magnezi ndalon disa çrregullime të zemrës dhe të
tensionit të lartë dhe ndikon në përmisimin e funksionimit të mushkërive. Ky element i
rëndësishëm gjithashtu ndihmon trurin tonë të funksionojë normalisht. Magnezi ndihmon
gjithashtu për të parandaluar depresionin dhe është thelbësor për të lejuar trupin të kontrollojë
nivelin e insulinës në gjak. Magnezi jepet në mënyrë intravenoze tek pacientat në situata të
28
6.4. MAGNEZI
jashtëzakonshme të tilla si një sulm në zemër ose sulme akute të astmës. Në situate jo
emergjente, magnezi tek personat që vuajnë nga astma jepet në formë të pilulës. Ajo relakson
muskujt përgjatë rrugës ajrore të mushkërive, i cili lejon pacientët me astmë të marrin frymë më
lehtë.
Magnezi është efektiv edhe në trajnimin e shumë sëmundjeve të zemrës. Ushqimi me
doza të larta të magnezit përfshin peshkun, produktet e qumështit, mishit pa dhjamë, drithërat,
farat dhe perimet. Nevoja ditore e magnezit është rreth 30 g.
Hekuri luan rol të rëndësishëm në funksionimin normal të të gjitha organeve, indeve
dhe qelizave [21]. Hekuri është element më i bollshëm i trupit të njeriut dhe përbën rreth 0.004
% të peshës trupore. Në mënyrë të natyrshme, sasia e tij varion nga 3 në 5 g. Por edhe kjo sasi
është e ndryshueshme, sepse varet nga mosha, gjinia, madhësia, shëndeti dhe sasia e rezervuar e
tij në trup. Sasia kryesore e hekurit, afërsisht 70% e tij në organizmin e njeriut gjendet në gjak
dhe luan rolin kyq në transportin e oksigjenit prej mushkërive deri në inde, dhe në transportin e
dioksidit të karbonit prej indeve në mushkëri. Hekuri është elementi thelbësor për efektivitetin e
punës së gjakut. Nëse sasia e hekurit e marrë në dietat ditore nuk është e mjaftueshme për
organizmin tonë, atëherë trupi do të ndiejë plogështi, gjaku nuk do të transportojë oksigjenin e
mjaftueshëm, do të ulet vigjilenca dhe muskujt nuk do të funksionojnë si duhet. Kjo mangësi e
hekurit vërehet sidomos tek atletët, sidomos gjatë vrapimit në distancë. Ky është shpesh rezultati
i lodhjes së sportistëve. Nëse mungesa e hekurit në organizmin tonë ndodhet në sasi të mëdha,
atëherë njeriu bëhet anemik, që nënkupton se gjaku nuk do të transportojë oksigjenin e
mjaftueshëm për organet e trupit të njeriut, kështu që organizmi nuk funksionon normalisht.
Mungesa e hekurit apo anemia është ndoshta sëmundja më e zakonshme ushqimore në botë, që
ndikon në pothuajse 500.000.000 njerëz. Kemikatet e caktuara në trupin e njeriut janë të
kontrolluara nga prania ose mungesa e hekurit. Hekuri është gjithashtu shumë i rëndësishëm për
ruajtjen e një sistemi të shëndoshë imunitar dhe për tretjen e ushqimit. Hekurin të cilin e marrim
nga dietat tona ditore është një pjesë thelbësore e hemoglobinës-pjesë e gjakut që mbart oksigjen.
Nevoja ditore për hekur gjithashtu është e ndryshme varësisht nga mosha. Për fat të mirë, është e
lehtë të mirret sasi e mjaftueshme e hekurit nga ushqimet me një dietë të ekuilibruar.29
6.5. HEKURI
Zinku gjithashtu është një element i rëndësishëm për organizmin e gjallë, gjindet në
muskuj, tru, eshtra, mëlqi dhe veshka 21]. Zinku është gjetur në të gjitha indet e trupit, 85% e
zinkut gjendet në muskuj dhe kocka, 11% në lëkurë dhe mëlçi dhe sasia e mbetur në të gjitha
indet e tjera. Zinku ekziston kryesisht në formën e komplekseve me proteinat dhe acidet
nukleike. Të dyja këto marrin pjesë në të gjitha aspektet e metabolizmit ndërmjetës,
transmetimit dhe rregullimit të shprehjes së informacionit gjenetik, ruajtjen, sintezën dhe
veprimin e hormoneve. Zinku luan rol të rëndësishëm në funksionimin normal të metabolizmit, e
sidomos në kontrollin e sistemit nervor, ka veti antioksidante duke mbrojtur organizmin nga
oksidantët e ndryshëm. Zinku është një mineral themelor që merr pjesë në strukturën e më
shumë se 200 enzimeve në trupin e njeriut dhe nevojitet për sintezën e AND-së dhe ARN-së.
Në lëkurë ai ndihmon në mbajtjen e nivelit të vitaminës A prandaj ndikon në regjenerimin e
plagëve nga djegiet. Ndihmon gjëndrat yndyrore të dermës prandaj është shumë efikas në
mjekimin e akneve. Në sistemin gastrointestinal deficienca e zinkut jep diare. Në shumë studime
është parë se ky element ndikon në rritjen normale të fëmijëve. Një studim në Guatemala ka
treguar se dhënia rregullisht e zinkut ka çuar në rritjen rreth 2.5 cm mbi rritjen normale.
Sasia jo e mjaftueshme e zinkut mund të ketë efekte serioze në shëndetin tonë. Disa nga
simptomat e mangësisë së zinkut janë humbja e flokëve, apatia mendore dhe dëme në organet
riprodhuese. Burime të mira të zinkut janë buka e grurit, ushqimet e detit, mishi i kafshëve, etj.
Bakri është element esencial në të gjitha bimët dhe kafshët [21].Trupi i njeriut përmban
bakër në një nivel prej rreth 1.4-2.1 mg për çdo kilogram peshe të trupit. Bakri gjendet në mëlçi,
muskuj dhe kocka. Bakri transportohet me anë të qarkullimit të gjakut, me anë të proteinës së
plazmës të quajtur ceruloplasmin. Bakri së pari absorbohet në zorrë e më pas transportohet deri
30
6.6. ZINKU
6.7. BAKRI
6.7. BAKRI
në mëlqi i lidhur me anë të albuminës. Metabolizmi dhe sekretimi është i kontrolluar me
transportimin e bakrit ndërmjet ceruplazmines kur është e sekretuar në acidet biliara.
Besohet se zinku dhe bakri garojnë për absorbim në traktin digjestiv, kështu që me një dietë të
tepruar në njërën nga këto minerale rezulton me mungesë në tjetrën.
Mungesa e bakrit në organizëm shkakton çrregullim në metabolizmin e yndyrnave,
triglicerideve të larta, sëmundje të mëlqisë dhe varfërim të sintezës së melaninës dhe dopaminës.
Nevoja ditore për bakër është 0.9 mg, ndërsa me hulumtimet më të reja rekomandohet 3.0 g.
Në këtë temë të masterit përcaktimi i mineraleve është kryer me metodën SAA.
Prandaj është e domosdoshme që në pika të shkurtëra të përshkruhen dukuritë e
spektrofotometrisë së absorbimit atomik si metodë për përcaktimin kuantitativ të elementeve të
ndryshme.
Dukuria e absorbimit të energjisë nga atomet është njohur herët, qysh në fillim të
shekullit XIX, gjatë studimit të vijave të errta të spektrit të diellit. Por spektrofotometria e
absorbimit atomik si metodë analitike ka lindur vonë më 1955. Zhvillimi i saj është i vrullshëm
dhe sot SAA është ndër metodat analitike më të përdorshme [22].
SAA bazohet në dukurinë e absorbimit të rrezatimit nga atomet e elementit në gjendje të
gaztë. Absorbimi i rrezatimit nga atomet e gazta çon në kalime rezonante nga gjendja bazë në
gjendje të eksituara (zakonisht në nivelin e parë të eksitimit). Absorbimi i rrezatimit në SAA
është në përpjestim të drejtë me numrin e atomeve në gjendje bazë dhe luhatjet e temperaturës së
flakës ndikojnë shumë pak në sinjalin e absorbimit.
31
6.8. METODA PËR PËRCAKTIMIN E MINERALEVE
6.8.1. SPEKTROFOTOMETRIA E ABSORBIMIT
Do theksuar se edhe për absorbimin atomik vlen ligji i Berit. Ky ligj shpreh lidhjen
sasiore ndërmjet shkallës së absorbimit të rrezatimit dhe përqendrimit të lëndës në tretësirë.
Nëpër një enë qelqi me faqe plan paralele kalon një rrezatim monokromatik. Supozojmë
se ena është e mbushur me tretësirën e një lënde absorbuese.Vërehet, që gjatë kalimit nëpër
tretësirë ndodhë dobësimi i intenzitetit.
