O ' Z B E K I S T O N R E S P U B L I K A S I XALQ TA LIMIV A Z I R L I G I

A . Q O D I R I Y N O M I D A G I J I Z Z A X DAVLAT P E D A G O G I K A I N ST I T U T1

B A H R 1 D D I N B O ' R I B O Y E V

J IS M O N IY TARBIYA VA S P O R T IShLA R IN I TAShKIL QILISh

J I S M O N I Y T A R B I Y A F A K U L T E T L A R I U C h U N O ' Q U V

Q O ' L L A N M A

J i z z a x - 2 0 0 3

Taqr izch i la r : Salomov R. -O 'z .O J T I do t sen t i p . f . n . , Meliyev X.A. —J izz ax DPI d o t s e n t i p . f . n .

Qo ' l la iunada Respublikada j i smoniy t a rb iy a va spo i l h a rak a t in in g asosiy y o 'n a l i sh la r i , s l iuningdek ahol i o ' r t a s id a j ismoniy t a rb iy a va sp o r t i sh lar in i t a shk i l qilisli usu l la r i , sport t a sh k i lo t l a r in in g vazifalari haq ida fikr yur i t i lgan.

Qo ' l lanm a Respublika Oliy o 'quv y u r t l a r i j ismoniy t a rb iya faku l te t la r in ing t a l a b a l a r i , o l impiya reze rv la r i k a s b - h u n a r kollej lari va pedagogika k a s b -h u n a r ko l lc j la r in ing j ismoniy ta rb iya bo ' I im lar i o 'quvch i la r iga n io ' l ja l langan . Shu bilan b irga undai i t u m a n , sh a h a r sp o r t t a sh k i lo t l a r i xodimlar i va bosh lang ' ich sport j a m o a la r i ham foydalanish lar i mumkin .

© B.Bo 'r iboyev 2003 y.© «Sangzor» nashr iyo t i 2 0 0 3 y.

SO'Z BOShI

J ismoniy m adan iya t , j i sm oniy t a rb iya , sport va xalq milliy o 'y in la r i unuim maqsadga qa ra t i lgan eng muhiin pedagogik j a r a y o n d i r . Sliu sababdan bu j a r a y o n l a r i j t imoiy- iqt isodiy, m a 'nav iy -m a ' r i f iy hayot b i l an cham barchas bog lanib ke tgan .

Insoniyal yoshlik d av r id an bosli lab, keksalik ho la t la r igacha ham tabiiy va r a sm iy h a r a k a l b i lan band bo ' ladi .

Shu bois jahondagi b a rch a mamlakat la rda j i smoniy ta rb iya va spo i l b i lan shug 'u l lan ish masalasi o ldingi o ' r in l a rd a tu ra d i . K ish i la rn ing yoshi, j insi, j i smoniy tayyorgar l ik hola t i h am da spor t mahora t la r iga q a r a b m ashg 'u lo t la r t an lan ad i . O ' tg an y il la rda bizda ham j ismoniy ta rb iya va s p o r tn i t a sh k i l qi l ish , uni b o sh q a r i sh sohasida ka t ta t a j r i b a o r t t i r i ld r .

Ayniqsa muslaqil l ik y i l la r ida j i smoniy ta rb iya va sp o r t i sh lar in i tashkil qil ish ham da un i r ivoj lant i r i sh yo ' l ida yangi qadam lar qo 'y i ld i . Davla t idora lar i , j a m o a t tashk i lo t la r i hamda s p o r t t a s l ik i lo t la r in ing bu sohadagi boshqaruv t a r t i b l a r i b i r mu noha o 'zgardi . Spor t tashki lo t la r i hamda lining quyi j am oa la r i o'z- o 'z in i boshqar ish , moddiy t a ’m ino t in i i jodiy ravishda tashk i l qi lish imkoniyat lar i ya ra t i ld i . Shuningdek, ba rcha o 'quv y u r t la r ida j i sm on iy t a rb iy a va ommaviy sog ' lom lash t i ruvch i spor t i sh la r in i t a shk i l qi lishning tu r l i sliakl hamda m azm un la r in i i sh lab chiqishga s h a r o i t l a r yarat i ld i . Xalq mil l iy o 'y in la r in i tashkil q i l ishga e ' t ibo r va ehtiyoj kuchaydi . B u nda «Jismoniy t a rb iy a va spor t to 'g 'r isida»gi (1997 yil 27 may) qaror i muhiin ahamiyatga molikdir.

E tuk mutaxass is lar to m o n idan y a ra t i l g a n o'quv q o ' l l a n m a la r i , «Jismoniy tarbiya va s p o i l n i boshqarish» D a s tu r i (1999 y . ) va j ismoniy t a r b iy a faku l te t la r in ing ta j r ib a la r ig a tayangan holda yosli o l im B.Bo ' r iboev u shb u o 'quv qo ' l lanmani t ayyo r lag an . Qo ' l lanma malakal i mutaxass is larni t a sh k i lo t l a r i r ah b a r iy a l l a r ig a yordam berad i degan umiddamiz.

R.ABDUMALIKOV, pedagogika f a n la r i nomzodi , do tsen t .

з

KIRISh

Jismoniy t a r b iy a sohasidagi ba rcha Oliy va o ' r t a maxsus o 'quv y u r t l a r i d a malakali xod im la rn i tayyor lashda «J ismoniy t a r b iy a va spor tn i boshqar ish» fani asosiy f a n l a rd a n bi r i h isoblanadi . U s p o r t c h i l a r tayyor lash , t a l a b a l a rg a boshqar i sh , r a h b a r l ik s a n 'a t i n i o ' rga t i shda n a z a r iy va amal iy j i h a td a n qu ro l bo' l ib xizmat q i iadi . Uning asosiy m azmunin i sport t a shk i lo t la r i , j i sm on iy t a rb iya va spor t i sh la r in i tashk i l qil ishda bevos i ta i sh t i rok e tad igan dav la t ido ra la r i hamda j a m o a t t a s h k i lo t l a r in in g ish usu l la r i tashkil etadi .

J ismoniy m a d a n iy a t va spor t h a rak a t i t a b i a t va ja in iya tn ing o 'z iga xos t a raq q iyo t q o n u n la r i va aholining i j t imoiy t u r m u s h m adan iya t i b i lan uzviy bog ' langand i r . Shu sa b a b d a n bu fan huquq , iq t isod, ta r ix , j i sm oniy t a r b iy a nazar iyas i , pedagogika, psixologiya f a n la r i b i lan a loqador l ikda ish tu tad i , u larn ing m azm unin i boy i t i shda x izmat qiiadi.

J a m iy a t t a r a q q iy o t i va ishlab ch iqa r i sh maxsuldor l ig in i osl i ir is l ida , m eh na tkash la rn ing j i smoniy tarbiya va s p o r tn in g yordami nazar iy va amal iy j i h a td a n to ' l a i sb o t l an g an . Zero i j t imoiy- iq t isodiy ta raq q iy o tn i j a d a l l a s h t i r i s h j a r ayo n la r id a xo ' ja l ikn i yur i t i sh m exan izmin i t u b d a n qayta qu r ish , d av la tn i boshqar i shn ing d e m o k ta r ik pr in ts ip iga a sos langan im ko n iy a t l a rd an to ' l a roq foydalanishga imkon berad igan yaxl i t , s a m a ra l i va p ux ta boshqarish t iz imini yara t ish i s h la r id a j i sm on iy madaniyat t a sh k i lo t l a r i , u la rn ing tu r l i va ko 'p q i r r a l i ta rmoq la r i fao l iya t i in u hi in aham iya t kasb e ta d i . Ana shu j ismoniy t a r b iy a va spor I и i , s a y o h a t l a r n i r ivo j lan t i r i shga , k i sh i la rn ing , ayniqsa y osh la rn in g bo ' sh vaq t in ing mazmunli o ' t i sh in i ta 'm in lashga e ’t i b o r z a ru r .

Musta

rav ishda s h u g 'u l l a n ib keladi . Bu esa j ismoniy m adan iya t va sp o r t h a r a k a t i n i tashk i l qiiadi.

J i sm oniy m a d a n iy a t va spor t ha raka t in ing r ivoj lan ish i un ing i j t imoiy mohiyat i , tashkil iy fao l iya t la r i , t u r l i ish u su l la r in i va boshqaruvchi l ik soha la r in i y a n a d a t ak om i l la sh t i r i shn i ta lab e tad i .

O 'zb ek i s to n d a 6 m ln .dan or t iq kishi j ismoniy t a rb iy a , s p o r t , xalq milliy o 'y in la r i va s ay o h a t la r bilan shug 'u l lanad i . U la rdan 2 0 0 dan or t iq j ihozlangan s tad ion la r , 3 ,5 niingga y aq in spor t za l la ri , 200 dan or t iq suv xav za la r i , 5 mingdan or t iq futbol maydonlar i , Toshken tdag i «Pa takor» , MXSK (sobiq «Mehnat r eze rv la r i» ) «Dinamo», «Yoshlik», Yunusobod tennis kor t i . J a r s p o r t koinplekslari xizmat qi iadi . Bunga qo ' sh im cha S a m a rq a n d , Fa rg 'ona , Andijon, Buxoro, S irdaryo, T o sh k en t viloyatlariola eshkak eshish m ajm ua la r i , Olimpiya reze rv la r i kasb -hunar kol le j lari , futbol va boshqa t u r l a r d a spor t m aktab la r i , t u r l i spor t k lublar i fao l iya t k o ' r s a t ib kelmoqda.

J ism oniy m adan iy a t va sport hamda xalq milliy o 'y in la r in i tashk i l e t i sh va u la rn ing barcha fao l iya t la r in i b o s h q a r i s h bevosita mustaqi l sohad ir . Uning qam ro v d o i ra s id a mill ionlab o 'quvchi va ta laba la r bor .

Q o lave rsa sp o r t t a shk i lo t la r i , i shlab ch iqar ish ko rxona la r i , t u r l i m u assa sa la r va o 'quv y u r t l a r i d a 30 mingdan o r t i q j i sm on iy t a rb iya va spor t sohasi m utaxass is la r i fao l iya t ko ' rsa tmoqda. Maktabgacha ta rb iya , xa lq t a ' l im i , sog ' l iqni saqlash t izini ida ham da aholi t u r a r jo y la r id a ham jismoniy ta rb iya va sp o r t bilan bog ' langan ish fao l iya t la r i anchagina bor . Spor t t a shk i lo t la r i , b a r c h a m ehna t va o'quv jam o a la r id a h a r yili o 'n lab t u r l i sp o r t musobaqa lar i , xa lqaro t u r n i r l a r , sog ' lom lash t i r i sh va o 'quv-tayyorgar l ik t a d b i r l a r i muntazam o ' tk az ib tu r i lad i . «Alpomisli o 'y in la r i» , «To'maris o 'y in la r i* nomidagi xalq o 'yinlari f es t iva l la r i , «Alpomisli» va «Barchinoy* maxsus te s t la r i ommaviy t u s olmoqda. «Umid nihoIIari>>, «Barkamol avlod» sp o r t o 'y in la r i ham da t a l a b a l a rn in g Univers iadalar i a n ’a n ag a aylandi .

5

Bunda na faq a t solia m utaxass i s la r i , balki jamoatc l i i l ik , «Kamolot» yosh la r i j t imoiy h a raka t i , u y ushm a va j a m g 'a rm a la r faol qa tnas l im oqda . Xullas, j i smoniy madaniya t h a r a k a t i j a m iy a t t a raqq iyo t i va xalq xo' jal igidagi j a r a y o n l a r n i n g uzviy ta rmoqla r idan bi r i h i sob lanad i , shu sabab l i j i smoniy madaniya t va spor t sohasida m u taxass i s xod im la r tayyorlash, u la rn in g boshqaruvch i l ikdag i n a z a r iy bilim va amaliy malaka la r in i oshirisli muhim a l iamiya tga ega.

J ismoniy madaniya t va s p o r t n i boshqa r i sh fanini c h u q u r o ' rgan ish va uni hayo tga amal iy j iha tdan qo ' l la sh ucliun ha r b i r t a l a b a , m u tax ass i s xodimlar quyidagi vazifa la rga e ' t i b o r b e r i s h l a r i lozim b o la d i :

- fanning mazm unin i c h u q u r o ' rgan ish va mustaqi l talilil qi l ish;

- boshqarish sohasidag i ch iqa r i lgan barcha q a ro r la rn i o 'z la sh t i r ib olisli;

- «Jismoniy t a rb iy a va sp o r t to 'g 'r is ida»gi Qonunni to ' la o 'z lash t i r is l i ;

- spor t t a sh k i lo t l a r in ing am al iy ish faoliya t lar in i o ' rganish;

- o 'quv y u r t l a r i va s p o r t t a sh k i lo t l a r i tomonidan tashki l q i l inadigan naza r iy , i lmiy va amaliy kengashlar , a n ju n ia n la r , s e m in a r l a rd a faol qa tnash ish ;

- spor t t a shk i lo t la r i va j a m iy a t l a r i n in g Nizomlari , Ustav la r i va yo ' l -yo ' r iq k o ' r s a tu v c h i h u j ja t l a r in i o ' rganib borish;

- j ismoniy m adan iya t va s p o r tn i t a rg ' i b qiluvchi rad io , te levidenie , m a 'n a v iy a t va m a ’rifat jamoatcl i i l ik m arkaz i , t u r l i j am g 'a rm a la r , gaze ta la r , n a s h r iy o t l a r b i lan a loqador bo' l ish, u la rd an foydalanish yo ' l la r in i o ' rg an ish ;

- bozor iqt isodiyot i m u n o s a b a t l a r i ja rayonida j ismoniy m adan iya t h a r a k a t i n i n g moliyaviy va xo' jal ik fao l iya t la r idagi b a r c h a munosaba t la rn i qun t bi lan o ' rgan ishga , hozi rg i ku nn ing dolzarb muammolar idan b i r i deb q a ra sh ;

- t u r l i jamoala rdag i i lg 'o r t a j r i b a l a r n i amaliy j ih a td a n o ' rganish , t a h l i l q i l ish;

6

huquq , iqt isod, t a r i x , pedagogika va shu kabi fan la r hamda s p o r t t u r l a r i bi lan fanning aloqadorl ig ini o ' rgan ish ;yangidan tashki l q i l ingan sport tashki lot lar i , y a ’ni Milliy O l impiya qo 'mitas i , sport uyushmalr i va shunga o'xshashta shk i lo t lam ing ish fao l iya t in i o ' rgan ib borish; i lmiy-amaliy a n ju m a n la rd a faol ishti rok etish; fanni o 'zlasht irish va l ining qo 'ygan ta lablarini ba jar ish , o 'quv am al iyo t i bi lan bog' liq bo'lgan ja rayon la rn i c h u q u r va mukammal o 'z lashti r ib olish.

