parayanavagga niddesa PALI

138
पारायनवगनदसो . िअजतमाणवप    छानदसो .   स     नव    तो लोको, [चायमा िअजतो] नस     नपकासत। कसाभलपन      स  [    (या॰)], क  स     तस महभय नस     नव    तो लोको त। लोको नरयलोको तरछानलोको पवसयलोको मन    सलोको दवलोको खधलोको धात    लोको आयतनलोको अय  लोको परो लोको मलोको दवलोको अय  व    चत लोको। अय  लोको आव    तो नव    तो ओव    तो [ओफ     तो (या॰)]  पहतो पटछनो पटक    िजतोत नस     नव    तो लोको? चायमा िअजतो त। चा पदिसध पदस सगो पदपारप    अखरसमवायो जनसलठता पदान    प    बतापत  [पदान    प    बताम  (बह    स    )] चात। आयमा पयवचन  गवचन सगारवसपतसाधवचनमत  आयमात।  िअजतो तस ◌ामणस नाम  सखा सम ञा पञ वोहारो नाम  नामकम  नामधय  न जन  अभलापोत चायमा िअजतो। नस     नपकासती लोको नपकासत भासत तपत वरोचत ञायत न ञायतीत नस     नपकासत कसाभलपन      सी क    लोकस लपन  लगन  बधन  उिप कलसो। लोको ल◌ो ल◌ो उपल◌ो कलठो कलठो िमखतो सठो लगो िलगतो पलब    धो,     आचखस दसस ञप [ञापस (क॰)] पठप ववरस वभजस उ◌ानीकरोस [उ◌ान  करोस (क॰)] पकाससीत कसाभलपन      स। क   स     तस महभय ि◌त क   लोकस भय  महभय  पीळन  घटन  उपदवो उपसगोत क  स    तस महभय नाह सो ◌ामणो ‘‘ नस     नव    तो लोको, [चायमा िअजतो] नस     नपकासत। कसाभलपन      , क   स     तस महभय’’ि◌त॥ .  अव जाय नव    तो लोको, [िअजतात भगवा] वछा पमादा नपकासत। जपाभलपन      , द    खमस महभय  अवजाय नव    तो लोको त। अवजा द    ञाण  द    खसम    दय ञाण  द    खनरोध

Transcript of parayanavagga niddesa PALI

Page 1: parayanavagga niddesa PALI

8/19/2019 parayanavagga niddesa PALI

http://slidepdf.com/reader/full/parayanavagga-niddesa-pali 1/138

पारायनवगनदेसो 

१. िअजतमाणवप   ुछानदेसो 

१.   के नस    ुनव   तुो लोको, [इचायमा िअजतो]

क ेनस    ु नपकासत।कसाभलेपन ं    ूस  [   ूह (या॰)], क  ं स    ु तस महभय॥ं

क ेनस    ु नव   तुो लोको त। लोको त नरयलोको तरछानलोको पेवसयलोको मन   ुसलोको 

देवलोको खधलोको धात   लुोको आयतनलोको अय ं लोको परो लोको मलोको देवलोको – अय ं व   ुचत 

लोको। अय ं लोको क े न आव   तुो नव   तुो ओव   तुो [ओफ   ु तो (या॰)]  पहतो पटछनो पटक   ु ि◌जतोत –

क ेनस    ु नव   तुो लोको?

इचायमा िअजतो त। इचा त पदिसध पदससंगो पदपारप   रू अखरसमवायो 

यजनसलठता पदान   पु   ुबतापेत ं[पदान   पु   ुबतामते ं (बह   ूस   )ु]  इचात। आयमा त पयवचन ं गवचनं

सगारवसपतसाधवचनमेत ं आयमात। िअजतो त तस ◌ामणस नामं  सखा समञा पञ 

वोहारो नाम ं नामकम ं नामधेय ं न यजन ं अभलापोत – इचायमा िअजतो।

क ेनस    ु नपकासती त क े न लोको नपकासत न भासत न तपत न वरोचत न ञायत न 

पञायतीत – क े नस    ु नपकासत ।

कसाभलेपन ं    सूी त क  ं   लोकस लेपन ं लगन ं बधन ं उिपकलसेो। क े न लोको ल◌ो संल◌ो 

उपल◌ो कलठो संकलठो िमखतो ससंठो लगो िलगतो पलब   ुधो,    ूस आचखस देसेस 

पञपेस [पञापेस (क॰)]  पठपेस ववरस वभजस उ◌ानीकरोस[उ◌ानं  करोस (क॰)]

पकासेसीत – कसाभलेपनं     ूस।

क  ं स    ुतस महभय ि◌त क  ं   लोकस भय ं महभय ं पीळन ं घटन ं उपदवो उपसगोत – क  ं स   ु

तस महभय।ं तनेाह सो ◌ामणो –

‘‘क ेनस    ु नव   तुो लोको, [इचायमा िअजतो]

क ेनस    ु नपकासत।

कसाभलेपन ं    ूस, क  ं स    ु तस महभय’’ि◌त॥

२.   अवजाय नव   तुो लोको, [िअजतात भगवा]

वेवछा पमादा नपकासत।

जपाभलेपन ं    ूम, द   ुखमस महभय॥ं

 अवजाय नव   तुो लोको त। अवजा त द   ुखे अञाण ं द   ुखसम   दुये अञाण ं द   ुखनरोधे

Page 2: parayanavagga niddesa PALI

8/19/2019 parayanavagga niddesa PALI

http://slidepdf.com/reader/full/parayanavagga-niddesa-pali 2/138

अञाण ं द   ुखनरोधगामनया पटपदाय अञाण,ं प   ुबत े अञाण ं अपरत े अञाण ं प   ुबतापरते

अञाण,ं इदपचयतापटचसम   ुपनसे    ु धमेस    ु अञाण,ं य ं एवप ं अञाण ं अदसन ं अनभसमयो 

अनन   बुोधो असबोधो अपटवधेो असगंाहना अपरयोगाहना असमपेखना अपचवेखणा 

[अपचवेखना (या॰)]  अपचवेखणकम ं द   ुमेझ ं बाय ं असपजञ ं मोहो पमोहो समोहो 

अवजा अवजोघो अवजायोगो अवजान   सुयो अवजापरय   ुठान ं अवजालगी मोहो 

अक   ु सलम   लू,ं अय ं व   ुचत – अवजा।

लोको त नरयलोको तरछानलोको पेवसयलोको मन   ुसलोको देवलोको खधलोको धात   लुोको 

आयतनलोको अय ं लोको परो लोको मलोको देवलोको – अय ं व   ुचत लोको। अय ं लोको इमाय 

अवजाय आव   तुो नव   तुो ओव   तुो पहतो पटछनो पटक   ु ि◌जतोत – अवजाय नव   तुो लोको।

 िअजता त भगवा त ं ◌ामणं  नामेन आलपत। भगवा त गारवाधवचन।ं अप च, भगरागोत 

भगवा; भगदोसोत भगवा; भगमोहोत भगवा; भगमानोत भगवा; भगदठत भगवा;

भगकटकोत भगवा; भगकलेसोत भगवा; िभज विभज पविभज धमरतिनत भगवा; भवानं

अतकरोत भगवा; भावतकायो भावतसीलो भावतच◌ो[भावतकायोत भगवा, भावतसीलोत 

भावतच◌ोत (या॰)]  भावतपञोत भगवा; िभज वा भगवा अरञवनपथान पतान सेनासनान 

अपसदान अपनघोसान वजनवातान मन   ुसराहसेयकान [मन   ुसराहसेयकान (या॰)]

पटसलानसापानीत भगवा; भागी वा भगवा 

चीवरपडपातसनेासनगलानपचयभेसजपरखारािनत भगवा; भागी वा भगवा अथरसस 

धमरसस वम   ुरसस अधसीलस अधचस अधपञायात भगवा; भागी वा भगवा चत   ुनंझानान ं चत   ुन ं अपमञान ं चत   ुन ं अपसमाप◌ीिनत भगवा; भागी वा भगवा अठन ं वमोखानं

अठन ं अभभायतनान ं नवन ं अन   पु   ुबसमाप◌ीिनत भगवा; भागी वा भगवा दसन ं सञाभावनानं

कसणसमाप◌ीनं  आनापानसतसमाधस अस   भुसमापयात भगवा; भागी वा भगवा चत   ुनं

सतपठानान ं चत   ुन ं समपधानान ं चत   ुन ं इधपादान ं पचन ं िइयान ं पचन ं बलान ं सनं

बोझगान ं अरयस अठगकस मगसात भगवा; भागी वा भगवा दसन ं तथागतबलानं

चत   ुन ं वसेारजान ं चत   ुन ं पटिसभदान ं छन ं अभञान ं छन ं ब   ुधधमािनत भगवा; भगवात 

नते ं नाम ं मातरा कत ं न पतरा कत ं न भातरा कत ं न भगनया कत ं न म◌ामचेह कत ं न ञातसालोहतेह कत ं न समण◌ामणेह कतं  न देवताह कत।ं वमोिखतकमेत ं ब   ुधान ं भगवतानं

बोधया म   लूे सह सबञ   तुञाणस पटलाभा िसछका पञ, यददं भगवात – िअजतात भगवा।

वेवछा पमादा नपकासती त। वेवछं व   ुचत पच मछरयान – आवासमछरयं,

क   ु लमछरय,ं लाभमछरय,ं वणमछरय ं , धममछरय।ं य ं एवप ं मछेरं मछरायना 

मछरायत◌ं  वेवछं कदरय ं कट   ुकच   कुता अगहत◌ं  चस – इदं व   ुचत मछरय।ं अप च 

खधमछरियप मछरय,ं धात   ु

मछरियप मछरय,ं आयतनमछरियप मछरय,ं गाहो 

व   ुचत मछरय।ं पमादो वबो – कायद   ुचरत े वा वचीद   ुचरत े वा मनोद   ुचरत े वा पचस   ु

कामग   णुेस    ु वा चस वोसगो [वोसगो (बह   ूस   )ु]  वोसगान   ुपदान ं क   ु सलान ं धमान ं भावनाय 

असकचकरयता असातचकरयता अनठतकरयता [अनठतकरयता (क॰) वभ॰ ८४६]

Page 3: parayanavagga niddesa PALI

8/19/2019 parayanavagga niddesa PALI

http://slidepdf.com/reader/full/parayanavagga-niddesa-pali 3/138

ओलनव   ुता िनखछदता िनखध   रुता अनासेवना अभावना अबह   ुलकम ं अनधठानं

अनन   युोगो पमादो। यो एवपो पमादो पमजना पिमजत◌ं  – अय ं व   ुचत पमादो। वेवछा पमादा 

नपकासती त इमना च मछरयेन इमना च पमादेन लोको नपकासत न भासत न तपत न 

वरोचत न ञायत न पञायतीत – वेवछा पमादा नपकासत।

जपाभलेपन ं    मूी त जपा व   ुचत तहा। यो रागो सारागो अन   नुयो अन   रुोधो नद [िनद (या॰)]  िनदरागो चस सारागो इछा म   ुछा अझोसान ं गेधो पलगधेो सगो पको एजा माया 

जनका सजननी िसबनी जालनी सरता वसका स   ु◌ं  वसटा [सो◌ं  वसता (या॰)]  आय   हूनी 

द   ुतया पणध भवने वन ं वनथो सथवो [सधवो (क॰) वभ॰ ९०९]  सनहेो अपेखा पटबध   ु

आसा आसीसना [आससंना (या॰)]  आसीसत◌ं  पासा सदासा गधासा रसासा फोठबासा लाभासा 

धनासा प   ु◌ासा जीवतासा जपा पजपा अभजपा जपना िजपत◌ं  लोल   ुप ं लोल   ुपायना 

लोल   ुपायत◌ं  प   ुिछजकता साध   कुयता अधमरागो वसमलोभो निकत नकामना पथना पहना 

सपथना कामतहा भवतहा वभवतहा पतहा अपतहा नरोधतहा पतहा सदतहा गधतहा रसतहा फोठबतहा धमतहा ओघो योगो गथो उपादानं  आवरण ं नीवरण ं छदनं

बधन ं उिपकलेसो अन   सुयो परय   ुठान ं लता वेवछं द   ुखम   लू ं द   ुखनदान ं द   ुखपभवो मारपासो 

मारबळस ं मारामस ं मारवसयो मारनवासो मारगोचरो मारबधन ं तहानद तहाजाल ं तहागद   लुं

तहासम   ुदो अभझा लोभो अक   ु सलम   लू ं – अय ं व   ुचत जपा। लोकस लेपनं  लगन ं बधनं

उिपकलेसो इमाय जपाय लोको ल◌ो संल◌ो उपल◌ो कलठो संकलठो िमखतो ससंठो 

लगो िलगतो पलब   ुधोत    ूम आचखाम देसेम पञपेम पठपेम ववराम वभजाम 

उ◌ानीकरोम पकासमेीत – जपाभलेपन ं    ूम।

द   ुखमस  महभय ि◌त।द   ुख ि◌त जातद   ुख ं जराद   ुख ं याधद   ुख ं मरणद   ुखं

सोकपरदेवद   ुखदोमनस   पुायासद   ुख ं नरेयक ं द   ुख ं तरछानयोनक ं द   ुख ं पेवसयक ं द   ुखं

मान   ुसक ं द   ुख ं गभोिकतम   लूक ं द   ुख ं गभठतम   लूकं [गभेठतम   लूक ं (या॰ क॰)]  द   ुखं

गभव   ुठानम   लूक ं द   ुख ं जातस   पूनबधक ं द   ुख ं जातस पराधेयक◌ ं द   ुख ं अ   पूकमद   ुखं

पपकमद   ुख ं सखारद   ुख ं वपरणामद   ुख ं चख   रुोगो सोतरोगो घानरोगो ि◌जहारोगो कायरोगो 

सीसरोगो कणरोगो म   खुरोगो दतरोगो कासो सासो पनासो डाहो [डहो (या॰)]  जरो क   ु ि◌छरोगो म   ुछा पिखदका स   लूा वस   ूचका क   ु ठं गडो कलासो सोसो अपमारो दद    ु कड   ु  कछ   ु  रखसा [रखसा 

(क॰)]  वितछका लोहतप◌ं [लोहत ं प◌ं  (बह   ूस   )ु]  मध   मुेहो असंा पळका भगदला पसम   ुठाना 

आबाधा सेहसम   ुठाना आबाधा वातसम   ुठाना आबाधा िसनपातका आबाधा उत   पुरणामजा आबाधा 

वसमपरहारजा आबाधा ओपकमका आबाधा कमवपाकजा आबाधा सीतं  उहं ि◌जघछा पपासा 

उचारो पसावो डसंमकसवातातपसरसपसफस ं द   ुख ं मात   मुरण ं द   ुख ं पत   मुरण ं द   ुख ं भात   मुरणं

द   ुख ं भगनमरण ं द   ुख ं प   ुमरण ं द   ुख ं धीत   मुरण ं द   ुख ं ञातयसन ं द   ुख ं रोगयसन ं द   ुखं

भोगयसन ं द   ुख ं सीलयसन ं द   ुख ं दठयसन ं द   ुख ं येस ं धमान ं आदतो सम   दुागमन ं पञायत।अथगमतो नरोधो पञायत। कमिसिनसतो वपाको। वपाकिसिनसत ं कम,ं नामिसिनसतं

प ं पिसिनसत ं नाम,ं जातया अन   गुत ं जराय अन   सुटं याधना अभभ   तू ं मरणेन अभाहत ं द   ुखे

Page 4: parayanavagga niddesa PALI

8/19/2019 parayanavagga niddesa PALI

http://slidepdf.com/reader/full/parayanavagga-niddesa-pali 4/138

पतठत ं अताण ं अलेण ं असरण ं असरणीभ   तू ं – इद ं व   ुचत द   ुख।ं इदं द   ुख ं लोकस भय ं महाभयं

पीळन ं घटन ं उपदवो उपसगोत – द   ुखमस महभय।ं तनेाह भगवा –

‘‘अवजाय नव   तुो लोको, [िअजतात भगवा]

वेवछा पमादा नपकासत।

जपाभलेपन ं    ूम, द   ुखमस महभय’’ि◌त॥

३.   सिवत  सबध सोता, [इचायमा िअजतो]

सोतान ं क  ं   नवारण।ं

सोतान ं सवंरं    ूह, क े न सोता पधयर े[पथयरे (या॰), पथीयरे (सी॰ अठ॰)] ॥

सिवत सबध सोता त। सोता त तहासोतो दठसोतो कलेससोतो द   ुचरतसोतो 

अवजासोतो। सबधी त सबसे    ु आयतनसे   ।ु सवती त सिवत आसिवत सिदत पवि◌त।

चख   तुो पे सिवत आसिवत सिदत पवि◌त। सोततो सदे सिवत…पे॰… घानतो गधे सिवत…ि◌जहातो रसे सिवत… कायतो फोठबे  सिवत… मनतो धमे सिवत आसिवत सिदत पवि◌त।

चख   तुो पतहा सिवत आसिवत सिदत पवि◌त। सोततो सदतहा सिवत आसिवत 

सिदत पवि◌त। घानतो गधतहा सिवत… ि◌जहातो रसतहा सिवत… कायतो फोठबतहा 

सिवत… मनतो धमतहा सिवत आसिवत सिदत पवतीत – सिवत सबध सोता।

इचायमा िअजतो त। इचा त पदिसध…प॰े… पदान   पु   ुबतापेत ं इचात…पे॰… इचायमा 

िअजतो।

सोतान ं क  ं   नवारण ि◌त सोतानं  क  ं   आवरण ं नीवरण ं सवंरण ं रखन ं गोपिनत – सोतान ं क  ं

नवारण।ं

सोतान ं सवंरं    हू त सोतान ं आवरण ं नीवरण ं सवंरण ं रखन ं गोपन ं    ूह आचख देसेह पञपेह 

पठपेह ववराह वभजाह उ◌ानीकरोह पकासेहत – सोतानं  सवंरं    ूह।

के न  सोता पधयरेत क े न सोता पधीियत िपछिजत न सिवत न आसिवत न सिदत नपवतीत – क े न सोता पधयर।े तनेाह सो ◌ामणो –

‘‘सिवत सबध सोता, [इचायमा िअजतो]

सोतान ं क  ं   नवारण।ं

सोतान ं सवंरं    ूह, क े न सोता पधयर’े’॥

४.   यान  सोतान लोिकम,ं [िअजतात भगवा]सत तसे ं नवारण।ं

सोतान ं सवंरं    ूम, पञायेत ेपधयरे॥

Page 5: parayanavagga niddesa PALI

8/19/2019 parayanavagga niddesa PALI

http://slidepdf.com/reader/full/parayanavagga-niddesa-pali 5/138

यान सोतान लोिकम ि◌त यान एतान सोतान मया कतान पकतान आिचखतान 

देसतान पञपतान पठपतान ववरतान विभजतान [वभ◌ान (क॰)]  उ◌ानीकतान 

पकासतान, सेयथदं [सेयथीदं (या॰)]  – तहासोतो दठसोतो कलेससोतो द   ुचरतसोतो 

अवजासोतो। लोिकम ि◌त अपायलोक े मन   ुसलोक े दवेलोक े खधलोक े धात   लुोक◌ े आयतनलोक◌ ेत –

यान सोतान लोिकमं। िअजता त भगवा त ं ◌ामणं  नामेन आलपत।

सत तसे ं नवारण ि◌त।सती त या सत अन   ुसत पटसत सत सरणता धारणता 

अपलापनता असम   ुसनता सत सितयं  सतबल ं समासत सतसबोझगो एकायनमगो –

अय ं व   ुचत सत। नवारण ि◌त आवरणं  नीवरण ं सवंरण ं रखन ं गोपिनत – सत तसे ं नवारण।ं

सोतान ं सवंरं    मूी त सोतान ं आवरण ं नीवरण ं सवंरण ं रखन ं गोपन ं    ूम आचखाम…प॰े…

उ◌ानीकरोम पकासमेीत – सोतान ं सवंर ं    ूम।

पञायेत े पधयरेत। पञा त या पञा पजानना…प॰े… अमोहो धमवचयो समादठ।पञायेत े पधयरेत – पञायेत े सोता पधीियत िपछिजत न सिवत न आसिवत न सिदत 

नपवि◌त। ‘‘सबे सखारा अनचा’’त जानतो पसतो पञायेत े सोता पधीियत िपछिजत न 

सिवत न आसिवत न सिदत नपवि◌त। ‘‘सबे सखारा द   ुखा’’त जानतो पसतो पञायेते

सोता पधीियत िपछिजत न सिवत न आसिवत न सिदत नपवि◌त। ‘‘सबे सखारा 

अन◌ा’’त जानतो पसतो पञायेत े सोता पधीियत िपछिजत न सिवत न आसिवत न 

सिदत नपवि◌त। ‘‘अवजापचया सखारा’’त जानतो पसतो पञायेत े सोता पधीियत 

िपछिजत न सिवत न आसिवत न सिदत नपवि◌त। ‘‘सखारपचया वञाण’’ि◌त…पे॰…

‘‘वञाणपचया नामप’’ि◌त… ‘‘नामपपचया सळायतन’’ि◌त… ‘‘सळायतनपचया फसो’’त…

‘‘फसपचया वेदना’’त… ‘‘वेदनापचया तहा’’त… ‘‘तहापचया उपादान’’ि◌त… ‘‘उपादानपचया 

भवो’’त… ‘‘भवपचया जाती’’त… ‘‘जातपचया जरामरण’’ि◌त जानतो पसतो पञायेत े सोता 

पधीियत िपछिजत न सिवत न आसिवत न सिदत नपवि◌त। ‘‘अवजानरोधा 

सखारनरोधो’’त… ‘‘सखारनरोधा वञाणनरोधो’’त… ‘‘वञाणनरोधा नामपनरोधो’’त…

‘‘नामपनरोधा सळायतननरोधो’’त… ‘‘सळायतननरोधा फसनरोधो’’त… ‘‘फसनरोधा 

वेदनानरोधो’’त… ‘‘वदेनानरोधा तहानरोधो’’त… ‘‘तहानरोधा उपादाननरोधो’’त… ‘‘उपादाननरोधा 

भवनरोधो’’त… ‘‘भवनरोधा जातनरोधो’’त… ‘‘जातनरोधा जरामरणनरोधो’’त जानतो पसतो 

पञायेत े सोता पधीियत िपछिजत न सिवत न आसिवत न सिदत नपवि◌त। ‘‘इदं

द   ुख’’ि◌त…पे॰… ‘‘अयं  द   ुखसम   दुयो’’त… ‘‘अय ं द   ुखनरोधो’’त… ‘‘अय ं द   ुखनरोधगामनी पटपदा’’त 

जानतो पसतो पञायेत े सोता पधीियत िपछिजत न सिवत न आसिवत न सिदत 

नपवि◌त। ‘‘इमे धमा आसवा’’त…पे॰… ‘‘अय ं आसवसम   दुयो’’त… ‘‘अय ं आसवनरोधो’’त… ‘‘अयं

आसवनरोधगामनी पटपदा’’त जानतो पसतो पञायेत े सोता पधीियत िपछिजत न सिवत 

न आसिवत न सिदत नपवि◌त। ‘‘इमे धमा अभञेया’’त…प॰े… ‘‘इम े धमा परञेया’’त…

‘‘इमे धमा पहातबा’’त… ‘‘इमे धमा भावेतबा’’त… ‘‘इमे धमा िसछकातबा’’त जानतो पसतो 

पञायेत े सोता पधीियत िपछिजत न सिवत न आसिवत न सिदत नपवि◌त। छनं

Page 6: parayanavagga niddesa PALI

8/19/2019 parayanavagga niddesa PALI

http://slidepdf.com/reader/full/parayanavagga-niddesa-pali 6/138

फसायतनान ं सम   दुयच अथगमच असादच आदनवच नसरणच जानतो पसतो पञायेते

सोता पधीियत िपछिजत न सिवत न आसिवत न सिदत नपवि◌त। पचनं

उपादानखधान ं सम   दुयच अथगमच असादच आदनवच नसरणच जानतो पसतो…

चत   ुन ं महाभ   तूान ं सम   दुयच अथगमच असादच आदनवच नसरणच जानतो पसतो… यं

िकच सम   दुयधम ं सब ं त ं नरोधधिमत जानतो पसतो पञायेत े सोता पधीियत िपछिजत 

न सिवत न आसिवत न सिदत नपवतीत – पञायेत े पधयरे। तनेाह भगवा –

‘‘यान सोतान लोिकम,ं [िअजतात भगवा]

सत तसे ं नवारण।ं

सोतान ं सवंरं    ूम, पञायेत े पधयरे’’त॥

५.   पञा चवे सत चाप, [इचायमा िअजतो]

नामपच मारस।

एत ं मे प   ुठो प   ूह, कथते ं उपझत॥

पञा चवे सत चापी त। पञा त या पञा पजानना वचयो पवचयो धमवचयो सलखणा 

उपलखणा पच   पुलखणा िपडच ं कोसल ं नपे   ुञ ं वभेया चता उपपरखा भ   रू [भ   ूर (क॰)]  मेधा 

परणायका वपसना सपजञ ं पतोदो पञा िपिञय ं पञाबल ं पञासथ ं पञापासादो 

पञाआलोको पञाओभासो पञापजोतो पञारतन ं अमोहो धमवचयो समादठ। सती त या 

सत अन   ुसत…प॰े… समासतीत – पञा चवे सतचाप, इचायमा िअजतो।

नामपच मारसा त। नाम ि◌त च◌ारो अपनो खधा।प ि◌त च◌ारो च महाभ   तूा चत   ुनच 

महाभ   तूान ं उपादायप ं । मारसा त पयवचन ं गवचन ं सगारवसपतसाधवचनमते ं मारसात –

नामपच मारस।

एत ं म े प   ुठो प   हू त। एत ं मेत य ं प   ुछाम य ं याचाम य ं अझसेाम य ं पसादेम। प   ुठो त 

प   िु◌छतो याचतो अझेसतो पसादतो। प   हू त    ूह आचखाह देसेह पञपेह पठपेह ववराह 

वभजाह [ववरेह वभजेह (क॰)]  उ◌ानीकरोह पकासेहत – एत ं मे प   ुठो प   ूह।

कथते ं उपझती त कथते ं नझत व   पूसमत अथ ं गछत पटपसभतीत। कथतें

उपझत। तनेाह सो ◌ामणो –

‘‘पञा चवे सत चाप, [इचायमा िअजतो]

नामपच मारस।

एवं  मे प   ुठो प   ूह, कथेत ं उपझती’’त॥

६.   यमेत ं पहं अप   िुछ, िअजत त ं वदाम त।े

यथ नामच पच, असेस ं उपझत।

Page 7: parayanavagga niddesa PALI

8/19/2019 parayanavagga niddesa PALI

http://slidepdf.com/reader/full/parayanavagga-niddesa-pali 7/138

वञाणस नरोधेन, एथते ं उपझत॥

यमेत ं पहं अप   ुछ त। यमते ि◌त पञच सतच नामपच। अप   ुछ त अप   ुछस याचस 

अझसेत [अझेस (क॰)]  पसादेसीत – यमेत ं पहं अप   िु◌छ।

 िअजत  त ं वदाम तेत। िअजता त भगवा त ं ◌ामणं  नामेन आलपत। त ि◌त पञच सतच 

नामपच। वदामी त वदाम आचखाम देसेम पञपेम पठपेम ववराम वभजाम उ◌ानीकरोम 

पकासेमीत। िअजत तं  वदाम त।े

यथ नामच पच, असेस ं उपझती त नाम ि◌त च◌ारो अपनो खधा।प ि◌त च◌ारो च 

महाभ   तूा चत   ुनच महाभ   तूान ं उपादायप।ं अससे ि◌त सबेन सबं  सबथा सब ं असेस ं नसेसं

परयादयनवचनमेत ं[परयादायवचनमेत ं (या॰ क॰)]  असेिसत। उपझती त नझत व   पूसमत 

अथ ं गछत पटपसभतीत। यथ नामच पच असेस ं उपझत।

वञाणस नरोधेन, एथते ं उपझती त सोतापमगञाणेन अभसखारवञाणस नरोधने 

स भवे ठपेवा अनमतगे संसारे ये उपजेय   ु  ं नामच पच, एथते े निझत व   पूसिमत 

अथ ं गिछत पटपसिभत। सकदागाममगञाणेन अभसखारवञाणस नरोधेन वे भवे

ठपेवा पचस    ु भवेस    ु ये उपजेय   ु  ं नामच पच, एथते े निझत व   पूसिमत अथ ं गिछत 

पटपसिभत। अनागाममगञाणेन अभसखारवञाणस नरोधने एक◌ ं भवं  ठपेवा पधात   युा 

वा अपधात   युा वा ये उपजेय   ु  ं नामच पच, एथते े निझत व   पूसिमत अथ ं गिछत 

पटपसिभत। अरहमगञाणेन अभसखारवञाणस नरोधने ये उपजेय   ु  ं नामच पच,एथते े निझत व   पूसिमत अथ ं गिछत पटपसिभत । अरहतो अन   पुादसेसाय 

नबानधात   युा परनबायतस चरमवञाणस नरोधेन पञा च सत च नामच पच, एथतेे

निझत व   पूसिमत अथ ं गिछत पटपसभतीत – वञाणस नरोधेन एथतें

उपझत। तनेाह भगवा –

‘‘यमते ं पहं अप   िु◌छ, िअजत तं  वदाम त।े

यथ नामच पच, असेस ं उपझत।वञाणस नरोधेन, एथते ं उपझती’’त॥

७.   ये च सखातधमास,े य े च सखेा  [सेखा (या॰ क॰)] प   थु    ू इध।

तसे ं मे नपको इरय,ं प   ुठो प   ूह मारस॥

ये च सखातधमासेत सखातधमा व   ुिचत अरहतो खीणासवा। क  ं कारणा सखातधमा 

व   ुिचत अरहतो खीणासवा? ते  सखातधमा ञातधमा त   ुलतधमा तीरतधमा वभ   तूधमा 

वभावतधमा। ‘‘सब े सखारा अनचा’’त सखातधमा ञातधमा त   ुलतधमा तीरतधमा 

वभ   तूधमा वभावतधमा। ‘‘सबे सखारा द   ुखा’’त सखातधमा…पे॰… ‘‘सबे धमा अन◌ा’’त 

सखातधमा… ‘‘अवजापचया सखारा’’त सखातधमा… ‘‘यं  िकच सम   दुयधम ं सब ं तं

Page 8: parayanavagga niddesa PALI

8/19/2019 parayanavagga niddesa PALI

http://slidepdf.com/reader/full/parayanavagga-niddesa-pali 8/138

नरोधधम’’ि◌त सखातधमा ञातधमा त   ुलतधमा तीरतधमा वभ   तूधमा वभावतधमा। अथ 

वा तसे ं खधा सखाता धात   युो सखाता आयतनान सखाता गतयो सखाता उपपयो सखाता 

पटिसध सखाता भवा सखाता ससंारा सखाता वटा सखाता। अथ वा त े खधपरयत े ठता 

धात   पुरयत े ठता आयतनपरयत े ठता गतपरयत े ठता उपपपरयत े ठता पटिसधपरयते

ठता भवपरयत े ठता ससंारपरयत े ठता वटपरयत े ठता िअतमे भव े ठता िअतमे सम   ुसये

ठता िअतमदेहधरा अरहतो।

तसे ं चाय ं[याय ं (क॰)]  िपछमको, चरमोय ं सम   ुसयो।

जातमरणससंारो, िनथ नेस ं प   नुभवोत॥

तकंारणा सखातधमा व   ुिचत अरहतो खीणासवात। ये च सखातधमासे, य े च सखेा प   थु   ूइधा त। सेखा त क  ं कारणा व   ुिचत सखेा? सखतीत सेखा। कच सिखत? अधसीिलप 

सिखत, अधचि◌प सिखत, अधपिञप सिखत। कतमा अधसीलसखा? इध भख   ु

सीलवा होत पातमोखसवंरसवं   तुो वहरत आचारगोचरसपनो अण   मु◌ेस    ु वजेस    ु भयदसावी,

समादाय सखत सखापदेस   ।ु ख   ुदको सीलखधो महतो सीलखधो सीलं  पतठा आद चरणं

सयंमो सवंरो म   खु ं पम   खु ं क   ु सलान ं धमान ं समापया – अय ं अधसीलसखा।

कतमा अधचसखा? इध भख    ु ववचवे कामेह…पे॰… पठम ं झान…ं द   ुतय ं झान…ं ततयं

झान…ं चत   ुथ ं झान ं उपसपज वहरत – अय ं अधचसखा।

कतमा अधपञासखा? इध भख    ु पञवा होत उदयथगामनया पञाय समनागतो अरयाय नबेधकाय समा द   ुखखयगामनया। सो ‘‘इदं द   ुख’’ि◌त यथाभ   तू ं पजानात, ‘‘अयं

द   ुखसम   दुयो’’त…प॰े… ‘‘अय ं द   ुखनरोधो’’त… ‘‘अय ं द   ुखनरोधगामनी पटपदा’’त यथाभ   तूं

पजानात। ‘‘इमे आसवा’’त…पे॰… ‘‘अय ं आसवसम   दुयो’’त… ‘‘अय ं आसवनरोधो’’त… ‘‘अयं

आसवनरोधगामनी पटपदा’’त यथाभ   तू ं पजानात। ‘‘अय ं अधपञासखा’’… इमा तसो सखायो 

आवजता सिखत जानता सिखत पसता सिखत च◌ं  अधठहता सिखत 

सधाय अधम   ुचता सिखत वीरयं [वरय ं (या॰)]  पगहता सिखत सत ं उपठपेता 

सिखत च◌ं  समादहता सिखत पञाय पजानता सिखत अभञेय ं अभजानता सिखत परञेय ं परजानता सिखत पहातब ं पजहता सिखत भावेतब ं भावेता 

सिखत िसछकातब ं िसछकरोता सिखत आचिरत समाचिरत समादाय वि◌त। तंकारणा 

व   ुिचत – सेखा। प   थु   ूत बह   ुका। एत े सेखा सोतापना च पटपना च सकदागामनो च पटपना च 

अनागामनो च पटपना च अरहतो च पटपना च। इधा त इमसा दठया इमसा िखतया 

इमसा चया इिमम ं आदाये इिमम ं धमे इिमम ं वनये इिमम ं धमवनये इिमम ं पावचने

इिमम ं मचरये इिमम ं सथ   सुासने इिमम ं अभाव े इिमम ं मन   ुसलोक े त – य े च सखेा प   थु   ू

इध।

तसे ंमे नपको इरय,ं प   ुठो प   ूह मारसा त िवप नपको िपडतो पञवा ब   ुधमा ञाणी 

Page 9: parayanavagga niddesa PALI

8/19/2019 parayanavagga niddesa PALI

http://slidepdf.com/reader/full/parayanavagga-niddesa-pali 9/138

मधेावी। तसे ं सखातधमानच सेखानच इरय ं चरय ं व   ु पव आचरं गोचरं वहारं पटपदं।

प   ुठो त प   िु◌छतो याचतो अझेसतो पसादतो। प   हू त    ूह आचखाह देसेह पञपेह पठपेह 

ववराह वभजाह उ◌ानीकरोह पकासेह। मारसा त पयवचन ं गवचन ं सगारवसपतसाधवचनमेतं

मारसात – तसे ं मे नपको इरय,ं प   ुठो प   ूह मारस। तनेाह सो ◌ामणो –

‘‘ये च सखातधमासे, ये च सेखा प   थु    ू इध।तसे ं मे नपको इरय,ं प   ुठो प   ूह मारसा’’त॥

८.   कामसे    ु नाभगझेय, मनसानावलो सया।

क   ु सलो सबधमान,ं सतो भख    ु परबजे॥

कामसे    ु नाभगझेया त। कामा त उदानतो वे  कामा – वथ   कुामा च कलेसकामा च। कतमे

वथ   कुामा? मनापका पा मनापका सदा मनापका गधा मनापका रसा मनापका फोठबा,

अथरणा पाव   रुणा [पाप   रुणा (या॰)]  दासदासा अजळेका क   ु क   ु टस   कूरा िहथगवासवळवा खे◌ं  वथ   ुहरञ ं स   वुण ं गामनगमराजधानयो [राजठानयो (क॰)]  रठच जनपदो च कोसो च कोठागारच –

य ं िकच रजनीयवथ    ु वथ   कुामा।

अप च अतीता कामा अनागता कामा पच   ुपना कामा अझ◌ा कामा बहधा कामा 

अझबहधा कामा, हना कामा िमझमा कामा पणीता कामा, आपायका कामा मान   ुसका कामा 

दबा कामा, पच   पुठता कामा, िनमता कामा परिनमता कामा, परगहता कामा अपरगहता 

कामा, ममायता कामा अममायता कामा, सबेप कामावचरा धमा, सबेप पावचरा धमा, सबेप अपावचरा धमा, तहावथ   कुा तहारमणा, कामनीयठेन रजनीयठेन मदनीयठेन रमणीयठेन 

[िनथ या॰ पोथक◌ े महान॰ १]  कामा। इमे व   ुिचत वथ   कुामा।

कतमे कलेसकामा? छदो कामो रागो कामो छदरागो कामो सकपो कामो रागो कामो 

सकपरागो कामो, यो कामेस    ु कामछदो कामरागो कामनद कामतहा कामसनहेो कामपपासा 

कामपरळाहो कामगेधो कामम   ुछा कामझोसान ं कामोघो कामयोगो काम   पुादानं  कामछदनीवरण ं –

अदस ं काम त े म   लू,ं सकपा काम जायस।

न त ं सकपयसाम, एव ं काम न हेहसीत॥

इम े व   ुिचत कलेसकामा। गेधो व   ुचत तहा, यो रागो सारागो…पे॰… अभझा लोभो 

अक   ु सलम   लू।ं कामसे    ु नाभगझेया त कलेसकामेन वथ   कुामेस    ु नाभगझेय न पलब   ुधेय 

[पलब   ुझेय (या॰)]  अगधो अस अगधतो अम   िु◌छतो अनझापनो [अनझोपनो (या॰)]

वीतगेधो वगतगेधो चगेधो वतगेधो म   ुगेधो पहनगेधो पटनसठगेधो वीतरागो वगतरागो 

चरागो वतरागो म   ुरागो पहनरागो पटनसठरागो नछातो नब   तुो सीतभ   तूो स   खुपटसवंदे 

मभ   तूने अना वहरेयात – कामेस    ु नाभगझेय।

Page 10: parayanavagga niddesa PALI

8/19/2019 parayanavagga niddesa PALI

http://slidepdf.com/reader/full/parayanavagga-niddesa-pali 10/138

मनसानावलो सया त। मनो त य ं च◌ं  मनो मानस ं हदय ं पडरं मनो मनायतन ं मिनयं

वञाण ं वञाणखधो तजा मनोवञाणधात   ।ु कायद   ुचरतने च◌ं  आवल ं होत ल   ुळत ं एरतं

घटत ं चलत ं भत ं अव   पूसत।ं वचीद   ुचरतने…प॰े… मनोद   ुचरतने… रागेन… दोसेन… मोहेन…

कोधेन… उपनाहेन… मखेन… पळासेन… इसाय… मछरयेन… मायाय… साठेयेन… थभेन…

सारभेन… मानने… अतमानेन… मदेन… पमादेन… सबकलेसेह… सबद   ुचरतेह… सबडाहेह…

सबपरळाहेह… सबसतापेह… सबाक   ु सलाभसखारेह च◌ं  आवल ं होत ल   ुळत ं एरत ं घटतंचलत ं भत ं अव   पूसत।ं मनसानावलो सया त च◌ेन अनावलो सया – अल   ुळतो अनेरतो 

अघटतो अचलतो अभतो व   पूसतो आवलकरे कलेसे  जहेय पजहेय वनोदेय यतीकरेय 

[ियत ं करेय (क॰)]  अनभाव ं गमेय, आवलकरेह कलेसेह च आरतो [आरतो अस (क॰) महान॰

१८ पस]  वरतो पटवरतो नखतो नसटो वपम   ु◌ो वसञ   ु◌ो वमरयादकतने चतेसा 

वहरेयात – मनसानावलो सया।

क   ु सलो  सबधमान ि◌त ‘‘सबे सखारा अनचा’’त क   ु सलो सबधमान,ं ‘‘सबे सखारा द   ुखा’’त क   ु सलो सबधमान,ं ‘‘सबे धमा अन◌ा’’त क   ु सलो सबधमान,ं ‘‘अवजापचया 

सखारा’’त क   ु सलो सबधमान…ंपे॰… ‘‘य ं िकच सम   दुयधम ं सब ं त ं नरोधधम’’ि◌त क   ु सलो 

सबधमान।ं एिवप क   ु सलो सबधमान।ं

अथ वा, अनचतो क   ु सलो सबधमान,ं द   ुखतो…पे॰… रोगतो… गडतो… सलतो… अघतो…

आबाधतो… परतो… पलोकतो… ईततो… उपदवतो… भयतो… उपसगतो… चलतो… पभग   तुो… अध   वुतो 

[अध   वुतो (क॰) महान॰ १३]  … अताणतो… अलेणतो… असरणतो… असरणीभ   तूतो… रतो… त   ुछतो…स   ुञतो… अनतो… आदनवतो… वपरणामधमतो… असारकतो… अघम   लूतो… वधकतो… वभवतो…

सासवतो… सखततो… मारामसतो… जातधमतो… जराधमतो… याधधमतो… मरणधमतो…

सोकपरदेवद   ुखदोमनस   पुायासधमतो … संकलेसकधमतो… सम   दुयतो… अथगमतो… असादतो…

आदनवतो… नसरणतो क   ु सलो सबधमान।ं एिवप क   ु सलो सबधमान।ं

अथ वा, खधक   ु सलो धात   कु   ु सलो आयतनक   ु सलो पटचसम   ुपादक   ु सलो सतपठानक   ु सलो 

समपधानक   ु सलो इधपादक   ु सलो िइयक   ु सलो बलक   ु सलो बोझगक   ु सलो मगक   ु सलो फलक   ु सलो 

नबानक   ु सलो। एिवप क   ु सलो सबधमान।ं

अथ वा, सबधमा व   ुिचत वादसायतनान – चख    ु चवे [चख   ुचेव (क॰)]  पा च, सोतच 

सदा च, घानच गधा च, ि◌जहा च रसा च, कायो च फोठबा च, मनो च धमा च। यतो च 

अझकबाहरेस    ु आयतनेस    ु छदरागो पहनो होत िउछनम   लूो तालावथ   कुतो अनभावकंतो 

[अनभावगतो (या॰)]  आयत ं अन   ुपादधमो, ए◌ावताप क   ु सलो सबधमािनत – क   ु सलो 

सबधमान।ं

सतो भख    ु परबजेत। सतो त चत   ूह कारणेह सतो – काये कायान   पुसनासतपठान ं भावेतो 

सतो, वेदनास    ु वेदनान   पुसनासतपठान ं भावेतो सतो, च◌े च◌ान   पुसनासतपठान ं भावेतो सतो,

Page 11: parayanavagga niddesa PALI

8/19/2019 parayanavagga niddesa PALI

http://slidepdf.com/reader/full/parayanavagga-niddesa-pali 11/138

धमेस    ु धमान   पुसनासतपठान ं भावेतो सतो।

अपरेहप चत   ूह कारणेह सतो – असतपरवजनाय सतो, सतकरणीयानं  धमान ं कत◌ा सतो,

सतपरबधान ं[सतपटपखान ं (या॰) महान॰ ३]  धमान ं हत◌ा सतो, सतनम◌ानं  धमानं

असम   ुठ◌ा[अपम   ुठ◌ा (या॰)]  सतो।

अपरेहप चत   ूह कारणेह सतो – सतया समनागत◌ा सतो, सतया वसत◌ा सतो, सतया 

पाग   ुञने समनागत◌ा सतो, सतया अपचोरोहणताय सतो।

अपरेहप चत   ूह कारणेह सतो – सतया समनागत◌ा सतो, सत◌ा सतो, समत◌ा सतो,

सतधमसमनागत◌ा सतो। ब   ुधान   ुसतया सतो, धमान   ुसतया सतो, सघान   ुसतया सतो,

सीलान   ुसतया सतो, चागान   ुसतया सतो, देवतान   ुसतया सतो , आनापानसतया सतो,

मरणसतया सतो, कायगतासतया सतो, उपसमान   ुसतया सतो। या सत अन   ुसत…पे॰… समासत 

सतसबोझगो एकायनमगो, अय ं व   ुचत सत। इमाय सतया उपेतो होत सम   पुतेो उपागतो सम   पुागतो उपपनो सम   पुपनो [सपनो (क॰)]  समनागतो, सो व   ुचत सतो। भख   ूत सनं

धमान ं भन◌ा भख    ु – सकायदठ भना होत, वचकछा भना होत, सीलबतपरामासो 

भनो होत, रागो भनो होत, दोसो भनो होत, मोहो भनो होत, मानो भनो होत। भना 

िहोत पापका अक   ु सला धमा संकलेसका पोनोभवका [पोनोभवका (या॰ क॰)]  सदरा द   ुखवपाका 

आयत ं जातजरामरणया।

पजेन कतने [पजोतकतने (क॰) स   ॰ु न॰ ५१९]  अना, [सभयात भगवा]परनबानगतो वतणकखो।

वभवच भवच वपहाय, व   ुसतवा खीणप   नुभवो स भख   ूत॥

सतो  भख    ु परबजेत सतो भख    ु परबजे, सतो गछेय, सतो तठेय, सतो नसीदेय,

सतो सेय ं कपेय, सतो अभकमेय, सतो पटकमेय, सतो आलोक े य, सतो वलोक े य, सतो 

समजेय, सतो पसारेय, सतो सघाटपचीवरं धारेय, सतो चरेय वहरेय इरयेय व◌ेय 

पालेय यपेय यापेयात – सतो भख    ु परबज।े तनेाह भगवा –

‘‘कामेस    ु नाभगझेय, मनसानावलो सया।

क   ु सलो सबधमान,ं सतो भख    ु परबजे’’त॥

सह गाथापरयोसाना ये त े ◌ामणेन सधं  एकछदा एकपयोगा एकाधपाया एकवासनवासता,

तसे ं अनेकपाणसहसान ं वरज ं वीतमल ं धमचख   ु  ं उदपाद – ‘‘य ं िकच सम   दुयधम ं सब ं तं

नरोधधम’’ि◌त। तस ◌ामणस अन   पुादाय आसवेह च◌ं  वम   िु◌च। सह अरहप◌ा 

िअजनजटावाकचीरतदडकमडल   कु े सा च मस    ू च अतरहता, भड   ुकासायवथवसनो 

सघाटपचीवरधरो अवथपटपया पजलको भगवत ं नमसमानो नसनो होत – ‘‘सथा मे

भत े भगवा, सावकोहममी’’त।

Page 12: parayanavagga niddesa PALI

8/19/2019 parayanavagga niddesa PALI

http://slidepdf.com/reader/full/parayanavagga-niddesa-pali 12/138

िअजतमाणवप   ुछानदेसो पठमो।

२. तसमेेयमाणवप   ुछानदेसो 

९.   कोध  सत   ुसतो लोक े , [इचायमा तसमेेयो]

कस नो िसत िइजता।

को उभतमभञाय, मझ े मता न लपत।

कं    ूस महाप   ुरसोत, को इध िसबनमचगा॥

कोध सत   ुसतो लोक ेत को लोक◌ े त   ुठो सत   ुठो अमनो परप   ुणसकपोत – कोध सत   ुसतो 

लोक े।

इचायमा  तसमेेयो त। इचा त पदिसध पदसंसगो पदपारप   रू अखरसमवायो 

यजनसलठता पदान   पु   ुबतापेत ं – इचात। आयमा त पयवचन ं गवचनंसगारवसपतसाधवचनमेत ं – आयमात। तसो त तस ◌ामणस नामं  सखा समञा पञ 

वोहारो नाम ं नामकम ं नामधेय ं न यजन ं अभलापो। मेेयो त तस ◌ामणस गो◌ं  सखा 

समञा पञ वोहारोत – इचायमा तसमे◌ेयो।

कस नो िसत िइजता त ितिहजत ं दिठजत ं मािनजत ं कलेिसजत ं कािमजत।ं

िकसमे िइजता िनथ न िसत न संविजत न   पुलिभत पहना सम   िु◌छना व   पूसता 

पटपसधा अभब   ुपका ञािणगना दढात – कस नो िसत िइजता।

को उभतमभञाया त को उभो अत े अभञाय जानवा त   लुयवा तीरयवा वभावयवा 

वभ   तू ं कवात – को उभतमभञाय।

मझ े मता न लपती त मझ े मताय न लपत, अल◌ो अन   पुल◌ो नखतो नसटो 

वपम   ु◌ो वसञ   ु◌ो वमरयादकतने चतेसा वहरतीत – मझ े मता न लपत।

कं    ूस महाप   ुरसो त महाप   ुरसो अगप   ुरसो सेठप   ुरसो वसेठप   ुरसो पामोखप   ुरसो उमप   ुरसो पधानप   ुरसो पवरप   ुरसोत। क ं    ूस क ं कथेस क ं मञस क◌ ं भणस क◌ ं पसत क◌ ं वोहरस◌ीत – क◌ं

   ूस महाप   ुरसोत।

को इध िसबनमचगा त को इध िसबन ं तहं अझगा उपचगा अतकतो समतकतो 

वीतव◌ोत – को इध िसबनमचगा। तनेाह सो ◌ामणो –

‘‘कोध सत   ुसतो लोक े , [इचायमा तसमे◌ेयो]