Ky dobësim mund të ndodhë për këto shkaqe:
nga absorbimi prej molekulave të lëndës së treturt, Ia,
nga absorbimi prej molekulave të tretësit, I’a,
nga shpërndarja e rrezatimit prej grimcave të ngurta,që mund të
ndodhen në tretësirë në trajtë pezullie, Ishp,
nga pasqyrimi prej faqeve të enës në sipërfaqet ndarëse qelq-ajër dhe
qelq-lëng, Ip.
Në qoftë se intezitetin e rrezatimit në hyrje të enës do ta shënojmë me I o dhe intezitetin në dalje
me I atëherë vlen barazimi.
Io= I + Ia + I’a + Ishp + Ip (1)
Vlerat e Ip janë shumë të vogla dhe mund të mos merren parasysh, ndërsa Ishp= 0 në tretësirat e
kthjellta. Absorbimi nga molekulat e tretësit I’a është një madhësi konstante dhe mund të mos
merret parasysh, sepse tretësi zgjidhet i tillë, që të absorbojë sa më pak. Në këtë mënyrë barazimi
do të thjeshtohet në
Io= I + Ia (2)
Prej ku mund të gjendet Ia:
Ia= Io - I (3)
Vlerat e Ia nuk mund të maten drejpërdrejt, por vetëm si diferencë ndërmjet Io dhe I.
Në qoftë se tufa e rrezatimit të vazhduar me intenzitet I0 kalon nëpër celulë që përmban
atome të elementit në gjendje të gaztë, atëherë absorbimi i rrezatimit do të paraqitet me këtë
formulë:
I=I0 (4)
32
ku I- është intenzieti i dritës së transmetuar, N- është numri i atomeve të gazta që absorbojnë dhe
K- është një konstante. Vlerat e N janë në përpjestim të drejtë me gjatësinë e celulës l dhe me
përqendrimin e atomeve absorbuese në celulë; ky i fundit në kushte atomizimi të riprodhueshme
është në përpjestim të drejtë me përqendrimin e elementit në tretësirën e mostrës, pran
I=I0 (5)
prej ku mund të nxjerrim përshkueshmërinë dhe absorbansën:
T= (6)
A= -logT = kcl (7)
k – është koeficienti i absorbimit atomik
Shihet se për absorbimin atomik vlen ligji i Berit.
Në praktikë është e vështirë matja e saktë e I dhe I0, sepse veç absorbimit të rrezatimit nga
grimcat e lëndës së tretur, ndodh edhe absorbimi nga molekulat e tretësit, shpërhapja nga grimcat
e ngurta ose nga molekulat e mëdha etj. Prandaj, në vend të A të vërtetë që jepet nga formula
(25) gjendet një absorbansë eksperimentale:
A= - log (8)
ku Itr është intenziteti i rrezatimit në dalje nga tretësira e mostrës dhe IPB është intenziteti i
rrezatimit në dalje nga tretësira e provës së bardhë.
Për të bërë matje me SAA duhet të plotësohen dy kushte:
1. Rrezatimi i burimit që do të kalojë nëpër atomet e gazta duhet të ketë gjatësi
vale të njëjtë me atë të vijës rezonante të absorbimit të elementit që duhet të
përcaktojmë dhe
2. Gjerësia spektrale e rrezatimit të burimit duhet të jetë më e vogël sesa gjysma e
gjerësisë spektrale të vijës absorbuese.
33
Kur nuk plotësohet kushti i parë, atëherë nuk ndodh absorbimi i rrezatimit, ndërsa kur
nuk plotësohet kushti i dytë, atëherë vetëm një pjesë e vogël e rrezatimit që kalon nëpër mostër
absorbohet dhe, si rrjedhojë, ndryshimi Ia=Io-I nuk mund të matet.
Absorbimi atomik nga ana e një substance përkatëse e cila përbëhet nga grimcat me aftësi
absorbuese është i mundshëm vetëm atëherë kur atomet apo molekulat e substancës gjenden në
gjendje bazë. Atomi si sistem në vete është i qëndrueshëm vetëm në gjendje diskrete përkatsisht
në një gjendje me nivele energjetike të caktuara ndërmjet të cilave është i mundur kalimi
elektronik. Gjendje stabile e atomit është ajo që ka energji më të ultë e cila quhet gjendje bazë
ose themelore. Çdo nivel tjetër jasht kësaj gjendje quhet nivel i eksitimit.
Sipas rregullave spektroskopike del se absorbimi i energjisë nga ana e atomit bëhet në
formë të kuanteve dhe gjatë këtij absorbimi çdo atom është në gjendje të pranoj vetën një kuant
energjie. Atomet që absorbojnë patjetër duhet të plotsojnë konditën që e kërkon rregulla
spektroskopike d.m.th. ato mund të gjenden edhe në plazmën e elementit edhe në avujt e tij.
Gjatë emitimit të vijave spektrale ka rëndësi të bëhet identifikimi i niveleve energjetike të
cilat janë më të përshtatshme për matjet spektroskopike. Këtu duhet vequar nivelin rezonant dhe
vijat rezonante të cilat kanë rëndësi të madhe në identifikimin e elementit përkatës. Nivel
rezonant i atomit është niveli i parë i eksituar në të cilën çiftzimi i spineve është i kundërt me atë
të gjendjes bazë dhe vlera e numrit të mbrendshëm kuantik ,,J’’ nuk dallohet për më shumë se
një njësi nga vlera e numrit ,,J’’ të gjendjes bazë.
Rrezatimi që formohet gjatë kalimit prej nivelit rezonant në atë themelor quhet vijë rezonante.
Vijat e tilla në spektroskopi kan rëndësi për shkak të mundësis së regjistrimit dhe si të tilla janë
vija identifikimi.Vijat spektrale karakterizohen me gjatësin valore dhe intenzitetin e tyre.
Gjatësia valore e rrezatimit për një kalim spektral nuk mvaret nga vetitë e sistemit para dhe pas
atij kalimi por kryesisht mvaret nga ndryshimi i energjive të gjendjeve stacionare të tyre.
Inteziteti i vijave spektrale mvaret kryesisht nga besueshmëria e kalimit të nivelit spektral dhe
nga numri i atomeve në gjendjë nga i cili mund të bëhet ky kalim. Besueshmëria e kalimit mvaret
nga natyra e gjendjes fillestare dhe asaj përfundimtare. Besueshmëria e kalimit mund të llogaritet
duke e njohur mekanikën kuantike, mirëpo për atomet e ndryshme këto njehsime janë shumë të
përbëra, komplekse, prandaj ato zakonisht njehsohen në bazë të thjeshtimeve përkatësisht në
bazë të supozimeve.
34
Eksitimi i atomit nga gjendja bazë (normale) në një gjendje tjetër bëhet me metoda të ndryshme,
p.sh. termike, elektrike, rrezatimit etj.
Nëse eksitimi është bërë me rrugë nxehtësie s’pari duhet të ushtrohet një ekuilibër termik në
sistem dhe pastaj të vërehet raporti ndërmjet atomeve të të dy gjendjeve, pra të gjendjes së
eksituar dhe të gjendjes bazë.
Boltzmani ka shikuar dhe studjuar këto raporte dhe erdhi në përfundim se mund të arrihet një
gjendje e tillë
= x e- (9)
paraqet raportin ndërmjet atomeve të gjendjes së eksituar dhe të gjendjes bazë,
Pj dhe Po janë masat statike të gjendjes së eksituar dhe gjendjes bazë,
Ej dhe Eo janë energjitë e gjendjeve përkatse,
K është konstanta e Boltzmanit
T është temperatura termodinamike.
Gjatë këtij eksitimi në rrugë termike mbushja e niveleve më të larta energjetike është më
e vogël se sa ajo e niveleve më të ulta. Njehsimet sipas ekuacionit të Boltzmanit tregojnë se gjatë
eksitimit të atomeve në flakë raporti Nj/No për nivelin e parë dhe atë bazë për shumicën e
atomeve ka vlerë shumë të vogël dhe se ekziston e dhënë eksperimentale që ky numër ndryshon
me rritjen e temperaturës.
Spektrofotometrat e absorbimit atomik kanë skema të ngjashme me spektrofotometrat e
zakonshëm që përdoren për matje të absorbimit molekular në zonën UV-VIS. Në fig. 6. janë
treguar aparatet SAA.
35
6.8.2. APARATURA
Në figurën 7 janë paraqitur pjesët kryesore të një aparati të SAA dhe funksioni që ato kryejnë.
Figura 7. Pjesët e një aparati të SAA dhe funksioni i tyreMonokromatori shërben për të veçuar zonën spektrale ku ndodhet vija analitike (gjerësia
spektrale e tij është D=0,2-10 nm). Në këtë mënyrë detektori, që është një fotoshumëzues
elektronik, ,,sheh’’ vetëm vijën spektrale kur në atomizues futet mostra dhe kur në atomizues
futet prova e bardhë (c=0).