T a ’kidlash loziniki, bu o 'quv qo' l lanmani t ay y o r la sh d a so'ngi y i l l a rda e r i sh i lgan ilg'or t a j r ib a la r g a tayani ld i . Shun ingdek mutaxass is olimlar R*. Abdumalikov, T .T . Y unusov , . A. K. Akramov,K .R .Y arashev va b oshq a la rn in g monograf ik , o 'quv va metod ik qo ' l lanmalar i asos qi l ib ol indi .

7

1. J IS M O N IY TARBIYA VA SPORTNI TASHKIL Q IL IS H N IN G NAZARIY ASOSLARI

1.1. FANNING MAQSAD1, MAZMUNI VAVAZIFASI

J ism oniy m a d an iy a t va sp o r tn i boshqar i sh naza r iyas i va am al iyo t ida uning niaqsadi , mazmuni hamda vazifasi tus l iu i icha lar in i egallash eng asosiy om i l la rdan bi r i h i sob lanad i . Bo ' lajak j i sm on iy ta rb iya o 'q i tuvch is i , sp o r t tu r i bo 'y icha t r e n e r va ommaviy j i smoniy m ad an iy a t - sog ' lo m lash t i r i sh i sh la r i hamda sayoha t bo vie ha o 'q i tuvch i - ta shk i lo tch i m u ta x ass i s l a r j i smoniy m a d an iy a t h a r a k a t in in g barcha soha la r idag i t a shk i l iy va b o s h q a ru v fao l iya t la r in i o ' rg a n i s h la r i lozim.

J ism oniy m a d a n iy a t va sport i sh la r in i tashki l qi l ish va un i b o s h q a r i s h n i o ' rgan ishda , j i smoniy t a rb iya va sp ro tg a ix t i so s la shgan oliy o 'quv y u r t l a r id a , maxsus fan s i fa t ida , «J ismoniy madaniya t va s p o r tn i t a shk i l qilish>> fani o 'q i t i l ib kelinayotganligi a loh ida al ianiiyalga ega. Bu fan 1948 yildan boshlab mustaq i l hin s i fa t ida shak l land i .

195 4 -19 58 v i l la rda «Jismoniy inadan iya tn i tashki l qilish» degan ilk o 'quv q o ' l lanm ala r i yara t i ld i .

1961-1965 vil la rda j i smoniy tarbiya o 'quv y u r t l a r i iiс liiiii «J ismoniy m ad an iya tn i tashkil qilish» q o ' l lan m as i vujudga keldi.

1971 yilda esa «Jismoniy madaniyat h a r a k a t in i boshqar ish» nomli b i r in ch i dars l ik tayyorlandi .

1987 yilda «J ismoniy madaniyat va sp o r tn i boshqar ish* deg an yangi darsl ik tayyor land i . Bu dars l ikdn afsuski j i smoniy madaniyat h a r a k a t in i boshqar i sh t iz im la r i , vaz ifa la r i , funk ts iya la r i , tu r l i t a rm o q la rd a spor t i sh la r in i re ja lash t i r i sh , isli h isobini y u r i t i s h , m u s o b a q a la r o ' tkazish kabi muhim fao l iya t la rga e t a r l i c h a e ’t ibor ber i lmadi. Nihoyat 1988 yilga kelib respu b l ikada «Fizkul tura h a r a k a t i n i kengay t i r i sh yo ' l lari» (Abdumalikov R., Yunusov G .T . , Akramov A.K. , 1988 yil) qo ' l lanmasi yara t i ld i .

8

1. 1995 yilda esa R.Abdumalikovning «Jismoniy t a r b iy a va sp o r tn i boshqar ishn ing nazar iy asoslari» qo ' l lanm as i vu judga keldi .

2. S h u n i ham e ’t i ro f etisli kerakki , t a l a b la r bu fan m azmunin i o 'zlasl i t i r ib bo' lgach, o'z bi l im va n ia h o ra t l a r in i u inum ta ' l im m ak tab la r i , o ' r t a maxsus o 'quv y u r t l a r i , k a s b -h u n a r kolle j lari , oliy o 'quv y u r t l a r i , bo la la r va o ' sm ir la r spor t m ak tab la r i , tuman va s h a h a r spor t t a shk i lo t la r i hamda ishlab chiqar ish ko rx o n a la r in in g sp o r t k lublar i , j ismoniy t a rb iya sog ' lom lash t i r i sh m arkaz la r i , aholi t u r a r joy la r i (JEK) va t u r l i t a s h k i lo t l a r d a bo ' lajak ixt isosligi bo'yicha pedagogik o 'quv am al iyo t in i o ' t ad i la r . Egallangan bilim va m a lak a la r in i a loh ida s inovdan o ' tkazadi la r .

3. «J ismoniy m adan iya t va spor tn i tashk i l qilish» fani n in ian i o ' rg a ta d i , u nimaga asoslanadi ( m e todo lo g iyas i ) va uning asosiy maqsadi n im adan ibo ra t , degan savo l la r haqli rav ishda b a r c h a n i q iz iq t i rad i .

4. FANNING MAQSADI. J ismoniy t a rb iya va sp o r tn i t a shk i l qi l ish fani respubl ika j i smoniy m adan iy a t i h a r a k a t i t a raqq iyo t i q o nun la r in i i lmiy va naza r iy j i h a t d a n asos lab beruvchi va amal iy ish f ao l iya t la rn i yo' lga solishga a ta l ib o ' rg a tu v ch i maxsus sohad i r . Bu fan j i smoniy madaniyat va sp o r t sohasida bo ' la jak m u tax ass i s kad r la rn i barcha fao l iya t la r h a r a k a t in i n g ta shk i l iy tuzilislii va uning t a r a q q iy o t i bi lan t a n i s h t i r a d i .

5. S h u n ing dek spor t t ashk i lo t la r i , dav la t , j a m o a t id o ra la r i va u l a r n in g quyi bo 'g ' in lar idagi b a r c h a ish fao l iya t la r iga r a h b a r l i k qil ish kabi bilim va m a la k a l a r bi lan q u r o l l a n t i r a d i .

6. B o ' l a jak mutaxass is la rn i tayyor lashda bu fan quyidagi a sos la rga tayanadi.

7. J a m iy a t ta raqq iyo t i haqidagi q o n u n la r va m a ' l u m o t l a r .

8. Ol iy Majl is va Respublika h u k u m a t in in g hamda t u r l i j a m o a t tashk i lo t la r in ing ch iqa rg an q o n u n va q a r o r l a r i , f a rm on la r i .

9. M us taq i l l ik yi l lari davr ida er ishi lgan y u tu q l a r , i l g o r t a j r i b a l a r , mil liy qadr iyat lar .

9

Chet inam laka t la rda e r i sh i lgan j ismoniy madaniyat va spor t yu tuq la r i .

Bu fanning m azm un ida asosan mamlakatda j ismoniy madaniya t va s p o r tn i r ivo j lan t i r i shda davlat , nodavla t va j a m o a t t a sh k i lo t l a r in in g faol iyat lar i , g 'amxo 'r l ig i i fodalanadi .

Shu bilan b i rga j i smoniy t a rb iy a va spor t ishlar in i tashki l qi l ish, uni b o sh q a r i sh bevosita rahbar l ik qi ladigan davla t va j a m o a t id o ra la r i , u la rn ing quyi ta rm oq la r i tuz i l i sh i , m azm un i , vaz i fa la r i aks e t t i r i lad i . Barcha fao l iya t la rn i r ivo j lan t i r i s l i , mutaxass is kadr la r tayyor lash , j i smoniy m a d a n iy a t , s p o r t va xalq milliy o 'y in la r i hamda say o h a tn i keng t a r g ' i b o t qi l ish , barcha dav la t va j am oa t t a sh k i lo t l a r i , i sh lab chiqar ish korxona la r i , o 'quv y u r t l a r i d a om maviy j ismoniy tarb iya sog ' lomlasht i r ish va sp o r t i sh la r in i boshqar i sh usul lar i , u la rn i moddiy texnik j i h a t d a n t a 'm in la s h kabi sohalar fanning asosiy m azm uniga k i ra d i . Chet m am laka t la rda j i smoniy madaniya t va s p o r t i sh la r in i uyush t i r i sh , xa lqa ro spor t h a r a k a t i , x a lq a r o Olimpiya qo 'mitas i , xa lqa ro spor t u y u s h m a la r in in g fao l iya t i ham bu fanda o ' rn in i topgan.

J ismoniy m a d an iy a t va sp o r t h a r a k a t i va shu sohaga oid fan la rda «Boshqaruvchi l ik» , «Boshqarish vaz i fa la r i ta r t ib i» , «Ilmiy boshqar ish» , «Sport m usobaqa la r i t a r t ib la r i» , «Nizomlar» kabi tu shuncha la r va a ta m a la r uch rayd i . «Boshqar ish» tushunchas i , q o n u n la r asosida b a r c h a f a o l iy a t l a rn i b i r maqsad yo ' l ida amalga osh ir i shd i r .

Boshqarish k ish i l ik j a m iy a t i ta raqqiyo t in ing ba rcha bosqichlar iga xos bo ' lgan ja rayondir . Boshqar ish umumiy x u s u s iy a t l a r g a ega bo ' l ib , u j am iya t bo' lgan j a r a y o n d i r . B o shq a r i sh umumiy xusus iya t la rga ega bo ' l ib , j a m iy a t a fzolar i mehnat in ing ommaviylig idan, hayo t va m e h n a t j a r a y o n la r id a o 'zaro a loqador l ikda bo ' l ish h a m d a m odd iy va m a’naviy fao l iya t la r i maxsuli b i lan a lm ash ish za ru r l ig idan kelib ch iqadi . Bizning tuzum im iz va jamiyat imizda bosliqar ishning d e m o k ra t ik ish u su l i t a n t a n a qilmoda. Hozirg i mustaqil ik va y an g i lan i sh j a r a y o n la r id a asosan d em okra t ik (xa lqch i l l ik ) t a l a b l a r shak l lan ib , u

10

r iv o j l a n m o q d a . Bu s p o r t t a s h k i l o t l a r i d a ham ta rk ib t o p m o q d a .

R e s p u b l ik a d a j i s m o n i y m a d a n i y a t va spor t h a r a k a t i n i b o s h q a r i s h i q t i s o d iy , i j t imoiy-s iyos iy t a r a q q i y o t b i l an b o g ' l iq h o ld a o l ib b o r i l ad i va u s h u n d a y o ' rg a n i l a d i .

J a m iy a t t a r a q q i y o t i q o n u n l a r i va mustaq i l O 'z b e k i s to n R e s p u b l ik a s i O l iy Majl is i tomonidan c h iq a r i l g a n t u r l i q o n u n l a r j i s m o n i y m adan iya t va s p o r t n i bosh qa r i sh i i in g a so s iy q u r o l i b o ' l ib h isob lanad i .

J i s m o n iy m a d a n i y a t h a r a k a t i n i b o sh q a r i sh ishlab c h iq a r i s h fa l iya t i va i s h l a b c h i q a r i s h d a n boshqa t a r m o q l a r fao l iya t i b i l a n uzv iy bog ' l iq holda o 'z t i z im in i t a shk i l e t a d i .

M am lak a t im izd a j i s m o n i y m a d a n iy a t va spor t h a r a k a t i n i b o s h q a r i s h i i in g o'z^ t a r t i b i mavjud . O 'zbek is to n R esp ub l ikas i j i s m o n iy t a r b iy a va sport d a v la t qo 'm i ta s i d a v la t ish b o s h q a r u v c h i id o ra la r uchiin o b ' e k t d i r . J i sm oniy m a d a n iy a t va s p o r t h a r a k a t in i b o sh q a r i sh t iz imida esa u s u b 'e k t i v vazifasini b o s h q a ra d i .

O 'zbek is ton r e s p u b l ik a s i j i s m o n i y t a rb iya va sport D av la t qo 'm i ta s i s u b ' e k t i v s i f a t i d a ko 'bg ina vakolat va h u q u q la rg a ega . J i s m o n iy m a d a n iy a t va spor t h a r a k a t in i b o s h q a ru v c h a n l ik in unosaba t i bu dav la t m uassasa la r i va j a m o a t t a s h k i l o t l a r i n i n g , ya 'n i j i smoniy m ad an iya t va s p o r t n i n g r ivo j l an i sh id a isht irok e tu v c h i l a rn in g o ' z a ro m unosaba t idi r , shuningdek k i sh i la rn ing j a m o a la r d a g i ( j i sm o n iy madaniyat j a m o a la r i , k lub la r , k o m a n d a , g u r u h va boshqa la r ) o 'za ro inunosabati ham h i so b lan ad i . Bu a lb a t t a , boshqar ish i i ing um um iy t a l a b l a r i asosida boshqarish vaz i fa la r idan kelib ch iqad igan j a r a y o n d i r .