कस नो िसत िइजता।

को उभतमभञाय, मझ े मता न लपत।

क◌ं    ूस महाप   ुरसोत, को इध िसबनमचगा’’त॥

Page 13: parayanavagga niddesa PALI

8/19/2019 parayanavagga niddesa PALI

http://slidepdf.com/reader/full/parayanavagga-niddesa-pali 13/138

१०.   कामसे    ुमचरयवा, [मेेयात भगवा]

वीततहो सदा सतो।

सखाय नब   तुो भख   ,ु तस नो िसत िइजता॥

कामसे    ु मचरयवा त। कामा त उदानतो वे  कामा – वथ   कुामा च कलेसकामा च…पे॰… इमे

व   ुिचत वथ   कुामा…पे॰… इमे व   ुिचत कलेसकामा। मचरयं  व   ुचत असधमसमापया आरत वरत पटवरत वेरमणी अकरया अकरणं  अनझाप वलेाअनतकमो। अप च, नपरयायेन 

मचरय ं व   ुचत अरयो अठगको मगो, सेयथदं – समादठ, समासकपो, समावाचा,

समाकमतो, समाआजीवो, समावायामो, समासत, समासमाध। यो इमना अरयेन 

अठगक े न मगने उपतेो सम   पुतेो उपागतो सम   पुागतो उपपनो सम   पुपनो समनागतो, सो व   ुचत 

मचरयवा। यथा च धनेन धनवात व   ुचत, भोगने भोगवात व   ुचत, यसने यसवात व   ुचत,

सपेन सपवात व   ुचत, सीलेन सीलवात व   ुचत, वीरयेन वीरयवात व   ुचत, पञाय पञवात 

व   ुचत, वजाय वजवात व   ुचत – एवमवे यो इमना अरयने अठगक े न मगने उपतेो सम   पुतेो उपागतो सम   पुागतो उपपनो सम   पुपनो समनागतो, सो व   ुचत मचरयवात – कामेस   ु

मचरयवा।

मेेया त भगवा त ं ◌ामणं  गो◌ेन आलपत।भगवा त गारवाधवचनमते…ंपे॰… िसछका पञ,

यददं भगवात – मे◌ेयात भगवा।

वीततहो  सदा सतो त। तहा त पतहा…प॰े… धमतहा। यससेा तहा पहना सम   िु◌छना 

व   पूसता पटपसधा अभब   ुपका ञािणगना दढा, सो व   ुचत वीततहो चतहो वततहो 

म   ुतहो पहनतहो पटनसठतहो वीतरागो चरागो वतरागो म   ुरागो पहनरागो 

पटनसठरागो नछातो नब   तुो सीतभ   तूो स   खुपटसवंदे मभ   तूने अना वहरत। सदा त सदा 

सबदा सबकाल ं नचकाल ं ध   वुकालं  सतत ं समत ं अबोकण ं पोखान   पुोख ं[पोखान   पुोख ं (या॰)]

उदक   ूमकजात ं अवीचसततसहत ं[अवीच समहसहत ं (या॰)]  िफसत ं[फ   ु सत ं (या॰)]  प   रुेभ◌ं

पछाभ◌ं  प   ुरमयाम ं िमझमयाम ं िपछमयाम ं काळे ज   ुहे वस े हेमत े गहे प   ुरम े वयोखधे

िमझमे वयोखधे िपछमे वयोखधे। सतो त चत   ूह कारणेह सतो – काये कायान   पुसनासतपठानं

भावेतो सतो, वेदनास    ु वेदनान   पुसनासतपठान ं भावेतो सतो, च◌े च◌ान   पुसनासतपठानं

भावेतो सतो, धमसे    ु धमान   पुसनासतपठान ं भावेतो सतो…प॰े… सो व   ुचत सतोत – वीततहो 

सदा सतो।

सखाय नब   तुो भख   ूत सखा व   ुचत ञाण।ं या पञा पजानना वचयो पवचयो…पे॰…

अमोहो धमवचयो समादठ। सखाया त सखाय जानवा त   लुयवा तीरयवा वभावयवा 

वभ   तू ं कवा, ‘‘सबे सखारा अनचा’’त सखाय जानवा त   लुयवा तीरयवा वभावयवा वभ   तूं

कवा, ‘‘सब े सखारा द   ुखा’’त…प॰े… ‘‘सबे धमा अन◌ा’’त… ‘‘अवजापचया सखारा’’त… ‘‘यंिकच सम   दुयधम ं सब ं त ं नरोधधम’’ि◌त सखाय जानवा त   लुयवा तीरयवा वभावयवा 

वभ   तू ं कवा।

Page 14: parayanavagga niddesa PALI

8/19/2019 parayanavagga niddesa PALI

http://slidepdf.com/reader/full/parayanavagga-niddesa-pali 14/138

अथ वा, अनचतो सखाय जानवा…पे॰… द   ुखतो… रोगतो… गडतो… सलतो…पे॰… नसरणतो 

सखाय जानवा त   लुयवा तीरयवा वभावयवा वभ   तू ं कवा। नब   तुो त रागस नबापत◌ा 

नब   तुो, दोसस नबापत◌ा नब   तुो, मोहस नबापत◌ा नब   तुो, कोधस… उपनाहस…

मखस… पळासस… इसाय… मछरयस… मायाय… साठेयस… थभस… सारभस…

मानस… अतमानस… मदस… पमादस… सबकलेसानं… सबद   ुचरतान…ं सबदरथान ं …

सबपरळाहानं… सबसतापान…ं सबाक   ु सलाभसखारान ं नबापत◌ा नब   तुो। भख   ूत सनंधमान ं भन◌ा भख   …ुप॰े… व   ुसतवा खीणप   नुभवो स भख   ूत – सखाय नब   तुो भख   ।ु

तस नो िसत िइजता त। तसा त अरहतो खीणासवस। िइजता त ितिहजत ं दिठजतं

मािनजत ं कलेिसजत ं कािमजत।ं ितसम े िइजता िनथ न िसत न संविजत न   पुलिभत 

पहना सम   िु◌छना व   पूसता पटपसधा अभब   ुपका ञािणगना दढात – तस नो िसत 

िइजता। तनेाह भगवा –

‘‘कामेस    ु मचरयवा, [मे◌ेयात भगवा]

वीततहो सदा सतो।

सखाय नब   तुो भख   ,ु तस नो िसत िइजता’’त॥

११.   सो उभतमभञाय, मझ े मता न लपत।

त ं    ूम महाप   ुरसोत, सो इध िसबनमचगा॥

सो उभतमभञाय, मझ े मता न लपती त। अता त फसो एको अतो, फससम   दुयो द   ुतयो अतो, फसनरोधो मझे; अतीत ं एको अतो, अनागत ं द   ुतयो अतो, पच   ुपन ं मझ;े

स   खुा वदेना एको अतो, द   ुखा वेदना द   ुतयो अतो, अद   ुखमस   खुा वदेना मझ;े नाम ं एको अतो,

प ं द   ुतयो अतो, वञाण ं मझ;े छ अझकान आयतनान एको अतो, छ बाहरान आयतनान 

द   ुतयो अतो, वञाण ं मझ;े सकायो एको अतो, सकायसम   दुयो द   ुतयो अतो, सकायनरोधो 

मझ।े मता व   ुचत पञा, या पञा पजानना…पे॰… अमोहो धमवचयो समादठ।

लेपा त वे लेपा – तहालेपो च दठलेपो च। कतमो तहालेपो ? यावता तहासखातेन सीमकत ं ओधकत ं[मरयादकत ं ओधकत ं (या॰)]  परयतकत ं परगहत ं ममायत ं – ‘‘इदं मम, एतं

मम, एक◌ ं मम, ए◌ावता मम पा सदा गधा रसा फोठबा अथरणा पाव   रुणा दासदासा अजेळका 

क   ु क   ु टस   कूरा िहथगवासवळवा खे◌ं  वथ    ु हरञ ं स   वुण ं गामनगमराजधानयो रठच जनपदो च 

कोसो च कोठागारच’’। क े विलप महापथव ं तहावसने ममायत। यावता अठसततहावचरत ं –

अय ं तहालेपो।

कतमो दठलेपो? वीसतवथ   कुा सकायदठ, दसवथ   कुा मछादठ, दसवथ   कुा अतगाहका दठ, या एवपा दठ दठगत ं दठगहन ं दठकतारो दठवस   कूायकं

दठविफदत ं दठसयंोजन ं गाहो पटगाहो अभनवेसो परामासो क   ु मगो मछापथो मछ◌ं

तथायतन ं वपरयेसगाहो [वपरयेसगाहो (बह   ूस   )ु]  वपरतगाहो वपलासगाहो मछागाहो 

Page 15: parayanavagga niddesa PALI

8/19/2019 parayanavagga niddesa PALI

http://slidepdf.com/reader/full/parayanavagga-niddesa-pali 15/138

अयाथाविकम ं याथाविकत गाहो, यावता वासठ दठगतान – अय ं दठलेपो।

सो उभतमभञाय, मझ े मता न लपती त सो उभो च अत े मझच मताय अभञाय 

जानवा त   लुयवा तीरयवा वभावयवा वभ   तू ं कवा न लपत न पलपत न उपलपत,

अल◌ो असंल◌ो अन   पुल◌ो नखतो नसटो वपम   ु◌ो वसञ   ु◌ो वमरयादकतने चतेसा 

वहरतीत – सो उभतमभञाय मझ े मता न लपत।

त ं   ूम महाप   ुरसो त महाप   ुरसो अगप   ुरसो सेठप   ुरसो वसेठप   ुरसो पामोखप   ुरसो उमप   ुरसो 

पवरप   ुरसो, त ं    ूम त ं कथेम त ं भणाम त ं दपेम त ं वोहराम।

आयमा सारप   ु◌ो[पस स॰ं न॰ ५.३७७]  भगवत ं एतदवोच – ‘‘महाप   ुरसो महाप   ुरसो’त, भत,े

व   ुचत। क◌ावता न    ु खो, भत,े महाप   ुरसो होती’’त? ‘‘वम   ुच◌ा वाहं, सारप   ु, महाप   ुरसोत 

वदाम, अवम   ुच◌ा नो महाप   ुरसोत वदाम।

‘‘कथच, सारप   ु, वम   ुच◌ो होत? इध, सारप   ु, भख    ु अझ◌ं  काये कायान   पुसी वहरत 

आतापी सपजानो सतमा वनेय लोक े अभझादोमनस।ं तस काये कायान   िुपसनो वहरतो च◌ं

वरजत वम   ुचत अन   पुादाय आसवेह। वदेनास   …ुपे॰… च◌े… धमेस    ु धमान   पुसी वहरत आतापी 

सपजानो सतमा वनेय लोक े अभझादोमनस।ं तस धमेस    ु धमान   िुपसनो वहरतो च◌ं

वरजत वम   ुचत अन   पुादाय आसवेह। एव ं खो, सारप   ु, भख    ु वम   ुच◌ो होत। वम   ुच◌ा 

वाहं, सारप   ु, महाप   ुरसोत वदाम, अवम   ुच◌ा नो महाप   ुरसोत वदामी’’त – तं     ूम 

महाप   ुरसोत।

सो इध िसबनमचगा त िसबनी व   ुचत तहा। यो रागो सारागो…पे॰… अभझा लोभो 

अक   ु सलम   लू,ं यसेसा िसबनी तहा पहना सम   िु◌छना व   पूसता पटपसधा अभब   ुपका 

ञािणगना दढा। सो िसबन ं तहं अचगा उपचगा अतकतो समतकतो वीतव◌ोत – सो 

इध िसबनमचगा। तनेाह भगवा –

‘‘सो उभतमभञाय, मझ े मता न लपत।

त ं    ूम महाप   ुरसोत, सो इध िसबनमचगा’’त॥

सह गाथापरयोसाना ये त े ◌ामणेन सधं  एकछदा एकपयोगा एकाधपाया एकवासनवासता,

तसे ं अनेकपाणसहसान ं वरज ं वीतमल ं धमचख   ु  ं उदपाद – ‘‘य ं िकच सम   दुयधम ं सब ं तं

नरोधधम’’ि◌त। तस ◌ामणस अन   पुादाय आसवेह च◌ं  वम   िु◌च। सह अरहप◌ा 

िअजनजटावाकचीरतदडकमडल   कु े सा च मस    ू च अतरहता। भड   ुकासायवथवसनो 

सघाटपचीवरधरो अवथपटपया पजलको भगवत ं नमसमानो नसनो होत – ‘‘सथा मे

भत े भगवा, सावकोहममी’’त।

तसमे◌ेयमाणवप   ुछानदेसो द   ुतयो।

Page 16: parayanavagga niddesa PALI

8/19/2019 parayanavagga niddesa PALI

http://slidepdf.com/reader/full/parayanavagga-niddesa-pali 16/138

३. प   ुणकमाणवप   ुछानदेसो 

१२.   अनेज ंम   लूदसाव,ं [इचायमा प   ुणको]

 िअथ पहेन आगम।ं

क  ं िनसता इसयो मन   जुा, खया ामणा देवतान।ं

यञमकपयसं    ु प   थु   धू लोक े , प   ुछाम त ं भगवा    ूह मते॥ं

 अनजे ं म   लूदसाव ि◌त एजा व   ुचत तहा। यो रागो सारागो…पे॰… अभझा लोभो अक   ु सलम   लू ं सा 

एजा तहा ब   ुधस भगवतो पहना िउछनम   लूा तालावथ   कुता अनभावकंता आयत ं अन   ुपादधमा।

तमा ब   ुधो अनेजो। एजाय पहन◌ा अनेजो। भगवा लाभेप न इजत, अलाभेप न इजत, यसेप 

न इजत, अयसेप न इजत, पससंायप न इजत, नदायप न इजत, स   खुेप न इजत,

द   ुखेप न इजत न चलत न वधेत नपवेधतीत – अनजे।ं म   लूदसाव ि◌त भगवा म   लूदसावी 

हेत   दुसावी नदानदसावी सभवदसावी पभवदसावी सम   ुठानदसावी आहारदसावी 

आरमणदसावी पचयदसावी सम   दुयदसावी।

तीण अक   ु सलम   लूान – लोभो अक   ु सलम   लू,ं दोसो अक   ु सलम   लू,ं मोहो अक   ु सलम   लू।ं

व   ुहेत ं भगवता – [पस अ॰ न॰ ३.११२]  ‘‘तीणमान, भखव,े नदानान कमान ं सम   दुयाय।

कतमान तीण? लोभो नदानं  कमान ं सम   दुयाय, दोसो नदान ं कमान ं सम   दुयाय, मोहो नदानं

कमान ं सम   दुयाय। न, भखवे, लोभजने कमेन दोसजेन कमने मोहजेन कमेन देवा पञाियत,

मन   ुसा पञाियत, या वा पनञाप काच स   गुतयो। अथ खो, भखवे, लोभजेन कमेन दोसजने कमेन मोहजने कमेन नरयो पञायत, तरछानयोन पञायत, पेवसयो पञायत, या वा 

पनञाप काच द   ुगतयो नरये तरछानयोनया पेवसये अभावाभनबया’’। इमान तीण 

अक   ु सलम   लूानीत भगवा जानात पसत। एिवप भगवा म   लूदसावी…पे॰… सम   दुयदसावी। तीण 

क   ु सलम   लूान – अलोभो क   ु सलम   लू,ं अदोसो क   ु सलम   लू,ं अमोहो क   ु सलम   लू।ं

व   ुहेत ं भगवता – ‘‘तीणमान…पे॰… न, भखव,े अलोभजने कमेन अदोसजने कमेन 

अमोहजने कमेन नरयो पञायत, तरछानयोन पञायत, पेवसयो पञायत, या वा पनञाप काच द   ुगतयो। अथ खो, भखवे, अलोभजेन कमेन अदोसजेन कमने अमोहजेन 

कमेन देवा पञाियत, मन   ुसा पञाियत, या वा पनञाप काच स   गुतयो देवे च मन   ुसे च 

अभावाभनबया’’। इमान तीण क   ु सलम   लूानीत भगवा जानात पसत। एिवप भगवा 

म   लूदसावी…पे॰… सम   दुयदसावी।

व   ुहेत ं भगवता – ‘‘य े क े च, भखव,े धमा अक   ु सला अक   ु सलभागया अक   ु सलिपखका सबे ते

अवजाम   लूका अवजासमोसरणा अवजासम   ुघाता’’। सब े त े सम   ुघात ं गछतीत भगवा जानात पसत। एिवप भगवा म   लूदसावी…पे॰… सम   दुयदसावी।

व   ुहेत ं भगवता – ‘‘य े क े च, भखव,े धमा क   ु सला क   ु सलभागया क   ु सलिपखका, सबे ते

Page 17: parayanavagga niddesa PALI

8/19/2019 parayanavagga niddesa PALI

http://slidepdf.com/reader/full/parayanavagga-niddesa-pali 17/138

अपमादम   लूका अपमादसमोसरणा। अपमादो तसे ं धमान ं अगमखायती’’त भगवा जानात 

पसत। एिवप भगवा म   लूदसावी…पे॰… सम   दुयदसावी।

अथ वा, भगवा जानात पसत। ‘‘अवजा म   लू ं सखारान,ं सखारा म   लू ं वञाणस ,

वञाण ं म   लू ं नामपस, नामप ं म   लू ं सळायतनस, सळायतन ं म   लू ं फसस, फसो म   लू ं वेदनाय,

वेदना म   लू ं तहाय, तहा म   लू ं उपादानस, उपादान ं म   लू ं भवस, भवो म   लू ं जातया, जात म   लूंजरामरणसा’’त – भगवा जानात पसत। एिवप भगवा म   लूदसावी…प॰े… सम   दुयदसावी।

अथ वा, भगवा जानात पसत। ‘‘चख    ु म   लू ं चख   रुोगान,ं सोत ं म   लू ं सोतरोगान,ं घान ं म   लूं

घानरोगान,ं ि◌जहा म   लूिं  जहारोगान,ं कायो म   लू ं कायरोगान,ं मनो म   लू ं चतेसकान ं द   ुखान’’ि◌त –

भगवा जानात पसत। एिवप भगवा म   लूदसावी हेत   दुसावी नदानदसावी सभवदसावी 

पभवदसावी सम   ुठानदसावी आहारदसावी आरमणदसावी पचयदसावी सम   दुयदसावीत –

अनजे ं म   लूदसावी।

इचायमा प   ुणको त इचा त पदिसध…पे॰… आयमा प   ुणको ।

 िअथ पहेन आगम ि◌त पहेन िअथको आगितोह,[पिहथकाह आगता (बह   ूस   )ु पस 

महान॰ १९२]  पहं प   िु◌छत   कुामो आगितोह, पहं सोत   कुामो आगतोहत – एिवप िअथ पहेन 

आगम।ं अथ वा, पिहथकानं  पहं प   िु◌छत   कुामान ं पहं सोत   कुामान ं आगमन ं अभकमनं

उपसकमन ं पयपासन ं अथीत – एिवप िअथ पहेन आगम।ं अथ वा, पहागमो त   ुहं िअथ,

िवप पह   ु  वमस अलम◌ो। मया प   िु◌छतं  कथते   ु  ं वसजेत   ु  ं वहसेत ं भािरत [वसजेत   ु  ं सदसते   ु ंभणत   िु◌त (या॰) वहस    ु + एत]ं  – एिवप िअथ पहेन आगम।ं

क  ं  िनसता इसयो मन   जुा त क  ं   िनसता आसता अलना उपगता अझोसता अधम   ु◌ा।

इसयो त इसनामका य े क े च इसपबज ं पिबजता आजीवका नगठा जटला तापसा। मन   जुा त 

मन   ुसा व   ुचतीत – क  ं   िनसता इसयो मन   जुा।

खया ामणा देवतान ि◌त।खया त य े क े च खयजातका। ामणा त य े क े च भोवादका।

देवतान ि◌त आजीवकसावकानं  आजीवका देवता, नगठसावकान ं नगठा देवता, जटलसावकानं

जटला देवता, परबाजकसावकान ं परबाजका देवता, अवधकसावकान ं अवधका 

[अवधकसावकान ं अवधका (या॰)]  देवता, िहथवतकान ं हथी देवता, असवतकान ं असा 

देवता, गोवतकान ं गावो देवता, क   ु क   ु रवतकान ं क   ु क   ु रा देवता, काकवतकानं  काका देवता,

वास   दुेववतकान ं वास   दुेवो देवता, बलदेववतकानं  बलदेवो देवता, प   ुणभदवतकान ं प   ुणभदो देवता,

मणभदवतकान ं मणभदो देवता, िअगवतकान ं िअग देवता, नागवतकान ं नागा देवता,

स   पुणवतकान ं स   पुणा देवता, यखवतकान ं यखा देवता, अस   रुवतकान ं अस   रुा देवता,गधबवतकान ं गधबा देवता, महाराजवतकान ं महाराजानो देवता, चदवतकान ं चदो देवता,

स   ूरयवतकान ं स   ूरयो देवता, इदवतकान ं इदो देवता, मवतकान ं मा देवता, देववतकान ं देवो 

देवता, दसावतकान ं दसा देवता, ये येस ं िदखणेया त े तसे ं देवतात – खय◌ामणा देवतानं।

Page 18: parayanavagga niddesa PALI

8/19/2019 parayanavagga niddesa PALI

http://slidepdf.com/reader/full/parayanavagga-niddesa-pali 18/138

यञमकपयसं    ु प   थु   धू लोक े त यञ ं व   ुचत देयधमो 

चीवरपडपातसनेासनगलानपचयभेसजपरखारं अन ं पान ं वथ ं यान ं मालागधवलेपनं

[मालागध ं वलेपन ं (या॰) इतव   ॰ु ७५]  सेयावसथपदपेय।ं यञमकपयसं   ूत येप यञ ं एिसत 

गविेसत परयेिसत चीवरपडपातसेनासनगलानपचयभेसजपरखारं अन ं पान ं वथ ं यानं

मालागधवलेपन ं सेयावसथपदपेय,ं तेप यञ ं कपिे◌त। येप यञ ं अभसखिरोत 

चीवरपडपातसनेासनगलानपचयभेसजपरखारं अन ं पान…ंपे॰… सेयावसथपदपेय,ं तेप यञंकपिे◌त। येप यञ ं िदेत यिजत परचिजत चीवरपडपातसेनासनगलानपचयभसेजपरखारं

अन ं पान…ंपे॰… सेयावसथपदपेय ं , तेप यञ ं किपेत। प   थु   ूत यञा वा एत े प   थु   ,ू यञयाजका 

[यञयजका (या॰)]  वा एत े प   थु   ,ू िदखणेया वा एत े प   थु   ।ू कथ ं यञा वा एत े प   थु   ?ू बह   ुकान ं एते

यञा चीवरपडपातसनेासनगलानपचयभेसजपरखारा अन ं पान ं वथ ं यान ं माल ं गध ं वलेपनं

सेयावसथपदपेय ं – एव ं यञा वा एत े प   थु   ।ू

कथ ं यञयाजका वा एत े प   थु   ?ू बह   ुका एत े यञयाजका खया च ◌ामणा च वेसा च स   ुदा च गहठा च पिबजता च देवा च मन   ुसा च – एवं  यञयाजका वा एत े प   थु   ।ू

कथ ं िदखणेया वा एत े प   थु   ?ू बह   ुका एत े िदखणेया प   थु    ू समण◌ामणा 

कपणधकवनबकयाचका [… वणबकसावका (या॰) इतव   ॰ु ७५]  – एव ं िदखणेया वा एत े प   थु   ।ू

इध लोक े त मन   ुसलोक◌ ेत यञमकपयसं    ु – प   थु   धू लोक◌ े।

प   ुछाम त ं भगवा    ूह मेत ि◌त।प   ुछा त तसो प   ुछा – अदठजोतना प   ुछा, दठससंदना 

प   ुछा, वमतछेदना प   ुछा। कतमा अदठजोतना प   ुछा? पकतया लखण ं अञात ं होत अदठं

अत   ुलत ं अतीरत ं अवभ   तू ं अवभावत,ं तस ञाणाय दसनाय त   लुनाय तीरणाय वभ   तूथाय 

वभावनथाय पहं प   ुछत – अय ं अदठजोतना प   ुछा।

कतमा दठससंदना प   ुछा? पकतया लखण ं ञात ं होत दठं त   ुलत ं तीरत ं वभ   तू ं वभावत।ं

अञेह िपडतेह सध ं ससंदनथाय पहं प   ुछत – अयं  दठससंदना प   ुछा।

कतमा वमतछेदना प   ुछा? पकतया ससंयपखदो [ससंयपखनो (या॰)]  होत वमतपखदो वेहकजातो – ‘‘एवं  न    ु खो, न न    ु खो, क  ं   न    ु खो, कथ ं न    ु खो’’त! सो 

वमतछेदनथाय पहं प   ुछत – अय ं वमतछेदना प   ुछा। इमा तसो प   ुछा।

अपराप तसो प   ुछा – मन   ुसप   ुछा, अमन   ुसप   ुछा, िनमतप   ुछा। कतमा मन   ुसप   ुछा?

मन   ुसा ब   ुध ं भगवत ं उपसकमवा प   ुिछत, भख    ू प   ुिछत, भख   ुनयो प   ुिछत, उपासका 

प   ुिछत, उपासकायो प   ुिछत, राजानो प   ुिछत, खया प   ुिछत, ◌ामणा प   ुिछत, वेसा 

प   ुिछत, स   ुदा प   ुिछत, गहठा प   ुिछत, पिबजता प   ुिछत – अयं  मन   ुसप   ुछा।

कतमा अमन   ुसप   ुछा? अमन   ुसा ब   ुध ं भगवत ं उपसकमवा पहं प   ुिछत, नागा प   ुिछत,

स   पुणा प   ुिछत, यखा प   ुिछत, अस   रुा प   ुिछत, गधबा प   ुिछत, महाराजानो प   ुिछत, इदा 

Page 19: parayanavagga niddesa PALI

8/19/2019 parayanavagga niddesa PALI

http://slidepdf.com/reader/full/parayanavagga-niddesa-pali 19/138

प   ुिछत, मानो प   ुिछत, देवतायो प   ुिछत – अयं  अमन   ुसप   ुछा।

कतमा िनमतप   ुछा? य ं भगवा प ं अभिनमनात मनोमय ं सबगपचग ं अहिनय,ं सो 

िनमतो ब   ुध ं भगवत ं उपसकमवा पहं प   ुछत; भगवा वसजेत [वसजेत (क॰)]  – अयं

िनमतप   ुछा। इमा तसो प   ुछा।

अपराप तसो प   ुछा – अथप   ुछा, परथप   ुछा, उभयथप   ुछा। अपराप तसो प   ुछा –

दठिधमकथप   ुछा, सपरायकथप   ुछा, परमथप   ुछा। अपराप तसो प   ुछा – अनवजथप   ुछा,

िनकलेसथप   ुछा, वोदानथप   ुछा। अपराप तसो प   ुछा – अतीतप   ुछा, अनागतप   ुछा,

पच   ुपनप   ुछा। अपराप तसो प   ुछा – अझप   ुछा, बहधाप   ुछा , अझबहधाप   ुछा।

अपराप तसो प   ुछा – क   ु सलप   ुछा, अक   ु सलप   ुछा, अयाकतप   ुछा। अपराप तसो प   ुछा –

खधप   ुछा, धात   पु   ुछा, आयतनप   ुछा। अपराप तसो प   ुछा – सतपठानप   ुछा, समपधानप   ुछा,

इधपादप   ुछा। अपराप तसो प   ुछा – िइयप   ुछा, बलप   ुछा, बोझगप   ुछा। अपराप तसो 

प   ुछा – मगप   ुछा, फलप   ुछा, नबानप   ुछा।

प   ुछाम  त ि◌त प   ुछाम त ं याचाम त ं अझसेाम त ं पसादेम त ं ‘‘कथयस    ु मे’’त प   ुछाम त।ं

भगवा त गारवाधवचनमेत…ं िसछका पञ – यददं भगवात।    ूह मेत ि◌त    ूह आचखाह देसेह 

पञपेह पठपेह ववराह वभजाह उ◌ानीकरोह पकासेहत – प   ुछाम त ं भगवा    ूह मेत।ं तनेाह 

सो ◌ामणो –

‘‘अनजे ं म   लूदसाव,ं [इचायमा प   ुणको]िअथ पहेन आगमं।

क  ं   िनसता इसयो मन   जुा, खया ◌ामणा देवतानं।

यञमकपयसं    ु प   थु   धू लोक े , प   ुछाम त ं भगवा    ूह मते’’ि◌त॥

१३.   य ेक े चम े इसयो मन   जुा, [प   ुणकात भगवा]

खया ामणा देवतान।ं

यञमकपयसं    ु प   थु   धू लोक े , आसीसमाना प   ुणक इथ ं[इथत ं (या॰), इथभाव ं (क॰)] ।जरं सता यञमकपयसं   ॥ु

य े क े चम े इसयो मन   जुा त। य े के ची त सबेन सबं  सबथा सब ं असेस ं नसेसं

परयादयनवचनमेत ं – य े क े चीत। इसयो त इसनामका य े क े च इसपबज ं पिबजता आजीवका 

नगठा जटला तापसा। मन   जुा त मन   ुसा व   ुचतीत – य े क े चम े इसयो मन   जुा प   ुणकात भगवा।

खया ामणा देवतान ि◌त।खया त य े क े च खयजातका। ामणा त य े क े च भोवादका।

देवतान ि◌त आजीवकसावकानं  आजीवका देवता…प॰े… दसावतकान ं दसा देवता। ये येस ं िदखणेया,

त े तसे ं देवतात – खया ◌ामणा देवतानं।

Page 20: parayanavagga niddesa PALI

8/19/2019 parayanavagga niddesa PALI

http://slidepdf.com/reader/full/parayanavagga-niddesa-pali 20/138

यञमकपयसं    ुप   थु   धू लोक े त। यञ ं व   ुचत देयधमो 

चीवरपडपातसनेासनगलानपचयभेसजपरखारं अन ं पान…ंपे॰… सेयावसथपदपेय।ं

यञमकपयसं   ूत येप यञ ं एिसत गविेसत परयेिसत…पे॰… सेयावसथपदपेय,ं तेप यञं

कपिे◌त।प   थु   ूत यञा वा एते  प   थु   ,ू यञयाजका वा एत े प   थु   ,ू िदखणेया वा एते  प   थु   …ूपे॰… एवं

िदखणेया वा एते  प   थु   ।ू इध लोक े त मन   ुसलोक◌ ेत यञमकपयसं    ु – प   थु   धू लोक◌ े।

 आसीसमाना प   ुणक इथ ि◌त। आसीसमाना त पपटलाभ ं आसीसमाना, सदपटलाभं

आसीसमाना, गधपटलाभ ं आसीसमाना, रसपटलाभ ं आसीसमाना, फोठबपटलाभ ं आसीसमाना,

प   ुपटलाभ ं आसीसमाना, दारपटलाभ ं आसीसमाना, धनपटलाभ ं आसीसमाना, यसपटलाभं

आसीसमाना, इसरयपटलाभ ं आसीसमाना, खयमहासालक   ु ले अभावपटलाभ ं आसीसमाना,

◌ामणमहासालक   ु ले अभावपटलाभ ं आसीसमाना, गहपतमहासालक   ु ले अभावपटलाभ ं आसीसमाना,

चात   मुहािराजक◌ ेस    ु[चात   ुमहािराजक◌ ेस    ु (या॰)]  देवेस    ु अभावपटलाभ ं आसीसमाना, तावतसंेस    ु देवसे   ु

यामसे    ु दवेसे    ु त   ुसतसे    ु देवसे    ु नमानरतीस    ु देवसे    ु परिनमतवसव◌ीस    ु देवेस    ु मकायक◌ ेस    ु देवसे   ुअभावपटलाभ ं आसीसमाना इछमाना सादयमाना पथयमाना पहयमाना अभजपमानात 

आसीसमाना।

प   ुणक इथ ि◌त एथ अभावाभनब◌ं  आसीसमाना एथ खयमहासालक   ु ले

अभावाभनब◌ं  आसीसमाना…प॰े… एथ मकायक े स    ु दवेसे    ु अभावाभनब◌ं  आसीसमाना 

इछमाना सादयमाना पथयमाना पहयमाना अभजपमानात आसीसमाना – प   ुणक इथ◌ं।

जरं सता यञमकपयसं   ूत जरािनसता याधिनसता मरणिनसता 

सोकपरदेवद   ुखदोमनस   पुायासिनसता। यदेव ते  जातिनसता तदेव त े जरािनसता। यदेव ते

जरािनसता तदेव त े याधिनसता। यदेव त े याधिनसता तदेव त े मरणिनसता। यदेव ते

मरणिनसता तदेव त े सोकपरदेवद   ुखदोमनस   पुायासिनसता। यदेव ते

सोकपरदेवद   ुखदोमनस   पुायासिनसता तदेव ते  गतिनसता। यदेव त े गतिनसता तदेव ते

उपपिनसता। यदेव त े उपपिनसता तदेव त े पटिसधिनसता। यदेव त े पटिसधिनसता 

तदेव त े भविनसता। यदेव त े भविनसता तदेव त े ससंारिनसता। यदेव त े ससंारिनसता तदेव ते

वटिनसता अलना उपगता अझोसता अधम   ु◌ात – जरं सता यञमकपयसं   ।ु तनेाह भगवा –

‘‘य े क◌ ेचमे  इसयो मन   जुा, [प   ुणकात भगवा]

खया ◌ामणा देवतानं।

यञमकपयसं    ु प   थु   धू लोक े , आसीसमाना प   ुणक इथ◌ं।

जरं सता यञमकपयसं   ’ू’त॥

१४.   य ेक े चम े इसयो मन   जुा, [इचायमा प   ुणको]खया  ामणा देवतान।ं

यञमकपयसं    ु प   थु   धू लोक े , िकचस    ु त े भगवा यञपथे अपमा।

Page 21: parayanavagga niddesa PALI

8/19/2019 parayanavagga niddesa PALI

http://slidepdf.com/reader/full/parayanavagga-niddesa-pali 21/138

 अतां [अता◌ं (या॰ क॰)] जातच जरच मारस, प   ुछाम त ं भगवा    ूह मेत॥ं

य े क े चम े इसयो मन   जुा त। य े के ची त…प॰े…।

िकचस    ु त े भगवा यञपथ े अपमा त। िकचस   ूत ससंयप   ुछा वमतप   ुछा वेहकप   ुछा 

अनके ंसप   ुछा – ‘‘एवं  न    ु खो, न न    ु खो, क  ं   न    ु खो, कथ ं न    ु खो’’त – िकचस   ।ु तेत यञयाजका 

व   ुिचत। भगवा त गारवाधवचन…ंपे॰… िसछका पञ, यददं भगवात – िकचस    ु त े भगवा।

यञपथ े अपमा त यञोयेव व   ुचत यञपथो। यथा अरयमगो अरयपथो देवमगो देवपथो 

ममगो मपथो, एवमवे यञोयेव व   ुचत यञपथो। अपमा त यञपथ े अपम◌ा 

सकचकारनो सातचकारनो अठतकारनो अनोलनव   ुनो अिनखछदा अिनखध   रुा 

तचरता तबह   ुला तगका ितनना तपोणा तपभारा तदधम   ु◌ा तदधपतेयात – तेप यञपथे

अपम◌ा। येप यञ ं एिसत गविेसत परयेिसत 

चीवरपडपातसनेासनगलानपचयभेसजपरखारं अन ं पान…ंपे॰… सेयावसथपदपेयं

सकचकारनो…पे॰… तदधपतेया, तेप यञपथ े अपम◌ा। येप यञ ं अभसखिरोत 

चीवरपडपातसनेासनगलानपचयभेसजपरखारं अन ं पान…ंपे॰… सेयावसथपदपेयं

सकचकारनो…पे॰… तदधपतेया, तेप यञपथ े अपम◌ा। येप यञ ं िदेत यिजत परचिजत 

चीवरपडपातसनेासनगलानपचयभेसजपरखारं अन ं पान…ंपे॰… सेयावसथपदपेयं

सकचकारनो …पे॰… तदधपतेया, तेप यञपथ े अपम◌ात – िकचस    ु त े भगवा यञपथे

अपम◌ा।

 अतां जातच जरच मारसा त जरामरण ं अतरसं    ु उरसं    ु पतरसं    ु समतकमसं    ु वीतव◌ंस   ।ु

मारसा त पयवचन ं गवचन ं सगारवसपतसाधवचनमेत ं मारसात – अता जातच जरच 

मारस।

प   ुछाम  त ं भगवा    ूह मेत ि◌त।प   ुछाम त ि◌त प   ुछाम त ं याचाम त ं अझसेाम त ं पसादेम 

त ं कथयस    ु मेत – प   ुछाम त।ं भगवा त गारवाधवचन…ंप॰े… िसछका पञ – यददं भगवात।

   ूह मते ि◌त    ूह आचखाह देसेह पञपेह पठपेह ववराह वभजाह उ◌ानीकरोह पकासेहत –

प   ुछाम त ं भगवा    ूह मेत।ं तनेाह सो ◌ामणो –

‘‘य े क◌ ेचमे  इसयो मन   जुा, [इचायमा प   ुणको]

खया ◌ामणा देवतानं।

यञमकपयसं    ु प   थु   धू लोक े , िकचस    ु त े भगवा यञपथे अपम◌ा।

अता जातच जरच मारस, प   ुछाम त ं भगवा    ूह मते’’ि◌त॥

१५.   आसीिसत  [आसिंसत (या॰)] थोमियत, अभजिपत ज   िुहत। [प   ुणकात भगवा]कामाभजिपत पटच लाभ,ं त े याजयोगा भवरागरा।

नातरसं    ु जातजिरत    ूम॥

Page 22: parayanavagga niddesa PALI

8/19/2019 parayanavagga niddesa PALI

http://slidepdf.com/reader/full/parayanavagga-niddesa-pali 22/138

 आसीिसत थोमियत अभजिपत ज   हुती त। आसीसती त पपटलाभ ं आसीिसत,

सदपटलाभ ं आसीिसत, गधपटलाभ ं आसीिसत, रसपटलाभ ं आसीिसत, फोठबपटलाभं

आसीिसत, प   ुपटलाभ ं आसीिसत, दारपटलाभ ं आसीिसत, धनपटलाभ ं आसीिसत, यसपटलाभं

आसीिसत, इसरयपटलाभ ं आसीिसत, खयमहासालक   ु ले अभावपटलाभ ं आसीिसत,

◌ामणमहासालक   ु ले…प॰े… गहपतमहासालक   ु ले अभावपटलाभ ं आसीिसत, चात   मुहािराजक ेस    ु देवेस   …ु

प॰े… मकायक ेस    ु दवेसे    ु अभावपटलाभ ं आसीिसत इिछत सादियत पथियत पहयतीत –आसीिसत।

थोमयती त यञ ं वा थोिमेत फल ं वा थोमिे◌त िदखणेये वा थोमेि◌त। कथं  यञ ं थोमिे◌त?

स   ुच◌ं  दन ं[वय ं दन ं (या॰)], मनाप ं दन,ं पणीत ं दन,ं कालेन दन,ं िकपय ं दन,ं वचेय 

दन,ं अनवज ं दन,ं अभहं दन ं ददं च◌ं  पसादितत – थोिमेत कि◌ेत विणेत पसंिसत।

एवं  यञ ं थोिमेत।

कथ ं फल ं थोिमेत? इतो नदान ं पपटलाभो भवसत…प॰े… मकायक े स    ु देवसे   ु

अभावपटलाभो भवसतीत – थोमिे◌त कि◌ेत विणेत पसंिसत। एव ं फल ं थोिमेत।

कथ ं िदखणेये थोमिे◌त? िदखणेया जातसपना गोसपना अझायका मतधरा तणं

वेदान ं पारग    ू सनघड   ुक◌े ट   ुभान ं साखरपभेदान ं इतहासपचमान ं पदका वेयाकरणा 

लोकायतमहाप   ुरसलखणेस    ु अनवयात, वीतरागा वा रागवनयाय वा पटपना, वीतदोसा वा 

दोसवनयाय वा पटपना, वीतमोहा वा मोहवनयाय वा पटपना, सधासपना सीलसपना 

समाधसपना पञासपना वम   ुसपना वम   ुञाणदसनसपनात – थोिमेत कि◌ेत 

विणेत पसिंसत। एव ं िदखणेये थोमेतीत – आसीिसत थोमियत।

 अभजपती त पपटलाभ ं अभजिपत, सदपटलाभ ं अभजिपत, गधपटलाभं

अभजिपत, रसपटलाभ ं अभजिपत…प॰े… मकायक◌ ेस    ु देवसे    ु अभावपटलाभ ं अभजपतीत –

आसीिसत थोमियत अभजिपत। ज   हुती त ज   िुहत िदेत यिजत परचिजत 

चीवरपडपातसनेासनगलानपचयभेसजपरखारं अन ं पान ं वथ ं यान ं मालागधवलेपनं

सेयावसथपदपेियत – आसीिसत थोमियत अभजिपत ज   िुहत प   ुणकात भगवा।

कामाभजिपत पटच लाभ ि◌त पपटलाभं  पटच काम े अभजिपत, सदपटलाभ ं पटच 

काम े अभजिपत…प॰े… मकायक◌ ेस    ु देवसे    ु अभावपटलाभ ं पटच कामे अभजिपत पजपतीत 

 – कामाभजिपत पटच लाभ।ं

त े याजयोगा भवरागरा नातरसं    ु जातजिरत    मूी त तेत यञयाजका व   ुिचत, याजयोगा त 

याजयोगेस    ु य   ु◌ा पय   ु◌ा आय   ु◌ा समाय   ु◌ा तचरता तबह   ुला तगका ितनना तपोणा तपभारा तदधम   ु◌ा तदधपतेयात – ते  याजयोगा, भवरागरा त भवरागो व   ुचत यो भवसे    ु भवछदो 

भवरागो भवनद भवतहा भवसनहेो भवपरळाहो भवम   ुछा भवझोसान।ं भवरागेन भवसे    ु र◌ा 

गधा गधता म   िु◌छता अझोसना लगा िलगता पलब   ुधात – ते  याजयोगा भवरागर◌ा।

Page 23: parayanavagga niddesa PALI

8/19/2019 parayanavagga niddesa PALI

http://slidepdf.com/reader/full/parayanavagga-niddesa-pali 23/138

नातरसं    ु जातजिरत    मूी त त े याजयोगा भवरागर◌ा जातजरामरणं  नातरसं    ु न उरसं    ु न 

पतरसं    ु न समतकमसं    ु न वीतव◌ंस   ,ु जातजरामरणा अनखता अनसटा अनतकता 

असमतकता अवीतव◌ा अतोजातजरामरणे परवि◌त अतोसंसारपथे परवि◌त। जातया 

अन   गुता जराय अन   सुटा याधना अभभ   तूा मरणेन अभाहता अताणा अलेणा असरणा असरणीभ   तूात;

   ूम आचखाम देसेम पञपेम पठपेम ववराम वभजाम उ◌ानीकरोम पकासेमीत – ते

याजयोगा भवरागर◌ा नातरसं    ु जातजिरत    ूम। तनेाह भगवा –

‘‘आसीिसत थोमियत, अभजिपत ज   िुहत। [प   ुणकात भगवा]

कामाभजिपत पटच लाभ,ं त े याजयोगा भवरागर◌ा।

नातरसं    ु जातजिरत    मूी’’त॥

१६.   त े चे नातरसं    ु याजयोगा, [इचायमा प   ुणको]

यञेह जातच जरच मारस।

 अथ को चरह देवमन   ुसलोक े , अतार जातच जरच मारस।

प   ुछाम त ं भगवा    ूह मेत॥ं

त े च े नातरसं    ु याजयोगा त त े यञयाजका याजयोगा भवरागर◌ा जातजरामरणं  नातरसं    ु न 

उरसं    ु न पतरसं    ु न समतकमसं    ु न वीतव◌ंस   ,ु जातजरामरणा अनखता अनसटा 

अनतकता असमतकता अवीतव◌ा अतोजातजरामरणे परवि◌त अतोसंसारपथ े परवि◌त।

जातया अन   गुता जराय अन   सुटा याधना अभभ   तूा मरणेन अभाहता अताणा अलेणा असरणा 

असरणीभ   तूात – त े चे नातरसं    ु याजयोगा।

इचायमा  प   ुणको त। इचात पदिसध…प॰े… आयमा प   ुणको।

यञेह  जातच जरच मारसा त। यञहे त यञेह पह   तूेह यञेह ववधेह यञेह प   थु   ूह।

मारसा त पयवचन ं गवचन ं सगारवसपतसाधवचनमेत ं मारसात – यञेह जातच जरच 

मारस।

 अथ को चरह देवमन   ुसलोक े , अतार जातच जरच मारसा त अथ को एस◌ो सदवेक◌ े लोक◌े

समारक े समक े ससमण◌ामणया पजाय सदवेमन   ुसाय जातजरामरण ं अतर उर पतर 

समतकम वीतवय [वीतव (क॰)]। मारसा त पयवचन ं गवचन ं सगारवसपसाधवचनमेतं

मारसात – अथ को चरह देवमन   ुसलोक े , अतार जातच जरच मारस।

प   ुछाम त ं भगवा    ूह मेत ि◌त।प   ुछाम त ि◌त प   ुछाम त ं याचाम त ं अझसेाम त ं पसादेम 

त ं कथयस    ु मेितत – प   ुछाम त।ं भगवा त गारवाधवचन…ंप॰े… िसछका पञ – यददं भगवात।

   ूह मते ि◌त    ूह आचखाह देसेह पञपेह पठपेह ववराह वभजाह उ◌ानीकरोह पकासेहत –

प   ुछाम त ं भगवा    ूह मेत।ं तनेाह सो ◌ामणो –

Page 24: parayanavagga niddesa PALI

8/19/2019 parayanavagga niddesa PALI

http://slidepdf.com/reader/full/parayanavagga-niddesa-pali 24/138

‘‘त े च े नातरसं    ु याजयोगा, [इचायमा प   ुणको]

यञेह जातच जरच मारस।

अथ को चरह देवमन   ुसलोक े , अतार जातच जरच मारस।

प   ुछाम त ं भगवा    ूह मेत’’ि◌त॥

१७.   सखाय लोिकम  [लोिकम ं (या॰ क॰)] परोपरान, [प   ुणकात भगवा]ियिसजत ं िनथ क   ु िहच लोके ।

सतो वध   मूो अनीघो नरासो, अतार सो जातजिरत    ूम॥

सखाय लोिकम परोपरानी त सखा व   ुचत ञाण ं या पञा पजानना…पे॰… अमोहो धमवचयो 

समादठ। परोपरानी त ओरं व   ुचत सकभावो, परं व   ुचत परभावो ओरं व   ुचत 

सकपवेदनासञासखारवञाण,ं परं व   ुचत परपवदेनासञासखारवञाण ं ; ओरं व   ुचत छ 

अझकान आयतनान, परं व   ुचत छ बाहरान आयतनान। ओरं व   ुचत मन   ुसलोको, परं

व   ुचत देवलोको; ओरं व   ुचत कामधात   ,ु परं व   ुचत पधात    ु अपधात   ;ु ओरं व   ुचत कामधात   ु

पधात   ,ु परं व   ुचत अपधात   ।ु सखाय लोिकम परोपरानी त परोपरान अनचतो सखाय द   ुखतो 

रोगतो गडतो…पे॰… नसरणतो सखाय जानवा त   लुयवा तीरयवा वभावयवा वभ   तू ं कवात –

सखाय लोिकम परोपरान। प   ुणकात भगवा त। प   ुणका त भगवा त ं ◌ामणं  नामेन आलपत ।

भगवा त गारवाधवचनमेत…ंप॰े… यददं भगवात – प   ुणकात भगवा।

ियिसजत ं िनथ क   ु िहच लोक ेत। यसा त अरहतो खीणासवस। िइजत ि◌त ितिहजतं

दिठजत ं मािनजत ं कलेिसजत ं कािमजत।ं ियसम े िइजता िनथ न िसत न संविजत न   पुलिभत, पहना सम   िु◌छना व   पूसता पटपसधा अभब   ुपका ञािणगना दढा। क   ु हची त 

क   ु िहच िकिमच कथच अझ◌ं  वा बहधा वा अझबहधा वा। लोक ेत अपायलोक◌ े…पे॰…

आयतनलोक े त – ियिसजत ं िनथ क   ु िहच लोक◌ े।

सतो वध   मूो अनीघो नरासो, अतार सो जातजिरत    मूी त। सतो त रागस सत◌ा सतो,

दोसस…पे॰… मोहस… कोधस… उपनाहस… मखस… सबाक   ु सलाभसखारान ं सत◌ा समत◌ा 

व   पूसमत◌ा वझात◌ा[नझात◌ा (क॰) महान॰ १८]  नब   तु◌ा वगत◌ा पटपसध◌ा सतो उपसतो व   पूसतो नब   तुो पटपसधोत सतो; वध   मूो त कायद   ुचरत ं वध   ूमत ं वधमत ं सोसतं

वसोसतं  यतीकत ं[ियतकत ं (क॰)], वचीद   ुचरत…ंपे॰… मनोद   ुचरत ं वध   ूमत ं वधमत ं सोसतं