Aparatet bashkohore janë të lidhur me regjistrues tek të cilët menjëherë mund të lexohet
përqendrimi i substancës së analizuar në mostër. Aparatet në SAA mund të jenë me një tufë dhe
me dy tufa. Në këto të fundit mund të bëhet korigjimi i luhatjeve të intenzitetit të burimit të
rrezatimit me kohën, por jo korigjimi i absorbimit jospecifik të atomizuesit (sepse tufa e dytë nuk
kalon nëpër të).Korigjimi i absorbimit jospecifik (p.sh. absorbimi molekular, shpërndarja e dritës
etj.) mund të bëhet duke përdorur aparatet me dy burime, ku krahas burimit të rrezatimit analitik
vendoset një burim i rrezatimit të vazhduar (llambë deuteriumi), tufat e të cilave kalojnë nëpër të
njëjtën rrugë optike, por lexohen veçmas nga pajisja elektronike (sepse burimet ushqehen me
rrymë me frekuenca të ndryshme).
36
Të dyja tufat dobësohen në shkallë të njëjtë nga absorbimi jospecifik, por vetëm rrezatimi
analitik pëson absorbim të konsiderueshëm nga atomet e elementit që do të përcaktojmë. Në këtë
mënyrë, duke bërë ndryshimin ndërmjet sinjaleve që merren për të dyja tufat, gjendet shkalla e
absorbimit të rrezatimit vetëm nga atomet e elementit.
Nga të gjitha pjesët e skemës vetëm atomizuesi dhe burimi i rrezatimit janë specifike për
SAA, prandaj ato do t’i trajtojmë veçmas.
Vetinë e absorbimit diskret të rrezatimit e shfaqin vetëm atomet e elementit në gjendje të lirë të
gaztë,pranda fitimi i avujve atomik është procesi bazë i SAA.
Mënyrat kryesore të atomizimit që përdoren në SAA janë dy:
1. atomizimi me flakë dhe
2. atomizimi pa flakë (elektrotermik).
Atomizimi me flakë është metoda më e përhapur e fitimit të avujve atomik të elementit që do të
përcaktohet. Në fig. 8 është paraqitur një skemë e proceseve që pëson mostra gjatë atomizimit në
flakë.
37
6.8.3. ATOMIZUESIT
Figura 8. Atomizimi në flakë (i kaliumit)
Flaka duhet të sigurojë shpërbashkimin sa më të plotë të komponimit në atome, por njëkohësisht
shkalla e jonizimit të elementit që do të përcaktohet të jetë sa më e ultë. Veç kësaj, flaka duhet të
jetë sa më e tejdukshme në zonën e matjeve dhe të ketë emision sa më të dobët. Vetitë analitike
të flakës lidhen edhe me zhvillimin e reaksioneve kimike të komponimeve dhe të radikaleve që
ndodhen në të.
Flakët më të përshtatshme në SAA janë flaka acetilen-ajër dhe flaka acetilen-suboksid azoti.
Flaka acetilen-ajër përdoret më shpesh, ndërsa flaka acetilen- suboksid azoti jep temperaturë
rreth 500-600°C më të larta, në krahasim me flakën acetilen-ajër, prandaj përdoret kryesisht për
atomizimin e elementeve më refraktare ose për të mënjanuar disa interferenca kimike.
Në veçanti pajisjet e flakës duhet të sigurojnë një regjim të qëndrueshëm të djegies dhe të futjes
së tretësirës së mostrës në të, gjë që përbën një kusht vendimtar për përpikmëri të lartë të
matjeve.
38
Atomizimi pa flakë është një metodë e re atomizimit. Atomizimi bëhet në gypa prej
grafiti (quhen edhe furra grafiti ) me gjatësi 50 mm dhe diametër 5 mm që ngrohet deri në
3000°C me anë të një rryme elektrike me intenzitet 400 A dhe tension 1-10V. Mjedisi në furrë,
është gaz inert (zakonisht Ar). Mostra e lëngët futet në furrë me mikropipetë nëpër një vrimë të
veçantë. Në fig 9. është dhënë skema e një atomizuesi elektrotermik (me furrë grafiti)
.
Figura 9. Furra prej grafiti
Cikli i matjeve përbëhet prej tri stadeve:
tharja për largimin e plotë të tretësit (në 100°C) ,
kalcinimi për të larguar lëndët organike dhe matricën,
atomizimi në temperaturën në të cilën elementi që do të përcaktohet
kalon tërësisht në gjendje avulli atomik.
Regjimi i temperaturës zgjidhet eksperimentalisht për çdo analizë dhe programohet me
pajisje automatike.
Atomizimi elektrotermik ka përparsi ndaj atomizimit me flakë, sepse ndjeshmëria e
përcaktimeve me të është mjaft e lartë, rreth 1000 herë. Përqendrimi më i lartë i atomeve të
elementit në furrë shkaktohet jo vetëm nga atomizimi i plotë i mostrës, por edhe nga koha më e
gjatë e qëndrimit të atomeve në tufën e dritës, veç kësaj, mjedisi inert i furrës menjanon mjaft
39
interferenca që shkaktohen nga reaksione dytësore në flakë. Megjithatë atomizimi elektrotermik
përdoret shumë më rrallë sesa flaka në praktikën analitike për shkak të vështirësive që ai paraqet.
Burimi i rrezatimit është përbërës thelbësor i aparateve të SAA. Që një burim drite të
përdoret në SAA, ai duhet ti plotësoj disa kërkesa:
a) Të emitoj rrezatim rreptësishtë monokromatik në gjatësinë e valës të vijës analitike
b) Të jetë i qëndrueshëm në kohë,
c) Vija analitike e emituar të ketë intensitet të lartë,
d) Vija analitike e burimit të jetë sa më e pastër, sa më larg nga vijat e huaja.
Burimi që i plotësonë më mirë këto kërkesa në aparatet e SAA-së, është lampa katodike zgavër e
cila zakinisht shënohet shkurt me HPLC(Holloë Cathode Lamp).Kushtet bazë që duhet të ketë
burimi i rrezatimit për matje në SAA dhe, në veçanti, kushti që rrezatimi të jetë shumë
monokromatik, plotësohen mirë nga llambat katodike zgavër.Një llambë e tillë është nje gyp
shkarkimi Geisler (shkarkesa e ngarkesave elektrike në gaze të rralluar) me formë të veçantë (fig.
10).
Figura 10. Llapa katodike zgavër
Përmasat dhe forma e katodës kanë rëndësi të veçantë; katodat në formë zgavre me
diametër të mbrendshëm 2 mm japin rrezatime karakteristike të përqëndruara në tufa të ngushta
dhe mjaft intensive. Në tensionin e ushtruar ndërmjet katodës dhe anodës gazi inert që ndodhet
në llambë (zakonisht Ne ose Ar në p=4-10 torr) jonizohet, jonet e formuara goditin katodën,
shkëputin atomet nga sipërfaqja e saj dhe i eksitojn ato. Atomet e eksituara, kur kthehen në
gjendjen bazë, emitojnë rrezatimet që përmbajnë vijat diskrete, karakteristike për to. Vetia 40
6.8.4. BURIMET E RREZATIMIT
kryesore e llambave me katodë zgavër është se vijat e spektrit të emisionit të tyre janë shumë
monokromatike e më të ngushta, sesa vijat e absorbimit të elementit në atomizues.
E meta kryesore e përdorimit të tyre si burim rrezatimi në SAA është se për çdo element
që do të përcaktohet duhet të përdoret një llambë e veçantë. Ka edhe llamba shkarkese pa
elektroda (p.sh. për As, Sb, Hg etj.) në të cilat eksitimi i atomeve bëhet me anë të një fushe
elektromagnetike me frekuencë në zonën e radiovalëve ose mikrovalëve.
Kjo është metoda që përdoret më shpesh në praktikën analitike [22]. Lakorja e kalibrimit
A = f(C) ndërtohet duke u bazuar në matjet e absorbansave të një serie tretësirash standarde
(zakonisht 3 deri 5)të kryera në kushte të njëjta. Pastaj,nga matja e absorbansës së tretësirës
(tretësirave) së mostrës gjendet grafikisht përqendrimi i saj. Metoda me lakore kalibrimi paraqet
disa përparësi ndaj metodës së krahasimit me një standard. Së pari, mund të gjendet përqendrimi
i tretësirave edhe në zonat e përqendrimeve ku kemi shmangie nga ligji i Berit (natyrisht, për
ndërtimin e lakores së kalibrimit në këto zona duhen më shumë standarde). Së dyti, mund të
menjanohen lehtë rezultatet e matjeve të gabuara, të cilat kanë shmangie të konsiderueshme nga
varësia e përgjithshme. Së fundi, nëpërmjet përpunimit statistikor të rezultateve të matjeve (p.sh.
me metodën e katrorëve me të vegjël) mund të gjendet shprehja matematikore, që lidh A me c, si
dhe mund të vlerësohet përpikmëria e metodës (shprehja e rezultateve).