Boshqaruvchi l ikn ing m u n o s a b a t i b i r tomoiidan bu— idora lash t i r i sh , ko ' rgazm a b e r i s h , kelishish va idora qi l i shdir . Ikkinchi tomoiidan esa , bu i j rochil ik , bo 'y s in ish , t a r t ib - in t i z o m , t a sh a b b u sk o r l ik demakdir . Bu o ' r in la rd a boshqarishi i ing s u b e k t i ( spor t qo 'mitas i ) quyi tashk i lo t la r va a lo q ad o r i d o r a l a r bi lan boshqarish i sh lar ida ba rcha s o h a la rd a n foydalanadi.Boshqaruvchil ik m u n o sab a t l a r i qonunchi l ik asosida

i i

belgilab qo 'y i lgan , ya 'n i davla t va huku m a t im iz tomoii idan be r i lgan y o ' l -yo ' r iq la r va O 'zbek is ton K o n s t i tu t s iyas ida belgi langan bu rch va h u q u q la rg a asoslangan ho lda ish tu t i lad i .

Respub l ika Oliy Majl isi 1992 yil 14 y a n v a r d a «Jismoniy t a rb iy a va spor t to 'g ' r i s ida» q o n u n qabu l qildi . 2 0 0 0 y i lda esa yangi t a h r i r d a q a y ta ta sd iq land i . Barcha sp o r t t a sh k i lo t va davlat id o ra la r i shu qonun asosida ish olib bo rad i . Boshqarish j a r a y o n i d av r iy h isob lanad i . H a r b i r boshqarish sikli yopiq x a r a k t e r g a egad i r . Bu quy idag i boqichlarni ( s t a d iy a ) o 'z ichiga oladi:

- vazifa qo 'y ish;- v a z i f a la rn i bajar is l in i tashkil qi l ish;- ido ra e t ish ;- n a t i j a l a r g a erishisl i ;- a x b o r o t l a r yig ' ish;- yaku n yasash va h.k.Boshqa r i sh t iz imlar i ( t s ik l la r i ) vazifa va

m a s h ta b l a r (quy i va yuqor i t a s h k i l o t l a r ) b i l an farq qiiadi .

B o sh q a r i sh vaz i fa la r i t a r t ib i . Bu j i sm on iy m a d an iy a t va sp o r t ha rak a t in i b o sh q a r i sh d a a loh ida q i l ingan m e h n a t va faoliyat demakdir . Bu fao l iya t la r a sosan i d o r a l a r va ta shk i lo t la rn i b o sh q a r i sh va r a h b a r l ik q i l i shga bo ' l inadi .

J i sm on iy m adan iya t va s p o r t h a r a k a t i n i boshqa r i sh vaz ifas iga boshqaruvchi l ik q a r o r l a r i n i va uni t a y y o r la s h , tashki lo tch i l ik , yo' lga so li sh , hisobga olish va n a z o r a t q i l i sh la r kiradi . Bu vaz i fa la r b a rch a b o s h q a ru v t a sh k i lo t l a r ig a ham taa l luq l id i r :

a ) B o sh qa ru v ch i l ik qa ro r la r in i ch iq a r i sh va uni t a y y o r la sh ;

q a r o r , b u y r u q , topsh i r iq va l i .k .n i t a y y o r la s h va un i ainalga oshir is l i uchu n boshqaruvchi l ik f ao l iy a t la r i k a t t a a h a m iy a tg a ega, qa ro r va hu k m n i s u b 'e k t iv t a s h k i l o t l a r r a h b a r l a r i ( spor t кум италари) c h iq a r a d i va u l a rn in g i jrosi boshqa quyi t a s h k i l o t l a r ,j a m o a l a r i d a ba ja r i l ad i .

12

6) T ashk i l qi l ish . Kejalar tuzil ib , q a r o r l a r amalga osh ir i l i sh i payt ida be ix t iyor un i tashk i l qilish lozivn bo ' lad i . Shu sababdan boshqaruvchi l ikda qa ro r la rn i ba ja r i sh uchun tashki l iy masa la la r bo'yicha y ig ' i l i sh la rda a lohida ko ' r ib chiqiladi .

v) Yo'Iga sol ish. Q a ro r l a r , r e ja la r va boshqa turl i t o p sh i r iq l a rn i ba ja r ishda quyi jan ioa la rda ish larn i t o 'g ' r i ish olib bor ish uchun u l a r faol iyat ini izga solib, yo ' lboshchi l ik qi l inadi (n a z o ra t , teksh i r i sh , kuzalish va b . q . )

g) Hisobga olish va nazora t qi l ish . O 'zbek is ton Respubl ikas i j i smoniy ta rb iya va spor t Davla t qo 'mitas i va boshqa tegishl i ido ra la r j ismoniy madaniya t va sport h a r a k a t in in g b a rch a ko ' r sa tk ich la r i bo 'y icha ( jan ioa lar va s h u g u l l a n u v c h i l a r soni, d a r a j a l a r ( r a z r y a d ) n i sh o m lo r la r , j a m o a tc h i kad r la r , sport baza la r i va b.q . son i ) m u n ta z a m rav ishda hisobga olib bor i lad i . Hisobga olib bo r ishn ing jo r iy , doiniiy, davr iy shak l la r i mavjud. J i sm oniy m adan iya t jamoala r i va u la rn ing yuqor i t a sh k i lo t l a r id a hisobga olishning maxsus k o ' r s a tm a va n izom lar i , tegishli hu j ja t l a r i mavjud.

BOShOARISh TAShKILOTLARINING VAZIFALARI —bu maxsus faoliyat h isoblanib , u o'z navba t ida t u r l i t a sh k i lo t l a rg a bo ' l inadi . M asa lan : j i sm oniy m a d an iy a t va sp o r t ta raqqiyo t in i bashora t qi lish ( p r o g n o z l a s h t i r i s h ) va re ja la sh t i r i sh , fanni r iv o j l a n t i r i sh va uning y u tuq la r in i amalga tadbiq q i l i sh , k a d r l a r n i tayyorlash va u la rn i jo y la sh t i r i sh , g 'oyaviy-s iyosiy i sh la r , j ismoniy m adan iya t va s p o r tn i t a r g ' i b q i l i sh , boshqaruvchi l ik fao l iya t in i i lmiy tashk i l q i l ish , d a s t u r l a r , metodik q o ' l l a n m a la r b i lan t a 'm in la s h , j i smoniy madaniyat va s p o r tn in g ommaviyligi ni r ivoj lant i r i sh , yosli l a m i n g spor t m a h o r a t in i y an ad a oshirish, aho l in ing kunda l ik t u rm u s h i va ish faoliyatida j i smoniy m a d an iy a t va s p o r tn i s ingd i r i sh , chet m am laka t la rdag i j i sm on iy m a d an iy a t va spor t ha raka t i t a j r ib a la r in i o ' rg a n i s h , sp o r t i n s h o o t l a r in i r ivoj lant i r i sh , moliyavty i sh la r , moddiy t e x n ik a bi lan ta 'm in lash , t a s h k i lo t l a r n in g k a d r l a r va fao l la rn ing ta shabbus la r in i q u v v a t l a sh va u l a r d a n foyda lan ish , tarbiya va b o s hq a ruvch i l ik

13

t iz imlarini m u k a m m a l la sh t i r i s h . Bu yo 'na l i sh la r sport qo 'm i ta la r i , sp o r t j a m i y a t l a r i kengash la r i va unga a loqador t a sh k i lo t i l a r to m o n id a n boshqari lad i .

J ismoniy m a d an iy a t va spor t h a ra k a t in i boshqar ishda r a h b a r l i k vaz i fa la r i asosiy omil lardan b i r id i r . Bunda ko 'p t a rm oq l i t a sh k i lo t l a r n i b i r lash t i r ib , rahbar l ik q i l i sh ( i n t e g r a t s i y a ) muhim ahamiyatga egadir .

BOShQARISh TAMOYILLARI (PRINSIPLARI)

Davla tn i idora q i l i sh , j a m iy a tn i boshqar ishga bo' lgan t a l a b la r i j t imoiy tuzum va rahb a r l ik qi lish j a r ayo n la r iga q a r a b o 'zgar ib tu ra d i .

Davla tn ing va un ing ba rcha ta rm oq la r in i boshqar ish , shun ingdek j i smoniy madaniya t va sport ha rak a t in i idora q i l i shn ing o 'z iga xos ta lab la r i bo ' l sada , u d a v la tn i ido ra q i l ishning eng yuqor i ta shk i lo t la r i izmida bo ' lad i . Shu sababli quyidagi ta lab la rga r ioya qi iadi:

1 .MILLIYLIK P R I N S I P I . I j t im oiy boshqaruvchil ik siyosiy x a r a k t e r kasb e tad i . H a r b i r jam iya tn ing xususiyat iga q a r a b b o s hqa ru vch i l ik ham o 'sha jamiya t uchun x izmat qi iadi . J i sm oniy t a rb iya va spor t h a r a k a t i i j t imoiy tu z u m v a j a m iy a tg a xos ish tu tadi .

2. DEMOKRATIK P R I N S I P . J ismoniy madaniyat va spor t h a r a k a t in i b o s h q a r i s h d a ommaning qiziqishi , ta lab i va e ’t iq o d in i e ’t ibo rga olish uchun demokra t iyaga to ' l a amal q i l inad i . R ahba r kad r la rn i saylasl i , u la r omnia o ' r t a s i d a v aq t i -v a q t i b i lan hisobot ber ib tu r ish i , quyi t a sh k i lo t l a r yuqor i tashk i lo t la r old ida bo'ysunisl i i , ozchil ik ko 'pch i l ikka bo 'ysunishi , q a t t i q int izom saq lan is l i i lozi. Bu esa demokrat iyaning odilona ish us lub id i r .

3 . ILMIYLIK P R I N S I P I . Fan bi lan amaliy ish larn ing ham kor l ig i b u p r in t s ip n i taqozo e tadi . Respubl ikada bu s o h a d a ko 'pg ina i lmiy markaz la r , shu jum ladan j ismoniy t a r b iy a va sp o r t yo 'na l ish ida ham anchagina id o ra la r , m u a s s a s a l a r bor. Ular j ismoniy madaniya t , sp o r t xa lq mil l iy o 'y in la r i va sayohatn i r ivo j lan t i r i sh , u nga r a h b a r l i k q i l ish shak l va usul lar in i

ko ' r sa t ib t u r a d i , t a j r i b a d a s inalgan i lg'or yutuqlarga tayani lad i . Spor t t a sh k i lo t l a r i bunga amal qi l ishlari lozim bo ' ladi .

4 .HAQ OON IYLIK P R I N S I P I . Bu j ismoniy madaniyat va s p o r tn i r iv o j l a n t i r i sh , hisobga olish va nazora t qi l ish, u mu in an barcha boshqarish faol iyat la r ida q o ' l lan i lad igan muhim ja rayon la rdan biri hisoblanadi.

5. J ismoniy m a d an iy a t va spor t ha raka t ida i jt imoiy ham do 's t l ik , qonunch i l ik , kompleks va uzviylik, foydalil ik, op t in ia l l ik , asosiy tarmoqli lik, nazora tn ing uzviyl igi , s t imul , davat va jamoatcl i i l ik n ing b i r -b i r ig a bog' l iql i ligi , ommaviy j ismoniy m adan iya t va sp o r t b i lan spor t mahorat in i oshir ishning, boshqar ish b i lan ta rb iyan ing birdamligi , l e r r i to r ia l - t a rm oq p r in t s ip l a r i mavjuddir .

Jan i iyatn ing i j t imoiy ta raqq iyo t ida umumxalq j ismoniy m a d a n iy a tn i boshqa r i sh nazar iya lar i vujudga kelgan. Ular asosan q u y idag i la rdan iborat:

- J ismoniy m adan iya t- Sport- J ismoniy m ad an iya t h a r a k a t i- I lmiy boshqarish- Boshqar ish t iz imi- J ismoniy t a rb iya —sog ' lomlash t i r i sh ishlari- Sport m usobaqa la r i t a r t i b i- Xalq milliy o 'y in la r i .Bu t u s h u n c h a la r asosan j ismoniy tarbiya

nazariyasi va m etod ikas i f an id a batafsi l beri lgan. Shundan bo ' l sada u la rga q isqa tu sh uncha la r beri lgan.

J ismoniy m adan iya t tu shu n ch a s i ko'proq j ismoniy r ivojlanish m a 'nos in i b e r a d i . Lekin nazar iyotch i la r , mutaxass is la r j i smoniy m adan iya tn i i jt imoiy madaniya tn ing b i r qismi deb ta lq in qil ishmoqda. Uinuman olganda , j am iy a t t a r aq q iy o t id a , uning yashash mehnat qilish j a r a y o n id a j i smoniy madaniyat ehtiyojga ay lanayotgan muhim j a r a y o n la r d a n biridir . Shu sababdan alioli o ' r t a s id a j i sm oniy tarbiya ishlar ini to 'g ' r i , mazmunl i va q iz iqar l i d a r a j a d a tashkil qilish, boshqarish muhim ah am iya tga ega bo' lgan faoliyatdir .