वसोसतं  यतीकत,ं रागो… दोसो… मोहो वध   ूमतो वधमतो सोसतो वसोसतो यतीकतो, कोधो…

उपनाहो… मखो… पळासो… इसा… मछरयं… माया… साठेयं… थभो… सारभो… मानो… अतमानो…

मदो… पमादो… सबे कलेसा सबे द   ुचरता सबे दरथा सबे  परळाहा सबे सतापा 

सबाक   ु सलाभसखारा वध   ूमता वधमता सोसता वसोसता यतीकता। अथ वा, कोधो व   ुचत 

ध   मूो –

मानो ह ते  ◌ामण खारभारो, कोधो ध   मूो भमन [गमन (या॰)]  मोसवज।ं

Page 25: parayanavagga niddesa PALI

8/19/2019 parayanavagga niddesa PALI

http://slidepdf.com/reader/full/parayanavagga-niddesa-pali 25/138

ि◌जहा स   जुा हदय ं[तपरस (या॰)]  जोतठान,ं अ◌ा स   दुतो प   ुरसस जोत॥

अप च, दसहाकारेह कोधो जायत – अनथं  मे अचरत कोधो जायत, अनथ ं मे चरतीत 

कोधो जायत, अनथं  म े चरसतीत कोधो जायत, पयस मे मनापस अनथ ं अचर, अनथं

चरत, अनथ ं चरसतीत कोधो जायत, िअपयस मे अमनापस अथ ं अचर, अथ ं चरत, अथं

चरसतीत कोधो जायत, अठाने  वा पन कोधो जायत। यो एवपो चस आघातो पटघातो पटघ ं पटवरोधो कोपो पकोपो सपकोपो दोसो पदोसो सपदोसो चस याप मनोपदोसो कोधो 

क   ु झना क   ु ि◌झत◌ं  दोसो द   ुसना द   िु◌सत◌ं  याप यापजना यािपजत◌ं  वरोधो पटवरोधो 

िचडक ं अस   रुोपो [अस   रुोपो (या॰)]  अनमनता चस – अय ं व   ुचत कोधो।

अप च, कोधस अधमपरता वेदतबा। िअथ िकच [िकच (क॰) महान॰ ८५]  काल ं कोधो 

च◌ावलकरणम◌ो होत, न च ताव म   खुक   ु लानवक   ु लानो होत। िअथ िकच काल ं कोधो 

म   खुक   ु लानवक   ु लानम◌ो होत, न च ताव हन   सुचोपनो होत। िअथ िकच काल ं कोधो 

हन   सुचोपनम◌ो होत, न च ताव फसवाचं  नछारणो [फसवाचनछारणो (या॰)]  होत। िअथ 

िकच काल ं कोधो फसवाच ं नछारणम◌ो होत, न च ताव दसावदसान   ुवलोकनो होत। िअथ 

िकच काल ं कोधो दसावदसान   ुवलोकनम◌ो होत, न च ताव दडसथपरामसनो होत। िअथ िकच 

काल ं कोधो दडसथपरामसनम◌ो होत, न च ताव दडसथअभ   िु◌करणो होत। िअथ िकच कालं

कोधो दडसथअभ   िु◌करणम◌ो होत, न च ताव दडसथअभनपातनो होत। िअथ िकच कालं

कोधो दडसथअभनपातनम◌ो होत, न च ताव छनिवछनकरणो होत। िअथ िकच कालं

कोधो छनिवछनकरणम◌ो होत, न च ताव सभजनपलभजनो होत। िअथ िकच कालंकोधो सभजनपलभजनम◌ो होत, न च ताव अगमगअपकढनो होत। िअथ िकच कालं

कोधो अगमगअपकढनम◌ो होत, न च ताव जीवतावोरोपनो[जीवतपनासनो (या॰) महान॰ ८५]

होत। िअथ िकच काल ं कोधो जीवतावोरोपनम◌ो होत, न च ताव सबचागपरचागाय िसठतो 

होत। यतो कोधो परं प   ुगल ं घातेवा अ◌ानं  घातेत, ए◌ावता कोधो परम   ुसदगतो परमवपे   ुलप◌ो 

होत। यस सो होत कोधो पहनो सम   िु◌छनो व   पूसतो पटपसधो अभब   ुपको ञािणगना 

दढो, सो व   ुचत – वध   मूो।

कोधस पहन◌ा वध   मूो, कोधवथ   ुस परञात◌ा वध   मूो, कोधहेत   ुस परञात◌ा वध   मूो,

कोधहेत   ुस उिपछन◌ा वध   मूो। अनीघो त रागो नीघो, दोसो नीघो, मोहो नीघो, कोधो नीघो, उपनाहो 

नीघो…प॰े… सबाक   ु सलाभसखारा नीघा। यसेत े नीघा पहना सम   िु◌छना व   पूसता पटपसधा 

अभब   ुपका ञािणगना दढा, सो व   ुचत अनीघो।

नरासो त आसा व   ुचत तहा। यो रागो सारागो…पे॰… अभझा लोभो अक   ु सलम   लू।ं यसेसा 

आसा तहा पहना सम   िु◌छना व   पूसता पटपसधा अभब   ुपका ञािणगना दढा, सो व   ुचत 

नरासो। जाती त या तसे ं तसे ं स◌ानं  ितह ितह सनकाये जात सजात ओिकत अभनब खधान ं पात   भुावो आयतनान ं पटलाभो। जरा त या तसे ं तसे ं स◌ानं  ितह ितह सनकाये जरा 

जीरणता िखडच ं पालच ं वलचता आय   नुो सहंान िइयान ं परपाको। सतो वध   मूो अनीघो 

Page 26: parayanavagga niddesa PALI

8/19/2019 parayanavagga niddesa PALI

http://slidepdf.com/reader/full/parayanavagga-niddesa-pali 26/138

नरासो, अतार सो जातजिरत    मूी त यो सतो च वध   मूो च अनीघो च नरासो च, सो 

जातजरामरण ं अतर उर पतर समतकम वीतवयीत    ूम आचखाम देसेम पञपेम 

पठपेम ववराम वभजाम उ◌ानीकरोम पकासेमीत – सतो वध   मूो अनीघो नरासो, अतार सो 

जातजिरत    ूम। तनेाह भगवा –

‘‘सखाय लोिकम परोपरान, [प   ुणकात भगवा]ियिसजत ं िनथ क   ु िहच लोक◌ े।

सतो वध   मूो अनीघो नरासो, अतार सो जातजिरत    मूी’’त॥

सहगाथापरयोसाना…पे॰… पजलको भगवत ं नमसमानो नसनो होत – ‘‘सथा मे भते

भगवा, सावकोहममी’’त।

प   ुणकमाणवप   ुछानदेसो ततयो।

४. मेग   मूाणवप   ुछानदेसो 

१८.   प   ुछाम  त ं भगवा    ूह मेत,ं [इचायमा मेग   ]ू

मञाम त ं वेदग    ू भावत।ं

क   ु तो न    ु द   ुखा सम   दुागता इम,े य े क े च लोिकममनकेपा॥

प   ुछाम  त ं भगवा    ूह मेत ि◌त।प   ुछामी त तसो प   ुछा – अदठजोतना प   ुछा,

दठससंदना प   ुछा, वमतछेदना प   ुछा। कतमा अदठजोतना प   ुछा? पकतया लखण ं अञातं

होत अदठं अत   ुलत ं अतीरत ं अवभ   तू ं अवभावत।ं तस ञाणाय दसनाय त   लुनाय तीरणाय 

वभ   तूथाय वभावनथाय पहं प   ुछत – अय ं अदठजोतना प   ुछा।

कतमा दठससंदना प   ुछा? पकतया लखण ं ञात ं होत दठं त   ुलत ं तीरत ं वभ   तू ं वभावत।ं

अञेह िपडतेह सध ं ससंदनथाय पहं प   ुछत – अयं  दठससंदना प   ुछा।

कतमा वमतछेदना प   ुछा? पकतया ससंयपखदो होत वमतपखदो वेहकजातो – ‘‘एवंन    ु खो, न न    ु खो, क  ं   न    ु खो, कथ ं न    ु खो’’त? सो वमतछेदनथाय पहं प   ुछत – अयं

वमतछेदना प   ुछा। इमा तसो प   ुछा।

अपराप तसो प   ुछा – मन   ुसप   ुछा, अमन   ुसप   ुछा, िनमतप   ुछा। कतमा मन   ुसप   ुछा?

मन   ुसा ब   ुध ं भगवत ं उपसकमवा पहं प   ुिछत, भख    ू प   ुिछत, भख   ुनयो प   ुिछत,

उपासका प   ुिछत, उपासकायो प   ुिछत, राजानो प   ुिछत खया प   ुिछत, ◌ामणा प   ुिछत,

वेसा प   ुिछत, स   ुदा प   ुिछत, गहठा प   ुिछत, पिबजता प   ुिछत – अयं  मन   ुसप   ुछा।

कतमा अमन   ुसप   ुछा? अमन   ुसा ब   ुध ं भगवत ं उपसकमवा पहं प   ुिछत, नागा प   ुिछत,

स   पुणा प   ुिछत, यखा प   ुिछत, अस   रुा प   ुिछत, गधबा प   ुिछत, महाराजानो प   ुिछत, इदा 

Page 27: parayanavagga niddesa PALI

8/19/2019 parayanavagga niddesa PALI

http://slidepdf.com/reader/full/parayanavagga-niddesa-pali 27/138

प   ुिछत, मा प   ुिछत, देवा प   ुिछत – अयं  अमन   ुसप   ुछा।

कतमा िनमतप   ुछा? भगवा प ं अभिनमनात मनोमय ं सबगपचग ं अहिनय।ं सो 

िनमतो ब   ुध ं भगवत ं उपसकमवा पहं प   ुछत। भगवा वसजेत। अय ं िनमतप   ुछा। इमा 

तसो प   ुछा।

अपराप तसो प   ुछा – अथप   ुछा, परथप   ुछा, उभयथप   ुछा…पे॰… अपराप तसो प   ुछा –

दठिधमकथप   ुछा, सपरायकथप   ुछा , परमथप   ुछा… अपराप तसो प   ुछा –

अनवजथप   ुछा, िनकलेसथप   ुछा, वोदानथप   ुछा… अपराप तसो प   ुछा – अतीतप   ुछा,

अनागतप   ुछा, पच   ुपनप   ुछा… अपराप तसो प   ुछा – अझप   ुछा, बहधाप   ुछा,

अझबहधाप   ुछा… अपराप तसो प   ुछा – क   ु सलप   ुछा, अक   ु सलप   ुछा, अयाकतप   ुछा… अपराप 

तसो प   ुछा – खधप   ुछा, धात   पु   ुछा आयतनप   ुछा… अपराप तसो प   ुछा – सतपठानप   ुछा,

समपधानप   ुछा, इधपादप   ुछा… अपराप तसो प   ुछा – िइयप   ुछा, बलप   ुछा, बोझगप   ुछा…

अपराप तसो प   ुछा – मगप   ुछा, फलप   ुछा, नबानप   ुछा…।

प   ुछाम त ि◌त प   ुछाम त ं याचाम त ं अझसेाम त ं पसादेम त ं ‘‘कथयस    ु मे’’त प   ुछाम त।ं

भगवा त गारवाधवचनमेत…ंप॰े… िसछका पञ – यददं भगवात।    ूह मेत ि◌त    ूह आचखाह 

देसेह पञपेह पठपेह ववराह वभजाह उ◌ानीकरोह पकासेहत – प   ुछाम त ं भगवा    ूह मेत।ं

इचायमा मेग   ूत इचात पदिसध…प॰े… इचायमा मेग   ।ू

मञाम त ं वेदग    ू भावत ि◌त।वदेग   ूत त ं मञाम, भावत◌ोत तं  मञाम, एव ं जानाम, एवं

आजानाम एव ं पटजानाम एव ं पटवझाम। वदेग    ू भावतो त कथच भगवा वदेग   ?ू वदेा   व   ुिचत 

चत   सू    ु मगसे    ु ञाण ं पञा िपिञय ं पञाबल…ंपे॰… धमवचयसबोझगो वीमंसा वपसना 

समादठ। भगवा तेह वेदेह जातजरामरणस अतगतो अतप◌ो कोटगतो कोटप◌ो 

परयतगतो परयतप◌ो वोसानगतो वोसानप◌ो ताणगतो ताणप◌ो लेणगतो लेणप◌ो सरणगतो 

सरणप◌ो अभयगतो अभयप◌ो अच   तुगतो अच   तुप◌ो अमतगतो अमतप◌ो नबानगतो 

नबानप◌ो। वेदानं  वा अतगतोत वेदग   ;ू वदेेह वा अतगतोत वेदग   ;ू सन ं वा धमान ं वदत◌ा वेदग   ;ू सकायदठ वदता होत, वचकछा वदता होत, सीलबतपरामासो वदतो होत, रागो 

दोसो मोहो मानो वदतो होत, वदतास िहोत पापका अक   ु सला धमा संकलेसका पोनोभवका 

सदरा द   ुखवपाका आयत ं जातजरामरणया।

वदेान वचेय क े वलान, [सभयात भगवा]

समणान ं यानीिधथ [यान िपथ (या॰), यान िअथ (क॰) स   ॰ु न॰ ५३४]  ◌ामणानं।

सबवदेनास    ु वीतरागो।सब ं वदेमतच वदेग    ू सोत॥

एवं  भगवा वेदग   ।ू

Page 28: parayanavagga niddesa PALI

8/19/2019 parayanavagga niddesa PALI

http://slidepdf.com/reader/full/parayanavagga-niddesa-pali 28/138

कथ ं भगवा भावत◌ो? भगवा भावतकायो भावतसीलो भावतच◌ो भावतपञो 

भावतसतपठानो भावतसमपधानो भावतइधपादो भावतिइयो भावतबलो भावतबोझगो 

भावतमगो, पहनकलेसो पटवधाक   ु पो िसछकतनरोधो। द   ुख ं तस परञात,ं सम   दुयो पहनो,

मगो भावतो, नरोधो िसछकतो, अभञेय ं अभञात,ं परञेय ं परञात,ं पहातब ं पहन,ं

भावेतब ं भावत,ं िसछकातब ं िसछकत,ं अपर◌ो महतो गभीरो अपमेयो द   ुपरयोगाहो 

बह   ुरतनो सागपमो [सागरसमो (क॰)]  छळग   पुेखाय समनागतो होत।

चख   नुा प ं दवा नेव स   मुनो होत न द   ुमनो; उपेखको वहरत सतो सपजानो। सोतेन 

सदं स   ुवा, घानने गध ं घायवा, ि◌जहाय रसं  सायवा, कायेन फोठब ं फ   ु  सवा, मनसा धमं

वञाय नवे स   मुनो होत न द   ुमनो; उपेखको वहरत सतो सपजानो।

चख   नुा प ं दवा मनाप ं प ं नाभगझत नाभहंसत [नाभपहयत (या॰) महान॰ ९०]  न 

राग ं जनेत। तस ठतोव कायो होत, ठत ं च◌ं  अझ◌ं  स   िुसठत ं स   ुवम   ु◌ं। चख   नुा खो पनेव पं

दवा अमनाप ं न मक   ु   होत अपतठतच◌ो[अपतठनच◌ो (या॰)]  अलनमनसो 

[आदनमनसो (या॰) महान॰ ९०]  अयापनचतेसो। तस ठतोव कायो होत ठतं  च◌ं  अझ◌ं

स   िुसठत ं स   ुवम   ु◌ं। सोतने सदं स   ुवा…पे॰… घानने गध ं घायवा… ि◌जहाय रसं  सायवा… कायेन 

फोठब ं फ   ु  सवा… मनसा धम ं वञाय मनाप ं नाभगझत नाभहंसत न राग ं जनेत। तस 

ठतोव कायो होत ठतं  च◌ं  अझ◌ं  स   िुसठत ं स   ुवम   ु◌ं। मनसायेव खो पन धमं  वञाय अमनापं

न मक   ु   होत। अपतठतच◌ो अलनमनसो अयापनचतेसो तस ठतोव कायो होत ठतं  च◌ं

अझ◌ं  स   िुसठत ं स   ुवम   ु◌ं।

चख   नुा प ं दवा मनापामनापसे    ु पसे    ु ठतोव कायो होत ठत ं च◌ं  अझ◌ं  स   िुसठतं

स   ुवम   ु◌ं। सोतने सदं स   ुवा…पे॰… मनसा धम ं वञाय मनापामनापेस    ु धमेस    ु ठतोव कायो होत 

ठत ं च◌ं  अझ◌ं  स   िुसठत ं स   ुवम   ु◌ं।

चख   नुा प ं दवा रजनीये न रजत, द   ुसनीये [दोसनीये (या॰ क॰) महान॰ ९०]  न द   ुसत,

मोहनीये न म   ुहत, कोपनीये न क   ु पत, मदनीये न मजत, कलेसनीये न कलसत। सोतेन 

सदं स   ुवा…पे॰… मनसा धम ं वञाय रजनीये न रजत, द   ुसनीये न द   ुसत, मोहनीये न म   ुहत,कोपनीये न क   ु पत, मदनीये न मजत, कलेसनीये न कलसत।

दठे दठम◌ो, स   तु े स   तुम◌ो, म   तु े म   तुम◌ो, वञात े वञातम◌ो। दठे न लपत, स   तु े न 

लपत, म   तु े न लपत, वञात े न लपत। दठे अन   पूयो [अन   पुयो (या॰), अन   सुयो (क॰)

महान॰ ९०]  अनपायो अिनसतो अपटबधो वपम   ु◌ो वसञ   ु◌ो वमरयादकतने चतेसा वहरत।

स   तु…ेपे॰… म   तु े … वञात े अन   पूयो [अन   पुयो (या॰), अन   सुयो (क॰) महान॰ ९०]  अनपायो अिनसतो 

अपटबधो वपम   ु◌ो वसञ   ु◌ो वमरयादकतने चतेसा वहरत।

संवजत भगवतो चख   ,ु पसत भगवा चख   नुा प,ं छदरागो भगवतो िनथ, स   ुवम   ुच◌ो 

भगवा। संवजत भगवतो सोत,ं स   णुात भगवा सोतने सदं, छदरागो भगवतो िनथ, स   ुवम   ुच◌ो 

Page 29: parayanavagga niddesa PALI

8/19/2019 parayanavagga niddesa PALI

http://slidepdf.com/reader/full/parayanavagga-niddesa-pali 29/138

भगवा। संवजत भगवतो घान,ं घायत भगवा घानने गध,ं छदरागो भगवतो िनथ, स   ुवम   ुच◌ो 

भगवा। संवजत भगवतो ि◌जहा, सायत भगवा ि◌जहाय रसं, छदरागो भगवतो िनथ,

स   ुवम   ुच◌ो भगवा। संवजत भगवतो कायो, फ   ु  सत भगवा कायेन फोठब,ं छदरागो भगवतो 

िनथ, स   ुवम   ुच◌ो भगवा। संवजत भगवतो मनो, वजानात भगवा मनसा धम,ं छदरागो 

भगवतो िनथ, स   ुवम   ुच◌ो भगवा।

चख    ु पाराम ं परत ं पसम   ुदत,ं त ं भगवतो [भगवता (या॰) महान॰ ९०]  दत ं ग   ु◌ं  िरखतं

सवं   तु;ं तस च संवराय धम ं देसेत। सोत ं सदाराम ं सदरत…ंपे॰… घान ं गधाराम ं गधरत…ं ि◌जहा 

रसारामा रसरता रससम   ुदता, सा भगवतो दता ग   ु◌ा िरखता संव   तुा; तस च संवराय धम ं देसेत।

कायो फोठबारामो फोठबरतो फोठबसम   ुदतो… मनो धमारामो धमरतो धमसम   ुदतो, सो 

भगवतो दतो ग   ु◌ो िरखतो संव   तुो; तस च संवराय धम ं देसेत –

‘‘दत ं नियत समतं, दत ं राजाभहत।

दतो सेठो मन   ुसेस   ,ु योतवाय ं ततखत॥

‘‘वरमसतरा दता, आजानीया च [आजानयाव (या॰) ध॰ प॰ ३२२]  सधवा।

क   ु जरा च [क   ु जराव (या॰)]  महानागा, अदतो ततो वरं॥

‘‘न ह एतेह यानेह, गछेय अगत ं दस।ं

यथाना स   दुतने, दतो दतेन गछत॥

‘‘वधास    ु न वकिपत, वपम   ु◌ा प   नुभवा।

दतभ   ूम◌ं  अन   ुप◌ा, ते  लोक े िवजतावनो॥

‘‘ियिसयान भावतान, अझच बहधा च सबलोक े ।

िनबझ इम ं परच लोक ं , काल ं कखत भावतो स दतो’’त [स   दुतोत (या॰) स   ॰ु न॰

५२१; महान॰ ९०]॥

एवं  भगवा भावत◌ोत।

मञाम त ं वेदग    ू भावत,ं क   ु तो न    ु द   ुखा सम   दुागता इमेत। क   ु तो न   ूत ससंयप   ुछा 

वमतप   ुछा वेहकप   ुछा अनके ंसप   ुछा – ‘‘एव ं न    ु खो, न न    ु खो, क  ं   न    ु खो, कथ ं न    ु खो’’त – क   ु तो 

न   ।ु द   ुखा त जातद   ुख,ं जराद   ुख,ं याधद   ुख,ं मरणद   ुख,ं सोकपरदेवद   ुखदोमनस   पुायासद   ुख,ं

यसन ं द   ुख,ं नरेयक ं द   ुख,ं तरछानयोनक ं द   ुख,ं पेवसयक ं द   ुख,ं मान   ुसक ं द   ुख,ं

गभोिकतम   लूक ं द   ुख,ं गभठतम   लूक ं द   ुख,ं गभव   ुठानम   लूक ं द   ुख,ं जातस   पूनबधक ं द   ुख,ं

जातस पराधेयक ं द   ुख,ं अ   पूकम ं द   ुख,ं पपकम ं द   ुख,ं द   ुखद   ुख,ं सखारद   ुख,ंवपरणामद   ुख ं , चख   रुोगो सोतरोगो घानरोगो ि◌जहारोगो कायरोगो सीसरोगो कणरोगो म   खुरोगो 

दतरोगो कासो सासो पनासो डाहो जरो क   ु ि◌छरोगो म   ुछा पिखदका स   लूा वस   ूचका क   ु ठं गडो 

Page 30: parayanavagga niddesa PALI

8/19/2019 parayanavagga niddesa PALI

http://slidepdf.com/reader/full/parayanavagga-niddesa-pali 30/138

कलासो सोसो अपमारो दद    ु कड   ु  कछ   ु  रखसा वितछका लोहतप◌ं  मध   मुेहो असंा पळका 

भगदला पसम   ुठाना आबाधा सेहसम   ुठाना आबाधा वातसम   ुठाना आबाधा िसनपातका आबाधा 

उत   पुरणामजा आबाधा वसमपरहारजा आबाधा ओपकमका आबाधा कमवपाकजा आबाधा सीतं

उहं ि◌जघछा पपासा उचारो पसावो डसंमकसवातातपसरसपसफस ं द   ुख,ं मात   मुरण ं द   ुख ं ,

पत   मुरण ं द   ुख,ं भात   मुरण ं द   ुख,ं भगनमरण ं द   ुख,ं प   ुमरण ं द   ुख,ं धीत   मुरण ं द   ुख,ं ञातयसनं

द   ुख,ं रोगयसन ं द   ुख,ं भोगयसन ं द   ुख,ं सीलयसन ं द   ुख,ं दठयसन ं द   ुख;ं येस ं धमानंआदतो सम   दुागमन ं पञायत, अथगमतो नरोधो पञायत, कमिसिनसतो वपाको,

वपाकिसिनसत ं कम,ं नामिसिनसत ं प,ं पिसिनसत ं नाम,ं जातया अन   गुत,ं जराय अन   सुट,ं

याधना अभभ   तू,ं मरणेन अभाहत,ं द   ुख े पतठत,ं अताण ं अलेण ं असरण ं असरणीभ   तू ं – इमे

व   ुिचत द   ुखा। इमे द   ुखा क   ु तो सम   दुागता क   ु तो जाता क   ु तो सजाता क   ु तो नब◌ा क   ु तो 

अभनब◌ा क   ु तो पात   भु   तूा क  ं नदाना क  ं सम   दुया क  ं जातका क  ं पभवात, इमेस ं द   ुखान ं म   लू ं प   ुछत 

हेत   ु  ं प   ुछत नदान ं प   ुछत सभव ं प   ुछत पभव ं प   ुछत सम   ुठान ं प   ुछत आहारं प   ुछत 

आरमण ं प   ुछत पचय ं प   ुछत सम   दुय ं प   ुछत पप   ुछत याचत अझेसत पसादेतीत – क   ु तो न   ुद   ुखा सम   दुागता इमे।

य ेक े च लोिकममनकेपा त। य े के ची त सबेन सबं  सबथा सब ं असेस ं नसेसं

परयादयनवचनमेत ं – य े क े चीत। लोिकम ि◌त अपायलोक े मन   ुसलोक े दवेलोक े खधलोक े धात   लुोके

आयतनलोक े। अनेकपा त अनकेवधा नानापकारा द   ुखात – य े क े च लोिकममनकेपा। तनेाह सो 

◌ामणो –

‘‘प   ुछाम त ं भगवा    ूह मेत,ं [इचायमा मेग   ]ू

मञाम त ं वेदग    ू भावत◌ं।

क   ु तो न    ु द   ुखा सम   दुागता इम,े य े क े च लोिकममनकेपा’’त॥

१९.   द   ुखस वे मं  पभव ं अप   ुछस, [मेग   ूत भगवा]

त ं त े पवखाम यथा पजान।ं

उपधनदाना पभिवत द   ुखा, य े क े च लोिकममनकेपा॥

द   ुखस वे मं  पभव ं अप   ुछसी त। द   ुखसा त जातद   ुखस जराद   ुखस याधद   ुखस 

मरणद   ुखस सोकपरदेवद   ुखदोमनस   पुायासद   ुखस। पभव ं अप   ुछसी त द   ुखस म   लू ं प   ुछस हेत   ु ं

प   ुछस नदान ं प   ुछस सभव ं प   ुछस पभव ं प   ुछस सम   ुठान ं प   ुछस आहारं प   ुछस आरमणं

प   ुछस पचय ं प   ुछस सम   दुय ं प   ुछस याचस अझसेस पसादेसीत – द   ुखस व े म ं पभवं

अप   ुछस। मेग   ूत भगवा त ं ◌ामणं  नामेन आलपत। भगवा त गारवाधवचनमेत…ंपे॰… िसछका 

पञ, यददं भगवात – मेग   ूत भगवा।

त ं त े पवखाम यथा पजान ि◌त।त ि◌त द   ुखस म   लू ं पवखाम हेत   ु  ं पवखाम नदानं

पवखाम सभव ं पवखाम पभव ं पवखाम सम   ुठान ं पवखाम आहारं पवखाम आरमणं

Page 31: parayanavagga niddesa PALI

8/19/2019 parayanavagga niddesa PALI

http://slidepdf.com/reader/full/parayanavagga-niddesa-pali 31/138

पवखाम पचय ं पवखाम सम   दुय ं पवखाम आिचखसाम देसेसाम पञपेसाम 

पठपेसाम ववरसाम विभजसाम उ◌ानीकरसाम पकासेसामीत – तं  त े पवखाम। यथा 

पजान ि◌त यथा पजानतो आजानतो वजानतो पटवजानतो पटवझतो। न इतहतहं न 

इतकराय न परपराय न पटकसपदाय [न पटकसपदानने (क॰) महान॰ १५६]  न तकहेत    ु न 

नयहेत    ु न आकारपरवतक े न न दठनझानिखतया साम ं सयमभञात ं अपचखधम ं तं

कथयसामीत – तं  त े पवखाम यथा पजान।ं

उपधनदाना पभिवत द   ुखा त। उपधी त दस उपधी – तह   ूपध, दठ   ूपध, कलेस   पूध,

कम   पूध, द   ुचरत   पूध, आहापध, पटघ   पूध, चतसो उपादनधात   युो उपधी, छ अझकान 

आयतनान उपधी, छ वञाणकाया उपधी, सिबप द   ुख ं द   ुखमनठेन [द   ुखठेन (या॰)]  उपध।

इम े व   ुिचत दस उपधी। द   ुखा त जातद   ुख ं जराद   ुख ं याधद   ुख ं मरणद   ुखं

सोकपरदेवद   ुखदोमनस   पुायासद   ुख ं नरेयक ं द   ुख…ंपे॰… दठयसन ं द   ुख।ं येस ं धमान ं आदतो 

सम   दुागमन ं पञायत, अथगमतो नरोधो पञायत, कमिसिनसतो वपाको, वपाकिसिनसतंकम,ं नामिसिनसत ं प,ं पिसिनसत ं नाम,ं जातया अन   गुत,ं जराय अन   सुटं, याधना अभभ   तू,ं

मरणेन अभाहत,ं द   ुखे पतठत,ं अताण ं अलेण ं असरण ं असरणीभ   तू ं – इम े व   ुिचत द   ुखा। इमे

द   ुखा उपधनदाना उपधहेत   कुा उपधपचया उपधकारणा िहोत पभिवत सभिवत जाियत 

सजाियत नबि◌त पात   भुवतीत – उपधनदाना पभिवत द   ुखा।

य ेक े च लोिकममनकेपा त। य े के ची त सबेन सबं  सबथा सब ं असेस ं नसेसं

परयादयनवचनमेत ं – य े क े चीत। लोिकम ि◌त अपायलोक े मन   ुसलोक े दवेलोक े खधलोक े धात   लुोकेआयतनलोक े। अनेकपा त अनकेवधा नानपकारा द   ुखात – य े क े च लोिकममनकेपा। तनेाह 

भगवा –

‘‘द   ुखस व े म ं पभव ं अप   ुछस, [मेग   ूत भगवा]

त ं त े पवखाम यथा पजान।ं

उपधनदाना पभिवत द   ुखा, य े क े च लोिकममनकेपा’’त॥

२०.   यो व े अववा उपध ं करोत, प   नुप   नु ं द   ुखम   पुेत मदो।तमा पजान ं उपध ं न कयरा, द   ुखस जातपभवान   पुसी॥

यो  व े अववा उपध ं करोती त। यो त यो यादसो यथाय   ु◌ो यथावहतो यथापकारो यंठानप◌ो 

यधंमसमनागतो खयो वा ◌ामणो वा वेसो वा स   ुदो वा गहठो वा पिबजतो वा देवो वा 

मन   ुसो वा। अववा त अवजागतो अञाणी अवभावी द   ुपञो। उपध ं करोती त तह   ूपध ं करोत,

दठ   ूपध ं करोत, कलेस   पूध ं करोत, कम   पूध ं करोत, द   ुचरत   पूध ं करोत, आहापध ं करोत,

पटघ   पूध ं करोत, चतसो उपादनधात   युो उपधी करोत, छ अझकान आयतनान उपधी करोत,छ वञाणकाये उपधी करोत जनेत सजनेत नब◌ेत अभनब◌ेतीत – अववा उपधं  करोत।

Page 32: parayanavagga niddesa PALI

8/19/2019 parayanavagga niddesa PALI

http://slidepdf.com/reader/full/parayanavagga-niddesa-pali 32/138

प   नुप   नु ं द   ुखम   पुेत मदो त प   नुप   नु ं जातद   ुख ं जराद   ुख ं याधद   ुख ं मरणद   ुखं

सोकपरदेवद   ुखदोमनस   पुायासद   ुख ं एत सम   पुेत उपगछत गहात परामसत अभनवसतीत –

प   नुप   नु ं द   ुखम   पुेत। मदो त मदो मोम   हुो अववा अवजागतो अञाणी अवभावी द   ुपञोत –

प   नुप   नु ं द   ुखम   पुेत मदो।

तमा पजान ं उपध ं न कयरा त। तमा त तकंारणा तहंेत    ु तपचया तंनदाना एत ं आदनवंसपसमानो उपधीस   ूत तमा। पजान ि◌त पजानतो आजानतो वजानतो पटवजानतो 

पटवझतो, ‘‘सबे सखारा अनचा’’त पजानतो आजानतो वजानतो पटवजानतो 

पटवझतो , ‘‘सबे  सखारा द   ुखा’’त…प॰े… ‘‘सब े धमा अन◌ा’’त…पे॰… ‘‘य ं िकच सम   दुयधमं

सब ं त ं नरोधधम’’ि◌त पजानतो आजानतो वजानतो पटवजानतो पटवझतो।उपध ं न 

कयरा त तह   पूध ं न करेय, दठ   ूपध ं न करेय, कलेस   पूध ं न करेय, द   ुचरत   पूध ं न करेय,

आहापध ं न करेय, पटघ   पूध ं न करेय, चतसो उपादनधात   युो उपधी न करेय, छ 

अझकान आयतनान उपधी न करेय, छ वञाणकाये उपधी न करेय, न जनेय न सजनेय न नब◌ेय नाभनब◌ेयात – तमा पजानं  उपध ं न कयरा।

द   ुखसा त जातद   ुखस जराद   ुखस याधद   ुखस मरणद   ुखस 

सोकपरदेवद   ुखदोमनस   पुायासद   ुखस। पभवान   पुसी त द   ुखस म   लूान   पुसी हेतान   पुसी 

नदानान   पुसी सभवान   पुसी पभवान   पुसी सम   ुठानान   पुसी आहारान   पुसी आरमणान   पुसी 

पचयान   पुसी सम   दुयान   पुसी। अन   पुसना व   ुचत ञाण।ं या पञा पजानना…प॰े… अमोहो 

धमवचयो समादठ। इमाय अन   पुसनाय पञाय उपतेो होत सम   पुेतो उपागतो सम   पुागतो उपपनो सम   पुपनो समनागतो। सो व   ुचत अन   पुसीत – द   ुखस जातपभवान   पुसी। तनेाह 

भगवा –

‘‘यो वे अववा उपध ं करोत, प   नुप   नु ं द   ुखम   पुेत मदो।

तमा पजान ं उपध ं न कयरा, द   ुखस जातपभवान   पुसी’’त॥

२१.   य ं त ं अप   िुछह अकयी नो, अञ ं त ं प   ुछाम तदघ    ूह।

कथ ं न    ु धीरा वतिरत ओघ,ं जात ं जरं सोकपरदवच।

त ं मे म   नुी साध    ु वयाकरोह, तथा ह त े वदतो एस धमो॥

य ं त ं अप   िुछह अकयी नो त य ं त ं अप   िु◌छह अयाचह अझेसह पसादयह। अकयी 

नो त कत ं[अक त ं (या॰) एवमीदसेस    ु पदेस    ु अतीतवभवसेन महान॰ ११०]  पकतं

आिचखत ं देसत ं पञपत ं[पञापत ं (क॰)]  पठपत ं ववरत ं वभ◌ं  उ◌ानीकतं  पकासितत – यं

त ं अप   िु◌छह अकयी नो।

 अञ ं त ं प   ुछाम तदघ    हू त अञ ं त ं प   ुछाम, अञ ं त ं याचाम, अञ ं त ं अझसेाम, अञं

त ं पसादेम, उर त ं प   ुछाम। तदघ    हू त इघ    ूह आचखाह देसेह पञपेह पठपेह 

Page 33: parayanavagga niddesa PALI

8/19/2019 parayanavagga niddesa PALI

http://slidepdf.com/reader/full/parayanavagga-niddesa-pali 33/138

ववराह वभजाह उ◌ानीकरोह पकासेहत – अञ ं त ं प   ुछाम तदघ    ूह।

कथ ं न    ु धीरा वतिरत ओघ,ं जात ं जरं सोकपरदवचा त। कथ ं न   ूत ससंयप   ुछा वमतप   ुछा 

वेहकप   ुछा अनके ंसप   ुछा – ‘‘एव ं न    ु खो, नन    ु खो, क  ं   न    ु खो, कथ ं न    ु खो’’त – कथ ं न   ।ु धीरा त 

धीरा िपडता पञवतो ब   ुधमतो ञाणनो वभावनो मधेावनो । ओघ ि◌त कामोघं  भवोघ ं दठोघं

अवजोघ।ं जाती त या तसे ं तसे ं स◌ानं  ितह ितह सनकाये जात सजात ओिकत नब अभनब खधान ं पात   भुावो आयतनान ं पटलाभो। जरा त या तेस ं तसे ं स◌ानं  ितह ितह 

सनकाये जरा जीरणता िखडच ं पालच ं वलचता आय   नुो सहंान िइयान ं परपाको। सोको त 

ञातयसनने वा फ   ु ठस भोगयसनने वा फ   ु ठस रोगयसनने वा फ   ु  ठस सीलयसनेन वा 

फ   ु  ठस दठयसनेन वा फ   ु ठस अञतरञतरेन यसनने वा समनागतस अञतरञतरने 

द   ुखधमने वा फ   ु  ठस सोको सोचना सोचत◌ं  अतोसोको अतोपरसोको अतोडाहो अतोपरडाहो 

चतेसो परझायना दोमनसं  सोकसल।ं परदेवो त ञातयसनने वा फ   ु  ठस भोगयसनेन वा 

फ   ु ठस रोगयसनने वा फ   ु  ठस सीलयसनेन वा फ   ु ठस दठयसनने वा फ   ु ठस अञतरञतरेन यसनने वा समनागतस अञतरञतरने द   ुखधमेन वा फ   ु  ठस आदेवो परदेवो 

आदेवना परदेवना आदेवत◌ं  परदेवत◌ं  वाचा पलापो [लापो पलापो (या॰) धमसगणये]  वपलापो 

लालपो लालपना लािलपत◌ं [लालपायना लालपायत◌ं  (बह   ूस   )ु जरास   ुनदेसठकथा 

ओलोक◌ ेतब◌ा]।

कथ ं न    ु धीरा वतिरत ओघ,ं जात ं जरं सोकपरदवचा त धीरा कथं  ओघच जातच जरच 

सोकच परदेवच तिरत उिरत पतिरत समतकिमत वीतवतीत – कथं  न    ु धीरा वतिरत ओघ,ं जात ं जरं सोकपरदवच।

त ं मे म   नुी साध    ु वयाकरोह त। त ि◌त यं  प   ुछाम य ं याचाम य ं अझसेाम य ं पसादेम। म   नुी त 

मोन ं व   ुचत ञाण ं । या पञा पजानना…पे॰… अमोहो धमवचयो समादठ। भगवा तेन ञाणेन 

समनागतो म   ुन मोनप◌ो। तीण मोनेयान – कायमोनेयं  वचीमोनेय ं मनोमोनेय।ं

कतम ं कायमोनेय?ं तवधान ं कायद   ुचरतान ं पहान ं कायमोनेय।ं तवध ं कायस   चुरतं

कायमोनेय।ं कायारमणे ञाण ं कायमोनेय।ं कायपरञा कायमोनेय।ं परञासहगतो मगो कायमोनेय।ं काये छदरागस पहानं  कायमोनेय।ं कायसखारनरोधो चत   ुथझानसमाप 

कायमोनेय।ं इदं कायमोनेय।ं

कतम ं वचीमोनेय?ं चत   िु◌बधानं  वचीद   ुचरतान ं पहान ं वचीमोनेय।ं चत   िु◌बधं  वचीस   चुरतं

वचीमोनेय।ं वाचारमणे ञाणं  वचीमोनेय।ं वाचापरञा वचीमोनेय।ं परञासहगतो मगो 

वचीमोनेय।ं वाचाय छदरागस पहानं  वचीमोनेय।ं वचीसखारनरोधो द   ुतयझानसमाप 

वचीमोनेय।ं इदं वचीमोनेय।ं

कतम ं मनोमोनेय?ं तवधान ं मनोद   ुचरतान ं पहान ं मनोमोनेय।ं तवध ं मनोस   चुरतं

मनोमोनेय।ं च◌ारमणे ञाणं  मनोमोनेय।ं चपरञा मनोमोनेय।ं परञासहगतो मगो 

Page 34: parayanavagga niddesa PALI

8/19/2019 parayanavagga niddesa PALI

http://slidepdf.com/reader/full/parayanavagga-niddesa-pali 34/138

मनोमोनेय।ं च◌े छदरागस पहानं  मनोमोनेय।ं चसखारनरोधो सञावदेयतनरोधसमाप 

मनोमोनेय।ं इदं मनोमोनेय ं ।

कायम   ुन◌ं  वचीम   ुन◌ं [वाचाम   ुन◌ं  (बह   ूस   )ु इतव   ॰ु ६७], मनोम   ुनमनासव।ं

म   ुन◌ं  मोनेयसपन,ं आह   ु  सबपहायन॥ं

कायम   ुन◌ं  वचीम   ुन◌ं, मनोम   ुनमनासव।ं

म   ुन◌ं  मोनेयसपन,ं आह   ु  नहातपापिकत॥

इमेह तीह मोनेयेह धमेह समनागता। छ म   ुननो [म   नुयो (या॰) महान॰ १४]  –

अगारम   ुननो, अनगारम   ुननो, सेखम   ुननो [सेखम   ुननो (या॰ क॰)], असेखम   ुननो, पचकेम   ुननो 

म   ुनम   ुननोत। कतमे अगारम   ुननो? ये ते  अगारका दठपदा वञातसासना – इमे अगारम   ुननो।

कतमे अनगारम   ुननो? ये ते  पिबजता दठपदा वञातसासना – इमे अनगारम   ुननो। स सेखा 

सखेम   ुननो। अरहतो असेखम   ुननो। पचकेसब   ुधा पचकेम   ुननो। तथागता अरहतो समासब   ुधा म   ुनम   ुननो।

न मोनने म   नुी [म   ुन (या॰ क॰) ध॰ प॰ २६८]  होत, म   ूहपो अवदस   ।ु

यो च त   लुवं पगह, वरमादाय िपडतो॥

पापान परवजेत, स म   नुी तने सो म   ुन।

यो म   नुात उभो लोक े , म   ुन तने पव   ुचत॥

असतच सतच ञवा धम,ं अझ◌ं  बहधा च सबलोक े ।

देवमन   ुसेह प   जूनीयो [प   िू◌जतो (या॰ क॰) महान॰ १४], सगजालमतच [सग 

जालमतच, स   ॰ु न॰ ५३२]  सो म   नुीत॥

साध    ु वयाकरोह त त ं साध    ु आचखाह देसेह पञपेह पठपेह ववराह वभजाह उ◌ानीकरोह 

पकासेहत – त ं मे म   नुी साध    ु वयाकरोह। तथा ह त े वदतो एस  धमो त तथा ह त े वदतो 

त   ुलतो तीरतो वभ   तूो वभावतो एस धमोत – तथा ह ते  वदतो एस धमो। तनेाह सो ◌ामणो –

‘‘यं  त ं अप   िु◌छह अकयी नो, अञ ं त ं प   ुछाम तदघ    ूह।

कथ ं न    ु धीरा वतिरत ओघ,ं जात ं जरं सोकपरदवच।

त ं मे म   नुी साध    ु वयाकरोह, तथा ह त े वदतो एस धमो’’त॥

२२.   कयसाम  त े धम,ं [मेग   ूत भगवा]

दठे धमे अनीतहं।य ं वदवा सतो चरं, तर े लोके वसकं ॥

कयसाम त े धम ि◌त।धम ि◌त आदकयाणं  मझकेयाण ं परयोसानकयाण ं साथं

Page 35: parayanavagga niddesa PALI

8/19/2019 parayanavagga niddesa PALI

http://slidepdf.com/reader/full/parayanavagga-niddesa-pali 35/138

सयजन ं क◌ ेवलपरप   ुण ं परस   ुध ं मचरय,ं च◌ारो सतपठाने, च◌ारो समपधाने, च◌ारो 

इधपादे , िपिचयान, पच बलान, स बोझगे, अरय ं अठगक ं मगं, नबानच,

नबानगामनच पटपदं कयसाम आिचखसाम देसेसाम पञपेसाम पठपेसाम 

ववरसाम विभजसाम उ◌ानीकरसाम पकाससामीत – कयसाम ते  धम।ं मेग   ूत 

भगवा त ं ◌ामणं  नामेन आलपत।

दठे धमे अनीतह ि◌त।दठे धमेत दठे धमे ञात े धमे त   ुलत े धमे तीरत े धमे

वभ   तू े धम े वभावत े धमे सब े सखारा अनचात…पे॰… य ं िकच सम   दुयधम ं सब ं तं

नरोधधिमत दठे धमे ञात े धमे त   ुलत े धम े तीरत े धमे वभ   तू े धमे वभावत े धमेत –

एिवप दठे धमे कथयसाम। अथ वा, द   ुखे दठे द   ुख ं कथयसाम, सम   दुये दठे सम   दुयं

कथयसाम, मगे दठे मगं  कथयसाम, नरोधे दठे नरोध ं कथयसामीत – एिवप दठे

धम े कथयसाम। अथ वा, दठ े धम े िसदठक ं अकालक ं एहिपसक ं ओपिनेयक ं पच◌ं

वेदतब ं वञ   हूत – एिवप दठे धमे कथयसामीत दठे धमे। अनीतह ि◌त न इतहतहं न इतकराय न परपराय न पटकसपदाय न तकहेत    ु न नयहेत    ु न आकारपरवतक◌ ेन न 

दठनझानिखतया, साम ं सयमभञात ं अपचखधम,ं त ं कथयसामीत – दठे धमे

अनीतहं।

य ंवदवा सतो चर ि◌त यं  वदत ं कवा त   लुयवा तीरयवा वभावयवा वभ   तू ं कवा, ‘‘सबे

सखारा अनचा’’त वदत ं कवा त   लुयवा तीरयवा वभावयवा वभ   तू ं कवा, ‘‘सब े सखारा 

द   ुखा’’त… ‘‘सब े धमा अन◌ा’’त…पे॰… ‘‘य ं िकच सम   दुयधम ं सब ं त ं नरोधधम’’ि◌त वदतंकवा त   लुयवा तीरयवा वभावयवा वभ   तू ं कवा। सतो त चत   ूह कारणेह सतो – काये

कायान   पुसनासतपठान ं भावेतो सतो…प॰े… सो व   ुचत सतो। चर ि◌त चरतो वहरतो इरयतो 

व◌ेतो पालेतो यपेतो यापेतोत – यं  वदवा सतो चरं।

तर े लोक े वसक ि◌त वसका व   ुचत तहा। यो रागो सारागो…पे॰… अभझा लोभो 

अक   ु सलम   लू।ं वसका त के नठेन वसका? वसतात वसका, वसालात वसका, वसटात 

वसका, वसमात वसका, वसकतीत वसका, वसंहरतीत वसका, वसंवादकात 

वसका, वसम   लूात वसका, वसफलात वसका, वसपरभोगात वसका, वसाला वा पन 

सा तहा प े सदे गधे रसे फोठबे क   ु ले गणे आवासे लाभे यसे पसंसाय स   खु े चीवरे पडपाते

सनेासने गलानपचयभेसजपरखारे कामधात   युा पधात   युा अपधात   युा कामभव े पभव े अपभवे

सञाभव े असञाभवे नवेसञानासञाभव े एकवोकारभवे चत   वुोकारभवे पचवोकारभवे अतीत े अनागते

पच   ुपन े दठस   तुम   तुवञातबेस    ु धमेस    ु वसटा वथतात वसका। लोक ेत अप◌ायलोक◌े

मन   ुसलोक े दवेलोक े खधलोक े धात   लुोक◌ े आयतनलोक◌ े।तर े लोक े वसक ि◌त लोक े वेसा वसका 

[या सा लोक◌ े वसक◌ा (या॰) कामस   ु

नदसेठकथा ओलोक ेतबा], लोक े वते ं वसक◌ ं सतो तरेय 

उरेय पतरेय समतकमेय वीतव◌ेयात – तर े लोक◌ े वसक◌ ं। तेनाह भगवा –

‘‘कयसाम त े धम,ं [मेग   ूत भगवा]

Page 36: parayanavagga niddesa PALI

8/19/2019 parayanavagga niddesa PALI

http://slidepdf.com/reader/full/parayanavagga-niddesa-pali 36/138

दठे धमे अनीतहं।

य ं वदवा सतो चर◌,ं तर े लोक◌ े वसक’’ि◌त॥

२३.   तचाहं अभनदाम, महेस धमम   ुम।ं

य ं वदवा सतो चरं, तर े लोके वसकं ॥

तचाहं अभनदामी त। त ि◌त त   ुहं वचन ं यपथ ं[यपथ ं (या॰ क॰)]  देसन ं अन   सुासनंअन   ुसठं [देसन ं अन   िुसध (या॰)]। नदामीत अभनदाम मोदाम अन   मुोदाम इछाम सादयाम 

याचाम पथयाम पहयाम अभजपामीत – तचाहं अभनदाम।

महेस  धमम   ुम ि◌त।महेसी त क  ं   महेस भगवा, महत ं सीलखध ं एसी गवसेी [एस गवेस 

(या॰) महान॰ १५०]  परयेसीत महेस, महत ं समाधखध…ंपे॰… महत ं पञाखध…ं महतं

वम   ुखध…ं महत ं वम   ुञाणदसनखध ं एसी गवेसी परयेसीत महेस, महतो तमोकायस 

पदालन ं एसी गवसेी परयेसीत महेस, महतो वपलासस पभेदन ं एसी गवसेी परयेसीत महेस,

महतो तहासलस अबहन ं[अब   हून ं (बह   ूस   )ु, अब   हूं (सी॰ अठ॰)]  एसी गवसेी परयेसीत महेस,

महतो दठसघातस वनवठेन ं एसी गवसेी परयेसीत महेस, महतो मानधजस पपातनं  एसी 

गवसेी परयेसीत महेस, महतो अभसखारस व   पूसम ं एसी गवेसी परयेसीत महेस, महतो ओघस 

नथरण ं एसी गवसेी परयेसीत महेस, महतो भारस नखेपनं  एसी गवेसी परयेसीत महेस,

महतो ससंारवटस उपछेदं एसी गवेसी परयेसीत महेस, महतो सतापस नबापनं  एसी गवेसी 

परयेसीत महेस, महतो परळाहस पटपसध ं एसी गवसेी परयेसीत महेस, महतो धमधजस 

उसापन ं एसी गवेसी परयेसीत महेस, महत े सतपठान…ेप॰े… महत े समपधान…े महते

इधपादे… महतान िइयान… महतान बलान… महते  बोझगे… महत ं अरय ं अठगकं

मग…ं महत ं परमथ ं अमत ं नबान ं एसी गवेसी परयेसीत महेस, महेसखेह स◌ेह एसतो 

गवेसतो परयेसतो – ‘‘कहं ब   ुधो, कहं भगवा, कहं देवदेवो, कहं नरासभो’’त महेस। धमम   ुम ि◌त 

धमम   ु◌मं ं व   ुचत अमत ं नबान।ं यो सो सबसखारसमथो सब   पूधपटनसगो तहखयो 

वरागो नरोधो नबानं। उम ि◌त अगं  सेठं वसेठं पामोख ं उम ं पवरं धिमत – महेस 

धमम   ुम।ं

य ं वदवा सतो चर ि◌त वदतं  कवा त   लुयवा तीरयवा वभावयवा वभ   तू ं कवा, ‘‘सबे

सखारा अनचा’’त वदत ं कवा त   लुयवा तीरयवा वभावयवा वभ   तू ं कवा, ‘‘सब े सखारा 

द   ुखा’’त… ‘‘सब े धमा अन◌ा’’त…पे॰… ‘‘य ं िकच सम   दुयधम ं सब ं त ं नरोधधम’’ि◌त वदतं

कवा त   लुयवा तीरयवा वभावयवा वभ   तू ं कवा। सतो त चत   ूह कारणेह सतो – काये

कायान   पुसनासतपठान ं भावेतो सतो, वेदनास   …ुप॰े… च◌े… धमेस   …ु धमान   पुसनासतपठानं

भावेतो सतो… सो व   ुचत सतो। चर ि◌त चरतो वहरतो इरयतो व◌ेतो पालेतो यपेतो 

यापेतोत – यं  वदवा सतो चरं।

तरे लोक े वसक ि◌त वसका व   ुचत तहा। यो रागो सारागो…पे॰… अभझा लोभो 

अक   ु सलम   लू।ं वसका त क े नठने वसका…प॰े… वसटा वथतात वसका। लोक ेत अपायलोक◌ े…

Page 37: parayanavagga niddesa PALI

8/19/2019 parayanavagga niddesa PALI

http://slidepdf.com/reader/full/parayanavagga-niddesa-pali 37/138

प॰े… आयतनलोक े। तर े लोक े वसक ि◌त लोक े वसेा वसक◌ा, लोक◌ े वेत ं वसक◌ ं सतो तरेय 

उरेय पतरेय समतकमेय वीतव◌ेयात – तर े लोक◌ े वसक◌ ं। तेनाह सो ◌ामणो –

‘‘तचाहं अभनदाम, महेस धमम   ुम।ं

य ं वदवा सतो चर◌,ं तर े लोक◌ े वसक’’ि◌त॥

२४.   य ं िकच सपजानास, [मेग   ूत भगवा]

उध ं अधो तरयचाप मझ।े

एतसे    ु िनदच नवेसनच, पन   ुज वञाण ं भव े न तठे॥

य ं िकच सपजानासी त य ं िकच पजानास आजानास वजानास पटवजानास 

पटवझसीत – य ं िकच सपजानास। मेग   ूत भगवा त ं ◌ामणं  नामेन आलपत। भगवा त 

गारवाधवचनमेत…ंप॰े… िसछका पञ, यददं भगवात – मेग   ूत भगवा।

उध ं अधो तरयचाप मझेत। उध ि◌त अनागतं [उध ं व   ुचत अनागत ं (या॰ क॰)]; अधो त 

अतीत;ं तरयचाप मझेत पच   ुपन।ं उध ि◌त देवलोको; अधो त नरयलोको; तरयचाप 

मझेत मन   ुसलोको। अथ वा, उध ि◌त क   ु सला धमा; अधो त अक   ु सला धमा; तरयचाप 

मझेत अयाकता धमा। उध ि◌त अपधात   ;ु अधो त कामधात   ;ु तरयचाप मझेत पधात   ।ु

उध ि◌त स   खुा वदेना; अधो त द   ुखा वदेना; तरयचाप मझेत अद   ुखमस   खुा वदेना। उध ि◌त 

उध ं पादतला; अधो त अधो क े समथका; तरयचाप मझेत वेमझेत – उध ं अधो तरयचाप 

मझ।े

एतसे    ु िनदच नवेसनच, पन   ुज वञाण ं भव े न तठेत एतसे   ूत आिचखतसे    ु देसतसे   ु

पञपतसे    ु पठपतसे    ु ववरतसे    ु विभजतसे    ु उ◌ानीकतेस    ु पकासतसे   ।ु नद व   ुचत तहा। यो रागो 

सारागो…पे॰… अभझा लोभो अक   ु सलम   लू।ं नवेसन ि◌त वे नवसेना – तहानवसेना च दठनवसेना 

च। कतमा तहा नवेसना? यावता तहासखातेन …पे॰… अयं  तहानवसेना। कतमा दठनवेसना?

