Qubad İbadoğlu,İqtisadi Tədqiqatlar Mərkəzi

İ Tədqiqatlar Mərkəziqtisadi

Qanunvericiliyə əsasən pensiyaların aşağıdakı növləri mövcuddur:

a) əmək(sosial sığorta) pensiyaları: yaşa (qocalığa) görə, əlilliyə görə, ailə başçısını itirməyə görə, xidmət illərinə görə;

b) sosial pensiyalar.

Sığorta-pensiya sisteminin fəaliyyətinin aktuar modellər əsasında təkmilləşdirilməsi;

Məcburi dövlət sosial sığortası sahəsində fəaliyyətin təkmilləşdirilməsi;

 Əmək pensiyası təminatının təkmilləşdirilməsi; Dövlət sosial sığorta sistemində fərdi uçotun

inkişafı;  Sığorta-pensiya sistemində yığım

komponentinin tətbiqi; Qeyri-dövlət pensiya institutlarının yaradılması

və inkişafı.

Kişilər üçün pensiya yaşı 2010-12-ci illərdə hər il 6 ay olmaqla 62-dən 63-ə, qadınlar üçünsə 2010-2015-ci ilədək hər il 6 ay olmaqla 57-dən 60-a qaldırılıb.

Əmək pensiyası almaq üçün tələb olunan 5 illik sığorta stajı 12 ilədək artırılıb.

Çoxuşaqlı anaların pensiyaya çıxmaq üçün imtiyazları azaldılıb ( 3 uşağı olan qadınlara 51, 4 uşağı olanlar 50, 5 uşağı olanlar 49, 6 uşağı olanlar 48, 7 uşağı olanlar 47, 8 uşağı olanlar 46, 9 uşağı olanlar 45, 10 və daha çox uşağı olanlar isə 44 yaşına çatdıqda pensiyaya çıxmaq hüququ verilirdi.)

Pensiyaların hesablanması mexanizmi dəyişdirilib.

2004-2005-ci illərin orta aylıq əməkhaqqı 111,5 manat (Bu məbləğdən hər ay 12,5 faiz fərdi uçota gedir. Bunu da 12 aya vurduqda təxminən 170 manat edir.)

Belə ki, bundan sonra hər bir şəxsin əmək kitabçası üzrə 2006-cı ilə qədər olan əmək fəaliyyətinin hər ili üçün 170 manat pensiya kapitalı verilir. Həmin illərin toplam məbləği 2006, 2007, 2008, 2009-cu illər üzrə inflyasiyaya uyğun indeksləşdirilir və toplanmış məbləğ şəxsin fərdi hesabında 4 il ərzində yığılan məbləğin üzərinə gəlir. Ümumi məbləğ 144-ə bölünəcək, bununla pensiyanın sığorta hissəsi müəyyən olunur və onun da üzərinə ölkədəki baza pensiyası əlavə olunur.

Yaşa görə əmək pensiyasının sığorta hissəsinin məbləği aşagıdakı düsturla müəyyən edilir:

SH = PSK/T, burada:

SH - yaşa görə əmək pensiyasının sığorta hissəsidir;

PSK - sığortaolunanın fərdi hesabının sığorta hissəsində yaşa görə əmək pensiyasının təyin olunduğu tarixə qeydə alınmış pensiya kapitalıdır (bu Qanunun 27-ci maddəsinə uyğun olaraq sığortaolunanın fərdi hesabının sığorta hissəsində qeydə alınan pensiya kapitalı da daxil olmaqla);

T - gözlənilən pensiya ödənişi müddətinin aylarının sayıdır.

Pensiya yığımlarında azalma (Qlobal maliyyə böhranının və sair təsirlərdən)

Pensiya yaşlı əhalinin sayında gözlənilən dəyişiklik (demografik göstəricilərlə bağlı)

Pensiya ödənişlərində kəskin differensasiya (gəlirlərin dominant rolundan sui-istifadə hallarının çoxalması)

Pensiya sistemının təkmilləşdirilməsi (Avropa standartlarına yaxınlaşma və sair əsaslar)

Gəlirlərin mənbələri Məbləği (manatla)

1. Məcburi dövlət sığorta haqları , cəmi 1 278 047 400,0

o cümlədən:

1.1

Büdcədən maliyyələşən təşkilatlar üzrə 460 000 000,0

1.2

Büdcədən maliyyələşən təşkilatlarda işləyənlər üzrə 62 727 300,0

1.3

Dövlət büdcəsindən ayrılan subsidiya hesabına və büdcə təşkilatlarının büdcədənkənar vəsaitləri üzrə daxilolmalar 20 000 000,0