15

S p o r t —muayyan vazifa la r va m a q sa d la r yo ' l ida j i smoniy m ashq la rn i b a ja r i s h , m a h o r a t o r t t i r i sh , organizi i in ing funkts ional im k o n iy a t l a r in i ishga solgan holda yuqor i n a t i ja la rga e r i sh i sh d e m a k d i r . Bu soha ham maxsus tashki l iy va boshqaruvch i l ik j a r a y o n la r in i ta lab e tuv ch i muayyan va z a ru r fao l iya td i r .

I j t imoiy sha ro i tda fan y u t u q l a r i , yangi texn ika bi lan b og ' l anm agan soha yo 'q , j i sm o n iy t a rb iy a va sp o r t sohas ida ham barcha i s h la rn i i lmiy asosda va yangi texnik vos ita la r yo rdam ida b o sh q a r i sh ta lab e t i lad i .

Spor t m usobaqa la r ida tab lo la rn in g ish la t i l i sh i , e l e k t ro n m ash ina la rn ing hak am l ik qil is l i i , vaqt i , sh u n ingdek ilmiy tadqiqot i sh la r in in g amalda qo ' l lan i l i sh i , r a h b a r l ik i shlar ida e ' t i b o rg a olib bor i l ishi bun ing guvohid ir .

O 'zbek is to nda boshqarishii ing m axsus t iz imlar i ( d a v l a t , kasaba uyushmalar i , s h i r k a t va boshqa t a s h k i l o t l a r ) i sh lab chiqilgan va a m a ld a s inovdan o ' t g a n . I shch i la r , m ehna tkash la r , z iyo l i la r va boshqa i j t im oiy g u r u h a rn in g bo'sli v a q t l a r i ko 'payganl ig i , t u r m u s h sl iaroit i l l ing tobora yaxsh i lan ib b o r i sh i , spor t b a z a l a r in in g kengayishi , juda ko 'p k i sh i l a rn in g o'z sog ' l ig ' i u c h u n tushungan ho lda shug 'u l l an i sh g a q iz iq ishn ing o r t i sh i na t i jas ida j i sm on iy m adan iya t h a r a k a t i d a yangi oqim vujudga ke lad i . Y a ’ni t u r a r j o y l a r d a , s l iahar a t rof ida , dav la t va j a m o a xo ' j a l ik la r i va b o sh q a ta shk i lo t la rda juda ko'p s p o r t kompleks la r i , s o g ' lo m la sh t i r i sh m arkaz la r i qu r i l ib , u n d a ix t iyor iy r a v i sh d a k ish i la r shug 'u l lanmoqda . Bu j a r a y o n n i o'z ho l icha qo 'y ib bo' lmaydi. Uni t a s h k i l qi l ish, b o s h q a r i s h , teg ish l i mutaxassis k a d r l a r b i l an t a 'm in la sh z a r u r .

Keyingi y i l la rda faqat v i l o y a t l a r , t u m a n la r m iqyos ida emas, balki quyi j i sm o n iy ta rb iya j a m o a l a r i d a ham sport m u so b a q a la r in in g tu r l a r i k o 'p a y ib borm oqda . Ularn i o ' tkazisl i t a r t i b l a r i n i ishlab c h iq i sh , boshqar i sh za ru r iya t i t u g ' i lm o q d a . Shu s a b a b d a n m usobaqa la r o ' tkaz ishn i b i r t a r t i b g a solish z a r u r . Y u qor ida qayd qil ingan j a r a y o n l a r j i smoniy t a r b iy a va spor t h a raka t in i b o s h q a r i s h usuli

16

hisob lanad i , ya 'n i ma' luni funk ts iya la rn i amalga osh ir i sh yo ' l la r i , u su l la r i , m u nosaba t la r i deyiladi .

J i sm on iy madaniya t va spor t ha raka t in i boshqar i sh i i ing muhim u su l la r idan iql isodiy t a sh k i lo tch i l ik , ahloqiy-psixologik u su l la r va o 'zaro m u so b a q a la r o ' tkazish usullar i h isob lanadi . Hozirgi m uh i t sh a ro i td a j ismoniy t a rb iya va spor t h a raka t i q o n u n iy boshqaruvch i l ik o rg a n la rd a n b ir iga aylanib qol ish i m u q a r r a r haq iqa td i r . Chunki aho l in ing j ismoniy t a rb iy a va spor t bi lan m untazam shug 'u l lan ib o'z so g ' l iq la r in i m us tahkamlash i , m ehna t qobil iyat in i o sh i r i sh i , ongli rav ishda j ismoniy m ashq la rn ing organ iz im uchun foydalil igini tu sh u n g a n holda unga e ' t i b o r be r i sh i odatga aylanib qolgan. Shu sababdan m ak tab g ach a bola lar m uassasa la r i , ba rcha o 'quv y u r t l a r i , J i a r b iy x izmatda j i smoniy t a rb iya _ asosiy m ashg 'u lo t s ifa t ida o ' tkazi ladi .

I sh lab ch iqar ish korxona la r i va ta shk i lo t la r , i d o r a l a r m uassasa la rda ishlab ch iqa r ish g imnast ikas i , s ayoha t va xa lq milliy o 'y in la r i sog ' lomlash t i r i sh m ehna t uiiumdorligi ii i oshir ish maqsadida qo ' l lanih ke l inayo tgan muhim omil lardan bir iga ay langan . Bu j a r a y o n l a r n i boshqar ish , tashkil qi l ish uchun davla t to m o n idan tegishli tashk i lo t la r tuz i lgan va u la rn ing fao l iya t in i yaxshila uchun ba rcha s h a r t - s h a r o i t l a r y a r a t ib ber ib qo 'yi lgandir .

R espub l ikada j ismoniy m adan iya t va spor t h a r a k a t i n i yanada takomil lash t i r ish , un ing boshqar ish o r g a n la r i faol iyat in i yaxshilash m aqsad ida Respublika Oliy Majl is i , kasaba uyushmalar i f ede ra t s iyas i va boshqa mas 'u l vazir l ik la r , id o ra la r to m on id an tegishli q o n u n va q a r o r l a r chiqar ib bor i lmoqda.

1.2 . J ISM ONIY TARBIYA HARAKATINI TAShKIL Q ILISh VA UNI TAKOMILLAShTIRISh

Ahol in i , ayniqsa o 'quvchi yosh la rn i m a 'n av iy va j i sm on iy ch in iq t i r i sh , sog'lom avlodni voyaga e tkaz i sh , m a m la k a t s p o r t i shuxra t in i olamga t a n i sh t i r i sh hozirg i kund a d o lza rb vazifadir . Bu j a r a y o n la r n i t a sh k i l qi l ish

17

barcha d a v la t va j a m o a t t a shk i lo t la r in ing z immasiga yukla t i lgan .

M a ' lum ki , j i sm oniy madaniya t h a r a k a t in i tashki l qi lish va uni t a k o m i l l a sh t i r i sh masa la lar i r e spu b l ikada spor t t a s h k i l o t l a r i va b a r c h a davla t ham da j a m o a t t a sh k i lo t la r in ing muhim faol iya t i hisoblanadi.

Ahol in ing tu rm u s h m ad an iya t i va yosh la rn ing ma'naviy h am da j i sm oniy kamolot in i o ' s t i r i sh i sh la r i i j t imoiy- iq t isodiy va um um m adan iya t r ivo j in ing negizida t u r a d i . Shu sab ab d an Respulika P re z id e n t iI. A. Karimov Oliy Majl is in ing sessiyalari va t u r l i a u ju m a n la rd a q i lgan m a ' ru z a la r id a j i smoniy ta rb iy a , spor t , xalq mil l iy o 'y in la r i va s ayoha t la rn ing ta shk i l iy mohiva t la r i h a q id a doimo mulohaza la r , q immat l i yo' l- yo ' r iq la r belg ilab be rm oqda .

P r e z id e n t a s a r l a r i d a i j t imoiy- iqtisodiy, s iyosiy va madaniy hayo t im izdag i muammolarn ing echimini begilab be r i lm o q d a , xu su san , j ismoniy t a r b iy a va spor tn i yaxsli i yo ' lga qo 'y ish , yoshlarn ing m a’nav iy hamda j i sm on iy kam olo t in i doimiy rav ishda osh ir ib bor ishning u s t i v o r a h a m iy a t i a lohida t a 'k id lanad i . Yosh avlodning b i l iml i , j a s u r va h a r qanday m eh n a tg a qobil iyat l i bo ' l i sh yo ' l la r i belgilab ber i lgan . M ustaq i l l ik sha ro i t ida m a 'n a v iy -m a ' r i f iy is lohot larn i am alga osh i r i sh , mil l iy q a d r iy a t l a r n i c h u q u r l a s h t i r i s h , O 'zbekis ton s p o r t i n i j a h o n g a tan i t i sh m asa la la r i ham eng oldingi v a z i f a la rd a n bir i ekanlig i qayd e t i lgan . Bu ulkan vaz i fa la rn i amalga oshir ishda sport t a sh k i lo t l a r i bi lan b i rga l ikda «Navro 'z», «Malialla», kab i j a m g 'a rm a la r , «Kamolot» yoshlar i j t imiy h a r a k a t i , «Ma'naviyat va m a ' r i f a t» markazining faol i sh t i rok et ishi ko 'zda t u t i l g a n . Shuni a lohida qayd e t i sh lozimki, O 'z b e k i s to n Respubl ikas i mustaqil l ig i d a v r id a j ismoniy t a r b i y a , s p o r t , xalq milliy o 'y in la r i va sayohatga do i r q a t o r q a r o r l a r qabu l qi l indi . B u la rn in g ba 'zi b i r l a r i n i n a m u n a s i fa t ida ko ' r sa t i sh mumkin .

R espub l ikada V a z i r l a r Mahkamasi 1993 yil 3 dekabrda «Yosh av lodn i sog' lomlasl i t i r ish m uam m ola r in i ha r tom o n lam a h a l q i l ish to 'g ' r is ida», «O 'zbekis tonda futbolni r i v o j l a n t i r i s h n m g tashki l iy asos la r i va p r in t s ip la r in i t u b d a n takom i l la sh t i r i sh c h o ra - t a d b i r l a r i

18

to 'g ' r i s ida» ( 1 9 9 6 у. 17 y a n v a r ) , shuningdek Respublika P r e z id e n t in in g «Sog'lom avlob uchun» o rden in i t a ’sis e t i sh lo 'g ' r is ida» (1993 y. m a r t ) , «Talim ta rb iya va k a d r l a r tayyorlash tizimini tubdan isloh qi l ish, b a rkam ol avlodni voyaga etkazish to 'g ' r is ida» (1 9 9 7 y. 10 o k ty a b r ) , «Alpomish» dostonining y a ra t i sh ig a 1000 yil to ' l ishini nishonlash to 'g ' r is ida» (1998 y. y a n v a r ) kabi farmonlar i muhim ahamiyatga egadir .

Yuqorida qayd e t i lgan qonunla r , q a ro r la r , fa rmonlar asos ida y u r t im izd a ju da ko'p va ka t ta spor t t adb i r la r i o ' tkaz i l ib kel i iunoqda. Tennis , kurash va boshqa t u r l a r bo 'y icha P r e z id e n t sovrini uchun xalqaro tu rn i r l a r , o ' r to q l ik u c h r a s h u v la r i muvaffaqiyat bi lan tashkil e t i lmoqda . Kurasl ichi lar , bokschilar , fu tbolchi la r Osiyo o ' y i n l a n va boshqa xalqaro sprot musobaqa lar ida yaxshi n a l i j a l a rg a er ishmoqdalar .

Bu j a h a t l a r r e sp u b l ik a d a j ismoniy madaniyat ha raka t in i y anada takom i l l a sh t i r i sh va ommaviy sport t adb i r la r in i maqsaddag idek tashki l qi lishni taqozo etadi .

2. J ISMONIY TARBIYA VA SPORTNI TAShKILQILISh TIZIMLARI.

2 .1 . BOShQARISh TIZIMLARI TUShUNChASI

O 'zbek is tonda i j t imoiy va yangilangan jam iya t qur ishda j i smoniy m a d an iy a t va sport hamda uning i lmiy-nazar iy a sos la r i tobora ta rk ib topmoqda. Bu esa j ismoniy m adan iya t h a r a k a t i n i boshqarish t iz imlarining takomillashuvin i haql i r a v i sh d a ta lab e tadi . Tizim deganda m a l u m fao l iya t la rn ing izchillik, a loqadorl ik , ketma-ket l ik va yuqor i quyi jam oala rga k o ' r s a tm a la r beri l ishini , t a ' s i r ko ' r s a t i l i sh in i tushuni ladi . Bu j a ray on la r hozirgi i j t imoiy sh a ro i td a b i r bu tun t iz imni tashkil etadi .

Boshqaruv t iz imi degand a bu esa davlat va turl i jamoa t a sh k i lo t l a r in i ido ra qil ishlagi ta rm oqla rga bo'l inishi , u la rn ing ba rcha fao l iya t la r in i b i r lash t i r i lgan holda rahbar l ig in i tu shun i lad i .

19

Respublikada barcha t a r m o q la r d a r a h b a r l i k tizimi ana shu t a l a b a la r asosida am a lg a osh ir i lad i . J ismoniy m adan iy a t i h a raka t i ko 'p t a rm oq l i tashk i lo t la r xusus iya t iga ega bo' lgan t i z im n i o'z ichiga oladi . I j t imoiy va siyosiy m a n b a n i t a sh k i l e t a d i , yagona maqsad va vazifalari b i lan b u l a r o 'za ro bog ' langan bo ' lad i . Bu ja r ay o n la rn i hal e t i s h d a ju d a ko 'p rahbar l ik t iz imlar i , shuningdek j i sm on iy m adan iya t h a rak a t in i boshqa r i sh t izimi ham muhiin ahan i iya t kasb e tadi .