वीसतवथ   कुा सकायदठ …पे॰… अयं  दठनवसेना।

पन   ुज वञाण ि◌त प   ुञाभसखारसहगत ं वञाण,ं अप   ुञाभसखारसहगत ं वञाण,ं

आनेजाभसखारसहगत ं वञाण।ं एतसे    ु िनदच नवेसनच अभसखारसहगतच वञाण ं न   ुज 

पन   ुज न   दु पन   दु जह पजह वनोदेह यतीकरोह अनभावं  गमेहत – एतसे    ु िनदच नवसेनच 

पन   ुज वञाण।ं

भव े न तठेत। भवा त व े भवा – कमभवो च पटिसधको च प   नुभवो। कतमो कमभवो?

प   ुञाभसखारो अप   ुञाभसखारो आनेजाभसखारो – अयं  कमभवो। कतमो पटिसधको 

प   नुभवो? पटिसधका पं  वेदना सञा सखारा वञाण ं – अय ं पटिसधको प   नुभवो। भवे न 

तठेत िनदच नवसेनच अभसखारसहगत ं वञाणच कमभवच पटिसधकच प   नुभवं

पजहतो वनोदेतो यतीकरोतो अनभावं  गमेतो कमभव े न तठ◌ेय पटिसधक◌ े प   नुभवे न 

Page 38: parayanavagga niddesa PALI

8/19/2019 parayanavagga niddesa PALI

http://slidepdf.com/reader/full/parayanavagga-niddesa-pali 38/138

तठेय न िसतठेयात – पन   ुज वञाण ं भव े न तठे। तनेाह भगवा –

‘‘यं  िकच सपजानास, [मेग   ूत भगवा]

उध ं अधो तरयचाप मझ।े

एतसे    ु िनदच नवेसनच, पन   ुज वञाण ं भव े न तठे’’त॥

२५.   एवंवहार सतो अपमो,

भख    ुचरं हवा ममायतान।

जात ं जरं सोकपरदवच, इधेव ववा पजहेय द   ुख॥ं

एवंवहार  सतो अपमो त। एवंवहार त िनदच नवसेनच अभसखारसहगतवञाणच 

कमभवच पटिसधकच प   नुभव ं पजहतो वनोदेतो यतीकरोतो अनभाव ं गमेतोत –

एवंवहार। सतो त चत   ूह कारणेह सतो – काये कायान   पुसनासतपठान ं भावेतो…पे॰… सो व   ुचत 

सतो। अपमो त सकचकार सातचकार अठतकार अनोलनव   ु◌ी[अनोलनव   ुको (क॰) महान॰१४]  अिनखछदो अिनखध   रुो अपम◌ो क   ु सलसे    ु धमेस    ु – ‘‘कथाहं [कदाहं (या॰)]  अपरप   रू ं वा 

सीलखध ं परप   रूेय,ं परप   रूं वा सीलखधं  तथ तथ पञाय अन   ुगहेय’’ि◌त यो तथ छदो च 

वायामो च उसाहो च उसोह च अपटवानी [अपटवान (क॰) महान॰ १४]  च सत च 

सपजञच आतप ं पधान ं अधठान ं अन   युोगो अपम◌ो अपमादो क   ु सलेस    ु धमेस   ।ु ‘‘कथाहं

अपरप   रूं वा समाधखध…ंपे॰… पञाखध…ं वम   ुखध…ं वम   ुञाणदसनखध ं परप   रूेयं

परप   रूं वा वम   ुञाणदसनखध ं तथ तथ पञाय अन   ुगहेय’’ि◌त यो तथ छदो च वायामो 

च उसाहो च उसोह च अपटवानी च सत च सपजञच आतप ं पधान ं अधठान ं अन   युोगो अपम◌ो अपमादो क   ु सलेस    ु धमेस   ।ु ‘‘कथाहं अपरञात ं वा द   ुख ं परजानेय,ं अपहन े वा कलेसे

पजहेय ं , अभावत ं वा मग ं भावेय,ं अिसछकत ं वा नरोध ं िसछकरेय’’ि◌त यो तथ छदो च 

वायामो च उसाहो च उसोह च अपटवानी च सत च सपजञच आतप ं पधान ं अधठानं

अन   युोगो अपम◌ो अपमादो क   ु सलेस    ु धमेस   ूत – एवंवहार सतो अपम◌ो।

भख    ु चरं हवा ममायतानी त। भख   ूत प   थु   ुजनकयाणको [कयाणप   थु   ुजनो (या॰),

एवमीदसेस    ु ठानेस   ]ु  वा भख    ु सेखो वा भख   ।ु चर ि◌त चरतो वहरतो इरयतो व◌ेतो पालेतो यपेतो यापेतो। ममा त व े मम◌ा – तहाममच दठममच…प॰े… इदं तहामम◌ं…प॰े… इदं

दठमम◌ं… तहामम◌ं  पहाय दठमम◌ं  पटनिसजवा मम◌े जहवा िचजवा पजहवा 

वनोदेवा यतीकरवा अनभावं  गमेवात – भख    ु चरं हवा ममायतान।

जात ंजरं सोकपरदवच, इधेव ववा पजहेय द   ुख ि◌त।जाती त या तसे ं तसे ं स◌ानं…पे॰…

जर ि◌त या तसे ं तसे ं स◌ानं…प॰े… सोको त ञातयसनने वा फ   ु ठस…पे॰… परदेवो त ञातयसनने वा 

फ   ु ठस…पे॰… इधा त इमसा दठया…पे॰… इिमम ं मन   ुसलोक◌ े।ववा त वजागतो ञाणी वभावी मधेावी। द   ुख ि◌त जातद   ुख…ंप॰े… दोमनस   पुायासद   ुख।ं जात ं जरं सोकपरदवच, इधेव ववा 

पजहेय द   ुख ि◌त वजागतो ञाणी वभावी मेधावी इधेव जातच जरच सोकपरदवच द   ुखच 

Page 39: parayanavagga niddesa PALI

8/19/2019 parayanavagga niddesa PALI

http://slidepdf.com/reader/full/parayanavagga-niddesa-pali 39/138

पजहेय वनोदेय यतीकरेय अनभावं  गमेयात – जात ं जरं सोकपरदवच, इधेव ववा 

पजहेय द   ुख।ं तनेाह भगवा –

‘‘एवंवहार सतो अपम◌ो, भख    ु चरं हवा ममायतान।

जात ं जरं सोकपरदवच, इधेव ववा पजहेय द   ुख’’ि◌त॥

२६.   एताभनदाम  वचो महेसनो, स   ुकत ं गोतमन   पूधीक ं।

 अधा ह भगवा पहास द   ुख,ं तथा ह त े वदतो एस धमो॥

एताभनदाम वचो महेसनो त। एत ि◌त त   ुहं वचन ं यपथ ं देसन ं अन   सुासन ं अन   ुसठं नदाम 

अभनदाम मोदाम अन   मुोदाम इछाम सादयाम पथयाम पहयाम अभजपाम। महेसनो त 

क  ं   महेस भगवा? महत ं सीलखध ं एसी गवेसी परयेसीत महेस…प॰े… कहं नरासभोत महेसीत –

एताभनदाम वचो महेसनो।

स   ुकत ं गोतमन   पूधीक ि◌त।स   ुकत ि◌त स   ुकत ं स   आुिचखत ं स   दुेसत ं स   पुञपतं

स   पुठपत ं स   ुववरत ं स   ुविभजत ं स   उु◌ानीकतं  स   पुकासितत – स   ुकत।ं गोतमन   पूधीक ि◌त उपधी 

व   ुिचत कलेसा च खधा च अभसखारा च। उपधपहानं  उपधव   पूसम ं उपधपटनसगं

उपधपटपसध ं अमत ं नबािनत – स   ुकत ं गोतमन   पूध◌ीक◌ ं।

 अधा  ह भगवा पहास द   ुख ि◌त। अधा त एक◌ ंसवचनं  नससंयवचन ं नकखावचनं

अवेझवचन ं अवेहकवचन ं नरोधवचन ं अपणकवचन ं अवथापनवचनमेत ं – अधात। भगवा त गारवाधवचनमेत…ंप॰े… िसछका पञ, यददं भगवात। पहास  द   ुख ि◌त जातद   ुख ं जराद   ुखं

याधद   ुख ं मरणद   ुख ं सोकपरदेवद   ुखदोमनस   पुायासद   ुख ं पहास पजह वनोदेस यतीकरोस 

अनभाव ं गमेसीत – अधा ह भगवा पहास द   ुख।ं

तथा ह त े वदतो एस धमो त तथा ह त े वदतो त   ुलतो तीरतो वभ   तूो वभावतो एस 

धमोत – तथा ह त े वदतो एस धमो। तनेाह सो ◌ामणो –

‘‘एताभनदाम वचो महेसनो, स   ुकत ं गोतमन   पूध◌ीक◌ ं।अधा ह भगवा पहास द   ुख,ं तथा ह त े वदतो एस धमो’’त॥

२७.   त े चाप न   नूपजहेय    ु द   ुख,ं ये व ं म   नुी अठत ं ओवदेय।

त ं त ं नमसाम समेच नाग, अपेव मं  भगवा अठत ं ओवदेय॥

त ेचाप न   नूपजहेय    ु द   ुख ि◌त।त े चापी त खया च ◌ामणा च वेसा च स   ुदा च गहठा च 

पिबजता च देवा च मन   ुसा च। पजहेय    ु द   ुख ि◌त जातद   ुख ं जराद   ुख ं याधद   ुख ं मरणद   ुखंसोकपरदेवद   ुखदोमनस   पुायासद   ुख ं पजहेय   ु  ं वनोदेय   ु  ं यतीकरेय   ु  ं अनभाव ं गमेय   िु◌त – ते  चाप 

न   नूपजहेय    ु द   ुख।ं

Page 40: parayanavagga niddesa PALI

8/19/2019 parayanavagga niddesa PALI

http://slidepdf.com/reader/full/parayanavagga-niddesa-pali 40/138

य ेव ं म   नुी अठत ं ओवदेया त। येत खये च ◌ामणे च वेसे  च स   ुदे च गहठे च 

पिबजत े च दवे े च मन   ुसे च। व ि◌त भगवतं  भणत। म   नुी त मोन ं व   ुचत ञाण…ंपे॰…

सगजालमतच सो म   ुन। अठत ं ओवदेया त अठत ं ओवदेय सकच ं ओवदेय अभहं

ओवदेय प   नुप   नु ं ओवदेय अन   सुासेयात – ये व ं म   नुी अठत ं ओवदेय।

त ं त ं नमसाम समेच नागा त। त ि◌त भगवतं  भणत। नमसामी त कायेन वा नमसाम,वाचाय वा नमसाम, च◌ेन वा नमसाम, अवथपटपया वा नमसाम, धमान   धुमपटपया 

वा नमसाम, सकरोम ग◌ं करोम[गकरोम (या॰)]  मानेम प   जूेम। समेचा त समेच 

अभसमेच समागवा अभसमागवा सम   खुा त ं नमसाम। नागा त नागो च भगवा आग   ु  ं न 

करोतीत – नागो, न गछतीत – नागो, न आगछतीत – नागो। कथं  भगवा आग   ु  ं न करोतीत –

नागो? आग    ु व   ुचत पापका अक   ु सला धमा संकलेसका पोनोभवका सदरा द   ुखवपाका आयतं

जातजरामरणया।

आग   ु  ं न करोत िकच लोक े , [सभयात भगवा]

सबसयंोगे [सबयोगे (क॰), स   ॰ु न॰ ५२७]  वसज बधनान।

सबथ न सजती वम   ु◌ो, नागो ताद पव   ुचत े तथ◌ात॥

एवं  भगवा आग   ु  ं न करोतीत – नागो।

कथ ं भगवा न गछतीत – नागो। भगवा न छदागत ं गछत, न दोसागत ं गछत, न 

मोहागत ं गछत, न भयागत ं गछत, न रागवसेन गछत, न दोसवसेन गछत, न मोहवसेन गछत, न मानवसेन गछत, न दठवसेन गछत, न उधचवसेन गछत, न 

वचकछावसेन गछत, न अन   सुयवसेन गछत, न वगेह धमेह यायत नीयत [नयत 

(या॰ क॰)]  व   ुहत सहंरयत। एव ं भगवा न गछतीत – नागो।

कथ ं भगवा न आगछतीत – नागो। सोतापमगेन ये कलेसा पहना त े कलेस े न प   नुेत न 

पचेत न पचागछत। सकदागाममगेन…पे॰… अनागाममगेन… अरहमगेन ये कलेसा पहना ते

कलेसे न प   नुेत न पचेत न पचागछत। एव ं भगवा न आगछतीत नागोत – त ं त ं नमसाम समेच नाग।

 अपवे म ं भगवा अठत ं ओवदेया त अपेव म ं भगवा अठत ं ओवदेय सकच ं ओवदेय 

अभहं ओवदेय प   नुप   नु ं ओवदेय अन   सुासेयात – अपेव मं  भगवा अठत ं ओवदेय। तनेाह सो 

◌ामणो –

‘‘त े चाप न   नूपजहेय    ु द   ुख,ं ये वं  म   नुी अठत ं ओवदेय।

त ं त ं नमसाम समेच नाग, अपेव मं  भगवा अठत ं ओवदेया’’त॥

२८.   य ं ामण ं वदेग   मुाभजञा, अकचन ं कामभव े अस।ं

Page 41: parayanavagga niddesa PALI

8/19/2019 parayanavagga niddesa PALI

http://slidepdf.com/reader/full/parayanavagga-niddesa-pali 41/138

 अधा ह सो ओघमम ं अतार, तणो च पारं अखलो अकखो॥

य ं ामण ं वदेग   मुाभजञा त। ामणो त सन ं धमान ं बाहत◌ा ◌ामणो। सकायदठ 

बाहता होत, वचकछा बाहता होत, सीलबतपरामासो बाहतो होत, रागो बाहतो होत, दोसो 

बाहतो होत, मोहो बाहतो होत, मानो बाहतो होत। बाहतास िहोत पापका अक   ु सला धमा 

संकलेसका पोनोभवका सदरा द   ुखवपाका आयत ं जातजरामरणया।

बाहवा सबपापकान, [सभयात भगवा]

वमलो साध   सुमाहतो ठत◌ो।

ससंारमतच क े वल सो, असतो [अिनसतो (या॰) स   ॰ु न॰ ५२४]  ताद पव   ुचत े स 

मा॥

वेदग   ूत वदेो व   ुचत चत   सू    ु मगसे    ु ञाण…ंपे॰… सब ं वदेमतच वदेग    ू सोत। अभजञा त 

अभजानेय आजानेय वजानेय पटवजानेय पटवझेयात – यं  ◌ामणं  वदेग   मुाभजञा।

 अकचन ंकामभव े अस ि◌त। अकचन ि◌त रागकचन ं दोसकचन ं मोहकचन ं मानकचनं

दठकचन ं कलेसकचन ं द   ुचरतकचन,ं यसेत े कचना पहना सम   िु◌छना व   पूसता 

पटपसधा अभब   ुपका ञािणगना दढा, सो व   ुचत अकचनो। कामा त उदानतो वे  कामा –

वथ   कुामा च कलेसकामा च…पे॰… इमे व   ुिचत वथ   कुामा…प॰े… इमे व   ुिचत कलेसकामा। भवा त 

व े भवा – कमभवो च पटिसधको च प   नुभवो …प॰े… अय ं पटिसधको प   नुभवो। अकचनं

कामभव े अस ि◌त अकचन ं प   ुगल ं कामभव े च अस◌ं  अलग ं अिलगत ं अपलब   ुध ं नखतंनसटं वपम   ु◌ं  वसञ   ु◌ं  वमरयादकतने चतेसा वहरितत – अकचन ं कामभव े अस◌ं।

 अधा ह सो ओघमम ं अतार त। अधा त एक◌ ंसवचनं…पे॰… अवथापनवचनमेत ं – अधात।

 ओघ ि◌त कामोघं  भवोघ ं दठोघ ं अवजोघ।ं अतार त उर पतर समतकम वीतवयीत –

अधा ह सो ओघममं  अतार।

तणो च पारं अखलो अकखो त। तणो त कामोघ ं तणो, भवोघ ं तणो, दठोघ ं तणो,

अवजोघ ं तणो, ससंारपथ ं तणो उणो िनथणो [नणो (या॰)]  अतकतो 

समतकतो वीतव◌ो। सो व   ुथवासो [व   ुठवासो (या॰) महान॰ ६]  चणचरणो गतधो गतदसो 

गतकोटको पालतमचरयो उमदठप◌ो भावतमगो, पहनकलेसो पटवधाक   ु पो 

िसछकतनरोधो । द   ुख ं तस परञात,ं सम   दुयो पहनो, मगो भावतो, नरोधो िसछकतो,

अभञेय ं अभञात,ं परञेय ं परञात,ं पहातब ं पहन,ं भावतेब ं भावत,ं िसछकातबं

िसछकत।ं सो िउखपलघो संकणपरखो अब   ुहेसको नरगळो अरयो पनधजो पनभारो 

वसञ   ु◌ो पचगवपहनो छळगसमनागतो एकारखो चत   रुापसनेो पन   ुणपचकेसचो [पण   ुनपचकेसचो (क॰)]  समवयसठेसनो अनावलसकपो पसधकायसखारो स   ुवम   ुच◌ो 

स   ुवम   ुपञो क े वल व   ुसतवा उमप   ुरसो परमप   ुरसो परमपप◌ो। सो नेव आचनात न 

अपचनात, अपचनवा ठतो। नेव पजहत न उपादयत, पजहवा ठतो। नवे वसनेत न 

Page 42: parayanavagga niddesa PALI

8/19/2019 parayanavagga niddesa PALI

http://slidepdf.com/reader/full/parayanavagga-niddesa-pali 42/138

िउसनेत, वसनेवा ठतो। नवे वध   पूेत न सध   पूेत, वध   पूेवा ठतो। असेखेन सीलखधेन 

समनागत◌ा ठतो। असेखने समाधखधने…पे॰… पञाखधेन… वम   ुखधेन…

वम   ुञाणदसनखधने समनागत◌ा ठतो। सच ं सपटपादयवा [पटपादयवा (या॰)]  ठतो।

एज ं समतकमवा ठतो। कलेिसग ं परयादयवा ठतो। अपरगमनताय ठतो। कथ ं[कटं (या॰)

कामस   ुनदसेठकथा ओलोक ेतबा]  समादाय ठतो? वम   ुपटसेवनताय ठतो । मे◌ाय पारस   ुधया 

ठतो। कणाय …पे॰… म   ुदताय… उपेखाय पारस   ुधया ठतो। अचतपारस   ुधया ठतो।अतमयताय [अकमञताय (या॰)]  पारस   ुधया ठतो। वम   ु◌ा ठतो। सत   िु◌सत◌ा ठतो।

खधपरयत े ठतो। धात   पुरयत े ठतो। आयतनपरयत े ठतो। गतपरयत े ठतो। उपपपरयते

ठतो। पटिसधपरयत े ठतो। भवपरयत े ठतो। ससंारपरयत े ठतो। वटपरयत े ठतो।

िअतमभव े ठतो। िअतमे सम   ुसये ठतो। िअतमदेहधरो अरहा।

तसाय ं िपछमको भवो, चरमोय ं सम   ुसयो।

जातमरणससंारो, िनथ तस प   नुभवोत॥

तणो च पार ि◌त पारं व   ुचत अमत ं नबान।ं यो सो सबसखारसमथो सब   पूधपटनसगो 

तहखयो वरागो नरोधो नबान।ं सो पारगतो पारप◌ो अतगतो अतप◌ो कोटगतो कोटप◌ो 

परयतगतो परयतप◌ो वोसानगतो वोसानप◌ो ताणगतो ताणप◌ो लेणगतो लेणप◌ो सरणगतो 

सरणप◌ो अभयगतो अभयप◌ो अच   तुगतो अच   तुप◌ो अमतगतो अमतप◌ो नबानगतो 

नबानप◌ो। सो व   ुवासो चणचरणो…पे॰… जातमरणसंसारो, िनथ तस प   नुभवोत – तणो च 

पारं।

 अखलो त रागो खलो, दोसो खलो, मोहो खलो, कोधो खलो, उपनाहो खलो…पे॰…

सबाक   ु सलाभसखारा खला। यसेत े खला पहना सम   िु◌छना व   पूसता पटपसधा अभब   ुपका 

ञािणगना दढा सो व   ुचत अखलो। अकखो त द   ुख े कखा, द   ुखसम   दुये कखा, द   ुखनरोधे

कखा, द   ुखनरोधगामनया पटपदाय कखा, प   ुबत े कखा, अपरत े कखा, प   ुबतापरते

कखा, इदपचयतापटचसम   ुपनसे    ु धमेस    ु कखा, या एवपा कखा कखायना कखायत◌ं

वमत वचकछा वेहक◌ ं वधेापथो ससंयो अनके ं सगाहो आसपना परसपना अपरयोगाहना 

िछभत◌ं  चस मनोवलेखो। यसेत े कखा पहना सम   िु◌छना व   पूसता पटपसधा 

अभब   ुपका ञािणगना दढा सो व   ुचत अकखोत – तणो च पारं अखलो अकखो। तेनाह 

भगवा –

‘‘यं  ◌ामणं  वदेग   मुाभजञा, अकचन ं कामभवे अस◌ं।

अधा ह सो ओघममं  अतार, तणो च पारं अखलो अकखो’’त॥

२९.   ववा  च यो वेदग    ू नरो इध, भवाभव े सगमम ं वसज।सो वीततहो अनीघो नरासो, अतार सो जातजिरत    ूम॥

ववा च यो वेदग    ू नरो इधा त। ववा त वजागतो ञाणी वभावी मेधावी। यो त यो यादसो…

Page 43: parayanavagga niddesa PALI

8/19/2019 parayanavagga niddesa PALI

http://slidepdf.com/reader/full/parayanavagga-niddesa-pali 43/138

पे॰… मन   ुसो वा। वदेग   ूत वदेा व   ुिचत चत   सू    ु मगेस    ु ञाण ं पञा िपिञय ं पञाबलं

धमवचयसबोझगो वीमसंा वपसना समादठ [ञाण…ंप॰े… सबवदेमतच वदेग    ू सोत।

(या॰) पस महान॰ ८१]। तेह वदेेह जातजरामरणस अतगतो अतप◌ो कोटगतो कोटप◌ो 

परयतगतो परयतप◌ो वोसानगतो वोसानप◌ो ताणगतो ताणप◌ो लेणगतो लेणप◌ो सरणगतो 

सरणप◌ो अभयगतो अभयप◌ो अच   तुगतो अच   तुप◌ो अमतगतो अमतप◌ो नबानगतो 

नबानप◌ो। वेदानं  वा अतगतोत वेदग   ,ू वदेेह वा अतगतोत वेदग   ,ू सन ं वा धमान ं वदत◌ा वेदग   ।ू सकायदठ वदता होत, वचकछा…पे॰… सीलबतपरामासो… रागो… दोसो… मोहो… मानो 

वदतो होत। वदतास िहोत पापका अक   ु सला धमा संकलेसका पोनोभवका सदरा द   ुखवपाका 

आयत ं जातजरामरणया।

वदेान वचेय क े वलान, [सभयात भगवा]

समणान ं यानीिधथ ◌ामणानं।

सबवदेनास    ु वीतरागो, सब ं वदेमतच वदेग    ू सो॥

नरो त स◌ो नरो मानवो पोसो प   ुगलो जीवो जाग    ु[जात    ु (या॰)]  जत    ु इदग    ु[इदग    ू (या॰)]

मन   जुो। इधा त इमसा दठया…पे॰… इिममं  मन   ुसलोक े त – ववा च यो वदेग    ू नरो इध।

भवाभवे सगमम ं वसजा त। भवाभवेत भवाभव े कमभव े प   नुभव े कामभवे, कमभवे

कामभव े प   नुभवे पभवे, कमभवे  पभव े प   नुभव े अपभव,े कमभवे अपभवे प   नुभवे

प   नुप   नुभव,े प   नुप   नुगतया प   नुप   नुउपपया प   नुप   नुपटिसधया प   नुप   नुअभावाभनबया।

सगा त स सगा – रागसगो, दोससगो, मोहसगो, मानसगो, दठसगो, कलेससगो,

द   ुचरतसगो। वसजा त सगे वोसजेवा वा वसज। अथ वा, सगे बधे वबधे आबधे लगे

िलगत े पलब   ुधे बधन े फोटयवा [मोचयवा (या॰)]  वा वसज। यथा यानं  वा वहं वा रथ ं वा 

सकट ं वा सदमानक◌ ं वा सज ं वसज ं किरोत वकोिपेत – एवमेव त े सगे वोसजेवा वा 

वसज। अथ वा, सगे बधे वबधे आबधे लगे िलगत े पलब   ुधे बधने फोटयवा वा 

वसजात – भवाभवे  सगमम ं वसज।

सो वीततहो अनीघो नरासो, अतार सो जातजिरत    मूी त। तहा त पतहा…प॰े…धमतहा… यसेसा तहा पहना सम   िु◌छना व   पूसता पटपसधा अभब   ुपका ञािणगना 

दढा, सो व   ुचत वीततहो वगततहो चतहो वततहो म   ुतहो पहनतहो पटनसठतहो 

वीतरागो चरागो पहनरागो पटनसठरागो नछातो नब   तुो सीतभ   तूो स   खुपटसवंदे मभ   तूने 

अना वहरतीत – सो वीततहो। अनीघो त रागो नीघो, दोसो नीघो, मोहो नीघो, कोधो नीघो, उपनाहो 

नीघो…प॰े… सबाक   ु सलाभसखारा नीघा। यसेत े नीघा पहना सम   िु◌छना व   पूसता पटपसधा 

अभब   ुपका ञािणगना दढा, सो व   ुचत अनीघो। नरासो त आसा व   ुचत तहा। यो रागो 

सारागो…पे॰… अभझा लोभो अक   ु सलम   लू।ं यसेसा आसा तहा पहना सम   िु◌छना व   पूसता पटपसधा अभब   ुपका ञािणगना दढा, सो व   ुचत नरासो। जाती त या तसे ं तसे ं स◌ानं…पे॰…

आयतनान ं पटलाभो। जरा त या तेस ं तसे ं स◌ानं  …पे॰… िइयान ं परपाको। अय ं व   ुचत जरा। सो 

Page 44: parayanavagga niddesa PALI

8/19/2019 parayanavagga niddesa PALI

http://slidepdf.com/reader/full/parayanavagga-niddesa-pali 44/138

वीततहो अनीघो नरासो, अतार सो जातजिरत    मूी त यो सो वीततहो अनीघो च नरासो च, सो 

खो जातजरामरण ं अतर उर पतर समतकम वीतवयीत    ूम आचखाम देसेम पञपेम 

पठपेम ववराम वभजाम उ◌ानीकरोम पकासेमीत – सो वीततहो अनीघो नरासो, अतार सो 

जातजिरत    ूम। तनेाह भगवा –

‘‘ववा च यो वेदग    ू नरो इध, भवाभव े सगमम ं वसज।सो वीततहो अनीघो नरासो, अतार सो जातजिरत    मूी’’त॥

सह गाथापरयोसाना…प॰े… सथा मे, भते  भगवा, सावकोहममीत।

मेग   मूाणवप   ुछानदेसो चत   ुथो।

५. धोतकमाणवप   ुछानदेसो 

३०.   प   ुछाम  त ं भगवा    ूह मेत,ं [इचायमा धोतको]

वाचाभकखाम महेस त   ुह।ं

तव स   ुवान नघोस,ं सखे नबानमनो॥

प   ुछाम त ं भगवा    ूह मेत ि◌त।प   ुछामी त तसो प   ुछा – अदठजोतना प   ुछा,

दठससंदना प   ुछा, वमतछेदना प   ुछा…प॰े… इमा तसो प   ुछा…प॰े… नबानप   ुछा। प   ुछाम 

त ि◌त प   ुछाम त ं याचाम त ं अझसेाम त ं पसादेम त,ं कथयस    ु मेत – प   ुछाम त।ं भगवा त 

गारवाधवचनमेत…ंप॰े… िसछका पञ, यददं भगवात।    ूह मेत ि◌त    ूह आचखाह देसेह 

पञपेह पठपेह ववराह वभजाह उ◌ानीकरोह पकासेहत – प   ुछाम त ं भगवा    ूह मेत।ं

इचायमा धोतको त। इचा त पदिसध…पे॰… आयमा त पयवचन ं गवचनं

सगारवसपतसाधवचनमेत ं आयमात। धोतको त तस ◌ामणस नामं  सखा समञा पञ 

वोहारो नाम ं नामकम ं नामधेय ं न यजन ं अभलापोत – इचायमा धोतको।

वाचाभकखाम महेस त   ुह ि◌त त   ुहं वचन ं यपथ ं देसन ं अन   सुासन ं अन   ुसठं कखाम अभकखाम इछाम सादयाम पथयाम पहयाम अभजपाम। महेसी त क  ं   महेस भगवा?

महत ं सीलखध ं एसी गवसेी परयेसीत महेस…पे॰… कहं नरासभोत महेसीत – वाचाभकखाम 

महेस त   ुहं।

तव स   ुवान नघोस ि◌त त   ुहं वचन ं यपथ ं देसन ं अन   सुासन ं अन   ुसठं स   ुवा स   ुणवा उगहेवा 

उपधारयवा उपलखयवात – तव स   ुवान नघोस।ं

सखे नबानमनो त। सखा त तसो सखा – अधसीलसखा, अधचसखा,

अधपञासखा…पे॰… अय ं अधपञासखा। नबानमनो त अनो रागस नबापनाय, दोसस 

नबापनाय, मोहस नबापनाय, कोधस नबापनाय , उपनाहस नबापनाय…पे॰…

Page 45: parayanavagga niddesa PALI

8/19/2019 parayanavagga niddesa PALI

http://slidepdf.com/reader/full/parayanavagga-niddesa-pali 45/138

सबाक   ु सलाभसखारान ं समाय उपसमाय व   पूसमाय नबापनाय पटनसगाय पटपसधया 

अधसीिलप सखेय, अधचि◌प सखेय, अधपिञप सखेय। इमा तसो सखायो 

आवजतो सखेय, जानतो सखेय, पसतो सखेय, पचवेखतो सखेय, च◌ं

पदहतो सखेय, सधाय अधम   ुचतो सखेय, वीरय ं पगहतो सखेय, सत ं उपठपेतो 

सखेय, च◌ं  समादहतो सखेय, पञाय पजानतो सखेय, अभञेय ं अभजानतो 

सखेय, परञेय ं परजानतो सखेय, पहातब ं पजहतो सखेय, भावतेब ं भावेतो सखेय, िसछकातब ं िसछकरोतो सखेय, आचरेय समाचरेय समादाय व◌ेयात – सखे

नबानमनो। तनेाह सो ◌ामणो –

‘‘प   ुछाम त ं भगवा    ूह मेत,ं [इचायमा धोतको]

वाचाभकखाम महेस त   ुह।ं

तव स   ुवान नघोस,ं सखे नबानमनो’’त॥

३१.   तनेहातप ंकरोह, [धोतकात भगवा]

इधेव नपको सतो।

इतो स   ुवान नघोस,ं सख े नबानमनो॥

तनेहातप ं करोह त आतप ं करोह, उसाहं करोह, उिसोहं करोह, थाम ं करोह, धत ं करोह,

वीरय ं करोह, छदं जनेह सजनेह उपठपेह सम   ुठपेह नब◌ेह अभनब◌ेहत – तेनहातपं

करोह।

धोतका त भगवा त ं ◌ामणं  नामने आलपत। भगवा त गारवाधवचनमेत…ंपे॰… िसछका पञ,

यददं भगवात – धोतकात भगवा।

इधेव नपको सतो त। इधा त इमसा दठया इमसा िखतया इमसा चया इिममं

आदाये इिमम ं धम े इिमम ं वनये इिमम ं धमवनये इिमम ं पावचने इिमम ं मचरये इिममं

सथ   सुासने इिमम ं अभाव े इिमम ं मन   ुसल◌ोक◌ े।नपको त नपको िपडतो पञवा ब   ुधमा ञाणी 

वभावी मेधावी। सतो त चत   ूह कारणेह सतो – काये कायान   पुसनासतपठान ं भावेतो सतो…प॰े… सो व   ुचत सतोत – इधेव नपको सतो।

इतो  स   ुवान नघोस ि◌त इतो महं वचनं  यपथ ं देसन ं अन   सुासन ं अन   ुसठं स   ुवा स   ुणवा 

उिगहवा उपधारयवा उपलखयवात – इतो स   ुवान नघोस।ं

सखे नबानमनो त। सखा त तसो सखा – अधसीलसखा, अधचसखा,

अधपञासखा…पे॰… अय ं अधपञासखा। नबानमनो त अनो रागस नबापनाय, दोसस 

नबापनाय, मोहस नबापनाय, कोधस नबापनाय, उपनाहस नबापनाय…पे॰…

सबाक   ु सलाभसखारान ं समाय उपसमाय व   पूसमाय नबापनाय पटनसगाय पटपसधया 

अधसीिलप सखेय, अधचि◌प सखेय, अधपिञप सखेय। इमा तसो सखायो 

Page 46: parayanavagga niddesa PALI

8/19/2019 parayanavagga niddesa PALI

http://slidepdf.com/reader/full/parayanavagga-niddesa-pali 46/138

आवजतो सखेय, जानतो सखेय…पे॰… िसछकातब ं िसछकरोतो सखेय, आचरेय 

समाचरेय समादाय व◌ेयात – सखे  नबानमनो। तनेाह भगवा –

‘‘तनेहातप ं करोह, [धोतकात भगवा]

इधेव नपको सतो।

इतो स   ुवान नघोस,ं सख े नबानमनो’’त॥

३२.   पसामहं देवमन   ुसलोक े,  अकचन ंामणमरयमान।ं

त ं त ं नमसाम समतचख   ,ु पम   ुच म ं सक कथकंथाह॥

पसामहं देवमन   ुसलोक ेत। देवा त तयो देवा – सम   ुतदेवा, उपपदेवा, वस   ुधदेवा। कतमे

सम   ुतदेवा? सम   ुतदेवा व   ुिचत राजानो च राजक   ु मारा च देवयो च। इमे व   ुिचत सम   ुतदेवा।

कतमे उपपदेवा? उपपदेवा व   ुिचत चात   मुहािराजका देवा तावतसंा देवा यामा देवा त   ुसता देवा 

नमानरती देवा परिनमतवसव◌ी देवा मकायका देवा ये च देवा तद   ुर [त   पुर (या॰)]। इमेव   ुिचत उपपदेवा। कतमे वस   ुधदेवा? वस   ुधदेवा व   ुिचत तथागतसावका अरहतो खीणासवा 

ये च पचकेब   ुधा। इमे व   ुिचत वस   ुधदेवा। भगवा सम   ुतदेवानच उपपदेवानच 

वस   ुधदेवानच देवो च अतदेवो च देवातदेवो च सीहसीहो नागनागो गणगणी म   ुनम   नुी राजराजा।

पसामहं देवमन   ुसलोक े त मन   ुसलोक े दवे ं पसाम अतदेव ं पसाम देवातदेव ं पसाम दखाम 

ओलोक े म नझायाम उपपरखामीत – पसामह ं दवेमन   ुसलोक े।

 आकचन ंामणमरयमान ि◌त। अकचन ि◌त रागकचन ं दोसकचन ं मोहकचनंमानकचन ं दठकचन ं कलेसकचन ं द   ुचरतकचन,ं त े कचना ब   ुधस भगवतो पहना 

िउछनम   लूा तालावथ   कुता अनभावकंता आयत ं अन   ुपादधमा, तमा ब   ुधो अकचनो। ामणो त 

भगवा सन ं धमान ं बाहत◌ा ◌ामणो – सकायदठ बाहता होत, वचकछा बाहता होत,

सीलबतपरामासो बाहतो होत, रागो बाहतो होत, दोसो बाहतो होत, मोहो बाहतो होत, मानो 

बाहतो होत, बाहतास िहोत पापका अक   ु सला धमा संकलेसका पोनोभवका सदरा द   ुखवपाका 

आयत ं जातजरामरणया।

बाहवा सबपापकान, [सभयात भगवा]

वमलो साध   सुमाहतो ठत◌ो।

ससंारमतच क े वल सो, असतो ताद पव   ुचत े स मात॥

इरयमान ि◌त चरतं  वहरत ं इरयत ं व◌ेतं  पालेत ं यपेत ं यापेितत – अकचनं

◌ामणमरयमानं।

त ं त ं नमसाम समतचख   ूत। त ि◌त भगवतं  भणत। नमसामी त कायेन वा नमसाम,

वाचाय वा नमसाम, च◌ेन वा नमसाम, अवथपटपया वा नमसाम, धमान   धुमपटपया 

वा नमसाम सकरोम ग◌ं करोम मानेम प   जूेम। समतचख   ूत समतचख    ु व   ुचत 

Page 47: parayanavagga niddesa PALI

8/19/2019 parayanavagga niddesa PALI

http://slidepdf.com/reader/full/parayanavagga-niddesa-pali 47/138

सबञ   तुञाण।ं भगवा सबञ   तुञाणेन उपेतो सम   पुेतो उपागतो सम   पुागतो उपपनो सम   पुपनो 

समनागतो।

‘‘न तस अदठमिधथ [अदठमिधथ (या॰ क॰) महान॰ १५६]  िकच, अथो 

अवञातमजानतब।ं

सब ं अभञास यिदथ नेयं, तथागतो तेन समतचख   ’ू’त॥

त ं त ं नमसाम समतचख   ।ु

पम   ुच म ं सक कथकंथाह त। सका त सको भगवा सयक   ु ला पिबजतोतप सको। अथ 

वा, अढो [अधो (या॰ क॰)]  महधनो धनवातप सको। ितसमान धनान, सेयथदं – सधाधनं

सीलधन ं हरधन ं ओपधन ं स   तुधन ं चागधन ं पञाधन ं सतपठानधन ं समपधानधन ं इधपादधनं

िइयधन ं बलधन ं बोझगधन ं मगधन ं फलधन ं नबानधन।ं इमेह अनेकवधेह धनरतनेह अढो 

महधनो धनवातप सको। अथ वा, सको पह   ु  वसवी अलम◌ो स   रूो वीरो वकतो अभी अछभी अन   ु◌ासी अपलायी पहनभयभेरवो वगतलोमहंसोतप सको । कथकंथा व   ुचत 

वचकछा। द   ुखे कखा, द   ुखसम   दुये कखा, द   ुखनरोधे कखा, द   ुखनरोधगामनया पटपदाय 

कखा, प   ुबत े कखा, अपरत े कखा, प   ुबतापरत े कखा, इदपचयतापटचसम   ुपनेस   ु

धमेस    ु कखा। या एवपा कखा कखायना कखायत◌ं  वमत वचकछा वेहक ं वधेापथो 

ससंयो अनके ं सगाहो आसपना परसपना अपरयोगाहना िछभत◌ं  चस मनोवलेखो। पम   ुच मं

सक कथकंथाह त म   ुच म ं पम   ुच म ं मोचेह म ं पमोचेह म ं उधर म ं सम   ुधर म ं व   ुठापेह मं

कथकंथासलतोत – पम   ुच म ं सक कथकंथाह। तनेाह सो ◌ामणो –

‘‘पसामहं देवमन   ुसलोक◌ े, अकचन ं ◌ामणमरयमानं।

त ं त ं नमसाम समतचख   ,ु पम   ुच म ं सक कथकंथाह’’त॥

३३.   नाहं सहसाम पमोचनाय, कथकंथ   ं धोतक िकच लोके ।

धमच सेठं आजानमानो, एवं  त   वु ं ओघमम ं तरेस॥

नाहं सहसाम  [समीहाम (क॰)] पमोचनाया त नाहं त ं सकोम म   िु◌चत   ु  ं पम   िु◌चत   ु  ं मोचते   ु ं

पमोचते   ु  ं उधरत   ु  ं सम   ुधरत   ु  ं उठापेत   ु  ं सम   ुठापते   ु  ं कथकंथासलतोत। एिवप नाहं सहसाम 

पमोचनाय। अथ वा, न ईहाम न समीहाम न उसहाम न वायमाम न उसाहं करोम न उिसोहं

करोम न थाम ं करोम न धत ं करोम न वीरय ं करोम न छदं जनेम न सजनेम न नब◌ेम 

न अभनब◌ेम असधे प   ुगल े अिछदक े क   ु सीत े हनवीरये अपटपजमान े धमदेसनायात।

एिवप नाहं सहसाम पमोचनाय। अथ वा, नथञो कोच मोचेता। ते  यद मोचेय   ु  ं सक े न थामने 

सक े न बलने सक े न वीरयने सक े न परकमने सक े न प   ुरसथामने सक े न प   ुरसबलने सक◌ ेन प   ुरसवीरयने सक े न प   ुरसपरकमेन अना समापटपदं अन   लुोमपटपदं अपचनीकपटपदं

अवथपटपदं धमान   धुमपटपदं पटपजमाना मोचेय   िु◌त। एिवप नाहं सहसाम पमोचनाय।

Page 48: parayanavagga niddesa PALI

8/19/2019 parayanavagga niddesa PALI

http://slidepdf.com/reader/full/parayanavagga-niddesa-pali 48/138

व   ुहेत ं भगवता – ‘‘सो वत, च   ुद, अना पलपपलपनो परं पलपपलपन ं उधरसतीत नेतं

ठान ं वजत। सो वत, च   ुद, अना अदतो अवनीतो अपरनब   तुो परं दमेसत वनेसत 

परनबापेसतीत नते ं ठान ं वजतीत। एिवप नाहं सहसाम पमोचनाय।

व   ुहेत ं भगवता –

‘‘अना ह [अनाव (बह   ूस   )ु ध॰ प॰ १६५]  कत ं पाप,ं अना संकलसत।

अना अकत ं पाप,ं अनाव वस   ुझत।

स   ुध अस   ुध पच◌ं, नाञो अञ ं वसोधये’’त॥

एिवप नाहं सहसाम पमोचनाय।

व   ुहेत ं भगवता – ‘‘एवमेव खो, ◌ामण, तठतेव नबान ं तठत नबानगाममगो 

तठामहं समादपेता, अथ च पन मम सावका मया एव ं ओवदयमाना एव ं अन   सुासयमाना अपेकचेअचतनठं नबान ं आरािधेत एकच े नाराधेतीत। एथ याहं, ◌ामण करोम? मगखायी,

◌ामण, तथागतो। मगं  ब   ुधो आचखत। अना पटपजमाना म   ुचेय   िु◌त[म   ुचेय   िु◌त (या॰)]।

एिवप नाहं सहसाम पमोचनाय’’।

कथकंथ   ंधोतक िकच लोक े त कथकंथ   ं प   ुगल ं सकख ं सखल ं सवेहक ं सवचकछ।ं

कची त िकच खय ं वा ◌ामणं  वा वेस ं वा स   ुदं वा गहठं वा पिबजतं  वा देव ं वा मन   ुस ं वा।

लोक े त अपायलोक े…प॰े… आयतनलोक े त – कथकंथ   ं धोतक िकच लोक◌ े।

धमच सेठं आजानमानो त धम ं सेठ ं व   ुचत अमत ं नबान।ं यो सो सबसखारसमथो 

सब   पूधपटनसगो तहखयो वरागो नरोधो नबानं। सेठ ि◌त अगं  सेठं वसेठं पामोखं

उम ं पवरं धम ं आजानमानो वजानमानो पटवजानमानो पटवझमानोत – धमच सेठ◌ं

आजानमानो।

एवं त   वु ं ओघमम ं तरेसी त एव ं कामोघ ं भवोघ ं दठोघ ं अवजोघ ं तरेयास उरेयास 

पतरेयास समतकमेयास वीतव◌ेयासीत – एवं  त   वु ं ओघमम ं तरेस। तनेाह भगवा –

‘‘नाहं सहसाम पमोचनाय, कथकंथ   ं धोतक िकच लोक◌ े।

धमच सेठं आजानमानो, एवं  त   वु ं ओघमम ं तरेसी’’त॥

३४.   अन   सुास म े कणायमानो, ववकेधम ं यमहं वजञ।ं

यथाहं  आकासोव  [आकासो च (या॰)]  अयापजमानो  [अयापझमानो (या॰)], इधेव सतो 

 असतो चरेयं॥

 अन   सुास म े कणायमानो त अन   सुास मे अन   ुगह मे अन   कुप मेत – अन   सुास 

मे। कणायमानो त कणायमानो अन   दुयमानो [अन   ुदयमानो (बह   ूस   )ु]  अन   रुखमानो अन   ुगहमानो 