1.4

digər sığorta edənlər 735 320 100,0

o cümlədən sahibkarlıq fəaliyyəti ilə məşğul olan fiziki şəxslər üzrə 22 300 000,0

2. Sair gəlirlər cəmi 2 500 000,0

O cümlədən:

2.1

sanatoriya kurort yollayışlarının qismən dəyəri üzrə daxilolmalar 1 800 000,0

3. Dövlət büdcəsindən ayırmalar (transfert) 495 000 000,0

İllər Sosial sığorta ödənişləri,

milyon manatla

2003 222,86

2004 279,18

2005 315,87

2006 422,87

2007 687,5

2008 957,9

Sosial sığorta ödənişləri ilə sosial sığorta haqları arasındakı nisbət dayanıqlı inkişafı təmin etməyə kifayət etmir. Belə ki, Azərbaycanda 01 yanvar 2009-cu il tarixə olan statistikaya əsasən, əmək pensiyası alan şəxslərin sayı 2008-ci ilin əvvəli ilə müqayisədə 26 455 nəfər artaraq 1.275.138 nəfərə çatıb. Dövlət Sosial Müdafiə Fondunun fərdi uçot sistemində fərdi şəxsi hesabı olan sığortaolunanların sayı isə 2008-ci ilin əvvəli ilə müqayisədə 185 min nəfər artıb və 1.516.100 nəfərə çatıb.

Beləliklə də statistik məlumatlar əsasında aparılmış hesablamalar göstərir ki, 1 nəfər pensiyaçıya 1,188 nəfər sığortaolunan düşür. Bu isə pensiya sisteminin dayanıqlı inkişafını təmin etməyə kifayət etmir.

İllər  

Doğulanlar Ölənlər Təbii artım1942 53410 52993 417

1943 28958 43510 -14552

1944 33564 40671 -7107

1945 39818 39027 791

1946 62727 23233 39494

1947 80046 23509 56537

1948 78324 26632 51692

1949 83760 29102 54658

1950 90280 27746 62534

1951 100979 27331 73648

1952 106687 30244 76443

1953 101378 29707 71671

1954 117428 28855 88573

1955 125599 25074 100525

2006-cı ilin 1 yanvarından, yeni sistem fəaliyyətə başlayandan 2009-cu ilin 1 oktyabrına qədər DSMF orqanları tərəfindən 167 891 nəfərə yaşa görə pensiya təyin olunub, onların 64,4 faizi və ya 101370 nəfəri minimum pensiya, yəni 75 manatla təmin olunub. Təxminən 6700 nəfər, yəni 4 faiz isə 300 manatdan yuxarı pensiya alır. 680 nəfərə 1000 manatdan yuxarı pensiya təyin olunub. Bu gün böyük məbləğdə pensiya alan təxminən 13 min nəfər təşkil edir.

Avropa standartları nədir: hər bir şəxsin 12 il pensiya almaq hüququ yoxsa, pensiya yaşınadək dünyasını dəyişmə riski?

Pensiya yaşını müəyyənlədirilməsində orta ömür uzunluğunun rolu nə qədərdir? Kimdir haqlı DSK, yoxsa ÜST?

Avropa sosial xartiyası nə deyir?

Yaş həddinin avropa standartlarına çatdırılması

Pensiyaların hesablanması formulunun sadələşdirilməsi

Pensiya sistemində şəffaflığın artırılması, e-pensiya sisteminin yaradılması və korrupsiya ilə mübarizə tədbirlərinin gücləndirilməsi

İllər

Bütün əhali

Hər iki cinso cümlədən:

kişilər qadınlar

2003 72.3 69.5 75.1

2004 72.4 69.6 75.2

2005 72.4 69.6 75.1

2006 72.4 69.6 75.1

2007 72.4 69.7 75.1

Ölkələr K Q Orta

Kişilər üçün pensiya yaşı

Qadınlar üçün pensiya yaşı

Penisya yaşı ilə orta ömür uzunluğu arasında fərq

Azərbaycan

62 66 64 62/63 57/60 K (0/-1) Q (+9/+6)

Rusiya 60 73 65 60 55 K (0) Q (+18)

Qazaxıstan

59 70 66 63 58 K (0) Q (+18)

Gürcüstan 66 74 73 65 60 K (+1) Q (+14)

Fransa 77 84 81 60 62,5 K (+13) Q (+21,5)

İtaliya 78 84 81 65 60 K (+13) Q (+24)

ABŞ 75 80 78 65 65 K (+10) Q (+15)

BB 77 81 79 65 60 K (+12) Q (+21)

BMT-nin «Dünya əhalisi 2008-ci ildə» adlı hesabatında Azərbaycanda kişilər üçün orta ömür uzunluğu 63,9, qadınlar üçün 71,2 yaş göstərilib

Dövlət Stаtistikа Kоmitəsinin 1 аprеl 2008-ci il tаriхinə təqdim еtdiyi məlumаtа əsаsən Аzərbаycаndа kişilərin оrtа ömür müddəti 69,7 il, qаdınlаrın isə 75,1 ildir.