I j t imoiy sharo i tda j i sm on iy m adan iy a t ha raka t in i r ivo j lan t i r i sh imkoniyati v a r a t i l a d i va shu bilan b i rga l ikda m a’luni m a q sa d la rn i qo 'yad i . J ismoniy m adan iya t h a raka t i bu m a q sa d la rn i ba ja r i sh bi lan j a m iy a t ta raqqiyo t iga k a t t a yo rd am berad i .

J i sm oniy madaniya t h a r a k a t i dav la tn i boshqar i shdag i boshqa ko 'pg ina faol iya I la r bi lan ham bog ' l iqd i r . Aholining j i sm oniy t a rb iy a t izimini tashkil q i l i shda (xa lq ta ' I imi , sog ' l iqn i saq la sh va h .k . ) faol i sh t i rok e tad i . J ismoniy m a d a n iy a t h a rak a t in in g m azm un i tizim s ifat ida r ivo j l an g an qi l ib t a rb iya lashda , j i sm on iy t a rb iya va spor t so has ida d a v la t va turl i j am oa t tashk i lo t la r in ing s iyosa t in i amalga osh ir ishdan ib o ra t . J ismoniy madaniya t h a r a k a t i g a r a h b a r l ik qilish t izimi o 'zining tashki l iy t a r a q q iy o t bosqichlariga egad i r . B u ia rn i ta laba la r eski a d a b iy o t l a r id a n o 'qib bi I ish zaru r .

Ma ' lumki , sobiq i t t i foqn ing em ir i l i sh i tufayli sobiq i t t i foqdag i respubl ika la r o'z m u s ta q i l dav la t la r in i tuzd i la r .

O 'zbekis ton mustaqil d a v la t s i f a t id a 1991 yil 1 s e n ty a b r d a n buyon ba rcha f a o l iy a t l a r , shuningdek j i sm on iy t a rb iy a va spor t i sh la r ig a r a h b a r l i k qi l ishni davom e t t i rm oqda .

«Jismoniy tarbiya va sp o r t to 'g ' r i s ida» (1992 y. 14 y a n v a r ) qonuniga asosan r e sp u b l ik a d a j ismoniy m a d an iy a t ha raka t iga r a h b a r l ik q i l ish O 'zbekis ton Respubl ikas i j ismoniy t a r b iy a va sp o r t davla t q o 'm i ta s iga yuklat ildi. T a ’k id l a s h jo izk i , Oliy Maj l i sn ing fan, madaniya t va sog ' l iqn i saqlash komiss iyasi ta rk ib ida sp o r tn in g m av jud l ig i davla t to m o n id a n j ismoniy t a rb iya va s p o r t n i n g boshqar i l i sh in i

20

ta 'n i in layd i . Bu o 'z navba t ida Respublika sport t a sh k i lo t l a r in in g mas 'u l iya t in i yanada oshiradi .

Melina tkashla r o ' r t a s ida va tu ra r - joy la rda j i smoniy t a rb iya h a r a k a t in i r ivo j lan ish ida xalq d e p u t a t l a r i kengas l i lar ining roli k a t t a d i r . Bu la r ko'p q i r r a l i j i smoniy ta rb iya h a r a k a t in i boshqar i shda iniihini m a sa la la rn i ha I qi iadi . Xalq dep u ta t la r i Kengas l i la r in ing bu sohadagi ish shak l la r i quyidagicha bo' l ishi inumkin:

a ) Viloyat , tuman, sh a h a r , q ishloq kengashlar ida j i sm oniy ta rb iya va spor t m asa la la r in i muhokama qilish;

b) J ismoniy tar ibya va spor t bo 'y icha doimiy kom iss iya la r tuz ish , q a r o r l a r in in g ba ja r i l i sh i uchun k o t ib l a rn i j a lb qilish;

v) mustaqi l l ik kuni , «Navro'z» bayra mlar i va boshqa milliy an 'anav iy b a y ram la rd a j i smoniy tarb iya , sp o r t ham da xalq milliy o 'y in la r in i tashki l qi l ishga r a h n a m o l ik qilish.

2 .2 . BOShQARIShNING DAVLAT IDORALARI

O 'zbek is ton Respulikasi Konst it u ts iyas ida (asosiy q o n u n ) ko ' rsa t i l ishcha Respubl ika Oliy Majlisi qonun c h iq a r u v c h i organ hisoblanadi. Shu b i lan birga dav la tn i ido ra q i luvchi o rgan la rn i tuzad i va tasdiqlaydi . D av la tn i idora e t ish Prezident tom on idan olib bori ladi . Bu j a r a y o n l a r j ismoniy t a rb iya va sp o r t ishiar iga r a h a r l i k qi l ish , tegishli s h a r t - s h a r o i t l a r hamda im k o n iy a t l a r yara t ib berishga yo' l k o ' r s a ta d i .

O 'zbek is ton Respublikasi K ons t i tu t s iyas i davla t tuz i l i sh i , unga rahbar l ik qi l ish a sos la r in i belgilaydi. Shu asosda yur t imizda fu q a ro la rn in g m e h n a t qi l ish, y a sh ash , uy-joyga ega bo ' l i sh , dam olish , o 'q ish va boshqa huquqlar in i belgilab be rad i . K ons t i tu t s iya aho l iga xizmat ko ' rsa t ishda t i j o ra t va boshqa j am oa t t a sh k i lo t l a r in in g faoliyatini d a v la t tom onidan r a g 'b a t l a n t i r i s h n i va u ommaviy j i sm on iy t a rb iy a va s p o r tn in g r ivojlanishiga yordam be r i sh i u q t i r i l a d i .

O 'zbek is ton Respublikasi K o n s t i tu t s iyas in ing 39- m oddas ida dam olish huquqi be lg i lanad i . B u nda ba rcha

21

m e h n a tk a s h l a r n in g ommaviy j ismoniy t a rb iya va spor t , s ayoh a t b i lan s hu g 'u l l an i sh i uchun ba rcha im kon iya t la r y a r a t ib ber i l i s l i i ko 'zda tu t i igan .

M am laka t im izda j i smoniy ta rb iya va spor t i sh la r in i t a s h k i l q i l i shda deyar l i b a rch a d a v l a t l a r i d o ra la r i va j a m o a t ta shk i lo t la r i bevos i ta i sh t i rok e tad i . R espub l ika Vaz i r la r Mahkamasi t a rk ib id a v az i r l ik la r , d a v la t id o ra la r i mavjud. B u la rn ing b a ’zi b i r l a r i o 'quv y u r t l a r i d a mavjud.

Masa lan : Xalq t a ’Iimi, Oliy t a ’lim va h .k . o 'quv y u r t l a r i g a ega bo ' lgan vaz i r l ik la r o 'quvchi y osh la rn ing dav la t to m o n id a n be ig i langan j ismoniy t a rb iy a o 'quv j a r a y o n in i t a s h k i l q i l ish va u la rn ing ommaviy j i smoniy t a rb iya va s p o r t i sh la r in i boshqar ish iga j a v o b g a r d i r l a r .

R es pu b l ikada ahol in ing ommaviy j i smoniy t a rb iy a va sp o r t i sh la r iga ra h b a r l ik q i luvchi maxsus dav la t o rgan i m av jud . Bu o rgan O'zbekiston R espub l ikas in ing j ismoniy t a r b iy a va sp o r t Davlat qo 'mitas i h isob lanad i .

R e sp u b l ik a j i smoniy t a rb iya va s p o r t Davla t qo 'm i ta s i o 'z fao l iya t in i Respul ika Vaz i r la r M ahkam as i tom on idan t a s t i q l a n g a n . O 'zbekis ton Respubl ikas i j i smoniy t a r b iy a va spor t Davla t qo 'm i ta s i «Nizom» asosida olib b o r i l ad i . Nizomda q o 'm i ta n in g b u rch i , h u q u q la r i , vaz i fa la r i ba tafs i l be ig i langan, vaz i fa la rn i ado e t i sh , t u r l i t a shk i lo t l a r bi lan a loqador l ik va r a h b a r l ik y o ' l l a r i ham an iq ko ' r sa t i lgand ir .

Nizomda q o 'm i ta n in g bosh vazifala ri q u y id a i l a rd a n ibo ra t .

1. Ahol in ing i lmiy asolangan j i sm on iy t a rb iy a t izimi va y u q o r i malakali spo r tch i la rn ing t ay y o r la sh r e ja la r in i i sh lab ch iq ish , uni amalga osh ir ish ; j i sm oniy t a rb iy a va sp o r tg a к eng jamoatch i l ikn i j a lb e t i sh , m a s h g 'u lo t l a r u c h u n moddiy- texnika b a z a la r in i r iv o j l a n t i r i sh .

2. J i s m o n iy t a rb iy a va spor t bo 'y icha i lm iy - tadq iqo t v a m etod ik i sh la rn i tashki l e t i sh ; i lmiy taq iqo t i s h l a r i n i r e ja la sh t i r i sh n i b o sh q a r i sh , spor t t a d b i r l a r i n i t a sh k i l qil ish uchun b a r c h a s h a r t - s h a r o i t l a r n i y a r a t i b ber ish.

22

3. Respubl ika sp o r t tadb i r la r in i uyush t i r i sh , boshqa id o ra la r n in g o ' tkazgan sport t adb i r la r in i nazora t qi l ish.

4. M utaxass is k a d r l a r b i lan ta 'minlash va u la rdan unumli foyda lan ishga to ' l a er ishish.

5. Spor t b u y u m la r in i ishlab chiqish va uni taqs imlash , spor l inshoo t la r in i qur ish re ja la r in i boshqar ish .

6. R ahba r l ik i sh la r in i i lmiy tashkil qi lish va boshqar i shn i hayo tga tadbiq e t i sh , qo 'mitaga tegishli bo ' lgan t a s h k i lo t l a r , m uassasa la r , o 'quv y u r t l a r in i yuqori malakal i k a d r l a r bi lan ta 'm in lash , x izm atch i la rn ing eng yaxshi bilim va malaka la r idan foydalan ish , r a h b a r l i k is li lariga o'zini ko ' r s a tg an yosh, yaxshi m u taxass i s y o sh la rn i ko ' ta r i sh . Sport qo 'm i ta la r i «Jismoniy t a rb iya va spor t to 'g 'r is ida»gi qonunga (1 9 9 2 y. 14 y a n v a r , yangi t a h r i r —2000 yil) to ' la r ioya qilgan holda faol iyat ko ' r sa tad i .

O 'zbek is ton Respubl ikas i j ismoniy ta rb iya va spor t Qo 'mita s i P rez iden t f a rm on la r i , qonun la r , h u k u m a t qa ro r la r iga bo 'ysungan holda ish tu tad i . Shu bilan birga z a r u r bo ' lganda tu r l i masa la la r bo'yicha davla t o rgan la r in ing muhokam asiga qo'yish uchun t a d b i r l a rn i i shlab ch iqadi .

Q o 'm i ta s in ing zimmasiga quyidagi vaz i fa la r yuklat i ladi:

1. Respub l ikada j i sm oniy tarbiya va spo r tn i r ivo j lan t i r i sh t a d b i r l a r in i Respublika V az i r la r Mahkamasi , id o ra la r va j am oa tch i t a shk i lo t la r b i lan ham kor l ikda ish lab ch iq ish .

2. Respub l ika miqyosida sport t a d b i r l a r in i tegishli t a sh k i lo t l a r , id o ra la r bi lan birgalikda ish lab chiqish, uni ta sd iq lash va i jrosini nazorat qilib bor ish .

3. I lmiy ta d q iq o t ishlar in i r ivo j lan t i r i shn i t a 'm in lash , s ina lgan va i lg 'or t a j r ib a la rn i keng miqyosda yoyish.

4. J i sm oniy t a rb iy a va sport bo'yicha i sh la rn i hisobga olib bo r ish , sp o r t t u r l a r i bo'yicha reko rd va n a t i j a la rn i tasd iq lash .

23

5. Spor t m u s o b a q a la r in i o ' tk az i sh qoidalar in i , spor t klass if ikats iyasi va b o s h q a n o rm a t iv hu j ja t l a rn i tasd iqlash.

6. Respublika to i fa s id ag i sp o r t unvoii larini ber ish , medal la r , n i s h o n l a r va yor l iq lar bilan taqd i r lash .

7. Aholining sp o r t b u y u m la r i va insl iootlariga bo ' lgan ta lab hamda e h t iy o j l a r in i o ' rganad i , uni ishlab ch iqa r ishn i re ja lash t i r i sh .

8. Spor tch i la rga k e r a k bo ' lgan buyum , uskunalar va sayohat j ihozlari i i ing n o r m a la r i n i belgilaydi .

9. Spor t b u y u m la r in i ishlab chiqar ish texn ika la r i , loyiha va k o n s t r k t s iy a l a r in i tasdiqlaydi.

10. O 'z t iz imidagi b o ' lg a n sp o r t in shoo ta r in i q u r i s h va undan foyda lan ishn i izga soladi .

l l . I x t i s o s l i k a d r l a r i n i h isobga o ladi va uning z a r u r iy a t l a r in i o ' rgan ib , u b i l an t a ’minlaydi, u larn ing malakas in i oshiradi .

12. Qaysi idoraga mai isub bo ' l i sh iga qa ram asdan ahol in ing j ismoniy t a rb iy a s ig a yagona usul bilan r a h b a r l ik qilish va sp o r t m a k t a b l a r i n i r ivo j lan t i r i sh r e ja la r in i ishlab chiqish.