41
6.8.5. METODA PËR PËRCAKTIMIN E PËRQENDRIMIT
6.8.5.1. METODA ME LAKORE KALIBRIMI
PJESA EKSPERIMENTALE
42
Gjatë mbledhjes së bimëve duhet patur kujdes. Sidomos lulet dhe gjethet nuk guxojnë të
lëndohen. Sa më shpejtë që është e mundur, ato duhet t’i vendosim në vendin ku duhet të thahen,
sepse, nëse, për një kohë të gjatë ato qëndrojnë, atëherë ato e humbin përmbajtjen e materieve
shëruese [1]. Bima Tussilago farfara është mbledhur me 19 mars të vitit 2011 në komunën e
Sharrit.
Tharja është operacion i cili vjen pas mbledhjes së bimëve dhe ka rëndësi të veçantë për
kualitetin e përgatitjes së bimës [1]. Është me rëndësi që sa më shpejt që është e mundur të bëhet
tharja e bimëve për arsye se pengohet ndikimi negative i fermenteve në zbërthimin e materieve
shëruese në bimë. Kështu që me tharjen e shpejtë të bimëve arrijmë të ruajmë ngjyrën natyrale të
bimës. Bimët mjekuese nuk lejohet që të thahen në kohë të vrenjtur. Ato duhet të thahen në kohë
me diell dhe gjithmonë nën hije.
43
7. MBLEDHJA E BIMËVE
7.1. METODAT E THARJES SË BIMËVE
7.2. THARJA NATYRORE
Tharja natyrore bëhet në temperaturë normale, si në garazhe, në tavane të shtëpive dhe në
vende të ndryshme. Por gjithmonë duhet të kemi parasysh kohën, sepse, nëse koha është e ftohtë,
atëherë lokalet ku bëhet tharja, duhet të ngrohen, por temperatura nuk guxon të arrijë mbi 50 0C.
Është bërë tharje natyrore e bimës Tussilago farfara për tri javë.
REZULTATET
44
Sasia e lipideve në produktet ushqimore sillet prej 0.1% (në perime) deri përafërsisht në
100% (në lipidet natyrore të yndyrave dhe vajrave) [10]. Me termin“lipid” kuptojmë të githa ato
komponime që ekstraktohen në eter pa ujë dhe të cilat pas tharjes një orëshe në termostat, në
temperaturë prej 100°C nuk avullohen. Ekzistojnë metoda të shumta për përcaktimin e tyre si:
- Metodat e ekstraktimit me sasi të pacaktuar të tretësit ( metoda e Soxhlet-it),
- Metodat e ekstraktimit me sasi të caktuar të tretësit (metoda e Grossfeld-it),
- Metodat e ekstraktimit me sasi të caktuar apo të pacaktuar të tretësit organik pas
veprimit me baza, acide ose me substancë aktive.
Reagjentët dhe mjetët e punës:
a) Eter ose petroleter, kloroform pa ujë, b) Na₂SO₄ pa ujë , c) Rërë e pastër dhe e djegur, d) Aparatura e Soxhlet-it, e) Peshorja, f) Baloni
Ecuria e punës:
Mostra që analizohet duhet të jetë e tharë (e terur) së paku 1-2 orë në temperaturë 105 °C, ngase
eteri shumë më lehtë e bën ekstraktimin në materie të terur. Saktësisht peshohen 5-10 g mostër
(nëse është nevoja ajo duhet të imtësohet në havan), pastaj hidhet në letër filtruese, mbështillet
në formë të fishekut, duke e mbyllur në të dyja anët me kujdes, vendoset në ekstraktor (në pjesën
e mesme të aparatit Soxhlet), në fund i bashkangjitet kodenzatori me balon.
Aparatura Soxhlet përbëhet nga:
45
8. PËRCAKTIMI I LIPIDEVE
8.1. PËRCAKTIMI I LIPIDEVE ME METODËN SOXHLET
a) Kondenzatori , shtojca me CaCl₂,
b) Ekstraktori,
c) Baloni,
d) Banjoja ujore ose me nxehëse.
Në figurën 11. është paraqitur ekstraktori Soxhlet
Figura 11. Ekstraktori Soxhlet
Pas përgatitjes dhe montimit të aparaturës së Soxhlet-it, peshohet baloni i zbrazët prej 500-1000
cm³ dhe shënohen pesha e mostrës dhe e balonit të zbrazët.
A₀-pesha e mostrës (5-7 g).
A₁-pesha e balonit të zbrazët.
A₂-pesha e balonit me lipide.
Në balon hidhen disa grimca qelqi ose rruza të vogla qelqi, ndërsa në ekstraktor qitet 1½
e vëllimit me petroletër. Së pari, ekstraktori mbushet me eter deri te gypi i sipërm, pritet të
zbrazet dhe sërish mbushet deri te gjysma e tij. Ekstraktimi zgjat 3-6 orë, varësisht nga mostra që
analizohet.
46
Ekstraktimi kryhet atëherë kur mirret një pikë tretës dhe qitet në letër filtruese.
Nëse nuk paraqitet njolla e yndyrës, atëherë ekstraktimi konsiderohet i kryer.
Pastaj duhet pritur që tretësi në ekstraktor të zbrazët dhe nxirret baloni, i cili vendoset në
avullues rotativ, me qëllim që tretësi të avullohet plotësisht.
Baloni, pastaj futet në termostat, në temperaturë 105 °C për gjysëm ore ose një orë, ftohet në
eksikator dhe në fund, peshohet në peshore digjitale me katër decimale pas presjes dhjetore.
Njehsimi:Shebulli mostra 1:
a - pesha e lipideve në balon 85.748 g
b- pesha e balonit të zbrazët
85.615 g
Pesha e mostrës për analizë
7.81 g
% e lipideve= (a-b) x 100 / pesha
e mostrës (10)
% e lipideve=(85.748 – 85.615)g
x 100 /7.81 g= 1.703
Në tabelën 1. është paraqitur sasia e lipideve në tri mostra e shprehur në përqindje.
Tabela 1. Sasia e lipideve në përqindje te bima Tussilago farfara
Në figurën 12. është paraqitur diagrami i sasisë së lipideve në tri mostra te bima Tussilago
farfara e shprehur në përqindje.
Mostra Përqindja (%)
1 1.703
2 1.681
3 1.852
Mesatarja 1.745
47
Figura 12. Diagrami i sasisë së lipideve në tri mostra te bima Tussilago farafara
Kjo është një metodë që ka shpejtësi të realizimit të lartë, rezulucion të mirë dhe
ndieshmëri të lartë me kosto të ulët.
Ecuria e punës:
Së pari është bërë injektimi i mostrës në mënyrë manuale ndërmjet aplifikatorit, pastaj
është kryer procesi i zhvillimit të pllakës, gjatë së cilës mostra është zhvendosur në shtresën e
palëvizshme. Pasi është avulluar mostra, pllaka është vendosur në një enë të mbyllur në një
mjedis të avujve të ngopur të diklormetanit dhe acetonit në raport 100:2 (CH₂Cl₂:aceton), ku
janë fituar njolla të kaltërta. Kur fronti i lëngut ka arritur ½ pllakën e kemi larguarr nga tretësi
dhe është lënë të thahet. Për vizualizimin e njollave kemi përdorur H₂SO₄. Nga zhvillimi i
pllakës kromatografike janë ndarë pesë fraksione të lipideve të izoluara. Në figurën13. është
paraqitur zhvillimi i pllakës kromatografike dhe fraksionet e lipideve te bima tussilago farfara L.
e rritur në regjionin e Sharrit
48
8.2. PËRCAKTIMI I FRAKSIONEVE TË
LIPIDEVE ME KROMATOGRAFI
NË SHTRESË TË HOLLË
Fig.13. Përcaktimi i fraksioneve të lipideve të izoluara (eluenti 2% (CH3)2CO në CH2Cl2).
Metodën për përcaktimin e proteinave për herë të parë e perdori kreu i departamentit të
kimisë Johan Kjeldahl (1849-1900), nga i cili edhe u muar emërtimi i procesit. Ai këtë metodë e
përdori në mungesë të teknikave të përsosura për përcaktimin e proteinave në drithëra të
rëndësishëm. Qëllimi kryesor i tij ishte përcaktimi i sasisë së azotit në drithëra.
Me metodën e Kjeldahl-it ssubstanca që analizohet i nënshtrohet djegies së lagët, e si produkt i
reaksionit përfitohet amoniaku.
Figura 14. Johan Kjeldahl (1849-1900)
49
9.PËRCAKTIMI I PROTEINAVE ME METODËN
KJELDAHL
Gjatë nxehjes së substancës me acid sulfurik të përqëndruar, materiet organike oksidohen
deri në acid karbonik, kurse azoti që lirohet në formë të amoniakut me acid sulfurik kalon në
sulfat amoni. Me veprimin e bazës, sulfati i amonit zbërthehet deri te amoniaku, e ai kalon në
acid sulfurik me normalitet të caktuar, ose në acid borik 1% pH=7 (pH=7 rregullohet me bazë
NaOH 0.1N deri te paraqitja e ngjyrës kafe të zbehtë)
Me përcaktimin e sasisë së amoniakut përcaktohet sasia e azotit në substancë.