Page 49: parayanavagga niddesa PALI

8/19/2019 parayanavagga niddesa PALI

http://slidepdf.com/reader/full/parayanavagga-niddesa-pali 49/138

अन   कुपमानोत – अन   सुास मे कणायमानो।

ववेकधम ं यमहं वजञ ि◌त ववकेधम ं व   ुचत अमत ं नबान।ं यो सो सबसखारसमथो 

सब   पूधपटनसगो तहखयो वरागो नरोधो नबानं। यमहं वजञ ि◌त यमहं जानेयं

आजानेय ं वजानेय ं पटवजानेय ं पटवझेय ं अधगछेय ं फसेय ं िसछकरेियत –

ववेकधम ं यमहं वजञ।ं

यथाहं आकासोव अयापजमानो त यथा आकासो न पजत न गहत [िनथ… या॰ …

पोथक े]  न बझत न पलबझत, एव ं अपजमानो अगहमानो अबझमानो अपलबझमानोत –

एिवप आकासोव अयापजमानो। यथा आकासो न रजत लाखाय वा हलदया [हलदेन (या॰)]

वा नीलया [नीलेन (या॰)]  वा मजेठाय वा एव ं अरजमानो अद   ुसमानो अम   ुहमानो 

अकलसमानोत [अकलयमानो (या॰)]  – एिवप आकासोव अयापजमानो। यथा आकासो न 

क   ु पत न यापजत न पतलयत [पतठयत (क॰)]  न पटहञत, एव ं अक   ु पमानो 

अयापजमानो अपतलयमानो अपटहञमानो अपटहतमानोत – एिवप आकासोव 

अयापजमानो।

इधेव सतो असतो चरेय ि◌त।इधवे सतो त इधवे सतो इधेव समानो इधेव नसनो समानो 

इिममयंेव आसने नसनो समानो इमसायेव परसाय नसनो समानोत, एिवप – इधेव सतो।

अथ वा, इधेव सतो उपसतो व   पूसतो नब   तुो पटपसधोत, एिवप – इधेव सतो। असतो त 

व े नसया – तहानसयो च दठनसयो च…पे॰… अय ं तहानसयो…प॰े… अय ं दठनसयो…

तहानसय ं पहाय दठनसय ं पटनिसजवा चख   ु  ं अिनसतो, सोत ं अिनसतो, घानं

अिनसतो, ि◌जहं अिनसतो, कायं  अिनसतो, मन ं अिनसतो, प…े सद…े गध े … रस…े

फोठबे… धमे… क   ु ल…ं गण…ं आवास…ं लाभ…ं यस…ं पससं…ं स   खु…ं चीवरं… पडपातं… सेनासन…ं

गलानपचयभसेजपरखारं… कामधात   ु …ं पधात   ु …ं अपधात   ु …ं कामभव…ं पभव…ं अपभव…ं

सञाभव…ं असञाभव…ं नवेसञानासञाभव…ं एकवोकारभव…ं चत   वुोकारभव…ं पचवोकारभव…ं

अतीत…ं अनागत…ं पच   ुपन…ं दठस   तुम   तुवञातबे [दठं, स   तु,ं म   तु,ं वञात,ं सब।े महान॰ ४६

िपसतब]ं  धमे असतो अिनसतो अनलनो अन   पुगतो अनझोसतो अनधम   ु◌ो नखतो 

नसटो [नसठो (या॰)]  वपम   ु◌ो वसयं   ु◌ो वमरयादकतने चेतसा। चरेय ि◌त चरेयं  वहरेयं

इरयेय ं व◌ेयं  यपेय ं यापेियत – इधेव सतो असतो चरेय।ं तनेाह सो ◌ामणो –

‘‘अन   सुास मे कणायमानो, ववेकधमं  यमहं वजञ।ं

यथाहं आकासोव अयापजमानो, इधेव सतो असतो चरेय’’ि◌त॥

३५.   कयसाम त े िसत,ं [धोतकात भगवा]

दठे धमे अनीतहं।य ं वदवा सतो चरं, तर े लोके वसकं ॥

कयसाम  त े िसत ि◌त रागस िसतं, दोसस िसत,ं मोहस िसतं, कोधस िसतं,

Page 50: parayanavagga niddesa PALI

8/19/2019 parayanavagga niddesa PALI

http://slidepdf.com/reader/full/parayanavagga-niddesa-pali 50/138

उपनाहस…पे॰… मखस… पळासस… इसाय… मछरयस… मायाय… साठेयस… थभस…

सारभस… मानस… अतमानस… मदस… पमादस… सबकलेसानं… सबद   ुचरतान…ं

सबदरथान…ं सबपरळाहान…ं सबसतापान…ं सबाक   ु सलाभसखारान ं िसत ं उपिसत ं व   पूिसतं

नब   ुत◌ं  पटपसध ं कयसाम पकयसाम आिचखसाम देसेसाम पञपेसाम 

पठपेसाम ववरसाम विभजसाम उ◌ानीकरसाम पकाससामीत – कयसाम ते  िसत।ं

धोतकात भगवा त। धोतका त भगवा त ं ◌ामणं  नामेन आलपत। भगवा त गारवाधवचनमेत…ं

पे॰… िसछका पञ, यददं भगवात – धोतकात भगवा।

दठे धमे अनीतह ि◌त।दठे धमेत दठे धमे ञात े धमे त   ुलत े धमे तीरत े धमे

वभ   तू े धम े वभावत े धमे सब े सखारा अनचात…पे॰… य ं िकच सम   दुयधम ं सब ं तं

नरोधधिमत दठे धमे ञात े धमे त   ुलत े धम े तीरत े धमे वभावत े धम े वभ   तू े धमेत,

एिवप – दठे धमे…पे॰…। अथ वा, द   ुख े दठे द   ुख ं कथयसाम, सम   दुये दठे सम   दुयं

कथयसाम, मगे दठे मगं  कथयसाम, नरोधे दठे नरोध ं कथयसामीत, एिवप – दठे

धमे…प॰े…। अथ वा, िसदठक ं अकालक ं एहिपसक ं ओपिनेयकं [ओपनयक ं (या॰ क॰)]  पच◌ं

वेदतब ं वञ   हूत, एिवप – दठे धमे। अनीतह ि◌त न इतहतहं न इतकराय न परपराय न 

पटकसपदाय न तकहेत    ु न नयहते    ु न आकारपरवतक े न न दठनझानिखतया सामं

सयमभञात ं अपचखधम,ं त ं कथयसामीत – दठे धम े अनीतहं।

य ं वदवा सतो चर ि◌त यं  वदत ं कवा त   लुयवा तीरयवा वभावयवा वभ   तू ं कवा; ‘‘सबे

सखारा अनचा’’त वदत ं कवा त   लुयवा तीरयवा वभावयवा वभ   तू ं कवा; ‘‘सब े सखारा 

द   ुखा’’त…प॰े… ‘‘सब े धमा अन◌ा’’त…पे॰… ‘‘य ं िकच सम   दुयधम ं सब ं त ं नरोधधम’’ि◌त वदतं

कवा त   लुयवा तीरयवा वभावयवा वभ   तू ं कवा । सतो त चत   ूह कारणेह सतो – काये

कायान   पुसनासतपठान ं भावेतो सतो…प॰े… सो व   ुचत सतो। चर ि◌त चरतो वहरतो इरयतो 

व◌ेतो पालेतो यपेतो यापेतोत – यं  वदवा सतो चरं ।

तर े लोक े वसक ि◌त वसका व   ुचत तहा। यो रागो सारागो…पे॰… अभझा लोभो 

अक   ु सलम   लू।ं वसका त क े नठने वसका…प॰े… वसटा वथतात वसका। लोक ेत अपायलोक◌ े…प॰े… आयतनलोक े। तर े लोक े वसक ि◌त लोक े वसेा वसक◌ा, लोक◌ े वेत ं वसक◌ ं सतो तरेय 

उरेय पतरेय समतकमेय वीतव◌ेयात – तर े लोक◌ े वसक◌ ं। तेनाह भगवा –

‘‘कयसाम त े िसत,ं [धोतकात भगवा]

दठे धमे अनीतहं।

य ं वदवा सतो चर◌,ं तर े लोक◌ े वसक’’ि◌त॥

३६.   तचाहं अभनदाम, महेस िसतम   ुम।ं

य ं वदवा सतो चरं, तर े लोके वसकं ॥

Page 51: parayanavagga niddesa PALI

8/19/2019 parayanavagga niddesa PALI

http://slidepdf.com/reader/full/parayanavagga-niddesa-pali 51/138

तचाहं अभनदामी त। त ि◌त त   ुहं वचन ं यपथ ं देसन ं अन   सुासन ं अन   ुसठं नदाम 

अभनदाम मोदाम अन   मुोदाम इछाम सादयाम पथयाम पहयाम अभजपामीत – तचाहं

अभनदाम।

महेसिसतम   ुम ि◌त।महेसी त क  ं   महेस भगवा? महत ं सीलखध ं एसी गवसेी परयेसीत 

महेस, महत ं समाधखध…ंप॰े… कहं नरासभोत महेस। िसतम   ुम ि◌त िसत व   ुचत अमतंनबानं। यो सो सबसखारसमथो सब   पूधपटनसगो तहखयो वरागो नरोधो नबानं।

उम ि◌त अगं  सेठं वसेठं पामोख ं उम ं पविरत – महेस िसतम   ुम।ं

य ं वदवा सतो चर ि◌त यं  वदत ं कवा…पे॰… ‘‘सबे सखारा अनचा’’त वदत ं कवा 

त   लुयवा तीरयवा वभावयवा वभ   तू ं कवा; ‘‘सब े सखारा द   ुखा’’त… ‘‘सबे धमा अन◌ा’’त…

पे॰… ‘‘य ं िकच सम   दुयधम ं सब ं त ं नरोधधम’’ि◌त वदतं  कवा त   लुयवा तीरयवा वभावयवा 

वभ   तू ं कवा। सतो त चत   ूह कारणेह सतो – काये कायान   पुसनासतपठान ं भावेतो सतो…प॰े… सो 

व   ुचत सतो। चर ि◌त चरतो…पे॰… यापेतोत – यं  वदवा सतो चरं।

तर े लोक े वसक ि◌त। वसका व   ुचत तहा। यो रागो सारागो…पे॰… अभझा लोभो 

अक   ु सलम   लू।ं वसका त क े नठने वसका…प॰े… वसटा वथतात वसका। लोक ेत अपायलोक◌ े…

प॰े… आयतनलोक े। तर े लोक े वसक ि◌त लोक े वसेा वसक◌ा, लोक◌ े वेत ं वसक◌ ं सतो तरेयं

उरेय…ंप॰े… व◌ीतव◌ेियत – तर े ल◌ोक◌ े वसक◌ ं। तेनाह सो ◌ामणो –

‘‘तचाहं अभनदाम, महेस िसतम   ुम।ंय ं वदवा सतो चर◌,ं तर े लोक◌ े वसक’’ि◌त॥

३७.   य ं िकच सपजानास, [धोतकात भगवा]

उध ं अधो तरयचाप मझ।े

एत ं वदवा सगोत लोक े , भवाभवाय माकास तह॥ं

य ं िकच सपजानासी त य ं िकच सपजानास आजानास पटवजानास पटवझसीत – यं

िकच सपजानास। धोतकात भगवा त। धोतका त भगवा त ं ◌ामणं  नामेन आलपत। भगवा त 

गारवाधवचनमेत…ंप॰े… िसछका पञ, यददं भगवात – धोतकात भगवा।

उध ं अधो तरयचाप मझेत। उध ि◌त अनागतं; अधो त अतीत;ं तरयचाप मझेत 

पच   ुपन।ं उध ि◌त देवलोको; अधो त अपायलोको; तरयचाप मझेत मन   ुसलोको। अथ वा,

उध ि◌त क   ु सला धमा; अधो त अक   ु सला धमा; तरयचाप मझेत अयाकता धमा। उध ि◌त 

अपधात   ;ु अधो त कामधात   ;ु तरयचाप मझेत पधात   ।ु उध ि◌त स   खुा वदेना; अधो त द   ुखा 

वेदना; तरयचाप मझेत अद   ुखमस   खुा वेदना। उध ि◌त उधं  पादतला; अधो त अधो 

क ेसमथका; तरयचाप मझेत वेमझेत – उधं  अधो तरयचाप मझ।े

Page 52: parayanavagga niddesa PALI

8/19/2019 parayanavagga niddesa PALI

http://slidepdf.com/reader/full/parayanavagga-niddesa-pali 52/138

एत ंवदवा सगोत लोक े त सगो एसो लगन ं एत ं बधन ं एत ं पलबोधो एसोत ञवा 

जानवा त   लुयवा तीरयवा वभावयवा वभ   तू ं कवात – एत ं वदवा सगोत लोक े ।

भवाभवाय माकास तह ि◌त।तहा त पतहा सदतहा…पे॰… धमतहा। भवाभवाया त 

भवाभवाय कमभवाय प   नुभवाय कामभवाय, कमभवाय कामभवाय प   नुभवाय पभवाय,

कमभवाय पभवाय प   नुभवाय अपभवाय, कमभवाय अपभवाय प   नुभवाय प   नुप   नुभवाय,प   नुप   नुगतया प   नुप   नुउपपया प   नुप   नुपटिसधया प   नुप   नुअभावाभनबया तहं माकास मा 

जनेस मा सजनेस मा नब◌ेस माभनब◌ेस, पजह वनोदेह यतीकरोह अनभावं  गमेहत –

भवाभवाय माकास तिहत। तनेाह भगवा –

‘‘यं  िकच सपजानास, [धोतकात भगवा]

उध ं अधो तरयचाप मझ।े

एत ं वदवा सगोत लोक े , भवाभवाय माकास तह’’ि◌त॥

सह गाथापरयोसाना…प॰े… सथा मे, भते  भगवा, सावकोहममीत।

धोतकमाणवप   ुछानदेसो पचमो।

६. उपसीवमाणवप   ुछानदेसो 

३८.   एको   अहं सक महतमोघ,ं [इचायमा उपसीवो]

 अिनसतो नो वसहाम तारत   ु ।ं

 आरमण ं[आरमण ं (क॰)]    ूह समतचख   ,ु य ं िनसतो ओघमम ं तरेय॥ं

एको   अहं सक महतमोघ ि◌त।एको त प   ुगलो वा मे द   ुतयो िनथ, धमो वा मे द   ुतयो िनथ,

य ं वा प   ुगल ं नसाय धम ं वा नसाय महत ं कामोघ ं भवोघ ं दठोघ ं अवजोघ ं तरेय ं उरेयं

पतरेय ं समतकमेय ं वीतव◌ेियत।सका त सको। भगवा सयक   ु ला पिबजतोतप सको।

अथ वा, अढो महधनो धनवातप सको। ितसमान धनान, सेयथदं – सधाधन ं सीलधनं

हरधन ं ओपधन ं स   तुधन ं चागधन ं पञाधन ं सतपठानधन…ंपे॰… नबानधन।ं इमेह अनेक ेह धनरतनेह अढो महधनो धनवातप सको। अथ वा, सको पह   ु  वसवी अलम◌ो स   रूो वीरो 

वकतो अभी अछभी अन   ु◌ासी अपलायी पहनभयभेरवो वगतलोमहंसोतप सकोत – एको अहं

सक महतमोघ।ं

इचायमा उपसीवो त। इचा त पदिसध…पे॰…। आयमा त पयवचन…ंपे॰…। उपसीवो त तस 

◌ामणस नामं…प॰े… अभलापोत – इचायमा उपसीवो।

 अिनसतो  नो वसहाम तारत   िु◌त। अिनसतो त प   ुगल ं वा अिनसतो धम ं वा अिनसतो 

नो वसहाम न उसहाम न सकोम न पटबलो महतं  कामोघ ं भवोघ ं दठोघ ं अवजोघ ं तरत   ु ं

Page 53: parayanavagga niddesa PALI

8/19/2019 parayanavagga niddesa PALI

http://slidepdf.com/reader/full/parayanavagga-niddesa-pali 53/138

उरत   ु  ं पतरत   ु  ं समतकमत   ु  ं वीतवत   िु◌त – अिनसतो नो वसहाम तारत   ु ।ं

 आरमण ं    ूह समतचख   ूत आरमण ं आलबण ं नसय ं उपनसय ं    ूह आचखाह देसेह 

पञपेह पठपेह ववराह वभजाह उ◌ानीकरोह पकासेह। समतचख   ूत समतचख    ु व   ुचत 

सबञ   तुञाण।ं भगवा तने सबञ   तुञाणेन उपतेो सम   पुेतो उपागतो सम   पुागतो उपपनो सम   पुपनो 

समनागतो।

न तस अदठमिधथ िकच, अथो अवञातमजानतब।ं

सब ं अभञास यिदथ नेयं, तथागतो तेन समतचख   ूत॥

आरमण ं    ूह समतचख   ।ु

य ंिनसतो ओघमम ं तरेय ि◌त।य ं िनसतो त य ं प   ुगल ं वा िनसतो धम ं वा िनसतो 

महत ं कामोघ ं भवोघ ं दठोघ ं अवजोघ ं तरेय ं उरेय ं पतरेय ं समतकमेय ं वीतव◌ेियत – यंिनसतो ओघमम ं तरेय ं । तनेाह सो ◌ामणो –

‘‘एको अहं सक महतमोघ,ं [इचायमा उपसीवो]

अिनसतो नो वसहाम तारत   ु ।ं

आरमण ं    ूह समतचख   ,ु य ं िनसतो ओघमम ं तरेय’’ि◌त॥

३९.   आकचञ ं पेखमानो सतमा, [उपसीवात भगवा]

नथीत नसाय तरस    ु ओघ।ं

काम े पहाय वरतो कथाह, तहखय ं नमहाभपस  [रमहाभपस (या॰) पस 

अभधानगथ े अययवगे] ॥

 आकचञ ं पेखमानो सतमा त सो ◌ामणो पकतया आकचञायतनसमाप◌ं  लाभीयेव 

नसय ं न जानात – ‘‘अय ं मे नसयो’’त। तस भगवा नसयच आचखत उरच 

नयानपथ।ं आकचञायतनसमाप◌ं  सतो समािपजवा ततो व   ुठहवा तथ जाते  चचतेसके

धमे अनचतो पेखमानो, द   ुखतो…प॰े… रोगतो… गडतो… सलतो… अघतो… आबाधतो… परतो…पलोकतो… ईततो… उपदवतो… भयतो… उपसगतो… चलतो… पभग   तुो… अध   वुतो… अताणतो…

अलेणतो… असरणतो… असरणीभ   तूतो… रतो… त   ुछतो… स   ुञतो… अनतो… आदनवतो…

वपरणामधमतो… असारकतो… अघम   लूतो… भवतो… वभवतो… सासवतो… सखततो… मारामसतो…

जातधमतो… जराधमतो… याधधमतो… मरणधमतो… सोकपरदेवद   ुखदोमनस   पुायासधमतो …

सम   दुयधमतो… अथगमतो… असादतो… आदनवतो… नसरणतो पेखमानो दखमानो 

ओलोकयमानो नझायमानो उपपरखमानो।

सतमा त या सत अन   ुसत पटसत…पे॰… समासत – अयं  व   ुचत सत। इमाय सतया 

उपतेो होत…पे॰… समनागतो, सो व   ुचत सतमात – आकचञ ं पेखमानो सतमा।

Page 54: parayanavagga niddesa PALI

8/19/2019 parayanavagga niddesa PALI

http://slidepdf.com/reader/full/parayanavagga-niddesa-pali 54/138

उपसीवात भगवा त। उपसीवा त भगवा त ं ◌ामणं  नामेन आलपत। भगवा त गारवाधवचनमेत…ं

पे॰… िसछका पञ, यददं भगवात – उपसीवात भगवा।

नथीत नसाय तरस    ु ओघ ि◌त िनथ कचीत आकचञायतनसमाप। क  ं कारणा िनथ 

कचीत आकचञायतनसमाप? वञाणचायतनसमाप◌ं  सतो समािपजवा ततो व   ुठहवा 

तञवे वञाण ं अभावेत, वभावेत, अतरधापेत, िनथ कचीत पसत। तंकारणा िनथ कचीत आकचञायतनसमाप◌ं  नसाय उपनसाय आलबण ं करवा कामोघ ं भवोघ ं दठोघं

अवजोघ ं तरस    ु उरस    ु पतरस    ु समतकमस    ु वीतवस   ूत – नथीत नसाय तरस    ु ओघ।ं

काम े पहाय वरतो कथाह त। कामा त उदानतो वे कामा – वथ   कुामा च कलेसकामा च…पे॰…

इम े व   ुिचत वथ   कुामा …पे॰… इम े व   ुिचत कलेसकामा। काम े पहाया त वथ   कुामे परजानवा 

कलेसकामे पहाय पजहवा वनोदेवा यतीकरवा अनभावं  गमेवात – कामे पहाय। वरतो 

कथाह त कथकंथा व   ुचत वचकछा। द   ुखे कखा…पे॰… िछभत◌ं  चस मनोवलेखो कथकंथाय 

आरतो वरतो पटवरतो नखतो नसटो वपम   ु◌ो वसञ   ु◌ो वमरयादकतने चतेसा वहरतीत –

एिवप वरतो कथाह…पे॰… अथ वा, व◌संाय तरछानकथाय आरतो वरतो पटवरतो नखतो 

नसटो वपम   ु◌ो वसञ   ु◌ो वमरयादकतने चतेसा वहरतीत एिवप वरतो कथाहत – कामे

पहाय वरतो कथाह।

तहखय ं नमहाभपसा त। तहा त पतहा…प॰े… धमतहा। न ं व   ुचत र। अहो त 

दवसो। रच दवा च तहखयं  रागखय ं दोसखय ं मोहखय ं गतखय ं उपपखयं

पटिसधखय ं भवखय ं ससंारखय ं वटखय ं पस अभपस दख ओलोकय नझाय 

उपपरखात – तहखयं  नमहाभपस। तनेाह भगवा –

‘‘आकचञ ं पेखमानो सतमा, [उपसीवात भगवा]

नथीत नसाय तरस    ु ओघ।ं

काम े पहाय वरतो कथाह, तहखय ं नमहाभपसा’’त॥

४०.   सबसे    ु कामेस    ु यो वीतरागो, [इचायमा उपसीवो] आकचञ ं िनसतो हवा मञ।ं

सञावमोखे परमेधम   ुो, तठे न    ु सो तथ अनान   युायी॥

सबसे    ु कामेस    ु यो वीतरागो त। सबेस   ूत सबेन सब ं सबथा सब ं असेस ं नससें

परयादयनवचनमेत ं सबेस   ूत। कामेस   ूत कामा त उदानतो वे कामा – वथ   कुामा च कलेसकामा 

च…पे॰… इमे व   ुिचत वथ   कुामा…प॰े… इमे व   ुिचत कलेसकामा। सबेस    ु कामेस    ु यो वीतरागोत।

सबसे    ु कामेस    ु यो वीतरागो वगतरागो चरागो वतरागो म   ुरागो पहनरागो पटनसठरागो वखभनतोत – सबेस    ु कामेस    ु यो वीतरागो।

इचायमा उपसीवो त। इचा त पदिसध…पे॰…। आयमा त पयवचन…ंपे॰…। उपसीवो त तस 

Page 55: parayanavagga niddesa PALI

8/19/2019 parayanavagga niddesa PALI

http://slidepdf.com/reader/full/parayanavagga-niddesa-pali 55/138

◌ामणस नामं…प॰े… अभलापोत – इचायमा उपसीवो।

 आकचञ ं िनसतो हवा मञ ि◌त। हेठमा छ समापयो हवा िचजवा परिचजवा 

अतकमवा समतकमवा वीतववा आकचञायतनसमाप◌ं  िनसतो अलनो उपगतो 

सम   पुगतो अझोसतो अधम   ु◌ोत – आकचञ ं िनसतो हवा मञ।ं

सञावमोखे परमेधम   ुो त सञावमोखा व   ुिचत स सञासमापयो। तासं

सञासमाप◌ीनं  आकचञायतनसमापवमोखो [वमोखा (क॰) एवमञसे    ु पदेस    ु बह   ुवचनने]

अगो च सेठो च वसेठो च पामोखो च उमो च पवरो च, परमे अगे सेठे वसेठे पामोखे

उमे पवरे अधम   ुवमोखेन अधम   ु◌ो त◌ाधम   ु◌ो तदधम   ु◌ो तचरतो तबह   ुलो तगको ितननो 

तपोणो तपभारो तदधम   ु◌ो तदधपतेयोत – सञावमोखे परमेधम   ु◌ो।

तठे न    ु सो तथ अनान   युायी त। तठे न   ूत ससंयप   ुछा वमतप   ुछा वेहकप   ुछा 

अनके ंसप   ुछा , ‘‘एव ं न    ु खो, नन    ु खो, क  ं   न    ु खो, कथ ं न    ु खो’’त – तठे न   ।ु तथा त आकचञायतन।े अनान   युायी त अनान   युायी अवचमानो [अवधेमानो (या॰)]  अवगछमानो 

अनतरधायमानो अपरहायमानो…प॰े…। अथ वा, अरजमानो अद   ुसमानो अम   ुहमानो 

अकलसमानोत – तठे न    ु सो तथ अनान   युायी। तनेाह सो ◌ामणो –

‘‘सबेस    ु कामेस    ु यो वीतरागो, [इचायमा उपसीवो]

आकचञ ं िनसतो हवा मञ।ं

सञावमोखे परमेधम   ु◌ो, तठे न    ु सो तथ अनान   युायी’’त॥

४१.   सबसे    ुकामेस    ु यो वीतरागो, [उपसीवात भगवा]

 आकचञ ं िनसतो हवा मञ।ं

सञावमोखे परमेधम   ुो, तठेय सो तथ अनान   युायी॥

सबसे    ु कामेस    ु यो वीतरागो त। सबेस   ूत सबेन सब ं सबथा सब ं असेस ं नससें

परयादयनवचनमेत ं सबेस   ूत। कामेस   ूत कामा त उदानतो वे कामा – वथ   कुामा च कलेसकामा 

च…पे॰… इमे व   ुिचत वथ   कुामा…प॰े… इमे व   ुिचत कलेसकामा। सबेस    ु कामेस    ु यो वीतरागो त सबसे   ु

कामसे    ु यो वीतरागो…पे॰… पटनसठरागो वखभनतोत – सबेस    ु कामेस    ु यो वीतरागो।

उपसीवात भगवा त। उपसीवा त भगवा त ं ◌ामणं  नामेन आलपत। भगवा त गारवाधवचनमेत…ं

पे॰… िसछका पञ, यददं भगवात – उपसीवात भगवा।

 आकचञ ंिनसतो हवा मञ ि◌त। हेठमा छ समापयो हवा िचजवा परिचजवा 

अतकमवा समतकमवा वीतववा आकचञायतनसमाप◌ं  िनसतो अलनो उपगतो सम   पुगतो अझोसतो अधम   ु◌ोत – आकचञ ं िनसतो हवा मञ।ं

सञावमोखे परमेधम   ुो त सञावमोखा व   ुिचत स सञासमापयो। तासं

Page 56: parayanavagga niddesa PALI

8/19/2019 parayanavagga niddesa PALI

http://slidepdf.com/reader/full/parayanavagga-niddesa-pali 56/138

सञासमाप◌ीनं  आकचञायतनसमापवमोखो अगो च सेठो च वसेठो च पामोखो च उमो 

च पवरो च, परमे अगे सेठे वसेठे पामोखे उमे  पवरे अधम   ुवमोखेन अधम   ु◌ो त◌ाधम   ु◌ो 

तदधम   ु◌ो…पे॰… तदधपतेयोत – सञावमोख े परमेधम   ु◌ो।

तठेय सो तथ अनान   युायी त। तठेया त तठेय सठकपसहसान। तथा त 

आकचञायतन।े अनान   युायी त अनान   युायी अवचमानो अवगछमानो अनतरधायमानो अपरहायमानो। अथ वा, अरजमानो अद   ुसमानो अम   ुहमानो अकलसमानोत – तठेय सो तथ 

अनान   युायी। तनेाह भगवा –

‘‘सबेस    ु कामेस    ु यो वीतरागो, [उपसीवात भगवा]

आकचञ ं िनसतो हवा मञ।ं

सञावमोखे परमेधम   ु◌ो, तठेय सो तथ अनान   युायी’’त॥

४२.   तठे च े सो तथ अनान   युायी, प   िूगप वसान  [वसान ं (या॰ क॰)] समतचख   ।ुतथेव सो सीतसया वम   ुो, चवेथ  वञाण ं तथावधस॥

तठे च े सो तथ अनान   युायी त सच े सो तठेय सठकपसहसान। तथा त 

आकचञायतन।े अनान   युायी त अनान   युायी अवचमानो अवगछमानो अनतरधायमानो 

अपरहायमानो। अथ वा, अरजमानो अद   ुसमानो अम   ुहमानो अकलसमानोत – तठे चे  सो तथ 

अनान   युायी।

प   िूगप  वसान समतचख   ूत। प   िूगप वसानी त प   िूगप वसान बह   ून वसान [बह   ुनं

वसान ं (या॰)]  बह   ून वससतान बह   ून वससहसान बह   ून वससतसहसान बह   ून कपान 

बह   ून कपसतान बह   ून कपसहसान बह   ून कपसतसहसान। समतचख   ूत समतचख   ु

व   ुचत सबञ   तुञाण…ंप॰े… तथागतो तेन समतचख   ूत – प   िूगप वसान समतचख   ।ु

तथेव सो सीतसया वम   ुो, चवेथ वञाण ं तथावधसा त तथवे सो सीतभावमन   ुप◌ो नचो 

ध   वुो ससतो अवपरणामधमो ससतसमं  तथेव तठेय। अथ वा, तस वञाण ं चवेय 

िउछजेय नसेय वनसेय न भवेयात प   नुभवपटिसधवञाण ं नब◌ेय कामधात   युा वा 

पधात   युा वा अपधात   युा वात आकचञायतन ं समापनस ससतच उछेदच प   ुछत। उदाह   ुतथेव अन   पुादसेसाय नबानधात   युा परनबायेय । अथ वा, तस वञाण ं चवेय प   नु 

पटिसधवञाण ं नब◌ेय कामधात   युा वा पधात   युा वा अपधात   युा वात, आकचञायतनं

उपपनस परनबानच पटिसधच प   ुछत। तथावधसा त तथावधस तादसस 

तिसठतस तपकारस तपटभागस आकचञायतन ं उपपनसात – तथवे सो सीतसया 

वम   ु◌ो, चवेथ वञाण ं तथावधस। तनेाह सो ◌ामणो –

‘‘तठे च े सो तथ अनान   युायी, प   िूगप वसान समतचख   ।ु

तथेव सो सीतसया वम   ु◌ो, चवेथ वञाण ं तथावधसा’’त॥

Page 57: parayanavagga niddesa PALI

8/19/2019 parayanavagga niddesa PALI

http://slidepdf.com/reader/full/parayanavagga-niddesa-pali 57/138

४३.   िअच यथा वातवेगेन खा, [उपसीवात भगवा]

 अथ ं पलेत न उपेत सख।ं

एवं  म   नुी नामकाया वम   ुो, अथ ं पलेत न उपेत सख॥ं

 िअच यथा वातवेगेन खा त िअच व   ुचत जालसखा। वाता त प   िुरथमा वाता िपछमा वाता 

उरा वाता िदखणा वाता सरजा वाता अरजा वाता सीता वाता उहा वाता पर◌ा वाता अधम◌ा वाता [काळवाता (क॰)]  वरेभवाता पखवाता स   पुणवाता तालपणवाता वध   पूनवाता। वातवेगेन 

खा त वातवगेेन ख◌ा[ख◌ं  (या॰) एवमञसे    ु पदेस    ु नगहततवसेन]  िउख◌ा न   ुना पण   ुना 

िखभता विखभतात – िअच यथा वातवगेेन ख◌ा।उपसीवात भगवा त। उपसीवा त भगवा तं

◌ामणं  नामेन आलपत। भगवा त गारवाधवचनमेत…ंप॰े… िसछका पञ, यददं भगवात –

उपसीवात भगवा।

 अथ ं पलेत न उपेत सख ि◌त। अथ ं पलेती त अथ ं पलेत, अथ ं गमेत, अथ ं गछत 

नझत व   पूसमत पटपसभत। न उपेत सख ि◌त सखं [अम   कु ं नाम दस ं गतोत सखं

(या॰)]  न उपेत, उदेस ं न उपेत, गणन ं न उपेत, पण◌ं  न उपेत, ‘‘प   िुरथम ं वा दस ं गता,

िपछमं  वा दस ं गता, उरं वा दस ं गता, िदखण ं वा दस ं गता उध ं वा गता, अधो वा गता,

तरय ं वा गता, वदस ं वा गता’’त, सो हेत    ु िनथ, पचयो िनथ, कारण ं िनथ, येन सखं

गछेयात – अथं  पलेत न उपेत सख।ं

एवं  म   नुी नामकाया वम   ुो त। एव ि◌त ओपमसपटपादनं। म   नुी त मोन ं व   ुचत ञाण ं …पे॰…

सगजालमतच सो म   ुन। नामकाया वम   ुो त सो म   ुन पकतया प   ुबेव पकाया वम   ु◌ो। तदगं

समतकमा [तदग ं समतकम (क॰)]  वखभनपहानेन पहनो। तस म   ुननो भवत ं आगम 

च◌ारो अरयमगा पटलधा िहोत। चत   ुन ं अरयमगान ं पटलध◌ा नामकायो च पकायो च 

परञाता िहोत। नामकायस च पकायस च परञात◌ा नामकाया च पकाया च म   ु◌ो वम   ु◌ो 

स   ुवम   ु◌ो अचतअन   पुादावमोखनेात – एवं  म   नुी नामकाया वम   ु◌ो।

 अथ ं पलेत न उपेत सख ि◌त। अथ ं पलेती त अन   पुादसेसाय नबानधात   युा परनबायत। न 

उपेत सख ि◌त अन   पुादससेाय नबानधात   युा परनब   तुो सख ं न उपेत, उदेस ं न उपेत, गणन ं न उपेत, पण◌ं  न उपेत – खयोत वा ◌ामणोत वा वेसोत वा स   ुदोत वा गहठोत वा 

पिबजतोत वा देवोत वा मन   ुसोत वा पीत वा अपीत वा सञीत वा असञीत वा 

नवेसञीनासञीत वा। सो हेत    ु िनथ पचयो िनथ कारणं  िनथ येन सख ं गछेयात – अथं

पलेत न उपेत सखं। तनेाह भगवा –

‘‘िअच यथा वातवेगने ख◌ा, [उपसीवात भगवा]

अथ ं पलेत न उपेत सख।ंएवं  म   नुी नामकाया वम   ु◌ो, अथं  पलेत न उपेत सख’’ि◌त॥

४४.   अथगतो सो उद वा सो िनथ, उदाह   ु  व े ससतया अरोगो।

Page 58: parayanavagga niddesa PALI

8/19/2019 parayanavagga niddesa PALI

http://slidepdf.com/reader/full/parayanavagga-niddesa-pali 58/138

त ं मे म   नुी साध    ु वयाकरोह, तथा ह त े वदतो एस धमो॥

 अथगतो सो उद वा सो नथी त सो अथगतो उदाह   ु  िनथ सो नधो िउछनो वनठोत 

 – अथगतो सो उद वा सो िनथ।

उदाह   ु  वे ससतया अरोगो त उदाह   ु  नचो ध   वुो ससतो अवपरणामधमो ससतसमं  तथवे 

तठेयात – उदाह   ु  वे ससतया अरोगो।

त ं मे म   नुी साध    ु वयाकरोह त। त ि◌त यं  प   ुछाम य ं याचाम य ं अझसेाम य ं पसादेम। म   नुी त 

मोन ं व   ुचत ञाण…ंपे॰… सगजालमतच सो म   ुन। साध    ु वयाकरोह त साध    ु आचखाह देसेह 

पञपेह पठपेह ववराह वभजाह उ◌ानीकरोह पकासेहत – त ं मे म   नुी साध    ु वयाकरोह।

तथा ह त े वदतो एस धमो त तथा ह त े वदतो त   ुलतो तीरतो वभ   तूो वभावतो एस 

धमोत – तथा ह त े वदतो एस धमो। तनेाह सो ◌ामणो –

‘‘अथगतो सो उद वा सो िनथ, उदाह   ु  वे ससतया अरोगो।

त ं मे म   नुी साध    ु वयाकरोह, तथा ह त े वदतो एस धमो’’त॥

४५.   अथगतस  न पमाणिमथ, [उपसीवात भगवा]

येन न ं वज   ु  ं त ं तस िनथ।

सबसे    ु धमसे    ु सम   हूतसे   ,ु सम   हूता वादपथाप सबे॥

 अथगतस न पमाणमथी त अथगतस अन   पुादसेसाय नबानधात   युा परनब   तुस 

पपमाण ं िनथ, वेदनापमाण ं िनथ, सञापमाण ं िनथ, सखारपमाण ं िनथ, वञाणपमाण ं िनथ,

न िअथ न संवजत न   पुलभत पहन ं सम   िु◌छन ं व   पूसत ं पटपसध ं अभब   ुपक ं ञािणगना 

दिढत – अथगतस न पमाणिमथ। उपसीवात भगवा त उपसीवा त भगवा त ं ◌ामणं  नामेन 

आलपत। भगवा त गारवाधवचनमते…ंपे॰… िसछका पञ, यददं भगवात – उपसीवात भगवा।

येन न ं वज   ु  ं त ं तस नथी त येन तं  रागेन [येन रागेन (या॰ क॰) महान॰ ९४]  वदेय   ु ,ं येन दोसेन वदेय   ु ,ं येन मोहेन वदेय   ु ,ं येन मानेन वदेय   ु ,ं याय दठया वदेय   ु ,ं येन उधचने वदेय   ु ,ं

याय वचकछाय वदेय   ु ,ं येह अन   सुयेह वदेय   ु  ं – र◌ोत वा द   ुठोत वा म   ूहोत वा वनबधोत 

वा परामठोत वा वखेपगतोत वा अनठगतोत [अनठागतोत (क॰)]  वा थामगतोत वा, ते

अभसखारा पहना। अभसखारान ं पहन◌ा गतया येन तं  वदेय   ु  ं – नरेयकोत वा 

तरछानयोनकोत वा पेवसयकोत वा मन   ुसोत वा देवोत वा पीत वा अपीत वा सञीत 

वा असञीत वा नेवसञीनासञीत वा, सो हेत    ु िनथ पचयो िनथ कारणं  िनथ येन वदेय   ु ं

कथेय   ु  ं भणेय   ु  ं दपेय   ु  ं वोहरेय   िु◌त – येन नं  वज   ु  ं त ं तस िनथ।

सबसे    ुधमसे    ु सम   हूतसे   ूत सबेस    ु धमेस    ु सबसे    ु खधेस    ु सबेस    ु आयतनेस    ु सबास    ु धात   सू   ु

Page 59: parayanavagga niddesa PALI

8/19/2019 parayanavagga niddesa PALI

http://slidepdf.com/reader/full/parayanavagga-niddesa-pali 59/138

सबास    ु गतीस    ु सबास    ु उपप◌ीस    ु सबास    ु पटसधीस    ु सबसे    ु भवेस    ु सबेस    ु ससंारेस    ु सबेस    ु वटेस   ुऊहतसे    ु सम   हूतसे    ु उधतसे    ु सम   ुधतसे    ु उपाटतसे    ु सम   ुपाटतसे    ु पहनसे    ु सम   िु◌छनसे    ु व   पूसतसे   ुपटपसधेस    ु अभब   ुपक ेस    ु ञािणगना दढेस   ूत – सबसे    ु धमसे    ु सम   हूतसे   ।ु

सम   हूता  वादपथाप सबेत वादपथा व   ुिचत कलेसा च खधा च अभसखारा च। तस वादा 

च वादपथा च अधवचनान च अधवचनपथा च न च नपथा च पञ च पञपथा च ऊहता सम   हूता उधता सम   ुधता उपाटता सम   ुपाटता पहना सम   िु◌छना व   पूसता पटपसधा 

अभब   ुपका ञािणगना दढात – सम   हूता वादपथाप सबे। तेनाह भगवा –

‘‘अथगतस न पमाणिमथ, [उपसीवात भगवा]

येन न ं वज   ु  ं त ं तस िनथ।

सबसे    ु धमसे    ु सम   हूतसे   ,ु सम   हूता वादपथाप सबे’’त॥

सह गाथापरयोसाना ये त े ◌ामणेन सधं…प॰े… पजलको नमसमानो नसनो होत – सथा म,े भत े भगवा, सावकोहममीत।

उपसीवमाणवप   ुछानदेसो छठो।

७. नदमाणवप   ुछानदेसो 

४६.   िसत  लोक े म   नुयो, [इचायमा नदो]

जना विदत तयदं कथंस   ।ु

ञाण   पूपन ं म   ुन नो विदत, उदाह   ु  व े जीवतने   पूपन ं[जीवक◌ ेन   पूपन ं (या॰)] ॥

िसत लोक े म   नुयो त। सती त िसत संविजत िअथ उपलिभत। लोक ेत अपायलोक◌ े…प॰े…

आयतनलोक े। म   नुयो त म   ुननामका आजीवका नगठा जटला तापसा । (द◌वे◌ा लोक◌ े म   नुयोत 

सजािनत, न च त े म   नुयो) [( ) एथतर े पाठो िनथ या॰ पोथक े ]  त। िसत लोक◌ े म   नुयो।

इचायमा नदो त। इचा त पदिसध…पे॰…। आयमा त पयवचन…ंपे॰…। नदो त तस ◌ामणस 

नाम…ंप॰े… अभलापोत – इचायमा नदो।

जना  विदत तयदं कथंस   ूत। जना त खया च ◌ामणा च वेसा च स   ुदा च गहठा च 

पिबजता च देवा च मन   ुसा च। वदती त किथेत भिणत दपियत वोहिरत। तयदं कथसं   ूत 

ससंयप   ुछा वमतप   ुछा वेहकप   ुछ◌ा अनेक◌ ंसप   ुछा ‘‘एव ं न    ु खो, न न    ु खो, क  ं   न    ु खो, कथ ं न   ु

खो’’त – जना विदत तयदं कथंस   ।ु

ञाण   पूपन ं म   ुन नो वदती त । अठ समापञाणेन वा पचाभञाञाणेन वा उपेतं  सम   पुेतंउपागत ं सम   पुागत ं उपपन ं सम   पुपन ं समनागत ं म   ुन◌ं  विदत कथिे◌त भिणत दपियत वोहरतीत 

 – ञाण   पूपन ं म   ुन नो विदत।

Page 60: parayanavagga niddesa PALI

8/19/2019 parayanavagga niddesa PALI

http://slidepdf.com/reader/full/parayanavagga-niddesa-pali 60/138

उदाह   ु  वे जीवतने   पूपन ि◌त उदाह   ु  अनकेववधअतपरमद   ुकरकारकल   खूजीवतान   युोगेन उपेतं

सम   पुते ं उपागत ं सम   पुागत ं उपपन ं सम   पुपन ं समनागत ं म   ुन◌ं  विदत किथेत भिणत दपियत 

वोहरतीत – उदाह   ु  व े जीवतने   पूपन।ं तनेाह सो ◌ामणो –

‘‘िसत लोक े म   नुयो, [इचायमा नदो]

जना विदत तयदं कथंस   ।ुञाण   पूपन ं म   ुन नो विदत, उदाह   ु  व े जीवतने   पूपन’’ि◌त॥

४७.   न दठया न स   ुतया न ञाणेन,

म   नुीध नद क   ु सला विदत।

वसेनकवा  [वसेनकंवा (क॰) महान॰ ६८]  अनीघा नरासा, चिरत ये त े म   नुयोत    ूम॥

न दठया न स   ुतया न ञाणेना त। न दठया त न दठस   ुधया। न स   ुतया त न 

स   तुस   ुधया। न ञाणेना त नप अठसमापञाणेन नप पचाभञाञाणेन नप मछाञाणेनात –न दठया न स   ुतया न ञाणेन।

म   नुीध नद क   ु सला वदती त। क   ु सला त य े त े खधक   ु सला धात   कु   ु सला आयतनक   ु सला 

पटचसम   ुपादक   ु सला सतपठानक   ु सला समपधानक   ु सला इधपादक   ु सला िइयक   ु सला बलक   ु सला 

बोझगक   ु सला मगक   ु सला फलक   ु सला नबानक   ु सला दठस   ुधया वा स   तुस   ुधया वा 

अठसमापञाणेन वा पचाभञाञाणेन वा मछाञाणेन वा दठेन वा स   तुने वा उपते ं सम   पुतें

उपागत ं सम   पुागत ं उपपन ं सम   पुपन ं समनागत ं म   ुन◌ं  न विदत न कथिे◌त न भिणत न दपियत न वोहरतीत – म   नुीध नद क   ु सला विदत।

वसेनकवा अनीघा नरासा, चिरत ये ते  म   नुयोत    मूी त सेना व   ुचत मारसनेा, कायद   ुचरतं

मारसेना, वचीद   ुचरत ं मारसेना, मनोद   ुचरत ं मारसेना, रागो मारसनेा, दोसो मारसेना, मोहो मारसेना,

कोधो…पे॰… उपनाहो… मखो… पळासो… इसा… मछरय…ं माया… साठेयं… थभो… सारभो… मानो…

अतमानो… मदो… पमादो… सबे कलेसा सबे द   ुचरता सबे दरथा सबे  परळाहा सबे सतापा 

सबाक   ु सलाभसखारा मारसेना। व   ुहेत ं भगवता –

‘‘कामा त े पठमा सेना, द   ुतया अरत व   ुचत।

ततया ख   िु◌पपासा ते, चत   ुथी तहा पव   ुचत॥

‘‘पचम ं थनमध ं त,े छठा भी पव   ुचत।

समी वचकछा ते, मखो थभो त े अठमो।

लाभो सलोको सकारो, मछालधो च यो यसो॥

‘‘यो च◌ानं  सम   ुक ं स,े पर े च अवजानात।

एसा नम   ुच त े सनेा [एसा त े नम   ुच सेना (या॰ क॰) स   ॰ु न॰ ४४१], कहसाभपहारनी।

Page 61: parayanavagga niddesa PALI

8/19/2019 parayanavagga niddesa PALI

http://slidepdf.com/reader/full/parayanavagga-niddesa-pali 61/138

न न ं अस   रूो ि◌जनात, जेवा च लभते  स   खु’’ि◌त॥

यतो चत   ूह अरयमगेह सबा च मारसेना सबे  च पटसेनकरा [वसेनकंवा (क॰) महान॰ ६८]

कलेसा ि◌जता च पिराजता च भगा वपल   ुगा [वपल   ुगता (या॰) पस महान॰ २८]  परम   खुा,

तने व   ुिचत वसेनकवा। अनीघा त रागो नीघो, दोसो नीघो, मोहो नीघो, कोधो नीघो, उपनाहो 

नीघो…प॰े… सबाक   ु सलाभसखारा नीघा। येस ं एत े नीघा पहना सम   िु◌छना व   पूसता पटपसधा अभब   ुपका ञािणगना दढा त े व   ुिचत अनीघा। नरासा त आसा व   ुचत तहा। यो रागो 

सारागो…पे॰… अवजा लोभो अक   ु सलम   लू।ं यसे ं एसा आसा तहा पहना सम   िु◌छना व   पूसता 

पटपसधा अभब   ुपका ञािणगना दढा, ते  व   ुिचत नरासा अरहतो खीणासवा। वसेनकवा 

 अनीघा नरासा, चिरत ये त े म   नुयोत    मूी त ये ते  वसेनकवाव अनीघा च नरासा च चिरत 

वहिरत इरियत वि◌ेत पािलेत यपेि◌त यापेि◌त, ते  लोक◌ े म   नुयोत    ूम आचखाम देसेम 

पञपेम पठपेम ववराम वभजाम उ◌ानीकरोम पकासेमीत – वसेनकवा अनीघा नरासा,

चिरत ये त े म   नुयोत    ूम। तनेाह भगवा –

‘‘न दठया न स   ुतया न ञाणेन, म   नुीध नद क   ु सला विदत।

वसेनकवा अनीघा नरासा, चिरत ये ते  म   नुयोत    मूी’’त॥

४८.   य े क े चम े समणामणास,े [इचायमा नदो]

दठस   तुनेाप विदत स   ुध।ं

सीलबतनेाप विदत स   ुध,ं अनेकपेन विदत स   ुध॥ं

िकचस    ु त े भगवा तथ यता चरता, अता जातच जरच मारस।

प   ुछाम त ं भगवा    ूह मेत॥ं

य ेक े चम ेसमणामणासेत। य े के ची त सबने सब ं सबथा सब ं असेस ं नसेसं

परयादयनवचनमेत ं – य े क े चीत। समणा त य े क े च इतो बहधा पबज   पूगता 

परबाजकसमापना। ामणा त य े क े च भोवादकात – य े क े चम े समण◌ामणास।ेइचायमा 

नदो त। इचा त पदिसध…प॰े…। आयमा त पयवचन…ंपे॰…। नदो त। तस ◌ामणस नामं…पे॰…अभलापोत – इचायमा नदो।

दठस   तुनेाप विदत स   ुध ि◌त दठेनप स   ुध ं वस   ुध ं परस   ुध ं म   ु◌ं  वम   ु◌ं  परम   ु◌ं

विदत कथिे◌त भिणत दपियत वोहिरत ; स   तुनेप स   ुध ं वस   ुध ं परस   ुध ं म   ु◌ं  वम   ु◌ं

परम   ु◌ं  विदत किथेत भिणत दपियत वोहिरत; दठस   तुनेप स   ुध ं वस   ुध ं परस   ुध ं म   ु◌ं

वम   ु◌ं  परम   ु◌ं  विदत कथिे◌त भिणत दपियत वोहरतीत – दठस   तुनेाप विदत स   ुध।ं

सीलबतनेाप विदत स   ुध ि◌त सीलेनप स   ुध ं वस   ुध ं परस   ुध ं म   ु◌ं  वम   ु◌ं  परम   ु◌ं