13. Kasaba u y u s h m a la r i va boshqa jamoat t a shk i lo t la r i bi lan h a m k o r l i k d a spo r tch i la r va shug 'u l lanuvch i la r o ' r t a s i d a siyosiy ta rb iyaviy va g 'oyaviy ishlarni olib bor ish .

14. Xalqaro spor t t u r n i r l a r i n i tashk i l qilish, x a lq a ro spor t m usobaqa la r iga s p o r t c h i l a r n i tayyor lash .

15. Respublikada mil l iy sp o r t t u r l a r i va xalq mill iy o 'y in lar in i r ivo j lan t i r i sh .

16. Milliy olimpiya q o 'm i t a s i faoliyatiga yaqindan tu r ib ko'mak berish.

17. J ismoniy t a r b iy a va sp o r t bo'yicha o 'q i tuvch i la r , t r e n e r l a r va r a h b a r hodimlarning malakas in i sh ir ishni t a shk i l qi l ish.

18. Ro'znoma, oynom a, a d a b iy o t l a r chiqar ish , j i smoniy ta rb iya va sp o r tn i t a rg ' i b qi l ish.

19. J ismoniy t a rb iy a va sp o r t bo 'y icha d ie t m an i laka t la r bi lan a loqa tuzisl i , n iusobaqa la r , turl i i lmiy an jum anla r o ' tkaz ish , t a j r i b a a lmashish .

24

2 0 . J i s m o n iy t a rb iya va sportga do i r hisob-kitob ish lar in i olib bor ish , uni to bo ra takomil lash t i r i sh .

Respublika J ismoniy t a rb iy a va spor t davlat qo 'm i ta s i quyidagi la rga ham ega:

1. Idora la r , t a s h k i lo t l a r , vaz i r l ik la rdan j ismoniy ta rb iy a va sport bo'yicha h isobot ol ish.

2. J ismoniy ta rb iya va spor t bo 'y icha ba'zi m a s la h a t l a r uchun vaz i r l ik la r , ido ra la r , o'quv y u r t l a r i d a ilmiy xodimlar e tuk va ta j r iba l i xodimlarni j a lb et ish.

3. Viloyat la rdagi j i smoniy ta rb iya va sport qo 'n i i ta la r iga asosiy m asa la la r bo 'y icha topshiriq ber ish .

4. Vazir l ik lar , id o ra la r va boshqa tashk i lo t la rdag i j ismoniy t a rb iya va spor t ishlarini nazo ra t qilish.

5. Sport k lublari , sp o r t m ak tab la r in in g maxsus Nizomlar in i tasdiqlash.

6. Qo'mitaning kol leg iya lar ida j i smoniy tarbiya va sp o r t bo'yicha vaz i r l ik la r , i d o ra la r , tashki lo t la rn ing ax b o ro t in i eshit ish , m uhokam a qil ish va tegishli q a r o r l a r qabul qilish.

7. Respublika j i smoniy t a rb iya va spor tn i r ivo j lan t i r i sh m asa la la r i bo 'y icha faollarni y ig ' i l i sh la r in i to 'kazish, tegishli q a r o r l a r qabu l qilish.

S hun i alohida qayd qi l ish lozimki, sport q o 'm i ta la r in in g barcha fao l iya t la r ida faol ishti rok e tu vch i va yaqindan yordam beruvch i jam oa t t a sh k i lo t l a r i va faollari mavjud .

Qo 'mi tan ing ish faoliyatiga faol yordam beruvchi j a m o a t tashki lo t la r i quy idag i la rdan ibo ra t .

1. S p o r t federa ts iyalari ( u y u s h m a l a r i );2. I lmiy va metodik kegash la r ;3. Xot in-q iz lar spor t f ide ra ts iyas i (u y u sh m a la r i ) ;4 .M a 'nav iy a t va m a ' r i f a t jamoatchi l ik

tashkilo t lar i ;5 .K a s a b a uyushmalar i f ede ra t s iya la r i ;6.«Kamolot» yoshlar i j t imoiy h a r a k a t i va h .k .Bu jamoat tashk i lo t la r i o 'z n a v b a t id a j i smoniy

t a r b i y a haraka t iga doir bo ' lgan ju d a ko 'p va murakkab j a r a y o n la r n i jamoatchil ik asos ida b a j a r a d i l a r . Ularn ing

25

b a r c h a fao l iya t la r i avvalo spor t t a shk i lo t l a r in ing k o ' r s a t m a la r i n i amalga osh i r i sh , hayo tga tadb iq e t i sh , be ig i langan ba rcha tad b i r va c h o r a l a r n i amalga osl i ir is l idan ibo ra t .

Shun ingdek , spor t t a d b i r l a r in i t a shk i l qi l ish, un ing t a r t i b in i va qo ida la r in i ishlab ch iq ish , spo r tn i t a r g ' i b o t q i l i sh , i lg 'or t a j r ib a l a r n i o ' rg a n i s h , u n i keng omnia o ' r t a s i d a yoyish sohasida kelib c l i iqadigan ko 'pg in a m u ra k k a b j a r a y o n la r n i tah l i l q i l ish , f ikr va m u lo h a z a l a r bi lan hal e t i sh , bu b ilan esa q o 'm i t a l a r o ld ida qo 'y i lgan ish lar in i m un tazam rav ishda amalga o s h i r ib bo rad i .

B u n d a y ish u su l la r i esa spor t q o 'm i t a l a r in in g ish fao l iya t in i ma ' lum d a ra jada en g i l l a sh t i r ad i , ko 'pg ina s o h a la r n i o yd in la sh t i r ad i , tegishli x u lo sa la r ch iqa r ishga asos bo ' lad i . Shu bilan birgalikda ko 'pg ina t a d b i r l a r n i m u s ta q i l r av ishda amalga osh ir i shda o 'z imkon va hu q u q la r ig a ega bo ' lad i la r . Spor t t u r l a r i bo 'y icha tashk i l q i l ingan ba 'z i f ede ra t s iya la r j a m o a tc h i t a s h k i l o t l a r bo ' l ib , u q o 'm i ta la r f ao l iya t ida i sh t i rok e t a d i va un ing rahbar l ig ida ish olib bo rad i . Fu tbo l , k u r a s h va boshqa t u r l a r mustaqil t a s h k i lo t l a r d i r .

U la r deyar l i ba rcha ta shk i lo t la r ida ta sh k i l e t i lad i . Bu t a s h k i l o t l a r h a r yili o'z p l e n u m la r i va a n j u m a n l a r i u i o ' tkaz ib tu rad i . Bunda h isobo t i sh la r in i e s h i t a d i va r a h b a r iy a t saylanadi. Shun ingdek , b u n d a y y ig ' i l i sh la rd a sp o r t m usobaqa la r in ing q o d a la r i , sp o r t k la s s i f ika t s iy a la r i va shu kabi muhim s o h a la rn i m u h o k a m a q i iad i va tegishli q a r o r l a r n i sp o r t q o 'm i t a l a r i g a tasd iq lash uchun tavs iya e ta d i . Spor t f e d e r a t s iy a l a r i o 'z Nizomlariga ega bo ' ladi .

N izom arga asosan sport t u r l a r i bo 'y icha f e d e r a t s i y a l a r o 'z faoliyatini saylagan R a y o s a t l a r o rqa l i ( r a i s , ko t ib , a ' zo la r ) davom e ta d i . Spor t f e d e r a t s iy a l a r i qoshida t r e n e r l a r kengash i m avjud . T r e n e r l a r kengash i asosan o 'quv spor t i sh la r i va t a ’lim ta r b iy a v iy s o h a la r , musobaqa la rn i t a sh k i l e t i sh m a s a l a l a r n i r e j a l a s h t i r a d i va uni b a ja rad i .

S p o r t federa ts iyas i rayosat i asosan m u s o b a q a la r q o id a l a r in i t akom i l la sh t i r i sh , u la rn i t a sd iq l a s h , yi r ik m u s o b a q a la r n i o ' tkaz ish uchun h a k a m l a r j a m o a s in i

26

t ayyor la sh , t a 'm in la s h , spor tn ing texnik komissiyasi i sh la r in i ko ' r ib ch iq ish , sport unvonlar in i ber ish kabi muhim vaz i fa la rn i ba ja rad i . T r e n e r l a r kengashi , h a k a m la r j am oas i ham o'z navbat ida musobaqa larn ing y a k u n la r i , x a t o l a r n i tuza t i sh , i lg'or t a j r ib a la rn i yoyish, o 'quv yig ' in m ash g 'u lo t l a r in i o ' tkazish kabi m asa la la rn i ko ' rad i .

B a rch a m asa la la r bo'yicha m uhokam ala r o ' tkaz i l ib , u n in g xu losa lar in i sport qo 'm i ta la r i y ig ' i l i shiga havola q i iad i . Shuni qayd qil ish kerakki , j i sm oniy t a r b i y a va sp o r t ish lar in i tashkil qi l ish va uni bo sh qa r i shda sp o r t t u r l a r i bo'yicha federa ts iya la r , u la rn in g t a rm o g ' i bo ' lgan t r ene r la r kengashi va h a k a m la r jam oas i asosan tayanch kuchi bo' l ib h isob lanada .

Aholi o ' r t a s i d a j ismoniy tarbiya, spo r t , xa lq milliy o 'y in la r i va tu r izm ning mohiyal ini o ' rg an i sh , ilmiy t a j r i b a l a r o ' tk a z i sh , ko'rgazinali va metodik q o ' l l a n m a la rn i t ay y o r la sh muhim aliamiyat kasb e tadi . Spor t q o 'm i t a l a r qoshida ilmiy metodik kengash la r ( k o m is s iy a l a r ) mavjud . Bu kengash la r o 'z p rez id ium la r iga ega. I lmiy-metodik kengash la ruing j i smoniy t a rb iy a va sp o r t ha raka t in ing ta rm oq la r iga qa rab tu r l i komiss iya lar ham mavjud. H a r yili bu kengash la r va komiss iyalar kamida 1-2 m aro tab a kengayt i r i lgan y ig ' i i sh la rn i o ' tkazib tu ra d i . Bunlay ho l la rda ish re ja s in i tasd iq lash , tegishli t a sh k i lo t l a r , komiss iya la r , i lmiy xodimlarn ing h isobot lar in i e s h i t ad i , i lm iy-nazar iy kon fe re ntsiya lam ing yo 'na l i sh la r i va p ro g ra m m a la r in i tasd iq laydi . Shu bilan b i rga l ikda i lg 'o r t a j r i b a l a r , tuga t i lgan ilmiy tadqiqot i sh la r i n a t i j a l a r i , t av s iy a la r in i m uhokam a qiiadi , uni hayotga s ingdir i sh t a d b i r l a r in i belgilaydi .

O 'zbek is ton Hespublikasining j ismoniy t a r b iy a va spor t d a v la t qo 'm i ta s i qoshidagi i lmiy-metodik kengash i lmiy tadq iq o t i sh la r i mavzularini yig 'ma r e j a l a r in i t a sd iq la sh , y a k u n la n g a n ilmiy ishlarni m u h o k am a qi l ish, teg ish l i t av s iy a la r taq r iz la r ber ish h uq u q ig a egad i r la r .

I lm iy -m etod ik kengash va uning kom iss iya la r i jo y la rdag i i lmiy metod ik ishlarning yo' lga q o 'y i l i sh i ,

27

ishlab ch iqa r i sh k o r x o n a la r id a ishlab ch iqar ish g in inas t ika la r in i t a sh k i l q i l i sh , uning foydalil iini an iqlashga k o 'm ak lashad i . J i sm on iy ta rb iya va spor t xodiinlarining ish fao l iya t in i o ' rganad i , u la rn ing malakasin i o sh i r i shga bevos i ta yordam qiiadi .

Ilmiy tadqiqot m a rk a z la r i , o l iygohlar , i lmgohlar , tadqiqot jo y la r i , l a b o r a to r i y a l a r bilan bevosita a loqador ik i sh la r in i ol ib b o ra d i . J ismoniy ta rb iya ha rak a t in i boshqa r i sh t a sh k i lo t l a r in in g xodimlar i , o 'quv y u r t l a r in in g i lmiy x o d im la r i va t a laba la rn ing i lmi-nazar iy a n ju m a n la r i , k o ' r i k s inovlar in i yaxshi tashki l q i l inishiga y a q in d a n yordam beradi .

Respubl ikada 150 d a n o r t iq tu m a n va 40 ga yaqin tu r l i s h a h a r l a rd a m avjud . Respubl ika ko 'p tannoq l i sanoat va q ish loq xo ' ja l ik t a sh k i lo t l a r id a n ibo ra t . Bunday joy la rda m e h n a tk a s h l a r , ziyol i lar va o 'quvchi yoshla rn ing i j t imoiy t u r m u s h s h a ro i t i , madaniya t i va ish faoliyat ida j i sm on iy t a rb iy a va spor t i sh lar in i tashki l qi l ish, un i boshqar ish i i ing o'ziga xos xusus iya t la r i bor.