Reaksioni i djegies (mineralizimit) ndjek këtë rrugë
Substanca organike + H SO → CO + H O + (NH ) SO + SO₂ ₄ ₂ ₂ ₄ ₂ ₄ ₂ (11)
Me metodën Kjeldahl-it përcaktohet % e azotit,e mandej me shumëzimin me faktorin për
proteinë përcaktohet përqindja e proteinave në produkt (mostër).
Reagjentët:
- H₂SO₄ i përqendruar,
- NaOH 33% tretësirë,
- Fenolftaleinë 1% të tretur në etanol,
- H₂SO₄ 0.1 N ose 0.05 N,
- NaOH 0.1 N ose 0.05 N,
- Katalizatori,
- Acidi borik 1% (pH=7, që rregullohet me NaOH).
Caku i përcaktimit sipas metodës së Kjeldahl-it bazohet në disa faza:
- përgatitja dhe peshimi i mostrës,
- mineralizimi (djegja),
- distilimi,
-titullimi.
Mostra që analizohet duhet të jetë e terur dhe e bluar mirë, ajo duhet të jetë homogjene.
Djegia e mostrës:
Për të shpejtuar djegien (mineralizimin), shtohet katalizatori. Më së shumti si katalizator
përdoret sulfati i bakrit (CuSO₄), seleni, etj. Seleni është treguar si katalizator më i mirë.
Duhet pasur kujdes që të mos shtohet shumë selen, sepse mund të vie deri te përfitimi i azotit
elementar e jo i sulfatit të amonit. Djegia e mostrave ushqimore dhe joushqimore mund të
përshpejtohet edhe me shtimin e kripërave, duke ndihmuar shtimin e pikës së vlimit të H₂SO₄.
Për këtë më së shumti përdoret sulfati i kaliumit 10-15 g në 25 cm³ H₂SO₄ të përqendruar, madje
50
në përzierje me katalizatorin selen (Se). Për zbërthimin e mostrave më së shumti përdoret baloni
i Kjeldahl-it. Mostra e peshuar me kujdes vendoset në enën e Kjeldahl-it, në të cilën me maje te
lugës, shtohen katalizator selen, K₂SO₄ afërsisht 6-10 g. Po ashtu, me maje të lugës, qitet pak
CuSO₄, përzihet, dhe në fund pasi të jetë shtuar 20 cm³ H₂SO₄ të përqendruar, masa përsëri
përzihet. Ena e Kjeldahl-it me mostër përforcohet me mbajtëse pjerrtazi( 45°), lihet të qëndrojë
disa minuta, që substanca të zbërthehet gradualisht e pastaj me kujdes nxehet në digestor, sepse
lirohen gazra të helmueshëm. Nxehja vazhdon derisa tretesira të marrë ngjyrë të kthjellët të
kaltër në të gjelbër. Prapë nxehet edhe 15 min.dhe kështu kryhet plotësisht djegia e mostres.
Kujdes:
1. Nëse nëpër mure të enës Kjeldahl ngjiten grimca ose pika të errëta, atëherë ajo duhet
ftohur. Shtohen pastaj disa cm³ H₂SO₄ për shpërlarje të enës dhe përsëri vazhdon
mineralizimi.
2. Gjatë mineralizimit, disa produkte ushqimore, sidomos ato ushqimore që përmbajnë
sasi të madhe të sheqerit, shkumojnë shumë, prandaj në fillim të djegies duhet pasur
tepër kujdes.
Ena e Kjeldahl-it duhet të ftohet, e pastaj tërë sasia e tretësirës vendoset në enë normale prej
200cm³, duhet pasur kujdes që të mos humbet ndonjë pikë e mostrës së mineralizuar.
Pastaj bëhet shpërlarja e enës Kjeldahl dhe e hinkës me ujë të distiluar dhe plotësohet deri të
shenja me ujë të distiluar. Ena normale përzihet pak homogjenizohet tretësira. Prej enës normale
merren me kujdes 20 cm³ mostër të mineralizuar, vendosen në balon për distilim, ku shtohen 100
cm³ ujë të distiluar, pastaj 2-3 pika indikator fenolftaleinë, me maje të lugës MgO dhe lëgurë
Devarsi.
Pas montimit të aparaturës, në pjesën e poshtme të kondezatorit vendoset erlenmajeri me acid
borik 1% (ai duhet të jetë ngjyre kafe të cilën e rregullojmë me shtimin e kujdesëshm të NaOH
0.1 N, pH=7). Pjesa e poshtme e kondezatorit (shtojca) duhet të futet në tretësirën e acidit borik.
Lëshojmë ujin, që kondezatori të ftohet, për të shtuar në balonin për distilim 23 cm³ NaOH 33% ,
e mbyllim menjëherë lidhësen e balonit me kondenzator, pastaj e nxehim balonin me nxehëse
ose me flakëdhënës. Nxehja bëhet me kujdes, në mënyrë graduale. Koha e zgjatjes së distilimit
duhet të jetë 50 min. Pasi të jetë kryer distilimi, bëjmë shpërlarjen e kondenzatorit dhe shtojcës
51
së tij, e në fund e bëjmë titullimin me H₂SO₄ 0.1 N përderisa tretësira të marrë ngjyrë kafe të
zbehtë( kjo është pika ekuivalente). Lexohen cm3 në biretë, pastaj bëhet njehsimi me shprehjen:
N(%)= N X V x E(14) x 200 x 100/1000 x g x V (12)
Mostra 1:
m (mostrës)=1.224 g
V(H2SO4)= 0.3 cm3
% N =0.3 cm3 · 0.1N · 14 · 250 ·100·0.93/1000 · 1.224 · 20
% N =0.39889
% proteinave= 0.39889· 6.25 = 2.4931%
%proteinave = 2.4931 %
Në tabelën 2. është paraqitur sasia e proteinave në tri mostra e shprehur në përqindje.
Tabela 2. Sasia e proteinave në përqindje te bima Tussilago farfara
Mostra Përqindja (%)
1 2.493
2 2.685
3 2.254
Mesatarja 2.4773
Në figurën 15. është paraqitur diagrami i sasisë së proteinave në tri mostra te bima Tussilago
farfara e shprehur në përqindje
52
Figura 15. Diagrami i sasisë së proteinave në tri mostra te bima Tussilago farafara
Metoda më e zakonshme e ekstraktimit të vajrave eterike është distilimi me avull uji.
Ajo zhvillohet ashtu që avulli i ujit nën shtypje të lartë kalon nëpër bimën e grimëcuar me anë të
distilimit të sofistikuar, shpesh në vakum, andaj vajrat eterike mund të kondensohen dhe mund të
ndahen lehtë nga uji. Për 1kg të vajit eterik të trëndafilit duhet harxhuar 4000 kg lule të bimës.
Materia bazë për përfitimin e vajit eterik janë lulet dhe gjethet e bimës, të grimëcuara dhe të
shtypura mirë.
Mjetet e punës:
- Gjeneratori i avullit,
53
10. PËRFITIMI I VAJIT ETERIK NGA BIMA TUSSILAGO FARFARA
10.1. DISTILIMI ME AVUJ UJI
- Baloni për distilim me avull uji,
- Kondensatori i Libigut,
- Adapteri për distilim,
- Menzurë 100-250 cm³
- Erlenmajer 300-500 cm³.
Ecuria e punës :
Përgatitet aparatura për distilim me avull uji. Në balon vendoset sasia e caktuar (20.5g)
e materialit të bimës dhe ujë pak më shumë se gjysma. Gjeneratori mbushet deri në gjysmën e
vëllimit të tij me ujë të distiluar dhe nxehet njëkohësisht me balonin. Kur fillon dalja e avullit
nga vrima anësore e gjeneratorit, për një moment ndërpritet nxehja dhe me ndihmën e një gypi
gome gjeneratori lidhet me balonin distilues. Distilati mblidhet në menzurë me vëllim prej 100-
250 cm³ derisa të largohet era apo distilati të kthjellohet. Distilimi përfundon dhe ndërpritet
lidhja e gjeneratorit me balonin. Në figurën 16 është paraqitur aparatura për distilim me avuj uji.
Figura 16. Aparatura për distilim me avuj uji
54
10.2. EKSTRAKTIMI ME DIKLORMETAN
Vaji eterik (150 cm³) i fituar pas distilimit me avull uji ekstraktohet tri herë radhazi me
nga 30 cm³ diklormetan. Ekstraktimi bëhet me hinkën për ekstraktim. Në figurën 17 është
paraqitur hinka për ekstraktim.
Figura 17. Hinka për ekstraktim
Në hinkë në fillim vendoset vaji dhe i shtohen 30 cm³ diklormetan. Tundet disa minuta
dhe kur shtresat të qetësohen e largojmë diklormetanin, pasi që është më i rëndë se uji dhe e
përsërisim ecurinë dy herë me të njëjtën sasi të diklormetanit. Pastaj, vajit të ekstraktuar i
shtojmë tri lugë Na₂SO₄, e lëmë të fundërrohet dhe e filtrojmë. Tretësi largohet duke e avulluar
me avullues rotativ.