विदत कथिे◌त भिणत दपियत वोहिरत; वतनेप स   ुध ं वस   ुध ं परस   ुध ं म   ु◌ं  वम   ु◌ं  परम   ु◌ं

विदत कथिे◌त भिणत दपियत वोहिरत; सीलबतनेाप स   ुध ं वस   ुध ं परस   ुध ं म   ु◌ं  वम   ु◌ं

Page 62: parayanavagga niddesa PALI

8/19/2019 parayanavagga niddesa PALI

http://slidepdf.com/reader/full/parayanavagga-niddesa-pali 62/138

परम   ु◌ं  विदत किथेत भिणत दपियत वोहरतीत – सीलबतनेाप विदत स   ुध।ं

 अनकेपने विदत स   ुध ि◌त अनेकवधकोत   हूलमगलेन [अनकेवधव क   ु त   हूलमगलेन (या॰)]

स   ुध ं वस   ुध ं परस   ुध ं म   ु◌ं  वम   ु◌ं  परम   ु◌ं  विदत कथिे◌त भिणत दपियत वोहरतीत –

अनकेपने विदत स   ुध।ं

िकचस    ु त े भगवा तथ यता चरता त। िकचस   ूत ससंयप   ुछा वमतप   ुछा वेहकप   ुछा 

अनके ंसप   ुछा, ‘‘एव ं न    ु खो, न न    ु खो, क  ं   न    ु खो, कथ ं न    ु खो’’त – िकचस   ।ु तेत दठगतका।

भगवा त गारवाधवचनमेत…ंप॰े… िसछका पञ, यददं भगवात – िकचस    ु त े भगवा। तथ यता 

चरता त। तथा त सकाय दठया सकाय िखतया सकाय चया सकाय लधया। यता त य◌ा 

पटय◌ा[यता पटयता (या॰)]  ग   ु◌ा गोपता िरखता संव   तुा। चरता त चरता वहरता इरयता 

व◌ेता पालेता यपेता यापेतात – िकचस    ु त े भगवा तथ यता चरता।

 अता जातच जरच मारसा त जातजरामरण ं अतरसं    ु उरसं    ु पतरसं    ु समतकमसं   ुवीतव◌सं   ।ु मारसा त पयवचन ं गवचन ं सगारवसपतसाधवचनमेत ं – मारसात – अता जातच 

जरच मारस।

प   ुछाम त ं भगवा    ूह मेत ि◌त।प   ुछाम त ि◌त प   ुछाम त ं याचाम त ं अझसेाम त,ं कथयस   ु

मेत प   ुछाम त।ं भगवा त…पे॰… िसछका पञ, यददं भगवात।    ूह मेत ि◌त    ूह आचखाह 

देसेह पञपेह पठपेह ववराह वभजाह उ◌ानीकरोह पकासेहत – प   ुछाम त ं भगवा    ूह मेत।ं

तनेाह सो ◌ामणो –

‘‘य े क◌ ेचमे  समण◌ामणासे, [इचायमा नदो]

दठस   तुनेाप विदत स   ुध।ं

सीलबतनेाप विदत स   ुध,ं अनेकपेन विदत स   ुध॥ं

‘‘िकचस    ु त े भगवा तथ यता चरता,

अता जातच जरच मारस।

प   ुछाम त ं भगवा    ूह मेत’’ि◌त॥

४९.   य े क े चम े समणामणास,े [नदात भगवा]

दठस   तुनेाप  विदत स   ुध।ं

सीलबतनेाप विदत स   ुध,ं अनेकपेन विदत स   ुध।ं

कचाप त े तथ यता चिरत, नातरसं    ु जातजिरत    ूम॥

य ेक े चम ेसमणामणासेत। य े के ची त सबने सब ं सबथा सब ं असेस ं नसेसंपरयादयनवचनमेत ं – य े क े चीत। समणा त य े क े च इतो बहधा पबज   पूगता 

परबाजकसमापना। ामणा त य े क े च भोवादकात – य े क े चम े समण◌ामणास।ेनदात 

Page 63: parayanavagga niddesa PALI

8/19/2019 parayanavagga niddesa PALI

http://slidepdf.com/reader/full/parayanavagga-niddesa-pali 63/138

भगवा त। नदा त भगवा त ं ◌ामणं  नामेन आलपत। भगवा त गारवाधवचनमते…ंपे॰… िसछका 

पञ, यददं भगवात – नदात भगवा।

दठस   तुनेाप विदत स   ुध ि◌त दठेनप स   ुध ं वस   ुध ं परस   ुध ं म   ु◌ं  वम   ु◌ं  परम   ु◌ं

विदत कथिे◌त भिणत दपियत वोहिरत; स   तुनेप स   ुध…ंपे॰… दठस   तुनेप स   ुध ं वस   ुधं

परस   ुध ं म   ु◌ं  वम   ु◌ं  परम   ु◌ं  विदत कथिे◌त भिणत दपियत वोहरतीत – दठस   तुनेाप विदत स   ुध।ं

सीलबतनेाप विदत स   ुध ि◌त सीलेनप स   ुध ं वस   ुध ं परस   ुध ं म   ु◌ं  वम   ु◌ं  परम   ु◌ं

विदत कथिे◌त भिणत दपियत वोहिरत ; वतनेप स   ुध…ंपे॰… वोहिरत; सीलबतनेाप स   ुधं

वस   ुध ं परस   ुध ं म   ु◌ं  वम   ु◌ं  परम   ु◌ं  विदत कथिे◌त भिणत दपियत वोहरतीत –

सीलबतनेाप विदत स   ुध।ं

 अनकेपने विदत स   ुध ि◌त अनेकवधकोत   हूलमगलेन स   ुध ं वस   ुध ं परस   ुध ं म   ु◌ं  वम   ु◌ंपरम   ु◌ं  विदत किथेत भिणत दपियत वोहरतीत – अनकेपेन विदत स   ुध।ं

कचाप त े तथ यता चरती त। कचापी त पदिसध पदसंसगो पदपारप   रू अखरसमवायो 

यजनसलठता पदान   पु   ुबतापेत ं – कचापीत। तेत दठगतका। तथा त सकाय दठया 

सकाय िखतया सकाय चया सकाय लधया। यता त य◌ा पटय◌ा ग   ु◌ा गोपता िरखता संव   तुा।

चरती त चिरत वहिरत इरियत वि◌ेत पािलेत यपेि◌त यापेतीत – कचाप त े तथ यता 

चिरत।

नातरसं    ु जातजिरत    मूी त जातजरामरण ं न तरसं    ु न उरसं    ु न पतरसं    ु न समतकमसं    ु न 

वीतव◌सं   ,ु जातजरामरणा अनखता अनसटा अनतकता असमतकता अवीतव◌ा,

अतोजातजरामरणे परवि◌ेत, अतोससंारपथ े परवि◌ेत, जातया अन   गुता, जराय अन   सुटा,

याधना अभभ   तूा, मरणेन अभाहता अताणा अलेणा असरणा असरणीभ   तूात    ूम आचखाम 

देसेम पञपेम पठपेम ववराम वभजाम उ◌ानीकरोम पकासेमीत – नातरसं    ु जातजिरत    ूम।

तनेाह भगवा –

‘‘य े क◌ ेचमे  समण◌ामणासे, [नदात भगवा]

दठस   तुनेाप विदत स   ुध।ं

सीलबतनेाप विदत स   ुध,ं अनेकपेन विदत स   ुध।ं

कचाप त े तथ यता चिरत, नातरसं    ु जातजिरत    मूी’’त॥

५०.   य े क े चम े समणामणास,े [इचायमा नदो]दठस   तुनेाप विदत स   ुध।ं

सीलबतनेाप विदत स   ुध,ं अनेकपेन विदत स   ुध॥ं

Page 64: parayanavagga niddesa PALI

8/19/2019 parayanavagga niddesa PALI

http://slidepdf.com/reader/full/parayanavagga-niddesa-pali 64/138

त ेचे म   नुी    ूस अनोघतणे, अथ को चरह देवमन   ुसलोक े।

 अतार जातच जरच मारस, प   ुछाम त ं भगवा    ूह मते॥ं

य ेक े चम ेसमणामणासेत। य े के ची त सबने सब ं सबथा सब ं असेस ं नसेसं

परयादयनवचनमेत ं – य े क े चीत। समणा त य े क े च इतो बहधा पबज   पूगता 

परबाजकसमापना। ामणा त य े क े च भोवादकात – य े क े चम े समण◌ामणास।ेइचायमा नदो त। इचा त पदिसध…प॰े… इचायमा नदो।

दठस   तुनेाप विदत स   ुध ि◌त दठेनप स   ुध ं वस   ुध ं परस   ुध ं म   ु◌ं  वम   ु◌ं  परम   ु◌ं

विदत कथिे◌त भिणत दपियत वोहिरत; स   तुनेाप स   ुध…ंपे॰… दठस   तुनेाप स   ुध ं वस   ुधं

परस   ुध ं म   ु◌ं  वम   ु◌ं  परम   ु◌ं  विदत कथिे◌त भिणत दपियत वोहरतीत – दठस   तुनेाप 

विदत स   ुध।ं

सीलबतनेाप विदत स   ुध ि◌त सीलेनाप स   ुध ं वस   ुध ं परस   ुध ं म   ु◌ं  वम   ु◌ं  परम   ु◌ंविदत कथिे◌त भिणत दपियत वोहिरत; वतनेाप स   ुध…ंप॰े… वोहिरत; सीलबतनेाप स   ुधं

वस   ुध ं परस   ुध ं म   ु◌ं  वम   ु◌ं  परम   ु◌ं  विदत कथिे◌त भिणत दपियत वोहरतीत –

सीलबतनेाप विदत स   ुध।ं

 अनकेपने विदत स   ुध ि◌त अनेकवधकोत   हूलमगलेन स   ुध ं वस   ुध ं परस   ुध ं म   ु◌ं  वम   ु◌ं

परम   ु◌ं  विदत किथेत भिणत दपियत वोहरतीत – अनकेपेन विदत स   ुध।ं

त े च े म   नुी    ूस अनोघतणेत। त े चेत दठगतक◌ े।म   नुी त मोन ं व   ुचत ञाण…ंप॰े…

सगजालमतच सो म   ुन ।    ूस अनोघतणेत कामोघ ं भवोघ ं दठोघ ं अवजोघ ं अतणे

अनतकत े असमतकत े अवीतव◌े अतोजातजरामरणे परव◌ेते  अतोससंारपथ े परव◌ेते

जातया अन   गुत े जराय अन   सुटे याधना अभभ   तू े मरणेन अभाहत े अताणे अलेण े असरणे

असरणीभ   तू।े    सूी त    ूस आचखस देसेस पञपेस पठपेस ववरस वभजस उ◌ानीकरोस 

पकासेसीत – ते  च े म   नुी    ूस अनोघतणे।

 अथ को चरह देवमन   ुसलोक े , अतार जातच जरच मारसा त अथ को एस◌ो सदवेक◌ े लोक◌े

समारक े समक े ससमण◌ामणया पजाय सदवेमन   ुसाय जातजरामरण ं अतर उर पतर 

समतकम वीतवय। मारसा त पयवचन ं गवचन ं सगारवसपतसाधवचनमेत ं मारसात – अथ 

को चरह देवमन   ुसलोक े , अतार जातच जरच मारस।

प   ुछाम त ं भगवा    ूह मेत ि◌त।प   ुछाम त ि◌त प   ुछाम त ं याचाम त ं अझसेाम त ं पसादेम 

त।ं भगवा त गारवाधवचनमते…ंपे॰… िसछका पञ, यददं भगवात।    ूह मते ि◌त    ूह आचखाह 

देसेह पञपेह पठपेह ववराह वभजाह उ◌ानीकरोह पकासेहत – प   ुछाम त ं भगवा    ूह मेत।ं

तनेाह सो ◌ामणो –

Page 65: parayanavagga niddesa PALI

8/19/2019 parayanavagga niddesa PALI

http://slidepdf.com/reader/full/parayanavagga-niddesa-pali 65/138

‘‘य े क◌ ेचमे  समण◌ामणासे, [इचायमा नदो]

दठस   तुनेाप विदत स   ुध।ं

सीलबतनेाप विदत स   ुध,ं अनेकपेन विदत स   ुध॥ं

त े चे म   नुी    ूस अनोघतणे, अथ को चरह देवमन   ुसलोक े।

अतार जातच जरच मारस, प   ुछाम त ं भगवा    ूह मते’’ि◌त॥

५१.   नाहं सबे समणामणासे, [नदात भगवा]

जातजराय नव   तुात    ूम।

ये सीध दठं व स   तु ं म   तु ं वा, सीलबत ं वाप पहाय सब॥ं

 अनेकिपप पहाय सब,ं तहं परञाय अनासवासे [अनासवा ये (या॰ क॰)] ।

त े व े नरा ओघतणात    ूम॥

नाहं सबे समणामणासे, नदात भगवा जातजराय नव   तुात    मूी त नाहं, नद, सबे

समण◌ामणा जातजराय आव   तुा नव   तुा ओव   तुा पहता पटछना पटक   ु ि◌जतात वदाम। िअथ ते

समण◌ामणा येसं  जात च जरामरणच पहना िउछनम   लूा तालावथ   कुता अनभावकंता आयतं

अन   ुपादधमात    ूम आचखाम देसेम पञपेम पठपेम ववराम वभजाम उ◌ानीकरोम 

पकासेमीत – नाहं सबे  समण◌ामणासे  नदात भगवा जातजराय नव   तुात    ूम।

ये सीध दठं व स   तु ं म   तु ं वा, सीलबत ं वाप पहाय सब ि◌त ये सबा दठस   ुधयो पहाय जहवा पजहवा वनोदेवा यतीकरवा अनभावं  गमेवा। ये सबा स   तुस   ुधयो पहाय…पे॰… ये

सबा म   तुस   ुधयो पहाय, ये सबा दठस   तुम   तुस   ुधयो पहाय ये सबा सीलस   ुधयो पहाय, ये सबा 

वतस   ुधयो पहाय, ये सबा सीलबतस   ुधयो पहाय जहवा पजहवा वनोदेवा यतीकरवा 

अनभाव ं गमेवात – ये सीध दठंव स   तु ं म   तु ं वा, सीलबत ं वाप पहाय सब।ं

 अनकेिपप पहाय सब ि◌त अनकेवधकोत   हूलमगलेन स   ुध ं वस   ुध ं परस   ुध ं म   ु◌ं  वम   ु◌ं

परम   ु◌ं  पहाय जहवा पजहवा वनोदेवा यतीकरवा अनभाव ं गमेवात – अनेकिपप पहाय 

सब।ं

तहं परञाय अनासवा से, ते  वे नरा ओघतणात    मूी त। तहा त पतहा सदतहा 

गधतहा रसतहा फोठबतहा धमतहा। तहं परञाया त तहं तीह परञाह परजानवा –

ञातपरञाय, तीरणपरञाय, पहानपरञाय। कतमा ञातपरञा? तहं जानात [पजानात (या॰)

परजानात (क॰) महान॰ १३]  ‘‘अय ं पतहा, अय ं सदतहा, अय ं गधतहा, अय ं रसतहा, अयं

फोठबतहा, अय ं धमतहा’’त जानात पसत – अय ं ञातपरञा।

कतमा तीरणपरञा? एव ं ञात ं कवा तहं तीरेत अनचतो द   ुखतो रोगतो गडतो…पे॰…

नसरणतो तीरेत – अय ं तीरणपरञा।

Page 66: parayanavagga niddesa PALI

8/19/2019 parayanavagga niddesa PALI

http://slidepdf.com/reader/full/parayanavagga-niddesa-pali 66/138

कतमा पहानपरञा? एव ं तीरयवा तहं पजहत वनोदेत यतीकरोत अनभाव ं गमेत।

व   ुहेत ं भगवता – ‘‘यो, भखव,े तहाय छदरागो तं  पजहथ। एव ं सा तहा पहना भवसत 

िउछनम   लूा तालावथ   कुता अनभावकंता आयत ं अन   ुपादधमा’’। अय ं पहानपरञा। तहं

परञाया त तहं इमाह तीह परञाह परजानवा। अनासवा त च◌ारो आसवा – कामासवो,

भवासवो, दठासवो, अवजासवो। येस ं इमे आसवा पहना िउछनम   लूा तालावथ   कुता अनभावकंता 

आयत ं अन   ुपादधमा, त े व   ुिचत अनासवा अरहतो खीणासवा – तहं परञाय अनासवा।

त े व े नरा ओघतणात    मूी त ये तहं परञाय अनासवा, त े कामोघ ं तणा भवोघ ं तणा 

दठोघ ं तणा अवजोघ ं तणा सबससंारपथ ं तणा उणा नणा अतकता समतकता 

वीतव◌ात    ूम आचखाम देसेम पञपेम पठपेम ववराम वभजाम उ◌ानीकरोम पकासमेीत 

 – तहं परञाय अनासवासे ते  व े नरा ओघतणात    ूम। तनेाह भगवा –

‘‘नाहं सब े समण◌ामणासे, [नदात भगवा]

जातजराय नव   तुात    ूम।

ये सीध दठं व स   तु ं म   तु ं वा, सीलबत ं वाप पहाय सब॥ं

अनेकिपप पहाय सबं, तहं परञाय अनासवासे।

त े व े नरा ओघतणात    मूी’’त॥

५२.   एताभनदाम  वचो महेसनो, स   ुकत ं गोतमन   पूधीक ं।

ये सीध दठं व स   तु ं म   तु ं वा, सीलबत ं वाप पहाय सब॥ं

 अनेकिपप पहाय सब,ं तहं परञाय अनासवासे।

 अिहप त े ओघतणात    ूम॥

एताभनदाम  वचो महेसनो त। एत ि◌त त   ुहं वचन ं यपथ ं देसन ं अन   सुासन ं अन   ुसठं नदाम 

अभनदाम मोदाम अन   मुोदाम इछाम सादयाम पथयाम पहयाम अभजपाम। महेसनो त 

क  ं   महेस भगवा? महत ं सीलखध ं एसी गवेसी परयेसीत महेस…प॰े… कहं नरासभोत महेसीत –

एताभनदाम वचो महेसनो।

स   ुकत ंगोतमन   पूधीक ि◌त।स   ुकत ि◌त स   ुकत ं स   आुिचखत ं[वािचखत ं (क॰)]  स   दुेसतं

स   पुञपत ं स   पुठपत ं स   ुववटं स   ुवभ◌ं  स   उु◌ानीकतं  स   पुकासत।ं गोतमन   पूधीक ि◌त उपधी व   ुिचत 

कलेसा च खधा च अभसखारा च। उपधपहानं  उपधव   पूसम ं उपधनसग ं उपधपटपसधं

अमत ं नबािनत – स   ुकत ं गोतमन   पूधीक ं।

ये सीध दठं व स   तु ं म   तु ं वा, सीलबत ं वाप पहाय सब ि◌त ये सबा दठस   ुधयो पहाय जहवा पजहवा वनोदेवा यतीकरवा अनभावं  गमेवा। ये सबा स   तुस   ुधयो…पे॰… ये सबा 

म   तुस   ुधयो… ये सबा दठस   तुम   तुस   ुधयो… ये सबा सीलस   ुधयो… ये सबा वतस   ुधयो… ये सबा 

Page 67: parayanavagga niddesa PALI

8/19/2019 parayanavagga niddesa PALI

http://slidepdf.com/reader/full/parayanavagga-niddesa-pali 67/138

सीलबतस   ुधयो पहाय जहवा पजहवा वनोदेवा यतीकरवा अनभावं  गमेवात – ये सीध 

दठं व स   तु ं म   तु ं वा, सीलबत ं वाप पहाय सब।ं

 अनकेिपप पहाय सब ि◌त अनकेवधकोत   हूलमगलेन स   ुध ं वस   ुध ं परस   ुध ं म   ु◌ं  वम   ु◌ं

परम   ु◌ं  पहाय जहवा पजहवा वनोदेवा यतीकरवा अनभाव ं गमेवात – अनेकिपप पहाय 

सब।ं

तहं परञाय अनासवासे, अिहप ते  ओघतणात    मूी त। तहा त पतहा सदतहा 

गधतहा रसतहा फोठबतहा धमतहा। तहं परञाया त तहं तीह परञाह परजानवा –

ञातपरञाय, तीरणपरञाय [तरणपरञाय (या॰)], पहानपरञाय। कतमा ञातपरञा ? तहं

जानात – अय ं पतहा, अय ं सदतहा, अय ं गधतहा, अय ं रसतहा, अय ं फोठबतहा, अयं

धमतहात जानात पसत – अयं  ञातपरञा।

कतमा तीरणपरञा? एव ं ञात ं कवा तहं तीरेत [तरेत (या॰)]  अनचतो द   ुखतो रोगतो गडतो सलतो अघतो आबाधतो परतो पलोकतो ईततो उपदवतो भयतो उपसगतो चलतो पभग   तुो 

अध   वुतो अताणतो अलेणतो असरणतो असरणीभ   तूतो रतो त   ुछतो स   ुञतो अनतो आदनवतो 

वपरणामधमतो असारकतो अघम   लूतो वधकतो वभवतो सासवतो सखततो मारामसतो 

जातधमतो जराधमतो याधधमतो मरणधमतो सोकपरदेवद   ुखदोमनस   पुायासधमतो 

संकलेसधमतो सम   दुयतो अथगमतो असादतो आदनवतो नसरणतो तीरेत – अयं

तीरणपरञा।

कतमा पहानपरञा? एव ं तीरयवा तहं पजहत वनोदेत यतीकरोत अनभाव ं गमेत – अयं

पहानपरञा।

तहं परञाया त तहं इमाह तीह परञाह परजानवा। अनासवा त च◌ारो आसवा –

कामासवो, भवासवो, दठासवो, अवजासवो। येस ं इमे आसवा पहना िउछनम   लूा तालावथ   कुता 

अनभावकंता आयत ं अन   ुपादधमा, त े व   ुिचत अनासवा अरहतो खीणासवा। तहं परञाय 

 अनासवास,े अिहप ते  ओघतणा त।    मूी त ये तहं परञाय अनासवा, अिहप त े कामोघ ं तणा भवोघ ं तणा दठोघ ं तणा अवजोघ ं तणा सबससंारपथ ं तणा उणा नणा 

अतकता समतकता वीतव◌ात    ूम वदामत – तहं परञाय अनासवासे, अिहप ते

ओघतणात    ूम। तनेाह सो ◌ामणो –

‘‘एताभनदाम वचो महेसनो, स   ुकत ं गोतमन   पूध◌ीक◌ ं।

ये सीध दठं व स   तु ं म   तु ं वा, सीलबत ं वाप पहाय सब॥ं

अनेकिपप पहाय सबं, तहं परञाय अनासवासे।

अिहप त े ओघतणात    मूी’’त॥

Page 68: parayanavagga niddesa PALI

8/19/2019 parayanavagga niddesa PALI

http://slidepdf.com/reader/full/parayanavagga-niddesa-pali 68/138

नदमाणवप   ुछानदेसो समो।

८. हेमकमाणवप   ुछानदेसो 

५३.   य ेम े प   ुब े वयाकं स   ,ु [इचायमा हेमको]

ह   ुरं गोतमसासना।

इचास इत भवसत, सब ं त ं इतहतहं।

सब ं त ं तकवढन,ं नाहं तथ अभरम॥ं

य े म े प   ुब े वयाकं स   ूत यो च बावर ◌ामणो ये चञ े तस आचरया, त े सक◌ ं दठ ं सक◌ं

िखत ं सक ं च ं सक ं लध ं सक ं अझासय ं सक ं अधपाय ं य◌ाक◌ ंस    ु आिचखसं    ु देसयसं    ु पञपसं   ु

पठपसं    ु ववरसं    ु विभजसं    ु उ◌ान◌ीअक◌ ंस    ु पकासेस   िु◌त – ये मे प   ुब े वयाक◌ ंस   ।ु इचायमा हेमको त।

इचा त पदिसध…प॰े… पदान   पु   ुबतापेत ं – इचात। आयमा त पयवचन…ंपे॰…। हेमको त तस 

◌ामणस नामं…प॰े… अभलापोत – इचायमा हेमको।

ह   ुरं गोतमसासना त ह   ुरं गोतमसासना परं गोतमसासना प   रुे गोतमसासना पठमतरं गोतमसासना 

ब   ुधसासना ि◌जनसासना तथागतसासना[तथागतसासना देवसासना (क॰)]  अरहतसासनात – ह   ुर◌ं

गोतमसासना।

इचास इत भवसती त एव ं कर आस, एव ं कर भवसतीत – इचास इत भवसत।

सब ं त ं इतहतह ि◌त सबं  त ं इतहतहं इतकराय परंपराय पटकसपदाय तकहेत    ु नयहेत   ु

आकारपरवतक े न दठनझानिखतया न साम ं सयमभञात ं न अपचखधम ं कथयसं   ूत –

सब ं त ं इतहतहं।

सब ं त ं तकवढन ि◌त सबं  त ं तकवढन ं वतकवढन ं सकपवढन ं कामवतकवढनं

यापादवतकवढन ं वहसंावतकवढन ं ञातवतकवढन ं जनपदवतकवढनं

अमरावतकवढन ं परान   दुयतापटसयं   ुवतकवढन ं लाभसकारसलोकपटसयं   ुवतकवढनं

अनवञपटसयं   ुवतकवढिनत – सबं  त ं तकवढन।ं

नाहं तथ अभरम ि◌त नाहं तथ अभरमं  न िवदं नाधिगछं न पटलिभत – नाहं तथ 

अभरम।ं तनेाह सो ◌ामणो –

‘‘ये मे प   ुब े वयाक◌ ंस   ,ु [इचायमा हेमको]

ह   ुरं गोतमसासना।

इचास इत भवसत, सब ं त ं इतहतहं।सब ं त ं तकवढन,ं नाहं तथ अभरम’’ि◌त॥

५४.   वच मे धममखाह, तहानघातन ं म   ुन।

Page 69: parayanavagga niddesa PALI

8/19/2019 parayanavagga niddesa PALI

http://slidepdf.com/reader/full/parayanavagga-niddesa-pali 69/138

य ंवदवा सतो चरं, तर े लोके वसकं ॥

वच मे धममखाह त। व ि◌त भगवतं  भणत। धममखाह त। धम ि◌त आदकयाणं

मझकेयाण ं परयोसानकयाण ं साथ ं सयजन ं क◌ ेवलपरप   ुण ं परस   ुध ं मचरय,ं च◌ारो 

सतपठाने च◌ारो समपधाने  च◌ारो इधपादे िपिचयान पच बलान स बोझगे अरयं

अठगक ं मग ं नबानच नबानगामनच पटपदं अखाह आचखाह देसेह पञपेह पठपेह ववराह वभजाह उ◌ानीकरोह पकासेहत – वच मे धममखाह।

तहानघातन ं म   नुी त। तहा त – पतहा…पे॰… धमतहा। तहानघातनं  तहापहानं

तहाव   पूसम ं तहापटनसगं तहापटपसध ं अमत ं नबान।ं म   नुी त मोन ं व   ुचत ञाण…ंपे॰…

सगजालमतच सो म   नुीत – तहानघातनं  म   ुन।

य ं वदवा सतो चर ि◌त यं  वदत ं कवा त   लुयवा तीरयवा वभावयवा वभ   तू ं कवा। ‘‘सबे

सखारा अनचा’’त वदत ं कवा त   लुयवा तीरयवा वभावयवा वभ   तू ं कवा, ‘‘सब े सखारा द   ुखा’’त…प॰े… ‘‘सब े धमा अन◌ा’’त…पे॰… ‘‘य ं िकच सम   दुयधम ं सब ं त ं नरोधधम’’ि◌त वदतं

कवा त   लुयवा तीरयवा वभावयवा वभ   तू ं कवा। सतो त चत   ूह कारणेह सतो – काये

कायान   पुसनासतपठान ं भावेतो सतो…प॰े… सो व   ुचत सतो। चर ि◌त चरतो वहरतो इरयतो 

व◌ेतो पालेतो यपेतो यापेतोत – यं  वदवा सतो चरं।

तरे लोक े वसक ि◌त वसका व   ुचत तहा। यो रागो सारागो…पे॰… अभझा लोभो 

अक   ु सलम   लू।ं वसका त क े नठने वसका…प॰े… वसटा वथतात वसका। लोक ेत अप◌ायलोक◌ेमन   ुसलोक े दवेलोक े खधलोक े धात   लुोक◌ े आयतनलोक◌ े।तर े लोक े वसक ि◌त लोक े वेसा वसका 

लोक े वते ं वसक◌ ं सतो तर◌ेयं  उरेय ं पतरेय ं समतकमेय ं वीतव◌ेियत – तर े लोक◌ े वसक◌ ं।

तनेाह सो ◌ामणो –

‘‘वच म े धममखाह, तहानघातन ं म   ुन।

य ं वदवा सतो चर◌,ं तर े लोक◌ े वसक’’ि◌त॥

५५.   इध दठस   तुम   तुवञातसे   ,ु पयपेस    ु हेमक।

छदरागवनोदन,ं नबानपदमच   तु॥ं

इध दठस   तुम   तुवञातसे   ूत। दठ ि◌त चख   नुा दठं; स   तु ि◌त सोतने स   तु;ं म   तु ि◌त घानने 

घायतिं  जहाय सायत ं कायेन फ   ु ठ◌ं ;वञात ि◌त मनसा वञाितत – इध दठस   तुम   तुवञातसे   ।ु

पयपेस    ुहेमका त कच लोक े पयप ं सातप?ं चख    ु[चख   ु  ं (या॰ क॰)]  लोक े पयपं

सातप,ं सोत ं लोक े …प॰े… घान ं ल◌ोक◌ े… ि◌जह◌ा लोक◌ े… कायो लोक◌ े… मनो लोक◌ े पयप◌ं  सातप;ं पा लोक े पयप ं सातप,ं सदा लोक◌ े… गधा लोक◌ े… रसा लोक◌ े… फोठब◌ा लोक◌ े… धमा लोक◌ े पयपं

सातप;ं चख   ुवञाण ं लोक े पयप ं सातप,ं सोतवञाण ं लोक े पयप ं सातप,ं घानवञाणं

Page 70: parayanavagga niddesa PALI

8/19/2019 parayanavagga niddesa PALI

http://slidepdf.com/reader/full/parayanavagga-niddesa-pali 70/138

लोक◌ े… ि◌जहावञाण ं लोक े … कायवञाण ं लोक े … मनोवञाण ं लोक े पयप ं सातप,ं चख   सुफसो 

लोक े … सोतसफसो लोक े … घानसफसो लोक े … ि◌जहासफसो लोक े … कायसफसो लोक े …

मनोसफसो लोक े पयप ं सातप;ं चख   सुफसजा वदेना लोक े पयप ं सातप…ं सोतसफसजा 

वेदना… घानसफसजा वेदना… ि◌जहासफसजा वेदना… कायसफसजा वेदना… मनोसफसजा 

वदेना लोक े पयप ं सातप;ं पसञा लोक े … सदसञा लोक े … गधसञा लोक े … रससञा लोक◌ े…

फोठबसञा लोक े … धमसञा लोक े पयप ं सातप,ं पसचतेना लोक े … सदसचतेना लोक◌ े…गधसचतेना लोक े … रससचतेना लोक े… फोठबसचतेना लोक े … धमसचतेना लोक े पयपं

सातप;ं पतहा लोक◌ े… सदतहा लोक◌ े… गधतहा लोक◌ े… रसतहा लोक◌ े … फोठबतहा लोक◌ े…

धमतहा लोक े पयप ं सातप;ं पवतको लोक े … सदवतको लोक े … गधवतको लोक◌ े…

रसवतको लोक े… फोठबवतको लोक े … धमवतको लोक े पयप ं सातप;ं पवचारो लोके

पयप ं सातप,ं सदवचारो लोक े … गधवचारो लोक े … रसवचारो लोक े … फोठबवचारो लोक े …

धमवचारो लोक े पयप ं सातिपत – पयपसे    ु हेमक।

छदरागवनोदन ि◌त।छदरागो त यो कामसे    ु कामछदो कामरागो कामनद कामतहा 

कामसनहेो कामपरळाहो कामम   ुछा कामझोसान ं कामोघो कामयोगो काम   पुादान ं कामछदनीवरण।ं

छदरागवनोदन ि◌त छदरागपहानं  छदरागव   पूसम ं छदरागपटनसग ं छदरागपटपसध ं अमतं

नबािनत – छदरागवनोदनं।

नबानपदमच   तु ि◌त नबानपदं ताणपदं लेणपदं सरणपदं अभयपदं। अच   तु ि◌त नच ं ध   वुं

ससत ं अवपरणामधिमत – नबानपदमच   तु।ं तनेाह भगवा –

‘‘इध दठस   तुम   तुवञातसे   ,ु पयपसे    ु हेमक।

छदरागवनोदन,ं नबानपदमच   तु’’ि◌त॥

५६.   एतदञाय ये सता, दठधमाभनब   तुा।

उपसता च ते  सदा, तणा लोके वसकं ॥

एतदञाय य े सता त। एत ि◌त अमतं  नबान।ं यो सो सबसखारसमथो सब   पूधपटनसगो तहखयो वरागो नरोधो नबान।ं अञाया त अञाय जानवा त   लुयवा तीरयवा वभावयवा 

वभ   तू ं कवा। ‘‘सबे सखारा अनचा’’त अञाय जानवा त   लुयवा तीरयवा वभावयवा वभ   तूं

कवा। ‘‘सबे सखारा द   ुखा’’त… ‘‘सबे धमा अन◌ा’’त…पे॰… ‘‘यं  िकच सम   दुयधम ं सब ं तं

नरोधधम’’ि◌त अञाय जानवा त   लुयवा तीरयवा वभावयवा वभ   तू ं कवा। येत अरहतो 

खीणासवा। सता त चत   ूह कारणेह सता – काये कायान   पुसनासतपठान ं भावत◌ा सता…पे॰… ते

व   ुिचत सतात – एतदञाय ये सता।

दठधमाभनब   तुा त। दठधमा त दठधमा ञातधमा त   ुलतधमा तीरतधमा 

वभ   तूधमा वभावतधमा। ‘‘सबे सखारा अनचा’’त दठधमा…पे॰… ‘‘यं  िकच सम   दुयधमं

सब ं त ं नरोधधम’’ि◌त दठधमा ञातधमा त   ुलतधमा तीरतधमा वभ   तूधमा 

Page 71: parayanavagga niddesa PALI

8/19/2019 parayanavagga niddesa PALI

http://slidepdf.com/reader/full/parayanavagga-niddesa-pali 71/138

वभावतधमा। अभनब   तुा त रागस नबापत◌ा नब   तुा, दोसस नबापत◌ा नब   तुा, मोहस 

नबापत◌ा नब   तुा, कोधस…प॰े… उपनाहस… सबाक   ु सलाभसखारान ं सत◌ा समत◌ा 

व   पूसमत◌ा नझात◌ा नब   तु◌ा वगत◌ा पटपसध◌ा सता उपसता व   पूसता नब   तुा 

पटपसधात – दठधमाभनब   तुा।

उपसता च ते  सदा त। उपसता त रागस उपसमत◌ा नबापत◌ा उपसता…पे॰… दोसस…मोहस… कोधस… उपनाहस…पे॰… सबाक   ु सलाभसखारान ं सत◌ा समत◌ा व   पूसमत◌ा नझात◌ा 

नब   तु◌ा वगत◌ा पटपसध◌ा सता उपसता व   पूसता नब   तुा पटपसधात उपसता। तेत 

अरहतो खीणासवा। सदा त सदा सबकाल ं नचकाल ं ध   वुकाल ं सतत ं समत ं अबोकणं

पोखान   पुोख ं उदक   ूमकजात ं अवीचसततसहत ं िफसत ं प   रुेभ◌ं  पछाभ◌ं  प   ुरमयाम ं िमझमयामं

िपछमयामं  काळे ज   ुहे वसे हेमते  गहे प   ुरमे वयोखध े िमझमे वयोखधे िपछम े वयोखधेत 

 – उपसता च त े सदा।

तणा लोक े वसक ि◌त वसका व   ुचत तहा। यो रागो सारागो…पे॰… अभझा लोभो 

अक   ु सलम   लू।ं वसका त क े नठने वसका…प॰े… वसटा वथतात वसका। लोक ेत अपायलोक◌ े…

प॰े… आयतनलोक े। तणा लोक े वसक ि◌त लोक े वसेा वसका लोक े वतें  वसक◌ ं तणा उणा 

िनथणा अतकता समतकता वीतव◌ात – तणा लोक◌ े वसक◌ ं। तेनाह भगवा –

‘‘एतदञाय ये सता, दठधमाभनब   तुा।

उपसता च ते  सदा, तणा लोक◌ े वसक’’ि◌त॥

सह गाथापरयोसाना…प॰े… सथा मे भते  भगवा, सावकोहममीत।

हेमकमाणवप   ुछानदेसो अठमो।

९. तोदेयमाणवप   ुछानदेसो 

५७.   ियम ंकामा न विसत, [इचायमा तोदेयो]

तहा यस न वजत।कथकंथा च यो तणो, वमोखो तस कदसो॥

ियम ं कामा न वसती त ियम ं कामा न विसत न सवंिसत न आविसत न परवसतीत –

ियम ं कामा न विसत। इचायमा तोदेयो त। इचा त पदिसध…पे॰… पदान   पु   ुबतापेत ं – इचात।

 आयमा त पयवचन…ंप॰े…। तोदेयो त तस ◌ामणस नामं…पे॰… अभलापोत – इचायमा 

तोदेयो।

तहा यस न वजती त तहा यस िनथ न सत न संवजत न   पुलभत ञािणगना 

दढात – तहा यस न वजत।

Page 72: parayanavagga niddesa PALI

8/19/2019 parayanavagga niddesa PALI

http://slidepdf.com/reader/full/parayanavagga-niddesa-pali 72/138

कथकंथा च यो तणो त कथकंथा च यो तणो उणो िनथणो अतकतो समतकतो 

वीतव◌ोत – कथकंथा च यो तणो।

वमोखो तस कदसो त वमोखो तस कदसो क  ं िसठतो क  ं पकारो क  ं पटभागो 

िइछतबोत वमोख ं प   ुछतीत – वमोखो तस कदसो। तनेाह सो ◌ामणो –

‘‘ियम ं कामा न विसत, [इचायमा तोदेयो]

तहा यस न वजत।

कथकंथा च यो तणो, वमोखो तस कदसो’’त॥

५८.   ियम ंकामा न विसत, [तोदेयात भगवा]

तहा यस न वजत।

कथकंथा च यो तणो, वमोखो तस नापरो॥

ियम ं कामा न वसती त। ियम ि◌त ियमं  प   ुगले अरहत े खीणासव।े कामा त उदानतो वे

कामा – वथ   कुामा च कलेसकामा च…पे॰… इमे व   ुिचत वथ   कुामा…पे॰… इम े व   ुिचत कलेसकामा।

ियम ं कामा न वसती त ियम ं कामा न विसत न सवंिसत न आविसत न परवसतीत –

ियम ं कामा न विसत।

तोदेयात भगवा त। तोदेया त भगवा त ं ◌ामणं  नामेन आलपत। भगवा त गारवाधवचनमते…ं

पे॰… िसछका पञ, यददं भगवात – तोदेयात भगवा।

तहा यस न वजती त। तहा त पतहा सदतहा गधतहा रसतहा फोठबतहा 

धमतहा। यसा त अरहतो खीणासवस। तहा यस न वजती त तहा यस िनथ न सत न 

संवजत न   पुलभत, पहना सम   िु◌छना व   पूसता पटपसधा अभब   ुपका ञािणगना दढात 

 – तहा यस न वजत।

कथकंथा च यो तणो त कथकंथा व   ुचत वचकछा। द   ुखे कखा…पे॰… िछभत◌ं  चस 

मनोवलेखो। यो त यो सो अरहं खीणासवो। कथकंथा च यो तणो त कथकंथा च यो तणो उणो िनथणो अतकतो समतकतो वीतव◌ोत – कथकंथा च यो तणो।

वमोखो तस नापरो त िनथ तस अपरो वमोखो। येन वमोखेन वम   ुचेय वम   ु◌ो सो।

कत ं तस वमोखेन करणीियत – वमोखो तस नापरो। तनेाह भगवा –

‘‘ियम ं कामा न विसत, [तोदेयात भगवा]

तहा यस न वजत।कथकंथा च यो तणो, वमोखो तस नापरो’’त॥

५९.   नराससो  सो उद आससानो, पञाणवा सो उद पञकपी।

Page 73: parayanavagga niddesa PALI

8/19/2019 parayanavagga niddesa PALI

http://slidepdf.com/reader/full/parayanavagga-niddesa-pali 73/138

म   ुन ं अहं सक यथा वजञ,ं त ं मे वयाचख समतचख   ॥ु

नराससो सो उद आससानो त नहो सो, उदाह   ु  सतहो पे आसीसत [आससंत (या॰)],

सदे…पे॰… गधे… रसे… फोठबे… क   ु ल…ं गण…ं आवास…ं लाभ…ं यस…ं पससं…ं स   खु…ं चीवरं…

पडपात…ं सेनासन…ं गलानपचयभेसजपरखारं… कामधात   ु  ं … पधात   ु …ं अपधात   ु …ं कामभव…ं

पभव…ं अपभव…ं सञाभव…ं असञाभव…ं नेवसञानासञाभव…ं एकवोकारभव…ं चत   वुोकारभव…ंपचवोकारभव…ं अतीत…ं अनागत…ं पच   ुपन…ं दठस   तुम   तुवञातबे धमे आसीसत सादयत 

पथेत पहेत अभजपतीत – नराससो सो उद आससानो।

पञाणवा सो उद पञकपी त। पञाणवा सो त िपडतो पञवा ब   ुधमा ञाणी वभावी मेधावी।

उद पञकपी त उदाह   ु  अठसमापञाणेन वा पचाभञाञाणेन वा मछाञाणेन वा तहाकपं  वा 

दठकप ं वा कपेत जनेत सजनेत नब◌ेत अभनब◌ेतीत – पञाणवा सो उद पञकपी।

म   ुन ं अहं सक यथा वजञ ि◌त।सका त सको भगवा। सयक   ु ला पिबजतोतप सको।अथ वा, अढो महधनो धनवातप सको। ितसमान धनान, सेयथदं – सधाधन ं सीलधनं

हरधन ं ओपधन ं स   तुधन ं चागधन ं पञाधन ं सतपठानधन ं समपधानधन ं इधपादधनं

िइयधन ं बलधन ं बोझगधन ं मगधन ं फलधन ं नबानधिनत। तेह अनकेवधेह धनरतनेह 

अढो महधनो धनवातप सको। अथ वा, पह   ु  वसवी अलम◌ो स   रूो वीरो वकतो अभी 

अछभी अन   ु◌ासी अपलायी पहनभयभेरवो वगतलोमहंसोतप सको। म   ुन ं अहं सक यथा 

वजञ ि◌त सक यथाहं म   ुन◌ं  जानेय ं आजानेय ं वजानेय ं पटवजानेय ं पटवझेियत – म   ुन◌ं

अहं सक यथा वजञ।ं

त ंमे वयाचख समतचख   ूत। त ि◌त यं  प   ुछाम य ं याचाम य ं अझसेाम य ं पसादेम।

वयाचखा त आचखाह देसेह पञपेह पठपेह ववराह वभजाह उ◌ानीकरोह पकासेह।

समतचख   ूत समतचख    ु व   ुचत सबञ   तुञाण…ंपे॰… तथागतो तने समतचख   ूत – तं  मे

वयाचख समतचख   ।ु तनेाह सो ◌ामणो –

‘‘नराससो सो उद आससानो, पञाणवा सो उद पञकपी।म   ुन◌ं  अहं सक यथा वजञ,ं त ं मे वयाचख समतचख   ’ू’त॥

६०.   नराससो सो न च आससानो, पञाणवा सो न च पञकपी।

एिवप तोदेय म   ुन ं वजान, अकचन ं कामभव े अस॥ं

नराससो  सो न च आससानो त नहो सो। न सो सतहो प े नासीसत। सदे…पे॰… गधे…

दठस   तुम   तुवञातब े धम े नासीसत न इछत न सादयत न पथेत न पहेत नाभजपतीत –

नराससो सो न च आससानो।

पञाणवा सो न च पञकपी त। पञाणवा त िपडतो पञवा ब   ुधमा ञाणी वभावी मेधावी।

Page 74: parayanavagga niddesa PALI

8/19/2019 parayanavagga niddesa PALI

http://slidepdf.com/reader/full/parayanavagga-niddesa-pali 74/138

न च पञकपी त अठसमापञाणेन वा पचाभञाञाणेन वा मछाञाणेन वा तहाकपं  वा न 

कपेत दठकप ं वा न कपेत न जनेत न सजनेत न नब◌ेत नाभनब◌ेतीत – पञाणवा 

सो न च पञकपी।

एिवप तोदेय म   ुन ं वजाना त। म   नुी त मोन ं व   ुचत ञाण…ंप॰े… सगजालमतच सो म   ुन।

एिवप तोदेय म   ुन ं वजाना त तोदेय, एवं  म   ुन◌ं  जान पटजान पटवजान पटवझात – एिवप तोदेय म   ुन◌ं  वजान।

 अकचन ं कामभव े अस ि◌त। अकचन ि◌त रागकचन ं दोसकचन ं मोहकचन ं मानकचनं

दठकचन ं कलेसकचन ं द   ुचरतकचन।ं यसेतान [यसेत े (या॰)]  कचनान [कचना 

(या॰)]  पहनान सम   िु◌छनान व   पूसतान पटपसधान अभब   ुपकान ञािणगना दढान,

सो व   ुचत अकचनो। कामा त उदानतो वे कामा – वथ   कुामा च कलेसकामा च…पे॰… इमे

व   ुिचत वथ   कुामा…पे॰… इमे व   ुिचत कलेसकामा। भवा त वे भवा – कमभवो च पटिसधको च 

प   नुभवो…प॰े… अय ं पटिसधको प   नुभवो।

 अकचन ं कामभव े अस ि◌त अकचन ं प   ुगल ं कामे च भव े च अस◌ं  अलग ं अिलगतं

अपलब   ुध ं नखत ं नसटं वपम   ु◌ं  वसञ   ु◌ं  वमरयादकतने चतेसा वहरितत – अकचनं

कामभव े अस◌ं। तनेाह भगवा –

‘‘नराससो सो न च आससानो, पञाणवा सो न च पञकपी।

एिवप तोदेय म   ुन◌ं  वजान, अकचन ं कामभव े असि◌त॥

सह गाथापरयोसाना…प॰े… सथा मे भते  भगवा, सावकोहममीत।

तोदेयमाणवप   ुछानदेसो नवमो।

१०. कपमाणवप   ुछानदेसो 

६१.   मझ ेसिरम ं तठत,ं [इचायमा कपो] ओघे जात े महभये।

जरामच   पुरेतान,ं दप ं प   ूह मारस।

वच मे दपमखाह, यथायदं नापरं सया॥

मझ े सिरम ं तठत ि◌त सरो व   ुचत ससंारो आगमन ं गमन ं गमनागमन ं काल ं गत भवाभवो 

च   ुत च उपप च नब च भदेो च जात च जरा च मरणच। ससंारस प   ुरमाप कोट न 

पञायत, िपछमाप कोट न पञायत; मझवे ससंारे स◌ा ठता पतठता अलना उपगता अझोसता अधम   ु◌ा।

कथ ं ससंारस प   ुरमा कोट न पञायत? एका जातयो वटं व, ततो परं न वतीत हेवं

Page 75: parayanavagga niddesa PALI

8/19/2019 parayanavagga niddesa PALI

http://slidepdf.com/reader/full/parayanavagga-niddesa-pali 75/138

िनथ, एिवप ससंारस प   ुरमा कोट न पञायत। एकान जातसतान वटं व, ततो परं न 

वतीत हेव ं िनथ, एिवप ससंारस प   ुरमा कोट न पञायत। एकान जातसहसान वटं व,

ततो परं न वतीत हेवं  िनथ, एिवप ससंारस प   ुरमा कोट न पञायत। एकान 

जातसतसहसान वटं व , ततो परं न वतीत हेवं  िनथ, एिवप ससंारस प   ुरमा कोट न 

पञायत। एका जातकोटयो वटं व, ततो परं न वतीत हेवं  िनथ, एिवप ससंारस प   ुरमा 

कोट न पञायत। एकान जातकोटसतान वटं व, ततो परं न वतीत हेवं  िनथ, एिवप ससंारस प   ुरमा कोट न पञायत। एकान जातकोटसहसान वटं व, ततो परं न वतीत,

हेव ं िनथ। एिवप ससंारस प   ुरमा कोट न पञायत। एकान जातकोटसतसहसान वटं व,

ततो परं न वतीत हेवं  िनथ, एिवप ससंारस प   ुरमा कोट न पञायत।

एकान वसान वटं व, ततो परं न वतीत हेवं  िनथ, एिवप ससंारस प   ुरमा कोट न 

पञायत। एकान वससतान वटं व, ततो परं न वतीत हेवं  िनथ, एिवप ससंारस प   ुरमा 

कोट न पञायत। एकान वससहसान वटं व, ततो परं न वतीत हेवं  िनथ, एिवप ससंारस प   ुरमा कोट न पञायत। एकान वससतसहसान वटं व, ततो परं न वतीत हेवं