Respubl ikaning y i r ik v i loya t la r ida j i smoniy ta rb iya va spo r q o 'm i t a l a r i n in g tashki l iy tuzil ishi qo 'y idagicha bo' ladi:

KENGASh

O ' Q U V - T A S H K I L I Y - O ' Q U V C H I MOLIYAVIYS P O R T O M M A V I Y Y O S H L A R XO'JALIK

B O'LIMI T A R G ' I B O T B O ' L I M I BO'LIMIB O ' L I M I

Yirik s h a h a r va t u m a n l a r d a sp o r t qo 'mi ta la r in ing ishi shu t a r t i b d a b o rad i . S h a h a r va tu m a n qo 'mita la r i o 'z lar in ing *Nizom*i asos ida ish olib boradi . Tum an ( s h a h a r ) j i sm oniy t a r b iy a va sp o r t qo 'mitas in ing nizomida asosan quy idag i h o l a t l a r qayd qilingan:

J ismoniy t a r b iy a va s p o r t qo 'm i ta la r i ommaviy j ismoniy t a rb iy a v a s p o r tn i r ivoj lant i r ish , spo r tch i la rn ing m a h o r a t in i o sh i r i sh maqsadida ka t ta tashki l iy i sh la r ol ib b o ra d i . Yuqor i tashk i lo t la r tomonidan qabu l q i l in gan q a r o r l a r n i amalga oshiradi .

Sport qo 'm i ta la r i k o rx o n a la r , tashkilot lar , m uassasa la r , o 'quv y u r t l a r i , j am oa t va davlat xo ' ja l ik la r i , i s t i roha t bog ' la r i va dam olish joylarida, ahol i t u r a r joylar ida j i sm on iy t a rb iya , sport ,- xalq milliy o 'y in la r i va s ayoh a t i sh la r in i yo'lga qo'yadi. Uning kela jak ta raqq iyo t i to 'g ' r i s ida g 'amxo 'r l ik qiiadi.

J ismoniy ta rb iya va spor t qo 'mitas i quyidagi t a r t i b d a tuziladi .

l .QO 'M ITA RAISI. 2 . RAIS O'RINBOSARI va A'ZOLARl: Shahar ( t u m a n ) xalq ta ' l im i bo'limi, sog' l iqni saqlash , uy- joy kommunal xo' jal ik boshqa rma la r ining boshliq yoki yordamchilari , «Vatanparvar» qo 'mitas i r a i s i ( o ' r i n b o s a r i ) , xarbiy komissar l ik vakili , dav la t id o ra la r i , kasaba uyushmalar i va jam oatch i t a sh k i lo t l a rn in g vak i l la r idan iborat

e bo ' lad i .Spor t qo 'mitasi o 'z y ig ' i l i sh lar ida quyidagi

n iasa la larn i inuhokamaga qo 'y ish i muinkin: J ismoniy t a rb iya jamoalar i va sp o r t k lub la r in ing faoliyat doiras iga kiradigan ish la r , om maviy j ismoniy tarbiya va s p o r tn i r ivo j lan t i r ish , k a d r l a r n i joy-joyiga qo'yish i sh la r i , sport komplekslar i , sog ' lom lash t i r i sh guruh la r i fao l iya t in i o ' rganish va b o sh q a la r .

Spor t qo 'm i ta la r in ing ch iq a rgan qaror la r i oda tdag idek qo 'mita r a i s la r in in g qo ' r sa tm as iga niuvofiq amalga oshiri ladi . Xul las , O 'zbek is tonda j ismoniy t a rb iya va spor t i shlar iga d a v la t tomonidan bevosita yordam ber ish sport qo 'm itas i z immasiga yuklat i lgan . U b a rch a davla t va j a m o a t t a sh k i lo t l a r in in g amaliy fao l iya t la r i bi lan ham kor l ikda ish olib boradi .

XALQ TA'LIMI VAZIRLIGI TIZIM IDA JISMONIY TARBIYA VA SPO R T N I TAShKIL QILISh

O'zbekis ton Respubl ikas in ing «Ta’lim to'g' risida»gi qon un i (1 9 9 7 ) asosida xalq ta ' l im i t izimi yanada r ivo j lan t i r i lmoqda. Respub l ikada mutaxass is la rga va malakal i xodimlarga bo ' lgan e h t iy o j l a rn i to ' la roq qond i r i sh , ta ' l imning b a r c h a bo 'g ' in lar i va shak l la r in ing ishi hamda k a d r l a r tayyorlash

29

sa m a rad o r l ig in i oshir ish m asa la la r i hozirg i ku lining do lzarb vaz i fa la r idan h isob lanadi .

Respubl ika xalq ta ' l im in i r iv o j l a n t i r i s h , o q u v c h i yosh la rn ing m a 'nav iy , j i sm on iy kam olo t in i yanada takom i l la sh t i r i shda bu tun j a m o a tc h i l ik a lohida g 'am xo ' r l ik qilib keladi . H a r yili o 'n lab yangi mak tab b ino la r i , sp o r t kompleks lar i , y o sh la rn in g dam olish m ask a n la r i va tu r l i b o la la r m u a ssa sa la r i qur ib ber i lm oqda .

Xalq ta ' l im i eng yir ik va ko 'p t a r m o q l i sohad ir . R espub l ikada 9 mingga yaqin m a k ta b , l i t sey , kollej , o ' r t a maxsus va oliy pedagogika i n s t i t u t l a r i mavjud . Bunga m ak tabgacha bola lar m u a ssa sa la r i , umumiy t a ' l im m a k ta b la r i , o ' r t a va oliy pedagogika o 'quv y u r t l a r i , t u r l i k a s b -h u n a r kol le j lar i , m a lak a osh i r i sh va k a d r l a r n i q ay ta tayyor lash o l iygoh la r i ham da boshqa b i r q a t o r m uassasa la r , t a s h k i lo t l a r k i ra d i . Yuqor ida qayd q i l ingan m uassasa la r , o 'qu v y u r t l a r i va boshqa t a s h k i lo t l a r d a j i smoniy t a rb iy a d a r s l a r i fan s i fa t ida o 'q i t i l ad i , sp o r t t u r l a r i bo 'y icha maxsus m a sh g 'u lo t l a r o ' t k a z i l a d i , u la r orasida sog ' lom lash t i r i sh , ommaviy j i smoniy t a rb iya va spor t i sh la r i , s a y o h a t l a r tashki l e t i l ad i . Bu j a ray o n lan i tashkil e t i sh va un i boq a r i sh d a o 'ziga xos m urakkab xusus iya t la r mavjud . Xalq ta ' l im i vazi r l ig i t izimida j ismoiy t a rb iya i sh la r in i metod ik j i h a t d a r lo 'g ' r i tashkil qi lish, ommaviy j i sm on iy t a rb iy a va spor t i sh la r in i maqsaddagidek olib b o r i sh uchun a loh ida ra h b a r l ik organ lar i tashkil e t i lgan .

Vazir l ik bo'yicha i sh la rn i olib bo r ish uchun j i sm on iy t a rb iy a va sport bosh q a rm as i (bo ' l im i) m avjud .

O 'zbek is ton Respublikasi Xalq ta ' l im i vaz ir l ig ida j i sm on iy t a rb iy a va sport i sh la r in i t a sh k i l qi lish t a r t i b i .

P e d a g o g i k a R e s p u b l i k aO ' q u v c h i l a r O ' z . I I .X a lq fan i b o ' y i c h a k a s a b a

- n i n g ta ' l i m i i l m i y u y u s l i m a l a r i« Y o s h 1 i к» v a z i r l i g i Ic k s h . i l n i g o l i i : « O ' z b e k i s t o n »

s p o r t ( k o l l c g i v a ) J i s m o n i y S p o r t j a m i y a t i .

30

j a m iya t i l l in g

R e s p u b l ika k e n g a s h i ,

ko 'pay t i r i sh , b i t i ru v c h i la ru ing j ismoniy ta rb iya da 1 1 im t ihon la r topsh i r i sh i va h .k . misoldir. Xalq ta ' l im i t izimidagi ba 'z i m a ' l u m o t l a r n i ke l t i r i shn i lozini topdik.

198 4 -19 85 o 'quv yil ida respubl ikada 7 ,0 mingdan ort iq un ium ta ' l im m a k ta b la r id a 3 mln. 873 mingdan ko 'proq o 'qu vch i ta ' l im olgan bo ' l sa , 1989-1990 o 'quv yil ida esa 8 mingga yaq in m ak tab la rda 4 ,5 mln. dan or t iq bo la la r o 'q i shga j a lb qi l indi . Bu k o ' r s a tk ic h la r 1999 yilga kelib 1-1 ,5 b a r o b a r oshdi. Ularda 17 mingga yaqin j i sm on iy t a rb iy a o 'q i tuvch i la r i , u la rn in g 60 ,1% oliy m a ’lumotl i k a d r l a r d i r , Vazirl ikka qa ra sh l i 6 ta pedagogika o l iygoh la r ida va 35 ta bilim y u r t l a r i d a 110 mingdan o r t i q n a f a r t a l a b a l a r va o 'quvchi yosh la r tahsi l oldi. R espub l ika m aor i fch i la r i ix t iyorida 2 6 7 5 sporl zal i , 158 suv havzas i , 18200 dan o r t iq roq sp o r t maydonlar i , 298 ta bo la la r va o ' sm ir la r sp o r t m ak lab la r i mavjud edi . Bu sp o r t m ak tab la r ida 130 mingdan o r t iq y o s h la r sevimli sport t u r l a r i b i lan shug 'u lan ishgan . U la rga 3 ,8 mingdan or t iq ( 2 3 0 0 sh ta t l i ) t r e n e r l a r t a ' l im bergan . Bu k o ' r s a tk ich la r so'nggi y i l l a rda a n ch a oshib ke td i .

Respub l ika s p o r t sh a ra f in i himoya qil ishda m ak tab o 'quvch i la r i , o ' r t a va oliy pedagogika o 'quv y u r t l a r i t a l ab a la r in in g x izm at i k a t t a d i r . Respublika un ium ta ' l im sport m a k ta b i n t e r n a t i ( 1989 yilda bilim y u r t i deb a t a l a d i ) . B a rcha v i lo y a t l a rn in g markazla r ida ol impiya rezerv lar i ko l le j la r i s p o r t c h i l a rn i tayyor lashdagi ish t a j r ib a la r i m uh im a h a m iy a t kasb etmoqda.

Respub l ika xa lq ta ' l im vazirligi boshqa rm as i t izimidagi v i loya t , tu m a n va sh a h a r xalq ta ' l im i bo ' l im lar ida ham j i sm o n iy t a rb iya va sport i sh la r in i nazora t q i l ib b o ruvch i nazo ra tch i la r va metod is t s h ta t l a r mavjud.

Xalq ta ' l im i vaz i r l ig i va un ing tu r l i kengash la r ida maktabgacha t a rb iy a b i lan bog' liq bo' lgan m asa la la r ko ' r ib bo r i lad i va bu i sh la rn i yaxshilash t a d b i r l a r i hamda q a r o r l a r , b u y r u q l a r qabu l qil inadi.

M a k ta b la r d a j im o n iy t a rb iya ishlariga bevos i ta maktab d e r e k to r i j a v o b g a r d i r . M aktab la rda o 'q ish va darsdan t a s h q a r i v a q t l a r d a o ' tkaz iladigan j i sm on iy

ta rb iya va sog ' lom lash t i r i sh i sh la r i , j i smoniy tarbiya da rs la r i o 'quv re jas i va d a s tu r ig a asosan olib boriladi.

J ismoniy t a rb iya o 'quvch i la r i darsdan tashqari pay t la rda j i sm on iy t a rb iya jamoasi bilan shug 'u l lanad i la r . J a m oan ing nam unaviy Us t avid a ko ' rsa t i l ish ic l ia , j i sm on iy t a rb iy a va spor t ishlari m aktab d e rek to r in in g shaxs iy javobgar l ig i va nazorati o s t ida , j i smoniy t a rb iya o 'q i tuvch is i tomonidan t ibbiy xodimlar bilan b a m a s la h a t hamda maktab o 'quvchilar i qo 'mitas i bi lan bog ' l iq holda ish tu tad i lar . Maktablardagi j im o n iy ta rb iya ja inoalari o 'quvchi la rn ing xavasko r ko 'ngil l i «Yoshlik» sport j am iy a t i bo' l ib, j i sm oniy t a rb iya va spor t ishlarini r ivo j lan t i r i sh yo' li b i lan m a 'm u r iy a tg a yordam beradi.

O 'q i tuvch i la r j i sm on iy t a rb iya jamoasi kengashi bi lan ish olib borgan ida o 'quvch i la rn ing yoshlarini nazarda tu t ish i , mavjud spor t bazalar in i e ’t iborga olish i va keng t a shabbu sko r i ik ko ' r sa tgan holda, havaskorl ik f ao l iya t la r in i yanada r ivojlan t i r ish i, o 'quvchi la rn ing tu r l i t a sh k i lo t l a r i hamda pedagoglar yordamida yuqori s in f o 'quvch i la r in i sport to 'ga rak la r iga keng ja lb q i I ish la ri kerak . J ismoniy t a rb iya jamoasi a 'zo la r iga o 'quvch i la rn ing og'zaki i l t imosiga binoan s infda q abu l q i l inadi .

J am oa kengashi va t ibb iy xodim ham bunda e ' t ib o rg a olinadi . M ak ta b das tu r idagi va o 'quvchi la rn ing sevimli sp o r t t u r l a r i bo 'y icha maktabda sp o r t to 'garak lar i ( s e k t s i y a l a r i ) tashk i l qi l inadi va 3-4 sinf , 5 -6 sinf, 7-8 s in f , 9-11 s in f o'g' i l va qiz bola lar idan iborat o 'quv g u r u h la r i tuziladi .

Maktablardagi j i sm o n iy ta rb iya jamoasi kengashining barcha ish fao l iya t la r i «Yoshlik* spor t j amiya t in ing Ustavi shu j a m iy a t k o ' r sa tm a la r i asosida ish olib boriladi .