Llogaritja e masës së vajit eterik:
- Baloni me mostër – 41.8413 g
- Baloni i thatë – 41.7898 g
- Masa e mostrës – 20.5 g
% =(m. e balonit me mostër –m. ebalonit të thatë)∙100 /m. e mostrës (13)
%= (41.8413 – 41.7898) g x 100/20.5 g = 0.10198
Në tabelën 3. është paraqitur sasia e vajit eterik në tri mostra e shprehur në përqindje.
Tabela 3. Sasia e vajit eterik në përqindje te bima Tussilago farfara
55
Mostra Përqindja (%)
1 0.10198
2 0.10201
3 0.09852
Mesatarja 0.1008
Në figurën 18. është paraqitur diagrami i sasisë së vajit eterik në tri mostra te bima Tussilago
farfara e shprehur në përqindje
0.096
0.097
0.098
0.099
0.1
0.101
0.102
0.103
1 2 3 Mesatarja
Përqindja (%)
Përqindja (%)
Figura 18. Diagrami i sasisë së vajit eterik në tri mostra te bima Tussilago farafara L
Për përgatitjen e tretësirës standarde të natriumit është përdorur kloruri i natriumit i
pastërtisë p.a., prodhimi ,, Merk’’.56
11. PËRCAKTIMI I ELEMENTEVE ME SAA
11.1. PËRGATITJA E TRETËSIRËS STANDARDE TË NATRIUMIT
2.542 g klorur natriumi janë tretur në 1 dm3 ujë të dejonizuar. Përqëndrimi i kësaj tretësireje
është 1000 µg cm-3. Në tabelën 4 janë paraqitur kushtet instrumentale për përcaktimin e natriumit
Tabela 4. Kushtet instrumentale për përcaktimin e natriumit
Gjatësia valore 589 nm
Çarja 0.7 nm
Burimi i dritës Llamba katodike zgavër
Tipi i flakes Ajër-acetilen
Nga kjo tretësirë standarde drejtpërdrejt me hollim kemi përgatitur tretësirat me përqëndrim nga
1-6 µg cm-3. Në tabelën 5. janë paraqitur vlerat e absorbansës për përqendrime të caktuara të
tretësirës standarde të natriumit.
Tabela 5. Vlerat e absorbansës për përqendrime të caktuara të tretësirës standarde të natriumit
Përqendrimi në µg cm-3 Absorbansa (A)
1 0.135
4 0.54
6 0.81
Për përgatitjen e tretësirës standarde të kaliumit është përdorur kloruri i kaliumit i
pastërtisë p.a., prodhimi ,, Merk’’.
1.907 g klorur kaliumi janë tretur në 1 dm3 ujë të dejonizuar. Përqëndrimi i kësaj tretësireje
është 1000 µg cm-3. Në tabelën 6 janë paraqitur kushtet instrumentale për përcaktimin e kaliumit
Tabela 6. Kushtet instrumentale për përcaktimin e kaliumit
Gjatësia valore 766.5 nm
57
11.2. PËRGATITJA E TRETËSIRËS STANDARDE TË KALIUMIT
Çarja 1.4 nm
Burimi i dritës Llamba katodike zgavër
Tipi i flakes Ajër-acetilen
Nga kjo tretësirë standarde drejtpërdrejt me hollim kemi përgatitur tretësirat me përqëndrim nga
2-8 µg cm-3. Në tabelën 7. janë paraqitur vlerat e absorbansës për përqendrime të caktuara të
tretësirës standarde të kaliumit.
Tabela 7. Vlerat e absorbansës për përqendrime të caktuara të tretësirës standarde të kaliumit
Përqendrimi në µg cm-3 Absorbansa (A)
2 0.0087
4 0.0174
8 0.07
Për përgatitjen e tretësirës standarde të kalciumit, është përdorur karbonat kalciumi i
pastërtisë p.a., prodhimi ,,Merk. Nga 1.249 g karbonat kalciumi është përgatitur tretësira
standarde në të cilën kemi shtuar 50 cm3 ujë të dejonizuar dhe sasi minimale e acidit klorhidrik
(rreth 10 cm3) në mënyrë që të tretet plotësisht karbonati i kalciumit dhe pastaj është holluar deri
në 1 dm3 me ujë të dejonizuar. Tretësira e tillë e përgatitur e karbonatit të kalciumit përmban 500
µg cm-3 kalcium. Në tabelën 8 janë paraqitur kushtet instrumentale për përcaktimin e kalciumit.
Tabela 8. Kushtet instrumentale për përcaktimin e kalciumit
Gjatësia valore 422.7 nm
Çarja 0,7 nm
Burimi i dritës Llamba katodike zgavër
Tipi i flakes Ajër-acetilen
58
11.3.PËRGATITJA E TRETËSIRËS STANDARDE TË KALCIUMIT
Nga kjo tretësirë standarde drejtpërdrejt me hollim kemi përgatitur tretësirat me përqëndrim nga
2-8µg cm-3. Në tabelën 9. janë paraqitur vlerat e absorbansës për përqendrime të caktuara të
tretësirës standarde të kalciumit.
Tabela 9. Vlerat e absorbansës për përqendrime të caktuara të tretësirës standarde të kalciumit
Përqendrimi në µg cm-3 Absorbansa (A)
2 0.014
4 0.028
8 0.112
Për përgatitjen e tretësirës standarde të magnezit, është përdorur shirit magnezi. 1.000 g
shirit magnezi është tretur në sasi minimale të tretësirës HCl (1+1). dhe është holluar deri në 1
dm3 me tretësirë 1% të HCl. Përqëndrimi i kësaj tretësireje është 1000 µg cm -3. Në tabelën 10
janë paraqitur kushtet instrumentale për përcaktimin e magnezit.
Tabela 10. Kushtet instrumentale për përcaktimin e magnezit
Gjatësia valore 258.2 nm
Çarja 0,7 nm
Burimi i dritës Llamba katodike zgavër
Tipi i flakes Ajër-acetilen
Nga kjo tretësirë standarde drejtpërdrejt me hollim kemi përgatitur tretësirat me përqëndrim nga
1-2.5 µg cm-3.
Në tabelën 11. janë paraqitur vlerat e absorbansës për përqendrime të caktuara të tretësirës
standarde të magnezit.
Tabela 11. Vlerat e absorbansës për përqendrime të caktuara të tretësirës standarde të magnezit
Përqendrimi në µg cm-3 Absorbansa (A)
59
11.4.PËRGATITJA E TRETËSIRËS STANDARDE TË MAGNEZIT
1 0.345
2 0.69
2.5 0.863
Për përgatitjen e tretësirës standarde të hekurit është përdorur teli i hekurit.
1,000 g tel i hekurit është tretur në 50 cm3 tretësirë HNO3 (1+1), dhe është holluar deri në 1 dm3
me ujë të dejonizuar. Përqëndrimi i kësaj tretësireje është 1000 µg cm -3. Në tabelën 12. janë
paraqitur kushtet instrumentale për përcaktimin e hekurit.
Tabela 12. Kushtet instrumentale për përcaktimin e hekurit
Gjatësia valore 248,3 nm
Çarja 0,2 nm
Burimi i dritës Llamba katodike zgavër
Tipi i flakes Ajër-acetilen
Nga kjo tretësirë standarde drejtpërdrejt me hollim kemi përgatitur tretësirat me përqëndrim nga
4-8 µg cm-3. Në tabelën 13. janë paraqitur vlerat e absorbansës për përqendrime të caktuara të
tretësirës standarde të hekurit.
Tabela 13. Vlerat e absorbansës për përqendrime të caktuara të tretësirës standarde të hekurit
Përqendrimi në µg cm-3 Absorbansa (A)
4 0.114
6 0.171
8 0.456
60
11.5. PËRGATITJA E TRETËSIRËS STANDARDE TË HEKURIT
Për përgatitjen e tretësirës standarde të bakrit është përdorur bakri metalik.
1,000 g bakër metalik është tretur në sasi minimale të tretësirës HNO3 (1+1) dhe është holluar
deri në 1 dm3 me tretësirë 1% të HNO3. Përqëndrimi i kësaj tretësireje është 1000 µg cm-3. Në
tabelën 14. janë paraqitur kushtet instrumentale për përcaktimin e bakrit
Tabela 14. Kushtet instrumentale për përcaktimin e bakrit
Gjatësia valore 324,7 nm
Çarja 0,7 nm
Burimi i dritës Llamba katodike zgavër
Tipi i flakes Ajër-acetilen
Nga kjo tretësirë standarde drejtpërdrejt me hollim kemi përgatitur tretësirat me përqëndrim nga
2-4 µg cm-3. Në tabelën 15. janë paraqitur vlerat e absorbansës për përqendrime të caktuara të
tretësirës standarde të bakrit
Tabela 15. Vlerat e absorbansës për përqendrime të caktuara të tretësirës standarde të bakrit
Përqendrimi në µg cm-3 Absorbansa (A)
2 0.064
2.5 0.08
4 0.128
Për përgatitjen e tretësirës standarde të zinkut është përdorur zinku metalik.