िनथ, एिवप ससंारस प   ुरमा कोट न पञायत। एका वसकोटयो वटं व, ततो परं न 

वतीत हेव ं िनथ, एिवप ससंारस प   ुरमा कोट न पञायत। एकान वसकोटसतान वटं

व, ततो परं न वतीत हेवं  िनथ, एिवप ससंारस प   ुरमा कोट न पञायत। एकान 

वसकोटसहसान वटं व, ततो परं न वतीत हेवं  िनथ, एिवप ससंारस प   ुरमा कोट न 

पञायत। एकान वसकोटसतसहसान वटं व, ततो परं न वतीत हेवं  िनथ, एिवप 

ससंारस प   ुरमा कोट न पञायत।

एकान कपान वटं व, ततो परं न वतीत हेव ं िनथ, एिवप ससंारस प   ुरमा कोट न 

पञायत। एकान कपसतान वटं व, ततो परं न वतीत हेवं  िनथ, एिवप ससंारस प   ुरमा 

कोट न पञायत। एकान कपसहसान वटं व, ततो परं न वतीत हेवं  िनथ, एिवप 

ससंारस प   ुरमा कोट न पञायत। एकान कपसतसहसान वटं व, ततो परं न वतीत हेवं

िनथ, एिवप ससंारस प   ुरमा कोट न पञायत। एका कपकोटयो वटं व, ततो परं न 

वतीत हेव ं िनथ, एिवप ससंारस प   ुरमा कोट न पञायत। एकान कपकोटसतान वटंव, ततो परं न वतीत हेवं  िनथ, एिवप ससंारस प   ुरमा कोट न पञायत। एकान 

कपकोटसहसान वटं व, ततो परं न वतीत हेवं  िनथ, एिवप ससंारस प   ुरमा कोट न 

पञायत। एकान कपकोटसतसहसान वटं व, ततो परं न वतीत हेवं  िनथ, एिवप 

ससंारस प   ुरमा कोट न पञायत।

व   ुहेत ं भगवता – ‘‘अनमतगोय,ं भखव,े ससंारो, प   ुबा कोट न पञायत अवजानीवरणानं

स◌ानं  तहासयंोजनान ं सधावत ं ससंरत।ं एव ं दघर◌ं  खो, भखव,े द   ु

ख ं पचन   ु

भ   ू

त ं तब ं पचन   ु

भ   ू

तं

यसन ं पचन   भु   तू,ं कटसी वढता [कटसीववढत ं (या॰) पस स॰ं न॰ २.१२४]। यािवचदं, भखव,े

अलमेव सबसखारेस    ु िनिबदत   ु  ं अल ं विरजत   ु  ं अल ं वम   िु◌चत   ’ु’ि◌त। एिवप ससंारस प   ुरमा 

कोट न पञायत।

Page 76: parayanavagga niddesa PALI

8/19/2019 parayanavagga niddesa PALI

http://slidepdf.com/reader/full/parayanavagga-niddesa-pali 76/138

कथ ं ससंारस िपछमा कोट न पञायत? एका जातयो वटं वसत, ततो परं न 

वसतीत हेव ं िनथ, एिवप ससंारस िपछमा कोट न पञायत। एकान जातसतान,

एकान जातसहसान, एकान जातसतसहसान, एका जातकोटयो, एकान 

जातकोटसतान, एकान जातकोटसहसान, एकान जातकोटसतसहसान, एकान वसान,

एकान वससतान, एकान वससहसान, एकान वससतसहसान, एका वसकोटयो,

एकान वसकोटसतान, एकान वसकोटसहसान, एकान वसकोटसतसहसान, एकान कपान, एकान कपसतान, एकान कपसहसान, एकान कपसतसहसान, एका 

कपकोटयो, एकान कपकोटसतान , एकान कपकोटसहसान, एकान 

कपकोटसतसहसान वटं वसत, ततो परं न वसतीत हेवं  िनथ, एिवप ससंारस 

िपछमा कोट न पञायत। एिवप संसारस प   ुरमाप कोट न पञायत, िपछमाप कोट न 

पञायत, मझवे ससंारे स◌ा ठता पतठता अलना उपगता अझोसता अधम   ु◌ात – मझे

सिरम ं तठत।ं इचायमा कपो त। इचा त पदिसध…प॰े…। आयमा त पयवचन…ंपे॰…। कपो त 

तस ◌ामणस नामं…पे॰… अभलापोत – इचायमा कपो।

 ओघे जात े महभयेत कामोघे भवोघे दठोघे अवजोघे जात े सजात े नब◌े अभनब◌े

पात   भु   तू।े महभयेत जातभये जराभये याधभये मरणभयेत – ओघे जात े महभये।

जरामच   पुरेतान ि◌त जराय फ   ु ठान ं परेतान ं समोहतान ं समनागतान।ं मच   नुा फ   ु ठान ं परेतानं

समोहतान ं समनागतान,ं जातया अन   गुतान ं जराय अन   सुटान ं याधना अभभ   तूान ं मरणेन 

अभाहतान ं अताणान ं अलेणान ं असरणान ं असरणीभ   तूािनत – जरामच   पुरेतान।ं

दप ं प   ूह मारसा त दप ं ताण ं लणे ं सरण ं गत ं परायन ं[गतपरायन ं (या॰) एवम   पुरप]     ूह 

आचखाह देसेह पञपेह पठपेह ववराह वभजाह उ◌ानीकरोह पकासेह।मारसा त पयवचनं

गवचन ं सगारवसपतसाधवचनमेत ं मारसात – दप ं प   ूह मारस।

वच मे दपमखाह त। व ि◌त भगवतं  भणत। दपमखाह त दप ं ताण ं लेण ं सरण ं गतं

परायन ं अखाह आचखाह देसेह पञपेह पठपेह ववराह वभजाह उ◌ानीकरोह पकासेहत –

वच मे दपमखाह।

यथायदं नापरं सया त यथयदं द   ुख ं इधेव नझेय व   पूसमेय अथ ं गछेय 

पटपसभेय प   नुपटिसधक ं द   ुख ं न नब◌ेय, कामधात   युा वा पधात   युा वा अपधात   युा वा 

कामभव े वा पभव े वा अपभवे वा सञाभवे वा असञाभव े वा नवेसञानासञाभवे वा 

एकवोकारभव े वा चत   वुोकारभवे वा पचवोकारभव े वा प   नुगतया वा उपपया वा पटिसधया वा भवे

वा ससंारे वा वटे वा न जनेय न सजनेय न नब◌ेय नाभनब◌ेय। इधेव नझेय 

व   पूसमेय अथ ं गछेय पटपसभेयात – यथायदं नापरं सया। तनेाह सो ◌ामणो –

‘‘मझ े सिरम ं तठत,ं [इचायमा कपो]

ओघे जात े महभये।

Page 77: parayanavagga niddesa PALI

8/19/2019 parayanavagga niddesa PALI

http://slidepdf.com/reader/full/parayanavagga-niddesa-pali 77/138

जरामच   पुरेतान,ं दप ं प   ूह मारस।

वच मे दपमखाह, यथायदं नापरं सया’’त॥

६२.   मझ े सिरम ं तठत,ं [कपात भगवा]

 ओघे जात े महभये।

जरामच   पुरेतान,ं दप ं प   ूम कप ते॥

मझ े सिरम ं तठत ि◌त सरो व   ुचत ससंारो आगमन ं गमन ं गमनागमन ं काल ं गत भवाभवो,

च   ुत च उपप च नब च भदेो च जात च जरा च मरणच। ससंारस प   ुरमाप कोट न 

पञायत, िपछमाप कोट न पञायत। मझवे ससंारे स◌ा ठता पतठता अलना उपगता 

अझोसता अधम   ु◌ा।

कथ ं ससंारस प   ुरमा कोट न पञायत…पे॰… एव ं ससंारस प   ुरमा कोट न पञायत। कथं

ससंारस िपछमा कोट न पञायत…पे॰… एव ं ससंारस िपछमा कोट न पञायत। एव ं ससंारस प   ुरमाप कोट न पञायत, िपछमाप कोट न पञायत। मझवे ससंारे स◌ा ठता पतठता 

अलना उपगता अझोसता अधम   ु◌ात – मझे  सिरम ं तठत।ं कपात भगवा त। कपा त 

भगवा त ं ◌ामणं  नामेन आलपत। भगवा त गारवाधवचनमेत…ंपे॰… िसछका पञ, यददं भगवात 

 – कपात भगवा।

 ओघ ेजात े महभयेत कामोघे भवोघे दठोघे अवजोघे जात े सजात े नब◌े अभनब◌े

पात   भु   तू।े महभयेत जातभये जराभये याधभये मरणभयेत – ओघे जात े महभये।

जरामच   पुरेतान ि◌त जराय फ   ु ठान ं परेतान ं समोहतान ं समनागतान,ं मच   नुा फ   ु ठान ं परेतानं

समोहतान ं समनागतान ं जातया अन   गुतान ं जराय अन   सुटान ं याधना अभभ   तूान ं मरणेन अभाहतानं

अताणान ं अलेणान ं असरणान ं असरणीभ   तूािनत – जरामच   पुरेतान।ं

दप ं प   ूम कप तेत दप ं ताण ं लणे ं सरण ं गत ं परायन ं    ूम आचखाम देसेम पञपेम 

पठपेम ववराम वभजाम उ◌ानीकरोम पकासेमीत – दपं  प   ूम कप त।े तनेाह भगवा –

‘‘मझ े सिरम ं तठत,ं [कपात भगवा]

ओघे जात े महभये।

जरामच   पुरेतान,ं दप ं प   ूम कप ते’’त॥

६३.   अकचन ं अनादान,ं एत ं दप ं अनापरं।

नबान ं इत न ं    ूम, जरामच   पुरखय॥ं

 अकचन ं अनादान ि◌त।कचन ि◌त – रागकचन ं दोसकचन ं मोहकचन ं मानकचनं

दठकचन ं कलेसकचन ं द   ुचरतकचन;ं कचनपहान ं कचनव   पूसम ं[कचनव   पूसमो (या॰)

एवमीदसेस    ु ठानेस   ]ु  कचनपटनसग ं[कचनपटनसगो (या॰)]  कचनपटपसध ं अमतं

Page 78: parayanavagga niddesa PALI

8/19/2019 parayanavagga niddesa PALI

http://slidepdf.com/reader/full/parayanavagga-niddesa-pali 78/138

नबािनत – अकचन।ं अनादान ि◌त आदानं  व   ुचत तहा। यो रागो सारागो…पे॰… अभझा लोभो 

अक   ु सलम   लू।ं आदानपहान ं आदानव   पूसम ं आदानपटनसग ं आदानपटपसध ं अमत ं नबािनत 

 – अकचन ं अनादान।ं

एत ं दप ं अनापर ि◌त एतं  दप ं ताण ं लणे ं सरण ं गत परायन।ं अनापर ि◌त तहा परो अञो दपो 

िनथ। अथ खो सो एव ं दपो अगो च सेठो च वसेठो च पामोखो च उमो च पवरो चात – एतंदपं  अनापरं।

नबानं इत न ं    मूी त वान ं व   ुचत तहा। यो रागो सारागो…पे॰… अभझा लोभो अक   ु सलम   लू।ं

वानपहानं  वानव   पूसम ं वानपटनसग ं वानपटपसध ं अमत ं नबान।ं इती त पदिसध 

पदससंगो पदपारप   रू अखरसमवायो यजनसलठता पदान   पु   ुबतापेत ं – इतीत।    मूी त    ूम 

आचखाम देसेम पञपेम पठपेम ववराम वभजाम उ◌ानीकरोम पकासेमीत – नबानं  इत 

न ं    ूम।

जरामच   पुरखय ि◌त जरामरणस पहानं  व   पूसम ं पटनसग ं पटपसध ं अमत ं नबािनत 

 – जरामच   पुरखय।ं तनेाह भगवा –

‘‘अकचन ं अनादान,ं एत ं दप ं अनापरं।

नबान ं इत न ं    ूम, जरामच   पुरखय’’ि◌त॥

६४.   एतदञाय ये सता, दठधमाभनब   तुा।न त े मारवसान   गुा, न त े मारस पधग    ू[पठग    ू (या॰ क॰)] ॥

एतदञाय य े सता त। एत ि◌त अमतं  नबान।ं यो सो सबसखारसमथो सब   पूधपटनसगो 

तहखयो वरागो नरोधो नबान।ं अञाया त अञाय जानवा त   लुयवा तीरयवा वभावयवा 

वभ   तू ं कवा, ‘‘सबे सखारा अनचा’’त…पे॰… ‘‘य ं िकच सम   दुयधम,ं सब ं त ं नरोधधम’’ि◌त 

अञाय जानवा त   लुयवा तीरयवा वभावयवा वभ   तू ं कवा। येत अरहतो खीणासवा। सता त 

चत   ूह कारणेह सता – काये कायान   पुसनासतपठान ं भावेता [भावत◌ा (क॰)]  सता…प॰े… ते

व   ुिचत सतात – एतदञाय ये सता।

दठधमाभनब   तुा त। दठधमा त दठधमा ञातधमा त   ुलतधमा तीरतधमा 

वभ   तूधमा वभावतधमा। अभनब   तुा त रागस नबापत◌ा नब   तुा, दोसस…प॰े…

सबाक   ु सलाभसखारान ं सत◌ा समत◌ा व   पूसमत◌ा नझात◌ा नब   तु◌ा पटपसध◌ा सता 

उपसता व   पूसता नब   तुा पटपसधात – दठधमाभनब   तुा।

न  त े मारवसान   गुा त। मारो त यो सो मारो कहो अधपत अतग    ू नम   ुच पमबध   ।ु न तेमारवसान   गुा त न त े मारस वसे वि◌त, नाप मारो तेस    ु वस ं व◌ेत । ते  मारच मारपखच 

मारपासच मारबळसच [मारबलसच (क॰)]  मारामसच मारवसयच मारनवासच मारगोचरच 

Page 79: parayanavagga niddesa PALI

8/19/2019 parayanavagga niddesa PALI

http://slidepdf.com/reader/full/parayanavagga-niddesa-pali 79/138

मारबधनच अभभ   ुय अभभववा अझोथरवा परयादयवा मदवा चिरत वहिरत 

इरियत वि◌ेत पािलेत यिपेत यापेतीत – न ते  मारवसान   गुा।

न  त े मारस पधग   ूत न त े मारस पधा पधचरा [पठा पठचरा (या॰ क॰)]  परचारका 

सया; ब   ुधस त े भगवतो पधा पधचरा परचारका सयात – न त े मारस पधग   ।ू तनेाह भगवा 

 –

‘‘एतदञाय ये सता, दठधमाभनब   तुा।

न त े मारवसान   गुा, न त े मारस पधग   ’ू’त॥

सह गाथापरयोसाना…प॰े… सथा मे भते  भगवा, सावकोहममीत।

कपमाणवप   ुछानदेसो दसमो।

११. जत   िुकणमाणवप   ुछानदेसो 

६५.   स   ुवानहं वीर अकामकाम,ं [इचायमा जत   िुकण]

 ओघातग ं प   ुठ   ु मकाममागम।ं

िसतपदं    ूह सहजने, यथातछं भगवा    ूह मेत॥ं

स   ुवानहं वीर अकामकाम ि◌त स   ुवा स   ुणवा उगहेवा उपधारेवा उपलखयवा। इतप सो 

भगवा अरहं…प॰े… ब   ुधो भगवात – स   ुवानहं। वीरा त वीरो भगवा। वीरयवात वीरो, पह   ूत वीरो,वसवीत वीरो, अलम◌ोत वीरो, स   रूोत वीरो, वकतो अभी अछभी अन   ु◌ासी अपलायी 

पहनभयभेरवो वगतलोमहंसोत वीरो।

वरतो इध सबपापक े ह, नरयद   ुख ं अतच वीरयवा [वरयवा (या॰) स   ॰ु न॰ ५३६]  सो।

सो वीरयवा पधानवा, वीरो ताद पव   ुचत े तथ◌ात॥

स   ुवानहं वीर। अकामकाम ि◌त।कामा त उदानतो वे  कामा – वथ   कुामा च कलेसकामा च…पे॰…इम े व   ुिचत वथ   कुामा…प॰े… इमे व   ुिचत कलेसकामा। ब   ुधस भगवतो वथ   कुामा परञाता,

कलेसकामा पहना। वथ   कुामान ं परञात◌ा कलेसकामानं  पहन◌ा भगवा न कामे कामेत, न कामे

पथेत, न कामे पहेत, न कामे अभजपत। ये कामे कािमेत, कामे पथेि◌त, कामे पिहेत, कामे

अभजिपत, त े कामकामनो रागरागनो सञािसञनो। भगवा न कामे कामेत, न कामे पथेत, न 

काम े पहेत, न कामे अभजपत। तमा ब   ुधो अकामो नकामो चकामो वतकामो म   ुकामो 

पहनकामो पटनसठकामो वीतरागो वगतरागो चरागो वतरागो म   ुरागो पहनरागो 

पटनसठरागो नछातो नब   तुो सीतभ   तूो स   खुपटसवंदे मभ   तूने अना वहरतीत – स   ुवानहंवीर अमकामकाम।ं

इचायमा जत   कुणी त। इचा त पदिसध…प॰े… पदान   पु   ुबतापेत ं – इचात। आयमा त 

Page 80: parayanavagga niddesa PALI

8/19/2019 parayanavagga niddesa PALI

http://slidepdf.com/reader/full/parayanavagga-niddesa-pali 80/138

पयवचन ं सगारवसपतसाधवचनमेत ं आयमात। जत   कुणी त तस ◌ामणस गो◌ं  सखा 

समञा पञ वोहारोत – इचायमा जत   िुकण।

 ओघातग ं प   ुठ   ु मकाममागम ि◌त। ओघातग ि◌त ओघातगं  ओघ ं अतकत ं समतकतं

वीतवि◌त – ओघातगं। प   ुठ   ु ि◌त प   ुठ    ुं प   िु◌छत   ु  ं याचत   ु  ं अझेसत   ु  ं पसादेत   ु ।ं अकाममागम ि◌त अकामं

प   ुठ    ुं नकाम ं चकाम ं वतकाम ं म   ुकाम ं पहनकाम ं पटनसठकाम ं वीतराग ं वगतराग ं चरागंवतराग ं म   ुराग ं पहनरागं पटनसठराग ं आगहा आगतहा उपागतहा सपहा तया सधं

समागतहात – ओघातगं  प   ुठ   ु मकाममागम।ं

िसतपदं    ूह सहजनेा त। सती त एक े न आकारने िसतप िसतपिदप [िसतपिदत (क॰)]

तयंेव अमत ं नबान।ं यो सो सबसखारसमथो सब   पूधपटनसगो तहखयो वरागो नरोधो 

नबानं  । व   ुहेत ं भगवता – ‘‘सतमेत ं पदं, पणीतमेत ं पदं, यददं सबसखारसमथो 

सब   पूधपटनसगो तहखयो वरागो नरोधो नबान’’ि◌त। अथापरेनाकारेन ये धमा 

सताधगमाय िसतफ   ु  सनाय िसतिसछकरयाय सवंि◌त, सेयथदं – च◌ारो सतपठाना च◌ारो 

समपधाना च◌ारो इधपादा िपिचयान पच बलान स बोझगा अरयो अठगको मगो 

 – इम े व   ुिचत िसतपदा। िसतपदं ताणपदं लेणपदं सरणपदं अभयपदं अच   तुपद ं अमतपदं

नबानपदं    ूह आचखाह देसेह पञपेह पठपेह ववराह वभजाह उ◌ानीकरोह पकासेह।

सहजनेा त ने◌ं  व   ुचत सबञ   तुञाण।ं ब   ुधस भगवतो नेच ि◌जनभावो च बोधया म   लूे अप   ुबं

अचरम ं एिकम ं खणे उपनो, तमा ब   ुधो सहजने◌ोत – िसतपदं    ूह सहजने।

यथातछं भगवा    ूह मेत ि◌त यथातछं व   ुचत अमत ं नबान…ंपे॰… नरोधो नबानं। भगवा त 

गारवाधवचन…ंपे॰… िसछका पञ, यददं भगवात।    ूह मते ि◌त    ूह आचखाह…प॰े… पकासेहत 

 – यथातछ◌ं भगवा    ूह मेत।ं तनेाह सो ◌ामणो –

‘‘स   ुवानहं वीर अकामकाम,ं [इचायमा जत   िुकण]

ओघातग ं प   ुठ   ु मकाममागम।ं

िसतपदं    ूह सहजने, यथातछं भगवा    ूह मेत’’ि◌त॥

६६.   भगवा ह कामे अभभ   ुय इरयत, आदचोव पथव ं तजेी तजेसा।

परपञस म े भ   ूरपञो, आचख धम ं यमहं वजञ।ं

जातजराय इध वपहानं॥

भगवा ह कामे अभभ   ुय इरयती त। भगवा त गारवाधवचन…ंप॰े… िसछका पञ, यददं

भगवात। कामा त उदानतो वे कामा – वथ   कुामा च कलेसकामा च…पे॰… इमे  व   ुिचत वथ   कुामा…

पे॰… इमे व   ुिचत कलेसकामा। भगवा वथ   कुाम े परजानवा कलेसकामे पहाय अभभ   ुय अभभववा अझोथरवा परयादयवा चरत वहरत इरयत व◌ेत पालेत यपेत यापेतीत –

भगवा ह कामे अभभ   ुय इरयत।

Page 81: parayanavagga niddesa PALI

8/19/2019 parayanavagga niddesa PALI

http://slidepdf.com/reader/full/parayanavagga-niddesa-pali 81/138

 आदचोव पथव ं तजेी तजेसा त आदचो व   ुचत स   ूरयो [स   ुरयो (या॰)]। पथवी व   ुचत जगती 

[जरा (या॰)]। यथा स   ूरयो तजेी तजेने समनागतो पथव ं अभभ   ुय अभभववा अझोथरवा 

परयादयवा सतापयवा सबं  आकासगत ं तमगत ं अभवहच अधकार ं वधमवा आलोकं

दसयवा आकासे अतलखे गगनपथे [गमनपथ े (या॰) अठकथा ओलोक े तबा]  गछत, एवमवे 

भगवा ञाणतजेी ञाणतजेेन समनागतो सब ं अभसखारसम   दुय…ंप॰े… कलेसतम ं अवजधकारं

वधमवा ञाणालोक◌ ं दसेवा वथ   कुाम े परजानवा कलेसकाम े पहाय अभभ   ुय अभभववा अझोथरवा परयादयवा मदवा चरत वहरत इरयत व◌ेत पालेत यपेत यापेतीत –

आदचोव पथव ं तजेी तजेसा।

परपञस म े भ   ूरपञो त अहिमम परपञो ओमकपञो लामकपञो छत   ुकपञो।

िवप महापञो प   थु   पुञो हासपञो जवनपञो तखपञो नबेधकपञो। भ   ूर व   ुचत पथवी।

भगवा ताय पथवसमाय पञाय वप   लुाय वथताय समनागतोत – परपञस मे भ   ूरपञो।

 आचख धम ं यमहं वजञ ि◌त।धम ि◌त आदकयाणं  मझकेयाण ं परयोसानकयाणं

साथ ं सयजन ं क◌ ेवलपरप   ुण ं परस   ुध ं मचरय,ं च◌ारो सतपठाने…प॰े… नबानच 

नबानगामनच पटपदं आचखाह देसेह पञपेह पठपेह ववराह वभजाह उ◌ानीकरोह 

पकासेह। यमहं वजञ ि◌त यमहं जानेयं  आजानेय ं वजानेय ं पटजानेय ं पटवझेयं

अधगछेय ं फसेय ं िसछकरेियत – आचख धम ं यमहं वजञ।ं

जातजराय इध वपहान ि◌त इधेव जातजराय मरणस पहानं  व   पूसम ं पटनसगं

पटपसध ं अमत ं नबािनत – जातजराय इध वपहान।ं तनेाह सो ◌ामणो –

‘‘भगवा ह कामे अभभ   ुय इरयत, आदचोव पथव ं तजेी तजेसा।

परपञस म े भ   ूरपञो, आचख धम ं यमहं वजञ।ं

जातजराय इध वपहान’’ि◌त॥

६७.   कामसे    ुवनय गेध,ं [जत   कुणीत भगवा]

नेखम ं दठ   ु   खेमतो।उगहत ं नर ं वा, मा त े िवजथ कचन॥ं

कामसे    ु वनय गेध ि◌त।कामा त उदानतो वे कामा – वथ   कुामा च कलेसकामा च…पे॰… इमे

व   ुिचत वथ   कुामा…पे॰… इमे व   ुिचत कलेसकामा। गेध ि◌त गेधो व   ुचत तहा। यो रागो सारागो…

पे॰… अभझा लोभो अक   ु सलम   लू।ं कामेस    ु वनय गेध ि◌त कामसे    ु गधे ं वनय पटवनय पजह वनोदेह 

यतीकरोह अनभाव ं गमेहत – कामसे    ु वनय गेध।ं जत   कुणी त भगवा तं  ◌ामणं  गो◌ेन आलपत।

भगवा त गारवाधवचनमेत…ंप॰े… िसछका पञ, यददं भगवात – जत   कुणीत भगवा।

नेखम ं दठ   ु   खेमतो त। नेखम ि◌त समापटपदं अन   लुोमपटपदं अपचनीकपटपदं

अवथपटपदं धमान   धुमपटपदं सीलेस    ु परप   रूकारत ं िइयेस    ु ग   ुवारत ं भोजन े मञ   तुं

Page 82: parayanavagga niddesa PALI

8/19/2019 parayanavagga niddesa PALI

http://slidepdf.com/reader/full/parayanavagga-niddesa-pali 82/138

जागरयान   युोग ं सतसपजञ ं च◌ारो सतपठाने  च◌ारो समपधाने  च◌ारो इधपादे िपिचयान 

पच बलान स बोझगे  अरय ं अठगक ं मग ं नबानच नबानगामनच पटपदं खेमतो 

ताणतो लेणतो सरणतो सरणीभ   तूतो अभयतो अच   तुतो अमततो नबानतो दठ    ुं िपसवा त   लुयवा 

तीरयवा वभावयवा वभ   तू ं कवात – नेखम ं दठ   ु   खमेतो।

उगहत ं नर ं वा त। उगहत ि◌त तहावसेन दठवसेन गहतं  परामठ ं अभनवठंअझोसत ं अधम   ु◌ं। नर ं वा त नर◌ं  वा म   िु◌चतब ं वजहतब ं वनोदतब ं यतीकातब ं अनभावं

गमेतिबत – उगहतं  नर◌ं  वा।

मा त े िवजथ कचन ि◌त रागकचन ं दोसकचन ं मोहकचन ं मानकचन ं दठकचनं

कलेसकचन ं द   ुचरतकचन।ं इदं कचन ं[इम े कचना (क॰)]  त   ुहं मा िवजथ मा पिवजथ 

मा संिवजथ पजह वनोदेह यतीकरोह अनभाव ं गमहेत – मा ते  िवजथ कचन।ं तनेाह 

भगवा –

‘‘कामेस    ु वनय गेध,ं [जत   कुणीत भगवा]

नेखम ं दठ   ु   खेमतो।

उगहत ं नर◌ं  वा, मा त े िवजथ कचन’’ि◌त॥

६८.   य ं प   ुबे त ं वसोसेह, पछा त े माह   ु  कचन।ं

मझ े च े नो गहेसस, उपसतो चरसस॥

य ं प   ुबे त ं वसोसेह त अतीत े सखारे आरभ ये कलेसा उपजेय   ु  ं त े कलेसे सोसेह वसोसेह 

स   ुखापेह वस   ुखापेह अबीज ं करोह पजह वनोदेह यतीकरोह अनभाव ं गमहेत – एिवप यं

प   ुबे त ं वसोसेह। अथ वा, ये अतीता कमाभसखारा अवपकवपाका त े कमाभसखारे सोसेह 

वसोसेह स   ुखापेह वस   ुखापेह अबीज ं[अवीज ं (या॰)]  करोह पजह वनोदेह यतीकरोह अनभावं

गमेहत – एिवप य ं प   ुबे त ं वसोसेह।

पछा त े माह   ु

  कचन ि◌त पछा व   ुचत अनागत े सखारे आरभ रागकचन ं दोसकचनं

मोहकचन ं मानकचन ं दठकचन ं कलेसकचन ं द   ुचरतकचन।ं इदं कचन ं त   ुहं मा अह   ुमा अहोस मा जनेस [मा जनेह (या॰) तथावसेसेस    ु वीस    ु पदसे   ुप]  मा सजनेस माभनब◌ेस 

पजह वनोदेह यतीकरोह अनभाव ं गमहेत – पछा ते  माह   ु  कचन।ं

मझ े च े नो गहेससी त मझ े व   ुचत पच   ुपन ं प ं वदेना सञा सखारा वञाण।ं

पच   ुपन े सखारे तहावसेन दठवसेन न गहेसस न ितहसस न परामससस न 

िनदसस नाभिनदसस न अझोससस। अभनदनं  अभवदन ं अझोसान ं गाहं परामासं

अभनवेस ं पजहसस वनोदेसस यतीकरसस अनभाव ं गमेससीत – मझ े च े नो गहेसस।

उपसतो चरससी त रागस उपसमत◌ा उपसतो चरसस, दोसस…पे॰…

Page 83: parayanavagga niddesa PALI

8/19/2019 parayanavagga niddesa PALI

http://slidepdf.com/reader/full/parayanavagga-niddesa-pali 83/138

सबाक   ु सलाभसखारान ं सत◌ा समत◌ा उपसमत◌ा व   पूसमत◌ा नझात◌ा नब   तु◌ा वगत◌ा 

पटपसध◌ा सतो उपसतो व   पूसतो नब   तुो पटपसधो चरसस वहरसस इरयसस 

वसस पालेसस यपेसस यापेससीत – उपसतो चरसस। तेनाह भगवा –

‘‘यं  प   ुब े त ं वसोसेह, पछा त े माह   ु  कचन।ं

मझ े च े नो गहेसस, उपसतो चरससी’’त॥

६९.   सबसो नामिपम,ं वीतगेधस ामण।

 आसवास न विजत, येह मच   वुस ं वजे॥

सबसो नामिपम ं वीतगेधस ामणा त। सबसो त सबेन सब ं सबथा सब ं अससे ं नससें

परयादयनवचनमेत ं सबसोत। नाम ि◌त च◌ारो अपनो खधा।प ि◌त च◌ारो च महाभ   तूा 

चत   ुनच महाभ   तूान ं उपादाय प।ं गधेो   व   ुचत तहा। यो रागो सारागो…पे॰… अभझा लोभो 

अक   ु सलम   लू।ं सबसो नामिपम ं वीतगेधस ामणा त सबसो नामिपमं  वीतगधेस वगतगेधस चगेधस वतगेधस म   ुगेधस पहनगेधस पटनसठगेधस वीतरागस 

वगतरागस चरागस वतरागस म   ुरागस पहनरागस पटनसठरागसात – सबसो 

नामिपम ं वीतगधेस ◌ामण।

 आसवास न वजती त। आसवा त च◌ारो आसवा – कामासवो, भवासवो, दठासवो,

अवजासवो। असा त अरहतो खीणासवस। न वजती त इमे आसवा तस िनथ न िसत न 

संविजत न   पुलिभत पहना सम   िु◌छना व   पूसता पटपसधा अभब   ुपका ञािणगना दढात – आसवास न विजत।

येह मच   वुस ं वजेत येह आसवेह मच   नुो वा वस ं गछेय, मरणस वा वस ं गछेय,

मारपखस वा वसं  गछेय; त े आसवा तस िनथ न िसत न संविजत न   पुलिभत पहना 

सम   िु◌छना व   पूसता पटपसधा अभब   ुपका ञािणगना दढात – येह मच   वुस ं वज।े तनेाह 

भगवा –

‘‘सबसो नामिपम,ं वीतगधेस ◌ामण।

आसवास न विजत, येह मच   वुस ं वजे’’त॥

सह गाथापरयोसाना…प॰े… सथा मे भते  भगवा, सावकोहममीत।

जत   िुकणमाणवप   ुछानदेसो एकादसमो।

१२. भाव   धुमाणवप   ुछानदेसो 

७०.   ओकजह ंतिहछदं अनेज,ं [इचायमा भाव   धुो]

िनदजहं ओघतण ं वम   ु।ं

Page 84: parayanavagga niddesa PALI

8/19/2019 parayanavagga niddesa PALI

http://slidepdf.com/reader/full/parayanavagga-niddesa-pali 84/138

कपजहं अभयाच े स   मुधे,ं स   ुवान नागस अपनमिसत  [अपगमिसत (क॰)] इतो॥

 ओकजहं तिहछदं अनेज ि◌त। ओकजह ि◌त पधात   युा यो छदो यो रागो या नद या तहा 

ये उपाय   पुादाना [उपय   पुादाना (क॰)]  चतेसो अधठानाभनवेसान   सुया, त े ब   ुधस भगवतो पहना 

िउछनम   लूा तालावथ   कुता अनभावकंता आयत ं अन   ुपादधमा। तमा ब   ुधो ओकजहो।

वेदनाधात   युा…प॰े… सञाधात   युा… सखारधात   युा… वञाणधात   युा यो छदो यो रागो या नद या तहा ये उपाय   पुादाना चतेसो अधठानाभनवसेान   सुया, त े ब   ुधस भगवतो पहना िउछनम   लूा 

तालावथ   कुता अनभावकंता आयत ं अन   ुपादधमा। तमा ब   ुधो ओकजहो।

तिहछद ि◌त।तहा त पतहा…प॰े… धमतहा। सा तहा ब   ुधस भगवतो छना िउछना 

सम   िु◌छना व   पूसता पटपसधा अभब   ुपका ञािणगना दढा। तमा ब   ुधो तिहछदो।

 अनजेो त एजा व   ुचत तहा। यो रागो सारागो …प॰े… अभझा लोभो अक   ु सलम   लू।ं सा एजा तहा 

ब   ुधस भगवतो पहना िउछनम   लूा तालावथ   कुता अनभावकंता आयत ं अन   ुपादधमा। तमा 

ब   ुधो अनेजो। एजाय पहन◌ा अनेजो भगवा लाभेप न इजत, अलाभेप न इजत, यसेप न 

इजत, अयसेप न इजत, पससंायप न इजत, नदायप न इजत, स   खुेप न इजत,

द   ुखेप न इजत न चलत न वधेत न पवधेत न सपवेधतीत। तमा ब   ुधो अनेजोत –

ओकजहं तिहछदं अनेजं। इचायमा भाव   धुो त। इचा त पदिसध…प॰े… आयमा त, पयवचन…ं

पे॰… भाव   धुो त तस ◌ामणस नामं…प॰े… अभलापोत – इचायमा भ◌ाव   धुो।

िनदजहं ओघतण ं वम   ु ि◌त नद व   ुचत तहा। यो रागो सारागो…पे॰… अभझा लोभो 

अक   ु सलम   लू।ं सा नद सा तहा ब   ुधस भगवतो पहना िउछनम   लूा तालावथ   कुता अनभावकंता 

आयत ं अन   ुपादधमा। तमा ब   ुधो िनदजहो। ओघतण ि◌त भगवा कामोघं  तणो भवोघ ं तणो 

दठोघ ं तणो अवजोघ ं तणो सबससंारपथ ं तणो उणो िनथणो अतकतो 

समतकतो वीतव◌ो। सो व   ुथवासो चणचरणो…पे॰… जातमरणससंारो िनथ तस प   नुभवोत –

िनदजहं ओघतण।ं वम   ु ि◌त भगवतो रागा च◌ं  म   ु◌ं  वम   ु◌ं  स   ुवम   ु◌ं, दोसा च◌ं… मोहा च◌ं…पे॰…

सबाक   ु सलाभसखारेह च◌ं  म   ु◌ं  वम   ु◌ं  स   ुवम   ुि◌त – िनदजहं ओघतण ं वम   ु◌ं।

कपजहं अभयाच े स   मुधे ि◌त।कपा त व े कपा – तहाकपो च दठकपो च…पे॰… अयंतहाकपो…पे॰… अय ं दठकपो। ब   ुधस भगवतो तहाकपो पहनो दठकपो पटनसठो।

तहाकपस पहन◌ा दठकपस पटनसठ◌ा तमा ब   ुधो कपजहो । अभयाचेत याचाम 

अभयाचाम अझसेाम सादयाम पथयाम पहयाम जपाम अभजपाम। स   मुधेा   व   ुचत पञा।

या पञा पजानना…प॰े… अमोहो धमवचयो समादठ। भगवा इमाय मधेाय पञाय उपेतो सम   पुतेो 

उपागतो सम   पुागतो उपपनो सम   पुपनो समनागतो। तमा ब   ुधो स   मुेधोत – कपजहं अभयाचे

स   मुधे।ं

स   ुवान नागस अपनमिसत इतो त। नागसा त नागो। भगवा आग   ु  ं न करोतीत नागो, न 

गछतीत नागो, न आगछतीत नागो…पे॰… एव ं भगवा न गछतीत नागो। स   ुवान नागस 

Page 85: parayanavagga niddesa PALI

8/19/2019 parayanavagga niddesa PALI

http://slidepdf.com/reader/full/parayanavagga-niddesa-pali 85/138

 अपनमिसत इतो त त   ुहं वचन ं यपथ ं देसन ं अन   सुासन ं अन   ुसठं स   ुवा स   ुणवा उगहेवा 

उपधारयवा उपलखयवा इतो अपनमिसत िवजिसत पकमिसत दसावदसं

गमसतीत – स   ुवान नागस अपनमिसत इतो। तेनाह सो ◌ामणो –

‘‘ओकजहं तिहछदं अनेज,ं [इचायमा भ◌ाव   धुो]

िनदजहं ओघतण ं वम   ु◌ं।कपजहं अभयाच े स   मुधे,ं स   ुवान नागस अपनमिसत इतो’’त॥

७१.   नानाजना जनपदेह सगता, तव वीर वाय ं अभकखमाना।

तसे ं त   वु ं साध    ु वयाकरोह, तथा ह त े वदतो एस धमो॥

नानाजना जनपदेह सगता त। नानाजना त खया च ◌ामणा च वेसा च स   ुदा च गहठा च 

पिबजता च देवा च मन   ुसा च। जनपदेह सगता त अगा च मगधा च कलगा च कासया च 

कोसला च िवजया च मला च चेतयहा च [चेतयहा च सागरहा च (या॰)]  वसंा च क   ु हा च पचाला च मछा च स   रुसेना च असका च अिवतया च योना [योनका (क॰) महान॰ ५५]  च 

कबोजा च। सगता त सगता समागता समोहता िसनपततात – नानाजना जनपदेह सगता।

तव वीर वायं  अभकखमाना त। वीरा त वीरो। भगवा वीरयवात वीरो, पह   ूत वीरो, वसवीत 

वीरो, अलम◌ोत वीरो, वगतलोमहंसोतप वीरो।

वरतो इध सबपापक े ह, नरयद   ुख ं अतच वीरयवा सो।सो वीरयवा पधानवा, वीरो ताद पव   ुचत े तथ◌ात॥

तव  वीर वाय ं अभकखमाना त त   ुहं वचन ं यपथ ं देसन ं अन   सुासन ं अन   ुसठं।

 अभकखमाना त अभकखमाना इछमाना सादयमाना पथयमाना पहयमाना अभजपमानात –

तव वीर वायं  अभकखमाना।

तसे ं त   वु ं साध    ु वयाकरोह त। तसे ि◌त तसे ं खयान ं ◌ामणानं  वेसान ं स   ुदान ं गहठानं

पिबजतान ं देवान ं मन   ुसान।ं त   वु ि◌त भगवतं  भणत। साध    ु वयाकरोह त साध    ु आचखाह देसेह पञपेह पठपेह ववराह वभजाह उ◌ानीकरोह पकासेहत – तसे ं त   वु ं साध    ु वयाकरोह।

तथा ह त े वदतो एस धमो त तथा ह त े वदतो त   ुलतो तीरतो वभ   तूो वभावतो एस 

धमोत – तथा ह त े वदतो एस धमो। तनेाह सो ◌ामणो –

‘‘नानाजना जनपदेह सगता, तव वीर वाय ं अभकखमाना।

तसे ं त   वु ं साध    ु वयाकरोह, तथा ह त े वदतो एस धमो’’त॥

७२.   आदानतहं वनयेथ सब,ं [भाव   धुात भगवा]

उध ं अधो तरयचाप मझ।े

Page 86: parayanavagga niddesa PALI

8/19/2019 parayanavagga niddesa PALI

http://slidepdf.com/reader/full/parayanavagga-niddesa-pali 86/138

य ं ियह लोिकमम   पुादियत, तनेवे मारो अवेत जत   ु ॥ं

 आदानतहं वनयेथ सब ि◌त आदानतहं व   ुचत पतहा…पे॰… आदानतहात क  ं कारणा व   ुचत 

आदानतहा? ताय तहाय पं  आदियत उपादियत गिहत परामिसत अभनविसत। वदेन…ं

पे॰… सञ…ं सखारे… वञाण…ं गत…ं उपप◌ं… पटिसध…ं भव…ं ससंारं… वटं आदियत 

उपादियत गिहत परामिसत अभनविसत। तंकारणा व   ुचत आदानतहा। आदानतहं वनयेथ सब ि◌त सबं  आदानतहं वनयेय पटवनयेय पजहेय वनोदेय यतीकरेय अनभाव ं गमेयात 

 – आदानतहं वनयेथ सब।ं भाव   धुात भगवा त। भाव   धुा त भगवा त ं ◌ामणं  नामेन आलपत।

भगवा त गारवाधवचनमेत…ंप॰े… िसछका पञ, यददं भगवात – भ◌ाव   धुात भगवा।

उध ं अधो तरयचाप मझेत। उध ि◌त अनागतं; अधो त अतीत;ं तरयचाप मझेत 

पच   ुपन।ं उध ि◌त देवलोको; अधो त नरयलोको; तरयचाप मझेत मन   ुसलोको। अथ वा,

उध ि◌त क   ु सला धमा; अधो त अक   ु सला धमा; तरयचाप मझेत अयाकता धमा। उध ि◌त 

अपधात   ;ु अधो त कामधात   ;ु तरयचाप  मझेत पधात   ।ु उध ि◌त स   खुा वदेना; अधो त द   ुखा 

वेदना; तरयचाप मझेत अद   ुखमस   खुा वेदना। उध ि◌त उधं  पादतला; अधो त अधो 

क ेसमथका; तरयचाप मझेत वेमझेत – उधं  अधो तरयचाप मझ।े

य ं ियह लोिकमम   पुादयती त य ं य ं पगत ं वदेनागत ं सञागत ं सखारगत ं वञाणगतं

आदियत उपादियत गिहत परामिसत अभनविसत। लोिकम ि◌त अपायलोक◌ े…प॰े…

आयतनलोक े त – य ं ियह लोिकमम   पुादियत।

तनेेव मारो अवेत जत   िु◌त तनेवे कमाभसखारवसेन पटिसधको खधमारो धात   मुारो 

आयतनमारो गतमारो उपपमारो पटिसधमारो भवमारो संसारमारो वटमारो अवेत अन   गुछत 

अवायको होत। जत   िु◌त स◌ं  जन ं नरं माणव ं[मानव ं (या॰)]  पोस ं प   ुगल ं जीव ं जाग   ु  ं जत   ु  ं इदग   ु ं

मन   िुजत – तेनेव मारो अवेत जत   ु ।ं तनेाह भगवा –

‘‘आदानतहं वनयेथ सब,ं [भ◌ाव   धुात भगवा]

उध ं अधो तरयचाप मझ।ेय ं ियह लोिकमम   पुादियत, तनेवे मारो अवेत जत   ’ु’ि◌त॥

७३.   तमा  पजान ं न उपादयेथ, भख    ु सतो कचन ं सबलोके ।

 आदानसे इत पेखमानो, पज ं इम ं मच   धुेये वस॥ं

तमा पजान ं न उपादयेथा त। तमा त तमा तकंारणा तहंेत    ु तपचया तंनदाना, एत ं आदनवं

सपसमानो आदानतहायात – तमा। पजान ि◌त जानतो पजानतो आजानतो वजानतो 

पटवजानतो पटवझतो ‘‘सबे सखारा अनचा’’त…प॰े… ‘‘य ं िकच सम   दुयधम ं सब ं तं

नरोधधम’’ि◌त जानतो पजानतो आजानतो वजानतो पटवजानतो पटवझतो।न 

उपादयेथा त प ं नादयेय न उपादयेय न गहेय न परामसेय नाभनवसेय; वदेन…ंप॰े…

Page 87: parayanavagga niddesa PALI

8/19/2019 parayanavagga niddesa PALI

http://slidepdf.com/reader/full/parayanavagga-niddesa-pali 87/138

सञ…ं सखारे… वञाण…ं गत ं … उपप◌ं… पटिसध…ं भव…ं ससंारं… वटं नादयेय न उपादयेय 

न गहेय न परामसेय नाभनवसेयात – तमा पजानं  न उपादयेथ।

भख    ुसतो कचन ं सबलोक ेत। भख   ूत प   थु   ुजनकयाणको वा भख   ,ु सेखो वा भख   ।ु

सतो त चत   ूह कारणेह सतो – काये कायान   पुसनासतपठान ं भावेतो सतो…प॰े… सो व   ुचत सतोत 

 – भख    ु सतो। कचन ि◌त िकच पगत ं वेदनागत ं सञागत ं सखारगत ं वञाणगत।ं सबलोक ेत सबअपायलोक े सबमन   ुसलोक े सबदवेलोक े सबखधलोक े सबधात   लुोक◌ े सबआयतनलोक◌ ेत –

भख    ु सतो कचन ं सबल◌ोक◌ े।

 आदानसे इत पेखमानो त आदानस◌ा व   ुिचत ये प ं आदियत उपादियत गिहत 

परामिसत अभनविसत; वदेन…ंप॰े… सञ…ं सखारे… वञाण…ं गत…ं उपप◌ं… पटिसध…ं भव…ं

ससंारं… वटं आदियत उपादियत गिहत परामिसत अभनविसत। इती त पदिसध…पे॰…

पदान   पु   ुबतापते ं इतीत। पेखमानो त पेखमानो दखमानो दसमानो पसमानो ओलोकयमानो 

नझायमानो उपपरखमानोत – आदानस◌े इत पेखमानो।

पज ं इम ं मच   धुेये वस ि◌त।पजा त स◌ाधवचनं  मच   धुेया व   ुिचत कलसेा च खधा च 

अभसखारा च। पजा मच   धुेय े मारधेये मरणधेये स◌ा वस◌ा आस◌ा लगा िलगता पलब   ुधा।

यथा भखले वा नागदते  वा भड ं स◌ं  वस◌ं  आस◌ं  लग ं िलगत ं पलब   ुध,ं एवमवे पजा 

मच   धुेये मारधेये मरणधेये स◌ा वस◌ा आस◌ा लगा िलगता पलब   ुधात – पज ं इम ं मच   धुेये

वस◌ं। तनेाह भगवा –

‘‘तमा पजान ं न उपादयेथ, भख    ु सतो कचन ं सबल◌ोक◌ े।

आदानस◌े इत पेखमानो, पज ं इम ं मच   धुेये वस’’ि◌त॥

सह गाथापरयोसाना…प॰े… सथा मे भते  भगवा, सावकोहममीत।

भ◌ाव   धुमाणवप   ुछानदेसो वादसमो।

१३. उदयमाणवप   ुछानदेसो 

७४.   झाय ंवरजमासीन,ं [इचायमा उदयो]

कतकच ं अनासव।ं

पारग   ु  ं सबधमान,ं िअथ पहेन आगमं।

 अञावमोख ं प   ूह  [सं   ूह (या॰)], अवजाय पभेदन॥ं

झाय ं वरजमासीन ि◌त।झाय ि◌त झायी भगवा। पठमेनप झानने झायी, द   ुतयेनप झानने झायी,ततयेनप झानेन झायी, चत   ुथनेप झानने झायी, सवतकसवचारेनप झानेन झायी,

अवतकवचारम◌ेनप झानने झायी, अवतकअवचारनेप झानने झायी, सपीतक े नप झानने 

झायी, नपीतक े नप झानने झायी, सातसहगतनेप झानेन झायी, उपेखासहगतेनप झानने झायी,

Page 88: parayanavagga niddesa PALI

8/19/2019 parayanavagga niddesa PALI

http://slidepdf.com/reader/full/parayanavagga-niddesa-pali 88/138

स   ुञतनेप झानने झायी, अनम◌ेनप झानने झायी, अपणहतेनप झानेन झायी, लोकयेनप 

झानने झायी, लोक   ु रेनप झानने झायी झानरतो एकमन   यु   ु◌ो सदथगकोत – झायं। वरज ि◌त 

रागो रजो, दोसो रजो, मोहो रजो, कोधो रजो, उपनाहो रजो…पे॰… सबाक   ु सलाभसखारा रजा। ते  रजा 

ब   ुधस भगवतो पहना िउछनम   लूा तालावथ   कुता अनभावकंता आयत ं अन   ुपादधमा। तमा 

ब   ुधो अरजो वरजो नरजो रजापगतो रजवपहनो रजवपय   ु◌ो सबरजवीतव◌ो।

रागो रजो न च पन रेण    ु व   ुचत,

रागसेत ं अधवचन ं रजोत।

एत ं रज ं वपजहवा [पटवनोदवा (क॰) महान॰ २०९]  चख   मुा, तमा ि◌जनो 

वगतरजोत व   ुचत॥

दोसो रजो न च पन रेण    ु व   ुचत, दोससेत ं अधवचन ं रजोत।

एत ं रज ं वपजहवा चख   मुा, तमा ि◌जनो वगतरजोत व   ुचत॥

मोहो रजो न च पन रेण    ु व   ुचत, मोहसेत ं अधवचन ं रजोत।

एत ं रज ं वपजहवा चख   मुा, तमा ि◌जनो वगतरजोत व   ुचतीत॥ –

वरज ं …पे॰…।

 आसीन ि◌त नसनो भगवा पासाणक◌ े चेतयेत – आसीनो।

नगस [नगरस (क॰)]  पस े आसीन,ं म   ुन◌ं  द   ुखस पारग   ु ।ं

सावका पयपािसत, तेवजा मच   हुायनोत॥

एिवप भगवा आसीनो। अथ वा, भगवा सबोस   ुकपटपसध◌ा आसीनो व   ुथवासो 

चणचरणो…पे॰… जातमरणससंारो िनथ तस प   नुभवोत। एिवप भगवा आसीनोत – झायं

वरजमासीन ं ।

इचायमा उदयो त। इचा त पदिसध…पे॰… आयमा त पयवचन…ंप॰े… उदयो त तस ◌ामणस नामं…प॰े… अभलापोत – इचायमा उदयो।