Illər Aylıq pensiyaların orta

məbləği, manatla

2003 23,8

2004 24,0

2005 28,5

2006 41,1

2007 72,3

2008 96,0

Dövlət Sosial Müdafiə Fonduna dövlət büdcəsindən asılılığı artır;

Yeni pensiya sisteminin fəaliyyətə başlamasından əvvəlki dövrdə qazanılmış pensiya hüquqlarının pozulur;

Pensiya yaşının artırılması işsizliyin səviyyəini artırır; Pensiya təyinatının avtomatlaşdırılması işi ləngiyir; Xarici ölkələrdə əmək miqrantları kimi fəaliyyət göstərən

Azərbaycan vətəndaşlarının gələcək pensiya təminatında suallar qalır;

Dövlət sosial sığorta sistemində fərdi uçotun inkişafı və tətbiqi məqsədi ilə ötən dövr ərzində normativ hüquqi baza təkmil deyil, zəruri infrastrukta yoxdur;

Qeyri-dövlət pensiya institutlarının formalaşmaması.

Tədqiqat göstərdi ki, pensiya sistemləri ölkənin iqtisadi inkişafının səviyyəsi və dayanıqlığından, iqtisadiyyatın miqyasından, sosial təminat sahəsində toplanmış təcrübədən, ənənədən, muzdlu işçilərin mütəşəkkillik dərəcəsindən, pensiya təminatının institutsional inkişafından asılıdır.

Ölkələrarası müqayisələr və aparılmış təsnifatlar əsasında belə nəticəyə gəlmək olar ki, pensiya sisteminin strukturunda önəmli yeri mahiyyətinə görə pensiya təminatının reallaşdırılması aləti olan pensiya fondları turur.

Apardığımız tədqiqatlar bu nəticəyə gəlməyə əsas verir ki, pensiya sistemlərinin tipi aşağıdakı iqtisadi və siyası amillərdən asılıdır: ÜDM səviyyəsi, dövlət büdcəsinin gəlirləri, əmək haqqı və inflyasiya, qiymətli kağızlar bazarının inkişaf səviyyəsindən və kredit sistemindən və ilaxıradan, həmçinin demoqrafik amillərindən: doğumun və ölümün səviyyəsindən, ömürün uzunluğundan, pensiyaçıların sayı ilə əməkqabliyyətli əhalinin nisbətindən və sairdən.

Makroiqtisadi, demoqrafik və  pensiya sisteminin fəaliyyətini bilavasitə xarakterizə edən göstəricilərin proqnozlaşdırma işinin təşkili;

E-pensiya proqramının işlənilməsi və bu sistemdə avtomatlaşdırma səviyyəsinin yüksəldilməsi ilə pensiyaçılarla hesablamaların sürətinin artırılması və onların daha çevik üsullarla məlumatlandırılması;

Mövcud sığorta-pensiya sisteminin dayanıqlı inkişafının təminatı üçün məcburi dövlət sosial sığorta haqları ilə sosial sığorta ödənişləri arasında birbaşa əlaqənin təmin edilməsi;

Sığorta ödəyicilərinin sayının atırılması məqsədi ilə mövcud işəgötürənlər və yeni iş yerləri yaradan sahibkarların biznes fəaliyyətində stimullaşdırıcı tədbirlərin tətbiqi;

Dövlət sosial sığorta sistemində fərdi uçotun inkişafı və tətbiqi məqsədi ilə zərurui normativ hüquqi bazanın yaradılması və infrastrukturun qurulması;

Pensiya yaşının və çox uşaqlı anaların imtiyzaların mövcud dövrün tələbərinə uyğunlaşdırılması və çevik üsullaral tənzimlənməsi;

Qeyri-dövlət pensiya institutlarının formalaşdırılması və fəaliyyətinin təşkili.

İqtisadi Tədqiqatlar Mərkəzi

C.Cabbarlı 44, Kaspian Plaza İİİ, 9-cu mərtəbəTelefon:+ (99412) 4373230

Faks: +(99412)4373240Mobil: + (99450) 2122710

E-mail: erc-az@azeurotel.com www.erc-az.org