61
11.6. PËRGATITJA E TRETËSIRËS STANDARDE TË BAKRIT
11.7. PËRGATITJA E TRETËSIRËS STANDARDE TË ZINKUT
0,500 g zink metalik janë tretur në sasi minimale të tretësirës HCl (1+1) dhe janë holluar deri në
1dm3 me tretësirë 1% të HCl. Përqëndrimi i kësaj tretësireje është 500 µg cm -3. Në tabelën
16.janë paraqitur kushtet instrumentale për përcaktimin e zinkut.
Tabela 16. Kushtet instrumentale për përcaktimin e zinkut
Gjatësia valore 213,9 nm
Çarja 0,7 nm
Burimi i dritës Llamba katodike zgavër
Tipi i flakes Ajër-acetilen
Nga kjo tretësirë standarde drejtpërdrejt me hollim kemi përgatitur tretësirat me përqëndrim nga
2-4 µg cm-3. Në tabelën 17. janë paraqitur vlerat e absorbansës për përqendrime të caktuara të
tretësirës standarde të zinkut.
Tabela 17. Vlerat e absorbansës për përqendrime të caktuara të tretësirës standarde të zinkut
Përqendrimi në µg cm-3 Absorbansa (A)
2 0.465
3 0.697
4 0.93
Reagjentët dhe mjetët e punës:
- Furra për djegie,- Peshorja analitike,- Filxhan porcelani,- Lugë për marrjen e mostrës,- Hinka,- Enë normale,- Flakëdhënësi,- Spektrofotometri i absorbimit atomic
Ecuria e punës:
Merren 3.075 g mostër dhe digjen në flakëdhënës. Pastaj vendosen në furrë për
kalcinim në temperaturë 300-400 °C, e cila rritet gradualisht deri në 900°C. Në këtë temperaturë
62
mostra qëndron 30 minuta. Pas kësaj mostrën e vendosim në eksikator për tu ftohur.
Mostra tretet në acid klorhidrik 1: 4, e më pastaj nivelizohet gjer në 100 cm³ me ujë të distiluar.
Përcaktimi i elementeve biogjene është bërë në Institutin Bujqësor në Pejë, me anë të
spektrofotometrit të absorbimit atomik. Për çdo element që përcaktohet ekzistojnë edhe llampa
të veqanta me gjatësi valore të caktuar. Së pari kyqet aparati, pastaj lëshohet prodhuesi i ajrit dhe
acetilenit dhe vendoset llamba për elementin përkatës, po ashtu përcaktohet edhe gjatësia valore.
Pastaj kemi përgatitur standardet dhe i kemi vendosur në kivetë ku në ekranin e spektrofotometrit
kemi lexuar absorbancën e standardit. Përsëri kemi kalibruar instrumentin me ujë të distiluar dhe
kemi filluar matjet e parapara. Në figurën 19 është paraqitur peshimi i mostrës së kalcinuar
Figura 19. Peshimi i mostrës së kalcinuar
Në vazhdim është paraqitur njehsimi i përqindjes së natriumit në mostrën 1.
1 µg cm-3 : 0.135 = X : 0.230
X = 1.7037 µg cm-3
a) % (g ⁄ 100g )= µg cm-3 (A. e stand.) x V(mostrës) cm³ xHollimi ⁄ 10000 x g (mostrës)
= 1.7037 µg cm-3 x 100 cm³ x 10 ⁄ 3.075g ∙ 10000= 0.055405
% (g ⁄ 100g) = 0.055405
b) mg ⁄ 100g = µg cm-3 (A. e stand.) x V(mostrës) x Hollimi ⁄ 10∙ g(mostrës)
=1.7037 µg cm-3 x 100 cm³ x 10 ⁄ 10 x 3.075 g =55.405 mg
63
mg ⁄ 100g= 55.405
c) mg ⁄ kg = µg cm-3 (A. e stand.) x V(mostrës) x Hollimi ⁄ g (mostrës)
=1.7037 µg cm-3 x 100 x 10 ⁄ 3.075 g =554.045
mg ⁄ kg =554.045
Në mënyrë analoge bëhet njehsimi i përqindjeve edhe për elementet tjera.
Në tabelën 18 janë paraqitur përqindjet e natriumit, kaliumit, kalciumit, magnezit, hekurit, bakrit dhe zinkut.
Tabela 18. Sasitë e elementeve në përqindje te bima Tussilago farfara
Mostra Përqindja (%)
Na K Ca Mg Cu Zn Fe
1
0.0554 0.2973 0.4643 0.2262 0.0813 0.0327 0.91282
0.0623 0.275 0.48 0.2742 0.08 0.032 0.9043
0.0525 0.3142 0.445 0.185 0.082 0.033 0.92Mesatarja
0.05673 0.2955 0.4631 0.22846 0.0811 0.0325 0.9122
Në figurat nga 20 deri 26 janë paraqitur në mënyrë grafike përqindjet e elementeve të
përcaktuara te bima Tussilago farfara.
64
Figura 20. Parqitja grafike e sasisë së natriumit në përqindje te bima Tussilago farfara
Figura 21. Parqitja grafike e sasisë së kaliumit në përqindje te bima Tussilago farfara
65
Figura 22. Parqitja grafike e sasisë së magnezit në përqindje te bima Tussilago farfara
Figura 23. Parqitja grafike e sasisë së bakrit në përqindje te bima Tussilago farfara
66
Figura 24. Parqitja grafike e sasisë së hekurit në përqindje te bima Tussilago farfara
Figura 25. Parqitja grafike e sasisë së kalciumit në përqindje te bima Tussilago farfara
67
Figura 26. Parqitja grafike e sasisë së zinkut në përqindje te bima Tussilago farfara
Në tabelën 19 janë paraqitur vlerat mesatare të elementeve në mg/kg te bima Tussilago farfara. Tabela 19. Vlerat mesatare të elementeve në mg/kg te bima Tussilago farfara
Elementi Sasia (mg/kg)
Na 567.3
K 2955.5
Ca 4631
Mg 2284.6
Cu 811
Zn 325
Fe 9122
Në figurën 27 është paraqitur garfiku për vlerat mesatare të elementeve të shprehura në mg/kg
68
Figura 27. Paraqitja grafike e vlerave mesatare të elementeve të shprehura në mg/kg
Bima Tussilago farfara L. është analizuar në aspektin kimik me qëllim të hulumtimit të
natyrës kimike të saj. Janë analizuar metabolitët primar dhe mineralet në aspektin kuantitativ.
Nga të dhënat e përfituara eksperimentale kemi hasur në sasira shumë të vogla të lipideve ( 1.745
%) dhe proteinave (2.4773 %). Nga zhvillimi i pllakës kromatografike janë ndarë pesë fraksione
të lipideve te izoluara nga kjo bimë. Po ashtu kishte edhe sasi shumë të vogël të vajrave eterike,
komponentet e së cilës ne mund ti konsiderojmë si metabolitë sekondar (0.1008 %). Nga këto të
dhëna ne mund të përfundojmë se sasi më madhe përbërsë te kjo bimë janë karbohidratet.
Po ashtu janë hulumtuar edhe bioelementet si Na, K, Ca, Mg, Fe, Cu dhe Zn. Vlerat
mesatare të këtyre elementeve është me sa vijon: Na (0.05673 %), K (0.2955 %), Ca (0.4631
%), Mg (0.22846 %), Cu (0.0811 %), Zn (0.0325 %) dhe Fe (0.9122 %). Rendi i përmbajtjes së
elementeve në bimën Tussilago farfara L.është me sa vijon:
0
1000
2000
3000
4000
5000
6000
7000
8000
9000
10000
Na K Ca Mg Cu Zn Fe
Sasia (mg/kg)
Sasia (mg/kg)
69
12. DISKUTIMI I REZULTATEVE
hekur > kalcium > kalium > magnez > bakër > natrium > zink
Nga kjo renditje shohim se sasia e hekurit në këtë bimë është më e madhe se e
elementeve të tjerë. Pra bima Tussilago farfara është bimë e pasur me Fe dhe me sasi të
karbohidrateve ndërsa përmban sasi shumë të vogël të lipideve dhe proteinave.
Si karakteristik kimike e kesaj bime qenka përmbajtja e lartë e Fe (0.9122 %) krahasuar
me elementët tjerë. Bima Tussilaga Farfara L është mjaftë e varfur me proteina dhe lipide. Po
ashtu vajrat eterike janë në sasira shumë të vogla nën 1%.