Xalq ta ' l imi t izimida ba 'z i b i r ixt isoslashgan va kompleks spor t m a k ta b la r i ham mavjud. Bu m ak tab la rn ing d i r e k to r l a r i , sp o r t t u r l a r i bo'yicha maxsus t r e n e r l a r bo ' lad i . U la rn ing ba rcha faoliyati u s t idan Xalq ta ' l imi Vazirl igi r a h b a r l i k qiiadi.

Xalq ta ' l imi t iz imida j i sm on iy ta rb iya o 'quvchilari va spor t t u r l a r i bo 'y icha t r e n e r l a r n in g malakasini

33

osh ir i sh bo 'y icha ham m axsus i sh la r olib boriladi . Respub l ika , v i loya t la r m iqyos ida m a laka oshir ish va qay ta tayyor lash o l iygohlar i m av jud . Mutaxass is k a d r l a r h a r besli yi lda b i r m a r o t a b a s h u o l iygohlarda b i r oy davomida o'z m a la k a l a r in i o sh i rad i . Bunda j i smoniy ta rb iya sohasidagi b a r c h a yang i l ik la r , o 'quv spor t i sh lar idagi o 'zgar ish h am da k o ' r s a t m a l a r bi lan tan i sh ad i l a r .

Oliy va o ' r t a pedagogika ham da k a s b -h u n a r ko l le j la r i , l i t sey la rn ing j i sm on iy t a rb iy a o 'q i tuvch i la r i O 'zbek is ton dav la t j i smoniy t a r b iy a o l iygohida malaka osh ir i sh kull iyot ida 2 oy davom ida m a laka osh i rad i la r .

V i loya t la r , tum an la r va s h a h a r l a r , shuningdek yir ik h u d u d la rd a metodik u y u s h m a la r t a sh k i l qi l inib, o 'q i tu v c h i yozgi, kuzgi, q ishk i va bahorg i ta ' til p a y t l a r id a o ' tkaz i lad igan o 'q i tu v c h i l a r n in g kengash lar i , y ig ' i l i sh la r i , s em enar m a s h g 'u lo l l a r in i t a sh k i l qi iadi va unda o 'quv va metodik j i h a t d a n ba 'z i k o ' r s a tm a la r , to p sh i r iq l a rn i ishlab ch iqad i va t u r l i m a ’ruza la rn i m u h o k am a qiiadi.

O 'RTA MAXSUS VA OLIY TA'LIM VAZIRLIGI TIZIM IDA JISMONIY TARBIYA VA SPORTNI

TAShKIL QILISh

O 'zbek is ton Respubl ika h u k u m a t i mutaxass is k a d r l a r n i e t i sh t i r i sh , u l a r n i jo y la sh t i r i sh va malakas in i o sh i r i sh bo 'y icha k a t t a g 'am xo ' r l ik q i l ib ke lmoqda . Bu n ia sa la la r bo 'y icha b i r q a to r f a rm o n la r , q a r o r l a r qabul q i l ind i . B i rg ina 1992 yil boshida oliy o 'qu v y u r t l a r i d o r i l f u n u n g a ay lan t i r i ld i . Oliy t a ’l imning sifat ini yaxshi las l i boras ida yangi vaz i f a la r asos ida muhim bo sq ich la r i sa r i qadam qo 'y i lm oqda . Respublika V a z i r l a r Mahkamasining «M utaxass is kadr la r t a y y o r la sh n in g milliy d a s tu r in i t u z i sh to 'g ' r is ida»gi 1 9 9 7 ) q a ro r i asosida bu soliada k a t t a i sh l a r olib bo r i lm oqda .

Ma ' lumki , oliy va o ' r t a maxsus o 'quv yu r t la r ida fao l iya t in ing eng muhim q i sm la r id a n b i r i o 'quvchi y o s h la r n i sog'lom, baq uvva t , epch i l , m e h n a t va m udofaaga qobi l iyat l i qilib t a rb iya la s l id an ib o ra td i r .

34

Respubl ika Oliy Majlisi qa ro r iga asosan oliy va o ' r t a maxsus o 'quv y u r t la r ida j i smoniy t a rb iya va sport sohas idag i o 'quv m ashg 'u lo t la r iga metodik rahbar l ik qi l ish (pedagogik o 'quv y u r t l a r id a n t a s h q a r i ) oliy va o ' r t a - m a x s u s ta ' l im vazirligi zimmasiga topsh i r i lgandir . Bu fao l iya t la rda respubl ika kasaba uyushmalar i federa ts iyas i va o 'quv fao l iyat larda respubl ika kasaba u y u shm a la r i federats iyasi va o 'quv y u r t l a r ig a ega bo ' lgan vaz i r l ik la r , ido ra la r hamda sog ' l iqni saqlash , m udofaa qil ish muassasalari faol i sh t i rok e tad i va am a l iy yordam ko ' rsa tad i . Oliy va o ' r t a maxsus o 'quv y u r t l a r i d a j i sm oniy tarb iya yosh la rn ing h a r tomonlama ra v n a q in i la rb iya lash ish lar in i yaxsh i lash va t akom i l la sh t i r i shg a qara t i lgan bo' l ib, u la rn i m a ’naviy va j i sm oniy j i h a td a n kamol to p t i r i s h d a , m eh n a tg a va O n a - V a ta n n i himoya qilishga h a r lomonlama qobi l iyat l i q i l ib ta rb iya la sh ga d a ’vat e t i lgand i r . Mustaqil l ik v i l la r ida u n e v e r s i t e t l a r va b a ’zi l ex n ik u m la rd a j ismoniy t a rb iy a bo 'y icha kadr la r tayyor lash s am a ra l i olib bo r i lm oqda .

O 'zbek is ton Respublikasi oliy va o ' r t a -m a x su s t a ' l im vazir l ig i tomonidan o 'quv y u r t l a r id a j i smoniy t a rb iy a va spor t ishlar in i boshqar i sh t a r t i b i hamda u n ing ta shk i l iy tuzil ishi quyidagicha bo ' ladi :

O 'ZB EKISTON RESPUBLIKASI OLIY VA O'RTA- MAXSUS TA'LIM VAZIRLIGI TIZIM IDA JISM ONIY

TARBIYA IShLARINI TAShKIL ETISh TARTIBI

Oliy va o ' r t a maxsus o 'quv y u r t l a r id a j i smoniy t a r b iy a sohas ida quyidagi vazifa la rn i amalga osh ir i sh ko 'zda tu t i lgan :

1. T a lab a va o 'quvchi yosh la rn ing sog ' l ig ' in i m us ta l ikam lash , u larn i ha r tomonlama r iv o j l a n t i r i s h , j i sm o n iy j i h a td a n chiniqti r ish.

2. Yoshlarga sport texn ikas in i o ' rg a t i s h , s p o r t c h i l a r n in g niahoratini oshir ish ham da u la rn in g yuqor i sp o r t na t i ja la r iga er ishishiga yo rdam lash ish .

3. O 'quvchi yoshlarning kelgusida ega l layd igan ix t i sos la r in i nazarda tut ib, u la rn ing j i sm on iy hamda am a l iy kasb tayyorgar l igini musta l ikamlash.

35

4. T a la b a va o 'quvchi yoshla rga ommaviy j ismoniy t a r b iy a va spor hamda sog ' lom lash t i r i sh t a d b i r l a r in i , sh u n in g d e k xalq milliy o 'y in la r in i tashki l qi l ishga o ' r g a t i s h , u l a r d a ko'nikina hosil q i l i sh . Shu b ilan b i rga l ik da j i sm on iy t a rb iya va sport sohasidagi qonun va k o ' r s a t m a l a r n i hayotga s ingdir ishni o ' rg a t i sh .

Oliy va o ' r t a maxsus o 'quv yu r t l a r id ag i j i smoniy t a rb iya va s p o r t i sh la r i b i r -b i r idan farq q i l sa -da , umumiy t a l a b l a r , t a shk i l iy shakl hamda ish u su l l a r i b i r -b i r iga j u d a yaq in tu ra d i .

O ' r t a maxsus o 'q uv y u r t l a r id a j ismoniy t a rb iy a va spor t i sh la r iga um um iy r ah b a r l ikn i o 'sha o 'q uv y u r t i d i r e k to r i olib bo rad i . Unga bevosita j i smoniy t a rb iy a r a h b a r i ( s h t a t i d a g i x o d im ) , d i rek to rn ing o ' r in b o s a r i (muov in i ) s i f a t ida yordam berad i , i sh la ru i y u r i t a d i . J ismoniy t a r b iy a d a r s l a r in i o 'q i tuvchi la r o ' tk azad i . O 'quv d a s tu r ig a asosan ha f tada 2 m a r t a da r s o ' tkaz i lad i . S p o r t t u r l a r i bo'yicha tashkil q i l ingan to 'ga rak m a s h g 'u lo t l a r i n i o 'quvchi la r , j a m o a tc h i inst r u k t o r l a r , f ao l la r t a sh k i l qi iadi.

Uzoq y i l la r davom ida (1987 yilgacha) ommaviy j ismoniy t a r b i y a va sp o r t i sh lar i bo'yicha «Spar tak» spor t j a m iy a t ig a ( ay r im o 'quv yu r t la r i o 'z so h a la r ig a q a r a b boshqa s p o r t j a m iy a t l a r ig a qa ragan ) i toa t e tg an , VTsSPSning 1987 yil q a ro r ig a asosan b a rch a k a saba u y u shm a la r i f ede ra t s iyas in ing «O'zbekiston» sp o r t j a m iy a t i bu o 'q u v y u r t l a r i n i o 'z ichiga oldi . 2 0 0 0 y i ldan bosh lab esa respub l ika «Talaba» va «Yoshlik» sp o r t u y u s h m a la r i ta shk i l e t i ld i .

Oliy o 'qu v y u r t l a r i d a (O 'zDJTI va j i sm o n iy t a rb iy a k u l l iy o t l a r id a n b oshqa) davlat d a s tu r i a sos ida ba rcha k u r s l a r d a h a f t a d a ikki mar ta j i smoniy t a r b iy a d a r s l a r i o ' tkaz i lad i . O 'quv va da r sdan t a s h q a r i ommaviy j i sm on iy t a rb iy a va spor t ishlariga j i sm o n iy t a rb iya k a fe d ra la r i r a h b a r l i k qi iadi.

T a l a b a l a r n i sog ' lom lash t i r i sh va spor t m a h o r a t i n i osh ir i sh bo 'y icha olib bor i ladigan ba rcha i sh la r in i «Talaba» s p o r t k lubi ol ib bo rad i . Bu ish larda oliy o 'q u v y u r t l a r id a g i k a sab a uyushniasi t a shk i lo t la r i va «Kamolot» uyushm as i am al iy yordam beradi .

36

Oliy va o ' r t a maxsus o 'quv yu r t la r i ta labalar in ing kundalik hayo t ida ju d a ko 'p t adb i r la r uyushti r i ladi . Bular o ras ida j i smoniy ta rb iya va spor t , gigienik gininast ika o ' tkaz i sh , sp o r t t u r l a r i bo'yicha turl i musobaqa la r tashk i l q i l i sh , d a r s la r orasida j ismoniy dam olish ( p a u z a ) o 'quvchi yoshlarning sog'lig' ini osh ir ishda muhim ah am iya tga ega.

Har b i r o 'quv y u r t id a mashg 'u lo t la r ta laba la rn ing , j ins i , sog' lik d a r a j a s i , j i sm oniy sport texnikaviy tayyorgar l igi , mil liy va i j t imoiy sharo i t la r in i hisobga olgan holda olib bor i lad i . J ismoniy tarb iya da rs la r i hamda ommaviy j i sm oniy tarbiya va sport t adb i r la r in ing asos iy vazifasi o 'quvchi yoshlarning mehnat va m u dofaaga - tayy o rga r l ik ta lab lar in i to ' la bajar ishga q a r a t i l g a n d i r . Bunda «Alpomish* va «Barchinoy» maxsus te s t l a r ig a asoslaniladi .

Oliy o 'quv y u r t l a r in in g j ismoniy tarbiya va spor t kafedra la r i , spor t k lub la r i , o ' r t a maxsus o 'quv yur t la r idag i j i smoniy t a rb iy a jam oa la r i kegashlari va o 'q i tuvch i la rn ing metodik uyushmalar i , p redmet bo'yicha tashkil q i l ingan tashki l iy yirik komissiyalar j ismoniy t a rb iya d a r s l a r i va spor t to 'garak la r i masl ig 'u lo t la r in ing ta labga javob berar l i da ra jada uyushti r i l ishi uch un m u n ta z a m ish olib boradilar .

Amaliy inashg 'u lo t la rn i o ' tkazish uchun o 'quv guruh la r in i tashk i l e t i sh d a ta laba la rn ing sog'l igi , qiziqishi, sp o r t - t e x n ik a v iy tayyorgar l igi hisobga olinadi . Spor t m a t e r i a l l a r i , master l ikka nomzodlar, I spor t razryadiga ega bo ' lgan ta laba la r va o 'quvchi yoshlar uchun z a r u r s h a r t - s h a r o i t l a r yara l ish , ta laba la rn ing s p o r t m a h o r a t in i oshirish maqsadida alohida m ashg 'u lo t la r t a sh k i l q i l inadi .

TURLI IDORALARDA JISM ONIY TARBIYA VA SPORTNI TASHKIL QILISH YO'LLARI

Respubl ikada j i sm o n iy tarb iya ha rak a t in i r ivo lan t i r i shda o 'qu v y u r t l a r i bo ' lgan sog'liqni saqlash , madaniyat , ichki i sh la r va boshqa vazir l iklar hamda qishloq va suv xo ' ja l ig i , t i j o r a t , quri l is