Nga këto të dhëna ne mund të konstatojmë se aktiviteti biologjik i kësaj bime vie
kryesisht nga prezenca e mineraleve si dhe nga komponentet që janë përbërs të vajit eterik. Edhe
pse në sasira të vogla, komponentet përbërse të vajit eterik kanë aktivitet të lartë biologjik. Në
munges të aparaturave dhe në munges të standardeve ne nuk kemi pasur mundësi të hulumtojmë
profilin kimik të vajit eterik te bima Tussilago farfara L. Në të ardhmen mendohet që të
vazhdohen hulumtimet në drejtimin e karakterizimit kimik të vajit eterik te bima Tussilago
farfara L.
Është bërë përcaktimi kuantitativ i mineraleve, lipideve, proteinave dhe vajrave eterike te
bima Tussilago farfara L. (Asteraceae ) e rritur në regjionin e Sharrit.
Proteinat totale janë analizuar sipas metodës së Kjeldahlit ndërsa lipidet janë analizuar
sipas metodës së Soxhletit. Përcaktimi i fraksioneve të lipideve është bërë me kromatografi në
shtresë të hollë. Nga zhvillimi i pllakës kromatografike janë ndarë pesë fraksione të lipideve te
izoluara nga kjo bimë. Përbërja minerale e bimës Tussilago farfara L është studiuar dhe
analizuar me metodën e spektrofotometrisë së absorbimit atomik (SAA). Shtatë elemente hekuri,
kalciumi, kaliumi, magnezi, bakri, natriumi dhe zinku janë përcaktuar në këtë bimë. Per izolimin
e vajit eterik është perdorur hidrodistilimi me avull uji.
Nga të dhënat eksperimentale ne mund të konkludojmë se bima Tussilago farafara L e
rritur në regjionin e maleve të Sharrit (Kosovë) përmbanë:
Lipide 1.745 %,
70
13. PËRFUNDIM
Proteina 2.4773 %,
Vaj eterik 0.1008 %,
Hekur 0.9122 %,
Kalcium 0.4631 %,
Kalium 0.2955 %,
Magnez 0.22846 %,
Bakër 0.0811 %;
Natrium 0.05673 %,
Zink 0.0325 %.
Rendi i përmbajtjes së elementeve në bimën Tussilago farfara L.është me sa vijon:
hekur > kalcium > kalium > magnez > bakër > natrium > zink
Nga kjo renditje shohim se sasia e hekurit në këtë bimë është më madhe se e elementeve
të tjerë. Gjithashtu bima e studiuar përmban proteina në sasi më të madhe pastaj lipide, ndërsa
sasia e vajrave eterike është shumë e vogël. Në të ardhmen mendohet të hulumtohet
karakterizimi kimik i vajit eterik të bimës Tussilago farfara, pasi qe mendojmë se aktiviteti
biologjik i kësaj bime vie kryesisht nga përbërsit e vajit eterik.
Do theksuar edhe njëherë se kushtet tokësore dhe klimatike mundësojnë rritjen e shumë
llojeve të bimëve mjekësore në vendin tonë. Por, fatkeqësisht, ne nuk po i shfrytëzojmë sa duhet
këto bimë dhe nuk po i kushtojmë kujdes të merituar kësaj dege, përkundër ekzistimit të
mundësive për zhvillim.
Të shpresojmë se në programet e ardhshme të politikave bujqësore të vendit tonë, përmes
programeve zhvillimore në ndërmarrje private dhe në komuna, kësaj dege do t’i kushtohet më
shumë kujdes.
71
1. A. Mehmeti, E. Sherifi, A. Demaj, Bimët mjekësore, 7-8, Prishtinë 2007.
2. Fabricant DS, Farnsworth NR, The value of plants used in traditional medicine for drug
discovery, Environ. Health Perspect, 109 Suppl1, 69–75, 2001.
3. P. Kokalari, Z. Sima, P. Xinxo, Bimë Mjekësore në familje, 44-58,Tiranë 2002
4. S. Katarina, S. Fodulovic, N. Menkovic, Vodic kroz svet lekovitogbilja, 56-71, Beograd 2001.
5. Coltsfoot.eu (www.iherb.com )
7. P. Gostushki, Lecenje bolesti lekovitim biljem, 91-104,Beograd 1935.
8. Zhangjian Jiang, Feng Liu, Jennifer Jia Lei Goh, Lijun Yu , Sam Fong Yau Li, Eng Shi Ong,
Choon Nam Ong, Determination of senkirkine and senecionine in Tussilago farfara using
72
14. LITERATURA
microwave-assisted extraction and pressurized hot water extraction with liquid
chromatography tandem mass spectrometry, Talanta, 79 (2), 539-546, 2009.
9. Discoverlife.org ; coltsfoot herb (www.iherb.com )
10. N. Aliaga, Biokimia-Statike dhe dinamike, 33-37, Prishtinë 2008; Biokimia eksperimentale
dhe Bromatologjia (Praktikum), 64-77, Prishtinë 2006.
11. N. Daci, Kimia Organike, 688-693, 771-777, Prishtinë 2003.
12. Aromatica - Bioaromatica, Higjiensko kozmeticki proizvodi, Zagreb 1991.
13. Collen K. Dodt, The Esencial Oils Book, 35-38,Talanta 1999.
14. Chanchal Cabrera, Clinical Aromatherapy-The Medicinal Value of Volatile Oils, MSc
MNIMH, AHG, 2010.
15. Tehnicka Enclikopedija, Zagreb 1969.
16. Settle, Handbook of instrumental techniques for analytical chemistry, Perntice Hall 1997.
17 A. Haziri, S. Govori-Odai, M. Ismaili, F. Faiku, I. Haziri, Essential Oil of Tanacetum
parthenium (L.) from East Part of Kosova, American Journal of Biochemistry and
Biotechnology 5 (4): 226-228, 2009
18 A. Haziri, N. Aliaga, M. Ismaili, S. Govori-Odai, O. Leci, F. Faiku, V. Arapi, I. Haziri,
Secondary Metabolites in Essential Oil of Achillea millefolium (L.)Growing Wild in East
Part of Kosova, American Journal of Biochemistry and Biotechnology 6 (1): 32-34, 2010
19. Encyclopedia of Separation Science, Academic Press, 2000.
20. Encyclopedia of Analytical Science, Elsevier Ltd. 2005.
21. Educationjlab.org (The Periodic Table of Elements).
22 A. Çullaj, Metodat istrumentale të analizës kimike (Metodat optike të analizës; Metodat
elektrokimike, Kromatografia), 176-195, 246-252, Tiranë 2004.
73
Minerals, lipids, proteins and etheric (essential) oils were quantitatively determined for
the plant Tussilago farfara L. (Asteraceae ), which grows in the Sharr region.
Proteins were determined according to the Kjeldah method, whereas lipids were
determined according to the Soxlet method. Determination of the lipid fraction was performed
using thin layer chromatography. Five fractions of lipids isolated from this plant were separated
from the developed chromatographic plate. The mineral content of Tussilago farfara L was
investigated using Atomic Absorption Spectrophotometry (AAS). Seven elements, iron, calcium,
potassium, magnesium, copper, sodium, and zinc, were determined in this plant. Etheric oils
were isolated using steam distillation.
According to the experimental data we may conclude that Tussilago farafara L, which
grows in the Sharr region (Kosovo), contains:
74
SUMMARY
13. CONCLUSION
Lipids 1.745 %,
Proteins 2.4773 %,
Etheric oils 0.1008 %,
Iron 0.9122 %,
Calcium 0.4631 %,
Potassium 0.2955 %,
Magnesium 0.22846 %,
Copper 0.0811 %;
Sodium 0.05673 %,
Zinc 0.0325 %.
According to the amount that Tussilago farfara L. contains, elements go in this order:
iron > calcium > potassium > magnesium > copper > sodium > zinc
It is evident that iron is present in larger amounts in this plant compared to other
elements. The plant under investigation contains proteins in larger amounts compared to lipids,
whereas the etheric oil content is very low. Chemical characterization of the etheric oil of
Tussilago farfara will be a topic for future work, because we think that the biological activity of
this plant is mainly dependent on the contents of its etheric oil.
We should stress again that the terrain and the climatic conditions of our country
(Kosovo) enable the growth of a variety of medicinal plants. Unfortunately we are not devoting
enough attention to this field and are not benefiting from these plants as much as we are able to,
despite the great potential for development that this field offers.
We hope that in the future programs of the agricultural policies of our country, through
different development programs in private companies as well as in municipalities, this field will
be given its proper place.
75
Besarta DOMUZETI u lind më 29. 10. 1987 në Prizren. Shkollën fillore dhe
gjimnazin e shkencave natyrore i kreu në vendlindje. Në vitin shkollor 2006/2007 është
regjistruar në Fakultetin e Shkencave Matematike - Natyrore, Departamenti i Kimisë në
Prishtinë ku edhe diplomoi në vitin 2009 dhe mori titullin bachelor i kimisë inxhinierike.
Studimet e masterit në drejtimin Kimia Analitike dhe e Mjedisit në Departamentin e
Kimisë të Fakultetit të Shkencave Matematike - Natyrore në Prishtinë i ka regjistruar në vitin
shkollor 2009/2010.
76
BIOGRAFIA
77