कतकच ं अनासव ि◌त ब   ुधस भगवतो कचाकच ं करणीयाकरणीय ं पहन ं िउछनम   लूं

तालावथ   कुत ं अनभावकंत ं आयत ं अन   ुपादधम।ं तमा ब   ुधो कतकचो।

यस च वसता [यस परपता (या॰) पस महान॰ २०२]  िनथ, छनसोतस भख   नुो।

कचाकचपहनस, परळाहो न वजतीत॥

कतकच ं अनासव ि◌त। आसवा त च◌ारो आसवा – कामासवो, भवासवो, दठासवो,

अवजासवो। त े आसवा ब   ुधस भगवतो पहना िउछनम   लूा तालावथ   कुता अनभावकंता आयतं

Page 89: parayanavagga niddesa PALI

8/19/2019 parayanavagga niddesa PALI

http://slidepdf.com/reader/full/parayanavagga-niddesa-pali 89/138

अन   ुपादधमा। तमा ब   ुधो अनासवोत – कतकच ं अनासव।ं

पारग   ु  ं सबधमान ि◌त भगवा सबधमानं  अभञापारग    ू परञापारग    ू पहानपारग    ू भावनापारग   ू

िसछकरयापारग    ू समापपारग   ।ू अभञापारग    ू सबधमान,ं परञापारग    ू सबद   ुखान,ं पहानपारग   ू

सबकलेसान,ं भावनापारग    ू चत   ुन ं मगान,ं िसछकरयापारग    ू नरोधस, समापपारग   ू

सबसमाप◌ीनं। सो वसप◌ो पारमप◌ो अरियमं  सीिलम;ं वसप◌ो पारमप◌ो अरियमंसमािधम;ं वसप◌ो पारमप◌ो अरयाय पञाय; वसप◌ो पारमप◌ो अरयाय वम   ुया। सो 

पारगतो पारप◌ो अतगतो अतप◌ो कोटगतो कोटप◌ो परयतगतो परयतप◌ो वोसानगतो 

वोसानप◌ो ताणगतो ताणप◌ो लेणगतो लेणप◌ो सरणगतो सरणप◌ो अभयगतो अभयप◌ो 

अच   तुगतो अच   तुप◌ो अमतगतो अमतप◌ो नबानगतो नबानप◌ो। सो व   ुवासो चणचरणो…

पे॰… जातमरणससंारो िनथ तस प   नुभवोत – पारग   ु  ं सबधमान।ं

 िअथ पहेन आगम ि◌त पहेन िअथको आगितोह, पहं प   िु◌छत   कुामो आगितोह, पहं

सोत   कुामो आगतोहत, एिवप िअथ पहेन आगमं। अथ वा, पिहथकान ं पहं प   िु◌छत   कुामानं

पहं सोत   कुामान ं आगमन ं अभकमन ं उपसकमन ं पयपासन ं अथीत, एिवप िअथ पहेन 

आगम।ं अथ वा, पहागमो त   ुहं िअथ, िवप पह   ु  वमस अलम◌ो मया प   िु◌छतं  कथते   ु  ं वसजेत   ु ,ं

वहसेत ं भािरत, एिवप िअथ पहेन आगम।ं

 अञावमोख ं प   हू त अञावमोखो व   ुचत अरहवमोखो। अरहवमोखं  प   ूह 

आचखाह देसेह पञपेह पठपेह ववराह वभजाह उ◌ानीकरोह पकासेहत – अञावमोखं

प   ूह।

 अवजाय  पभेदन ि◌त अवजाय भेदन ं पभेदन ं पहान ं व   पूसम ं पटनसग ं पटपसध ं अमतं

नबािनत – अवजाय पभेदन।ं तनेाह सो ◌ामणो –

‘‘झाय ं वरजमासीन,ं [इचायमा उदयो]

कतकच ं अनासव।ं

पारग   ु  ं सबधमान,ं िअथ पहेन आगमं।

अञावमोख ं प   ूह, अवजाय पभेदन’’ि◌त॥

७५.   पहान ंकामछदान,ं [उदयात भगवा]

दोमनसान च   भूय।ं

थनस  [थीनस (या॰)] च पन   दून,ं क   ु क   ु चान ं नवारण॥ं

पहानं  कामछदान ि◌त।छदो त यो कामेस    ु कामछदो कामरागो कामनद कामतहा 

कामसनहेो कामपपासा कामपरळाहो कामम   ुछा कामझोसान ं कामोघो कामयोगो काम   पुादानं

कामछदनीवरण।ं पहान ं कामछदान ि◌त कामछदानं  पहान ं व   पूसम ं पटनसग ं पटपसधं

अमत ं नबािनत – पहान ं कामछदान।ं उदयात भगवा त। उदया त भगवा त ं ◌ामणं  नामेन 

Page 90: parayanavagga niddesa PALI

8/19/2019 parayanavagga niddesa PALI

http://slidepdf.com/reader/full/parayanavagga-niddesa-pali 90/138

आलपत। भगवा त गारवाधवचनमते…ंपे॰… िसछका पञ, यददं भगवात – उदयात भगवा।

दोमनसान च   भूय ि◌त।दोमनसा त य ं चतेसक ं असात ं चतेसक ं द   ुख ं चतेोसफसज ं असातं

द   ुख ं वदेयत,ं चतेोसफसजा असाता द   ुखा वेदना। दोमनसान च   भूय ि◌त कामछदस च 

दोमनसस च उभन ं पहान ं व   पूसम ं पटनसग ं पटपसध ं अमत ं नबािनत – दोमनसान 

च   भूय।ं

थनस च पन   दून ि◌त।थन ि◌त या चस अकयता अकमञता ओलयना सलयना लना 

लयना लयत◌ं  थन ं थयना [थीन ं थीयना (या॰)]  थयत◌ं  चस। पन   दून ि◌त थनस च पन   दूनं

पहानं  व   पूसम ं पटनसग ं पटपसध ं अमत ं नबािनत – थनस च पन   दून।ं

क   ु क   ु चान ं नवारण ि◌त।क   ु क   ु च ि◌त हथक   ु क   ु िचप क   ु क   ु च,ं पादक   ु क   ु िचप क   ु क   ु च,ं

हथपादक   ु क   ु िचप क   ु क   ु च।ं अिकपये िकपयिसञता, िकपये अिकपयिसञता…प॰े… अवजे

वजिसञता, वज े अवजिसञता। य ं एवप ं क   ु क   ु च ं क   ु क   ु चायना क   ु क   ु चायत◌ं  चतेसो वपटसारो मनोवलेखो, इदं व   ुचत क   ु क   ु च।ं अप च, वीह कारणेह उपजत क   ु क   ु च ं चतेसो 

वपटसारो मनोवलेखो – कत◌ा च अकत◌ा च। कथं  कत◌ा च अकत◌ा च उपजत क   ु क   ु चं

चतेसो वपटसारो मनोवलेखो? ‘‘कत ं मे कायद   ुचरत,ं अकत ं मे कायस   चुरत’’ि◌त उपजत 

क   ु क   ु च ं चतेसो वपटसारो मनोवलेखो । ‘‘कतं  मे वचीद   ुचरत,ं अकत ं म े वचीस   चुरत’’ि◌त…पे॰…

‘‘कत ं मे मनोद   ुचरत,ं अकत ं मे मनोस   चुरत’’ि◌त…पे॰… ‘‘कतो मे पाणातपातो, अकता मे पाणातपाता 

वेरमणी’’त…पे॰… ‘‘कत ं मे अदनादान,ं अकता मे अदनादाना वरेमणी’’त…पे॰… ‘‘कतो मे

कामसे   ुमछाचारो, अकता मे कामेस   ुमछाचारा वेरमणी’’त…प॰े… ‘‘कतो मे  म   सुावादो, अकता मे

म   सुावादा वरेमणी’’त…पे॰… ‘‘कता मे पस   णुा वाचा [पस   णुवाचा (क॰)], अकता मे पस   णुाय वाचाय 

वेरमणी’’त…पे॰… ‘‘कता मे फसा वाचा, अकता मे फसाय वाचाय वेरमणी’’त…पे॰… ‘‘कतो मे

सफपलापो, अकता मे सफपलापा वेरमणी’’त…पे॰… ‘‘कता मे  अभझा, अकता मे अनभझा’’त…

पे॰… ‘‘कतो मे यापादो, अकतो मे अयापादो’’त…पे॰… ‘‘कता मे मछादठ, अकता मे

समादठ’’त , उपजत क   ु क   ु च ं चतेसो वपटसारो मनोवलेखो। एवं  कत◌ा च अकत◌ा च 

उपजत क   ु क   ु च ं चेतसो वपटसारो मनोवलेखो।

अथ वा, ‘‘सीलेस   िु◌ह अपरप   रूकार’’त उपजत क   ु क   ु च ं चतेसो वपटसारो मनोवलेखो;

‘‘िइयेस   िु◌ह अग   ुवारो’’त…प॰े… ‘‘भोजन े अमञ   ुह’’त… ‘‘जागरय ं अनन   यु   ु◌ोह’’त… ‘‘न 

सतसपजञने समनागतोह’’त… ‘‘अभावता मे च◌ारो सतपठानात, च◌ारो समपधानात 

च◌ारो इधपादात, िपिचयानीत, पच बलानीत, स बोझगात, अरयो अठगको 

मगो’’त… ‘‘द   ुख ं म े अपरञात,ं सम   दुयो मे अपहनो, मगो मे अभावतो, नरोधो मे

अिसछकतो’’त उपजत क   ु क   ु च ं चतेसो वपटसारो मनोवलेखो।

क   ु क   ु चान ं नवारण ि◌त क   ु क   ु चान ं आवरण ं नीवरण ं पहान ं उपसम ं व   पूसम ं पटनसगं

पटपसध ं अमत ं नबािनत – क   ु क   ु चान ं नवारण।ं तनेाह भगवा –

Page 91: parayanavagga niddesa PALI

8/19/2019 parayanavagga niddesa PALI

http://slidepdf.com/reader/full/parayanavagga-niddesa-pali 91/138

‘‘पहानं  कामछदान,ं [उदयात भगवा]

दोमनसान च   भूय।ं

थनस च पन   दून,ं क   ु क   ु चान ं नवारण’’ि◌त॥

७६.   उपेखासतससं   ुध ं , धमतकप   रुेजव।ं

 अञावमोख ं प   ूम, अवजाय पभेदन॥ं

उपेखासतससं   ुध ि◌त।उपेखा त या चत   ुथ े झाने उपेखा उपेखना अझ   पुेखना चसमता 

[चसमथो (या॰) महान॰ २०७]  चपसधता मझता चस। सती त या चत   ुथ े झान े उपेखं

आरभ सत अन   ुसत…पे॰… समासत। उपेखासतससं   ुध ि◌त चत   ुथे झान े उपेखा च सत च 

स   ुधा िहोत वस   ुधा ससं   ुधा परस   ुधा परयोदाता अनगणा वगत   िूपकलेसा म   दु   भु   तूा कमनया 

ठता आनेजप◌ात – उपेखासतससं   ुध।ं

धमतकप   रुेजव ि◌त धमतको व   ुचत समासकपो। सो आदतो होत, प   रुतो होत,प   ुबगमो होत अञावमोखसात, एिवप धमतकप   रुेजव।ं अथ वा, धमतको व   ुचत 

समादठ। सा आदतो होत, प   रुतो होत, प   ुबगमो होत अञावमोखसात , एिवप 

धमतकप   रुेजव।ं अथ वा, धमतको व   ुचत चत   ुन ं मगान ं प   ुबभागवपसना। सा आदतो होत,

प   रुतो होत, प   ुबगमो होत अञावमोखसात – एिवप धमतकप   रुेजव।ं

 अञावमोख ं प   मूी त अञावमोखो व   ुचत अरहवमोखो। अरहवमोख ं प   ूम 

आचखाम देसेम पञपेम पठपेम ववराम वभजाम उ◌ानीकरोम पकासेमीत – अञावमोखंप   ूम।

 अवजाय पभेदन ि◌त। अवजा त द   ुखे अञाण…ंपे॰… अवजा मोहो अक   ु सलम   लू।ं पभेदन ि◌त 

अवजाय पभेदन ं पहान ं व   पूसम ं पटनसगं पटपसध ं अमत ं नबािनत – अवजाय पभदेन।ं

तनेाह भगवा –

‘‘उपेखासतससं   ुध,ं धमतकप   रुेजव।ं

अञावमोख ं प   ूम, अवजाय पभेदन’’ि◌त॥

७७.   क  ं स    ु सयंोजनो लोको, क  ं स    ु तस वचारण।ं

कसस वपहानेन, नबान ं इत व   ुचत॥

क  ं स    ुसयंोजनो लोको त लोकस सयंोजन ं लगन ं बधन ं उिपकलसेो। क े न लोको य   ु◌ो पय   ु◌ो 

आय   ु◌ो समाय   ु◌ो लगो िलगतो पलब   ुधोत – क  ं स    ु सयंोजनो लोको।

क  ं स    ु तस वचारण ि◌त क  ं स    ु तस चारण ं वचारण ं पटवचारण।ं क े न लोको चरत वचरत 

पटवचरतीत – क  ं स    ु तस वचारण।ं कसस वपहानने नबान ं इत व   ुचती त कसस 

वपहानेन व   पूसमने पटनसगेन पटपसधया नबानं  इत व   ुचत पव   ुचत कथीयत 

Page 92: parayanavagga niddesa PALI

8/19/2019 parayanavagga niddesa PALI

http://slidepdf.com/reader/full/parayanavagga-niddesa-pali 92/138

भणीयत दपीयत वोहरयतीत – कसस वपहानेन नबान ं इत व   ुचत। तनेाह सो ◌ामणो –

‘‘क  ं स    ु सयंोजनो लोको, क  ं स    ु तस वचारण।ं

कसस वपहानेन, नबान ं इत व   ुचती’’त॥

७८.   िनदसयंोजनो  लोको, वतकस वचारणा।

तहाय वपहानेन, नबान ं इत व   ुचत॥

िनदसयंोजनो लोको त नद व   ुचत तहा। यो रागो सारागो…पे॰… अभझा लोभो अक   ु सलम   लू,ं

अय ं व   ुचत नद। या नद लोकस संयोजन ं लगन ं बधन ं उिपकलेसो, इमाय िनदया लोको 

य   ु◌ो पय   ु◌ो आय   ु◌ो समाय   ु◌ो लगो िलगतो पलब   ुधोत – िनदसयंोजनो लोको।

वतकस वचारणा त। वतका त नव वतका – कामवतको, यापादवतको,

वहसंावतको, ञातवतको जनपदवतको , अमरावतको, परान   दुयतापटसयं   ु◌ो वतको,लाभसकारसलोकपटसयं   ु◌ो वतको, अनवञपटसयं   ु◌ो वतको। इमे व   ुिचत नव वतका।

इम े नव वतका लोकस चारणा वचारणा पटवचारणा। इमेह नवह वतक े ह लोको चरत 

वचरत पटवचरतीत – वतकस वचारणा।

तहाय वपहानेन नबान ं इत व   ुचती त। तहा त पतहा…पे॰… धमतहा। तहाय 

वपहानेन नबान ं इत व   ुचती त तहाय वपहानने व   पूसमने पटनसगने पटपसधया 

नबानं  इत व   ुचत पव   ुचत कथीयत भणीयत दपीयत वोहरयतीत – तहाय वपहानेन नबानं  इत व   ुचत। तनेाह भगवा –

‘‘िनदसयंोजनो लोको, वतकस वचारणा।

तहाय वपहानेन, नबान ं इत व   ुचती’’त॥

७९.   कथ ं सतस चरतो, वञाण ं उपझत।

भगवत ं प   ुठ   ु मागमा, त ं स   णुोम वचो तव॥

कथ ं सतस चरतो त कथ ं सतस सपजानस चरतो वहरतो इरयतो वयतो पालयतो यपयतो 

यापयतोत – कथं  सतस चरतो।

वञाण ंउपझती त वञाण ं नझत व   पूसमत अथ ं गछत पटपसभतीत –

वञाण ं उपझत।

भगवत ं प   ुठ   ु मागमा त ब   ुध ं भगवत ं प   ुठ    ुं प   िु◌छत   ु  ं याचत   ु  ं अझेसत   ु  ं पसादेत   ु  ं आगहा 

आगतहा उपागतहा सपहा, ‘‘तया सध ं समागतहा’’त – भगवत ं प   ुठ   ु मागमा।

त ं स   णुोम वचो तवा त। त ि◌त त   ुहं वचन ं यपथ ं देसन ं अन   सुासन ं अन   ुसठं स   णुोम उगहाम 

Page 93: parayanavagga niddesa PALI

8/19/2019 parayanavagga niddesa PALI

http://slidepdf.com/reader/full/parayanavagga-niddesa-pali 93/138

धारेम उपधारेम उपलखेमात – तं  स   णुोम वचो तव। तनेाह सो ◌ामणो –

‘‘कथ ं सतस चरतो, वञाण ं उपझत।

भगवत ं प   ुठ   ु मागमा, त ं स   णुोम वचो तवा’’त॥

८०.   अझच बहधा च, वदेन ं नाभनदतो।

एवं  सतस चरतो, वञाण ं उपझत॥

 अझच बहधा च वेदन ं नाभनदतो त अझ◌ं  वदेनास    ु वदेनान   पुसी वहरतो वदेनं

नाभनदत नाभवदत न अझोसेत [न अझोसाय तठत (या॰)], अभनदन ं अभवदनं

अझोसान ं गाहं परामास ं अभनवसे ं पजहत वनोदेत यतीकरोत अनभाव ं गमेत; बहधा वेदनास   ु

वेदनान   पुसी वहरतो वदेन ं नाभनदत नाभवदत न अझोसेत, अभनदन ं अभवदन ं अझोसानं

गाहं परामास ं अभनवसे ं पजहत वनोदेत यतीकरोत अनभाव ं गमेत; अझबहधा वेदनास   ु

वेदनान   पुसी वहरतो वदेन ं नाभनदत नाभवदत न अझोसेत, अभनदन ं अभवदन ं अझोसानंगाहं परामास ं अभनवसे ं पजहत वनोदेत यतीकरोत अनभाव ं गमेत। अझ◌ं

सम   दुयधमान   पुसी वेदनास    ु वदेनान   पुसी [इद ं पद ं िनथ या॰ पोथक े ]  वहरतो वेदन ं नाभनदत 

नाभवदत न अझोसेत, अभनदनं  अभवदन ं अझोसान ं गाहं परामास ं अभनवसे ं पजहत 

वनोदेत यतीकरोत अनभावं  गमेत; अझ◌ं  वयधमान   पुसी वदेनास    ु वेदनान   पुसी वहरतो…पे॰…

अझ◌ं  सम   दुयवयधमान   पुसी वदेनास    ु वदेनान   पुसी वहरतो…प॰े… बहधा सम   दुयधमान   पुसी 

वेदनास    ु वेदनान   पुसी वहरतो वेदनं  नाभनदत नाभवदत न अझोसेत, अभनदन ं अभवदनं

अझोसान ं गाहं परामास ं अभनवसे ं पजहत वनोदेत यतीकरोत अनभाव ं गमेत; बहधा वयधमान   पुसी वेदनास    ु वेदनान   पुसी वहरतो…पे॰… बहधा सम   दुयवयधमान   पुसी वदेनास   ु

वेदनान   पुसी वहरतो…पे॰… अझबहधा सम   दुयधमान   पुसी वदेनास    ु वदेनान   पुसी वहरतो…प॰े…

अझबहधा वयधमान   पुसी वदेनास    ु वदेनान   पुसी वहरतो…प॰े… अझबहधा 

सम   दुयवयधमान   पुसी वेदनास    ु वेदनान   पुसी वहरतो वेदनं  नाभनदत नाभवदत न अझोसेत,

अभनदन ं अभवदन ं अझोसान ं गाहं परामास ं अभनवसे ं पजहत वनोदेत यतीकरोत अनभावं

गमेत। इमेह वादसह आकारेह वेदनास    ु वदेनान   पुसी वहरतो…पे॰… अनभावं  गमेत।

अथ वा, वेदन ं अनचतो पसतो वेदन ं नाभनदत नाभवदत न अझोसेत, अभनदनं

अभवदन ं अझोसान ं गाहं परामास ं अभनवसे ं पजहत वनोदेत यतीकरोत अनभाव ं गमेत। वेदनं

द   ुखतो रोगतो गडतो सलतो अघतो आबाधतो…पे॰… नसरणतो पसतो वेदन ं नाभनदत 

नाभवदत न अझोसेत, अभनदनं  अभवदन ं अझोसान ं गाहं परामास ं अभनवसे ं पजहत 

वनोदेत यतीकरोत अनभावं  गमेत। इमेह च◌ालसाय[वाच◌ाळीसाय (या॰)]  आकारेह वदेनास   ु

वेदनान   पुसी वहरतो वदेन ं नाभनदत नाभवदत न अझोसेत, अभनदन ं अभवदन ं अझोसानं

गाहं परामास ं अभनवसे ं पजहत वनोदेत यतीकरोत अनभाव ं गमेतीत – अझच बहधा च वेदन ं नाभनदतो।

Page 94: parayanavagga niddesa PALI

8/19/2019 parayanavagga niddesa PALI

http://slidepdf.com/reader/full/parayanavagga-niddesa-pali 94/138

एवं सतस चरतो त एव ं सतस सपजानस चरतो वहरतो इरयतो वयतो पालयतो यपयतो 

यापयतोत – एवं  सतस चरतो।

वञाण ं उपझती त प   ुञाभसखारसहगत ं वञाण ं अप   ुञाभसखारसहगत ं वञाणं

आनेजाभसखारसहगत ं वञाण ं नझत व   पूसमत अथ ं गछत पटपसभतीत – वञाणं

उपझती। तनेाह भगवा –

‘‘अझच बहधा च, वदेन ं नाभनदतो।

एवं  सतस चरतो, वञाण ं उपझती’’त॥

सह गाथापरयोसाना…प॰े… सथा मे, भते  भगवा, सावकोहममीत।

उदयमाणवप   ुछानदेसो तरेसमो।

१४. पोसालमाणवप   ुछानदेसो 

८१.   यो   अतीत ं आदसत, [इचायमा पोसालो]

 अनेजो छनससंयो।

पारग   ु  ं[पारग    ू (या॰ क॰)] सबधमान,ं िअथ पहेन आगमं॥

यो अतीत ं आदसती त। यो त यो सो भगवा सयभ   ।ू अनाचरयको प   ुबे अनन   ुस   तुसे    ु धमेस   ु

साम ं सचान अभसब   िु◌झ, तथ च सबञ   तु ं प◌ो, बलेस    ु च वसीभाव।ं अतीत ं आदसती त भगवा अनो च परेसच अतीितप आदसत, अनागितप आदसत, पच   ुपिनप आदसत।

कथ ं भगवा अनो अतीत ं आदसत? भगवा अनो अतीत ं एिकप जात ं आदसत, वेप 

जातयो आदसत, तसोप जातयो आदसत, चतसोप जातयो आदसत, पचप जातयो 

आदसत, दसप जातयो आदसत, वीिसप जातयो आदसत, तिंसप जातयो आदसत,

च◌ालिसप जातयो आदसत , पञािसप जातयो आदसत, जातसितप…पे॰… जातसहिसप…

जातसतसहिसप… अनके◌ ेप संवटकप…े अनके े प ववटकप…े अनके े प सवंटववटकपेआदसत – ‘‘अम   ु◌ासं  एवनंामो एवगंो◌ो एवंवणो एवमाहारो एवंस   खुद   ुखपटसवंदे एवमाय   पुरयतो,

सो ततो च   तुो अम   ु उदपाद;ं त◌ापासं  एवनंामो एवगंो◌ो एवंवणो एवमाहारो एवसं   खुद   ुखपटसवंदे 

एवमाय   पुरयतो, सो ततो च   तुो इध   पूपनो’’त। इत साकारं सउदेसं  अनेकवहत ं प   ुबेनवासं

आदसत। एव ं भगवा अनो अतीत ं आदसत।

कथ ं भगवा परेस ं अतीत ं आदसत? भगवा परेस ं अतीत ं एिकप जात ं आदसत, वेप जातयो 

आदसत…प॰े… अनके े प सवंटववटकपे आदसत – ‘‘अम   ु◌ास एवनंामो एवगंो◌ो एवंवणो एवमाहारो एवसं   खुद   ुखपटसवंेद एवमाय   पुरयतो, सो ततो च   तुो अम   ु उदपाद; त◌ापास एवनंामो 

एवंगो◌ो एवंवणो एवमाहारो एवसं   खुद   ुखपटसवंदे एवमाय   पुरयतो, सो ततो च   तुो इध   पूपनो’’त।

इत साकारं सउदेस ं अनेकवहत ं प   ुबेनवास ं आदसत। एव ं भगवा परेस ं अतीत ं आदसत।

Page 95: parayanavagga niddesa PALI

8/19/2019 parayanavagga niddesa PALI

http://slidepdf.com/reader/full/parayanavagga-niddesa-pali 95/138

भगवा पच जातकसतान भासतो अनो च परेसच अतीत ं आदसत, महापदानयस   ुतं

[महाधनयस   ु◌ं  (या॰)]  भासतो अनो च परेसच अतीत ं आदसत, महास   दुसनयस   ुत ं भासतो 

अनो च परेसच अतीत ं आदसत, महागोिवदयस   ुत ं भासतो अनो च परेसच अतीतं

आदसत, मघदेवयस   ुत ं भासतो अनो च परेसच अतीत ं आदसत।

व   ुहेत ं भगवता – ‘‘अतीत ं खो, च   ुद, अधान ं आरभ तथागतस सतान   सुारञाणं[सतान   ुसरयञाण ं (क॰) पस द॰ न॰ ३.१८७]  होत। सो यावतक◌ ं आकखत तावतक◌ ं अन   ुसरत।

अनागतच खो, च   ुद…प॰े… पच   ुपनच खो, च   ुद, अधान ं आरभ तथागतस बोधज ं ञाणं

उपजत – ‘अयिमतमा जात, िनथदान प   नुभवो’’’त।

िइयपरोपरयञाण ं[िइयपरोपरयञाण ं (क॰) अठकथा ओलोक े तबा]  तथागतस 

तथागतबल,ं स◌ानं  आसयान   सुयञाण ं तथागतस तथागतबल,ं यमकपाटहरे ञाणं

[यमकपाटहरयञाण ं (या॰)]  तथागतस तथागतबल,ं महाकणासमापया ञाण ं तथागतस 

तथागतबल,ं सबञ   तुञाण ं तथागतस तथागतबल,ं अनावरणञाण ं तथागतस तथागतबल,ं सबथ 

असगमपटहतमनावरणञाण ं तथागतस तथागतबल।ं एव ं भगवा अनो च परेसच अतीितप 

आदसत अनागितप आदसत पच   ुपिनप आदसत आचखत देसेत पञपेत पठपेत 

ववरत वभजत उ◌ानीकरोत पकासेतीत – यो अतीतं  आदसत।

इचायमा पोसालो त। इचा त पदिसध…प॰े… आयमा त पयवचन…ंपे॰… पोसालो त तस 

◌ामणस नामं…प॰े… अभलापोत – इचायमा पोसालो।

 अनजेो छनससंयो त एजा व   ुचत तहा। यो रागो सारागो…पे॰… अभझा लोभो अक   ु सलम   लू।ं

सा एजा तहा ब   ुधस भगवतो पहना िउछनम   लूा तालावथ   कुता अनभावकंता आयतं

अन   ुपादधमा। तमा ब   ुधो अनजेो। एजाय पहन◌ा अनजेो। भगवा लाभेप न इजत…पे॰… द   ुखेप 

न इजत न चलत न वधेत नपवधेत न सपवधेतीत अनजेो। छनससंयो त ससंयो व   ुचत 

वचकछा। द   ुखे कखा…प॰े… िछभत◌ं  चस मनोवलेखो। सो ससंयो ब   ुधस भगवतो पहनो 

छनो िउछनो सम   िु◌छनो व   पूसतो पटनसगो पटपसधो अभब   ुपको ञािणगना दढो।

तमा ब   ुधो छनससंयोत – अनजेो छनससंयो।

पारग   ु  ंसबधमान ि◌त भगवा सबधमानं  अभञापारग    ू परञापारग    ू पहानपारग    ू भावनापारग   ू

िसछकरयापारग    ू समापपारग    ू अभञापारग    ू सबधमान…ंपे॰… जातमरणससंारो िनथ तस 

प   नुभवोत – पारग    ू सबधमान।ं

 िअथ पहेन आगम ि◌त पहेन िअथको आगितोह…पे॰… ‘‘वहसेतं  भार’’ि◌त – िअथ पहेन 

आगम।ं तनेाह सो ◌ामणो –

‘‘यो अतीत ं आदसत, [इचायमा पोसालो]

अनेजो छनससंयो।

Page 96: parayanavagga niddesa PALI

8/19/2019 parayanavagga niddesa PALI

http://slidepdf.com/reader/full/parayanavagga-niddesa-pali 96/138

पारग   ु  ं सबधमान,ं िअथ पहेन आगम’’ि◌त॥

८२.   वभ   तूपिसञस, सबकायपहायनो।

 अझच बहधा च, िनथ कचीत पसतो।

ञाण ंसकान   पु   ुछाम, कथ ं नेयो तथावधो॥

वभ   तूपिसञसा त कतमा पसञा? पावचरसमाप◌ं  समापनस वा उपपनस वा 

दठधमस   खुवहारस वा सञा सजानना सजानत◌ं  – अय ं पसञा। वभ   तूपिसञसा त 

चतसो अपसमापयो पटलधस [लाभस (या॰)]  पसञा वभ   तूा िहोत वगता अतकता 

समतकता वीतव◌ात – वभ   तूपिसञस।

सबकायपहायनो त सबो तस पटिसधको पकायो पहनो, तदगसमतकमा 

वखभनपहानने पहनो तस पकायोत – सबकायपहायनो।

 अझच बहधा च, िनथ कचीत पसतो त। िनथ कची त आकचञायतनसमाप।

क  ं कारणा? िनथ कचीत आकचञायतनसमाप। य ं वञाणचायतनसमाप◌ं  सतो 

समािपजवा ततो व   ुठहवा तञवे वञाण ं अभावेत, वभावेत, अतरधापेत, ‘‘िनथ कची’’त 

पसत – तकंारणा िनथ कचीत आकचञायतनसमाप◌ीत – अझच बहधा च िनथ 

कचीत पसतो।

ञाण ं सकान   पु   ुछामी त। सका त – सको। भगवा सयक   ु ला पिबजतोतप सको …प॰े…पहनभयभेरवो वगतलोमहंसोतप सको। ञाण ं सकान   पु   ुछामी त तस ञाणं  प   ुछाम, पञं

प   ुछाम, सब   ुध ं प   ुछाम। ‘‘कदस ं क  ं िसठत ं क  ं पकारं क  ं पटभाग ं ञाण ं िइछतब’’ि◌त – ञाणं

सकान   पु   ुछाम।

कथ ं नेयो तथावधो त कथ ं सो नतेबो वनेतबो अन   नुतेबो पञपतेबो नझापेतबो 

पेखतेबो पसादेतबो? कथं  तने [कथमस (या॰)]  उर ञाण ं उपादेतब?ं तथावधो त तथावधो 

तादसो तिसठतो तपकारो तपटभागो यो सो आकचञायतनसमापलाभीत – कथ ं नेयो 

तथावधो। तनेाह सो ◌ामणो –

‘‘वभ   तूपिसञस, सबकायपहायनो।

अझच बहधा च, िनथ कचीत पसतो।

ञाण ं सकान   पु   ुछाम, कथ ं नेयो तथावधो’’त॥

८३.   वञाणठतयो सबा, [पोसालात भगवा]

 अभजान ं तथागतो।तठतमने ं जानात, धम   ु ं तपरायण।ं

वञाणठतयो सबा त भगवा अभसखारवसेन चतसो वञाणठतयो जानात,

Page 97: parayanavagga niddesa PALI

8/19/2019 parayanavagga niddesa PALI

http://slidepdf.com/reader/full/parayanavagga-niddesa-pali 97/138

पटिसधवसेन स वञाणठतयो जानात। कथं  भगवा अभसखारवसने चतसो 

वञाणठतयो जानात? व   ुहेत ं भगवता – ‘‘प   पुय ं[प   पूाय ं (या॰ क॰) पस स॰ं न॰ ३.५३]  वा,

भखव,े वञाण ं तठमान ं तठेय [तठत (या॰ क॰)], पारमण ं पपतठं नद   पूसचेनं

व   ुध ं वि◌हं वेप   ुल ं आपजेय। वेदन   पुय ं वा, भखव…ेपे॰… सञ   पुय ं वा, भखवे…पे॰… सखापयं

वा, भखव,े वञाण ं तठमान ं तठेय, सखारारमण ं सखारपतठं नद   पूसचेन ं व   ुधं

वि◌हं वेप   ुल ं आपजेया’’त। एव ं भगवा अभसखारवसेन चतसो वञाणठतयो जानात।

कथ ं भगवा पटिसधवसने स वञाणठतयो जानात? व   ुहेत ं भगवता – ‘‘िसत, भखवे,

स◌ा नानकाया नानिसञनो – सेयथाप मन   ुसा एकच े च देवा एकच े च वनपातका। अयं

पठमा वञाणठत।

‘‘िसत , भखवे, स◌ा नानकाया एकिसञनो, सेयथाप देवा मकायका पठमाभनब◌ा।

अय ं द   ुतया वञाणठत।

‘‘िसत, भखव,े स◌ा एककाया नानिसञनो, सेयथाप देवा आभसरा। अय ं ततया 

वञाणठत।

‘‘िसत , भखवे, स◌ा एककाया एकिसञनो, सेयथाप देवा स   भुकहा। अय ं चत   ुथी 

[चत   ुथा (या॰) पस अ॰ न॰ ७.४४]  वञाणठत।

‘‘िसत, भखव,े स◌ा सबसो पसञान ं समतकमा पटघसञान ं अथगमा नानसञानंअमनसकारा, अनतो आकासोत आकासानचायतन   पूगा। अय ं पचमी [पचमा (या॰)]

वञाणठत।

‘‘िसत, भखव,े स◌ा सबसो आकासानचायतन ं समतकम, अनत ं वञािणत 

वञाणचायतन   पूगा। अय ं छठ [छठो (या॰)]  वञाणठत।

‘‘िसत, भखव,े स◌ा सबसो वञाणचायतन ं समतकम, िनथ कचीत 

आकचञायतन   पूगा। अय ं समी [समा (या॰)]  वञाणठत’’। एव ं भगवा पटिसधवसेन स वञाणठतयो जानातीत – वञाणठतयो सबा।

पोसालात भगवा त। पोसाला त भगवा त ं ◌ामणं  नामने आलपत। भगवा त गारवाधवचनमेत…ं

पे॰… िसछका पञ, यददं भगवात – पोसालात भगवा।

 अभजान ं तथागतो त। अभजान ि◌त अभजानतो वजानतो पटवजानतो पटवझतो 

तथागतो। व   ुहेत ं भगवता – ‘‘अतीत ं चेप खो, च   ुद, होत अभ   तू ं अतछं अनथिसहत,ं न तंतथागतो याकरोत। अतीत ं चेप, च   ुद, होत भ   तू ं तछं अनथिसहत,ं ितप तथागतो न 

याकरोत। अतीत ं चेप खो, च   ुद, होत भ   तू ं तछं अथिसहत,ं त कालञ    ू तथागतो होत तसवे 

Page 98: parayanavagga niddesa PALI

8/19/2019 parayanavagga niddesa PALI

http://slidepdf.com/reader/full/parayanavagga-niddesa-pali 98/138

पहस वेयाकरणाय। अनागत ं चेप, च   ुद, होत…पे॰… पच   ुपन ं चेप, च   ुद, होत अभ   तू ं अतछं

अनथिसहत,ं न त ं तथागतो याकरोत। पच   ुपन ं चेप, च   ुद, होत भ   तू ं तछं अनथिसहत,ं

ितप तथागतो न याकरोत। पच   ुपन ं चेप, च   ुद, होत भ   तू ं तछं अथिसहत,ं त कालञ   ू

तथागतो होत तस पहस वेयाकरणाय। इत खो, च   ुद, अतीतानागतपच   ुपनेस    ु धमेस   ु

तथागतो कालवाद भ   तूवाद अथवाद धमवाद वनयवाद। तमा तथागतोत व   ुचत।

‘‘यं  खो, च   ुद, सदेवकस लोकस समारकस समकस ससमण◌ामणया पजाय 

सदेवमन   ुसाय दठं स   तु ं म   तु ं वञात ं प◌ं  परयेसत ं अन   ुवचरत ं मनसा , सब ं त ं तथागतने 

अभसब   ुध।ं तमा तथागतोत व   ुचत। यच, च   ुद, र◌ं  तथागतो अन   ुरं समासबोधं

अभसब   ुझत, यच र◌ं  अन   पुादसेसाय नबानधात   युा परनबायत, य ं एितम ं अतरे भासत 

लपत नदसत सब ं त ं तथेव होत नो अञथा। तमा तथागतोत व   ुचत। यथावाद, च   ुद,

तथागतो तथाकार; यथाकार तथावाद। इत यथावाद तथाकार, यथाकार तथावाद। तमा 

तथागतोत व   ुचत। सदवेक े , च   ुद, लोक े समारक े समक े ससमण◌ामणया पजाय सदवेमन   ुसाय तथागतो अभभ    ू अनभभ   तूो अञदथ   दुसो वसव◌ी। तमा तथागतोत व   ुचती’’त – अभजानं

तथागतो।

तठतमने ं जानाती त भगवा इधथञवे [इधठञेव (या॰)]  जानात कमाभसखारवसेन –

‘‘अयं  प   ुगलो कायस भेदा परं मरणा अपायं  द   ुगत ं वनपात ं नरय ं उपिपजसती’’त। भगवा 

इधथञवे जानात कमाभसखारवसेन – ‘‘अयं  प   ुगलो कायस भेदा परं मरणा तरछानयोनं

उपिपजसती’’त। भगवा इधथञवे जानात कमाभसखारवसेन – ‘‘अयं  प   ुगलो कायस भेदा परंमरणा पेवसय ं उपिपजसती’’त। भगवा इधथञवे जानात कमाभसखारवसेन – ‘‘अयं  प   ुगलो 

कायस भेदा परं मरणा मन   ुससे    ु उिपजसती’’त। भगवा इधथञवे जानात कमाभसखारवसेन 

 – ‘‘अय ं प   ुगलो स   ुपटपनो कायस भेदा परं मरणा स   गुत ं सग ं लोक ं उपिपजसती’’त।

व   ुहेत ं भगवता – ‘‘इध पनाहं, सारप   ु, एकच ं प   ुगल ं एव ं चतेसा चतेो परच पजानाम –

‘तथाय ं प   ुगलो पटपनो, तथा च इरयत, तच मग ं समाहो, यथा कायस भेदा परं मरणा 

अपाय ं द   ुगत ं वनपात ं नरय ं उपिपजसती’त।

‘‘इध पनाहं, सारप   ु, एकच ं प   ुगल ं एव ं चतेसा चतेो परच पजानाम – ‘तथायं  प   ुगलो 

पटपनो तथा च इरयत तच मग ं समाहो, यथा कायस भेदा परं मरणा तरछानयोनं

उपिपजसती’त।

‘‘इध पनाहं, सारप   ु, एकच ं प   ुगल ं एव ं चतेसा चतेो परच पजानाम – ‘तथायं  प   ुगलो 

पटपनो तथा च इरयत तच मग ं समाहो, यथा कायस भेदा परं मरणा पेवसयं

उपिपजसती’त।

‘‘इध पनाहं, सारप   ु, एकच ं प   ुगल ं एव ं चतेसा चतेो परच पजानाम – ‘तथायं  प   ुगलो 

पटपनो तथा च इरयत तच मग ं समाहो, यथा कायस भेदा परं मरणा मन   ुससे   ु

Page 99: parayanavagga niddesa PALI

8/19/2019 parayanavagga niddesa PALI

http://slidepdf.com/reader/full/parayanavagga-niddesa-pali 99/138

उिपजसती’त।

‘‘इध पनाहं, सारप   ु, एकच ं प   ुगल ं एव ं चतेसा चतेो परच पजानाम – ‘तथायं  प   ुगलो 

पटपनो तथा च इरयत तच मग ं समाहो, यथा कायस भेदा परं मरणा स   गुत ं सग ं लोकं

उपिपजसती’त।

‘‘इध पनाहं, सारप   ु, एकच ं प   ुगल ं एव ं चतेसा चतेो परच पजानाम – ‘तथायं  प   ुगलो 

पटपनो तथा च इरयत तच मग ं समाहो, यथा आसवान ं खया अनासव ं चतेोवम   ु◌ं

पञावम   ु◌ं  दठेव धमे सय ं अभञा िसछकवा उपसपज वहरती’’’त – तठतमेन ं जानात।

धम   ु ं तपरायण ि◌त।धम   ु ि◌त आकचञायतन।ं धम   ुि◌त वमोखेन धम   ु◌ं  त◌ाधम   ु◌ं

तदधम   ु◌ं  तदाधपतेय।ं अथ वा, भगवा जानात – ‘‘अयं  प   ुगलो पाधम   ु◌ो सदाधम   ु◌ो 

गधाधम   ु◌ो रसाधम   ु◌ो फोठबाधम   ु◌ो क   ु लाधम   ु◌ो गणाधम   ु◌ो आवासाधम   ु◌ो लाभाधम   ु◌ो 

यसाधम   ु◌ो पससंाधम   ु◌ो स   खुाधम   ु◌ो चीवराधम   ु◌ो पडपाताधम   ु◌ो सेनासनाधम   ु◌ो गलानपचयभसेजपरखाराधम   ु◌ो स   ुताधम   ु◌ो वनयाधम   ु◌ो अभधमाधम   ु◌ो 

आरञकगाधम   ु◌ो पडपातकगाधम   ु◌ो पसं   कु   ूलकगाधम   ु◌ो तचेीवरकगाधम   ु◌ो 

सपदानचारकगाधम   ु◌ो खल   पुछाभकगाधम   ु◌ो नेिसजकगाधम   ु◌ो यथासथतकगाधम   ु◌ो 

पठमझानाधम   ु◌ो द   ुतयझानाधम   ु◌ो ततयझानाधम   ु◌ो 

चत   ुथझानाधम   ु◌ोआकासानचायतनसमाप◌ाधम   ु◌ो वञाणचायतनसमाप◌ाधम   ु◌ो 

आकचञायतनसमाप◌ाधम   ु◌ो नेवसञानासञायतनसमाप◌ाधम   ु◌ो’’तधम   ु◌ं।

तपरायण ि◌त आकचञायतनमय ं तपरायण ं कमपरायण ं वपाकपरायण ं कमगकं

पटिसधगक◌ ं । अथ वा, भगवा जानात – ‘‘अयं  प   ुगलो पपरायणो…प॰े…

नवेसञानासञायतनसमापपरायणो’’त – धम   ु◌ं  तपरायण।ं तनेाह भगवा –

‘‘वञाणठतयो सबा, [पोसालात भगवा]

अभजान ं तथागतो।

तठतमने ं जानात, धम   ु◌ं  तपरायण’’ि◌त॥

८४.   आकचञासभव ं ञवा, िनदसयंोजन ं इत।

एवमते ं अभञाय, ततो तथ वपसत।

एत ं ञाण ं तथ ं तस, ामणस व   सुीमतो॥

 आकचञासभव ं ञवा त आकचञासभवोत व   ुचत आकचञायतनसवंनको 

कमाभसखारो। आकचञायतनसवंनक ं कमाभसखार ं आकचञासभवोत ञवा,

लगिनत ञवा, बधिनत ञवा, पलबोधोत ञवा जानवा त   लुयवा तीरयवा वभावयवा 

वभ   तू ं कवात – आकचञासभव ं ञवा।

Page 100: parayanavagga niddesa PALI

8/19/2019 parayanavagga niddesa PALI

http://slidepdf.com/reader/full/parayanavagga-niddesa-pali 100/138

िनदसयंोजन ं इती त िनदसयंोजन ं व   ुचत अपरागो। अपरागेन तं  कम ं लग ं िलगतं

पलब   ुध ं अपराग ं िनदसयंोजिनत ञवा, लगिनत ञवा, बधिनत ञवा, पलबोधोत ञवा 

जानवा त   लुयवा तीरयवा वभावयवा वभ   तू ं कवा। इती त पदिसध पदसंसगो पदपारप   रू 

अखरसमवायो यजनसलठता पदान   पु   ुबतापते ं इतीत – िनदसयंोजन ं इत।

एवमते ं अभञाया त एव ं एत ं अभञाय जानवा त   लुयवा तीरयवा वभावयवा वभ   तूंकवात – एवमेतं  अभञाय।

ततो तथ वपसती त। तथा त आकचञायतन ं समािपजवा ततो व   ुठहवा तथ जाते

चचतेसक े धम े अनचतो वपसत, द   ुखतो वपसत, रोगतो…पे॰… नसरणतो वपसत 

दखत ओलोक े त नझायत उपपरखतीत – ततो तथ वपसत।

एत ं ञाण ं तथ ं तसा त एत ं ञाण ं तछं भ   तू ं याथाव ं अवपरत ं तसात – एत ं ञाण ं तथ ं तस।

ामणस  व   सुीमतो त। ामणो त सन ं धमान ं बाहत◌ा ◌ामणो…पे॰… असतो ताद 

पव   ुचत े स मात। ामणस व   सुीमतो त प   थु   ुजनकयाण ं उपादाय स सेखा अपस पया 

अनधगतस अधगमाय अिसछकतस िसछकरयाय विसत संविसत आविसत परविसत;

अरहा व   ुसतवा कतकरणीयो ओहतभारो अन   ुपसदथो परखीणभवसयंोजनो समदञा वम   ु◌ो; सो 

व   ुथवासो चणचरणो…पे॰… जातमरणसंसारो; िनथ तस प   नुभवोत – ◌ामणस व   सुीमतो। तनेाह 

भगवा –

‘‘आकचञासभव ं ञवा, िनदसयंोजन ं इत।

एवमते ं अभञाय, ततो तथ वपसत।

एत ं ञाण ं तथ ं तस, ◌ामणस व   सुीमतो’’त॥

सह गाथापरयोसाना…प॰े… सथा मे, भते  भगवा, सावकोहममीत।

पोसालमाणवप   ुछानदेसो च   ुदसमो।

१५. मोघराजमाणवप   ुछानदेसो 

८५.   वाह ंसक ं अप   िुछस,ं [इचायमा मोघराजा]

न म े याकास चख   मुा।

यावततयच देवीस  [देवस (या॰)], याकरोतीत मे स   तु॥ं

वाहं सक ं अप   िुछस ि◌त सो ◌ामणो वख   ु  ं ब   ुध ं भगवत ं पहं अप   िु◌छ। तस भगवा 

पहं प   ुठो न याकास – ‘‘तदतरा [चख   सुमनतरा (या॰)]  इमस ◌ामणस िइयपरपाको 

भवसती’’त। सक ि◌त सको। भगवा सयक   ु ला पिबजतोतप सको। अथ वा, अढो महधनो 

धनवातप सको। ितसमान धनान, सेयथदं – सधाधन ं सीलधन ं हरधन ं ओपधन ं स   तुधनं

Page 101: parayanavagga niddesa PALI

8/19/2019 parayanavagga niddesa PALI

http://slidepdf.com/reader/full/parayanavagga-niddesa-pali 101/138

चागधन ं पञाधन ं सतपठानधन ं समपधानधन ं इधपादधन ं िइयधन ं बलधन ं बोझगधनं

मगधन ं फलधन ं नबानधन।ं इमेह अनेकवधेह धनरतनेह अढो महधनो धनवातप सको। अथ 

वा, सको पह   ु  वसवी अलम◌ो स   रूो वीरो वकतो अभी अछभी अन   ु◌ासी अपलायी 

पहनभयभेरवो वगतलोमहंसोतप सको। वाहं सक ं अप   िुछस ि◌त वाहं सक ं अप   िु◌छसं

अयाचस ं अझेसस ं पसादयिसत – वाहं सक ं अप   िु◌छसं।

इचायमा मोघराजा त। इचा त पदिसध…प॰े… आयमा त पयवचन…ंपे॰… मोघराजा त तस 

◌ामणस नामं…प॰े… अभलापोत – इचायमा मोघराजा।

न म े याकास चख   मुा त। न म े याकासी त न म े याकास न आिचख न देसेस न 

पञपेस न पठपेस न ववर न विभज न उ◌ानीअकास न पकासेस।चख   मुा त भगवा पचह 

चख   ूह चख   मुा – मसंचख   नुाप चख   मुा, दबचख   नुाप [दबने चख   नुाप (क॰)]  चख   मुा,

पञाचख   नुाप चख   मुा, ब   ुधचख   नुाप चख   मुा, समतचख   नुाप चख   मुा।

कथ ं भगवा मसंचख   नुाप चख   मुा? मसंचख   िु◌ह भगवतो पच वणा संविजत – नीलो च 

वणो, पीतको च वणो, लोहतको च वणो, कहो च वणो, ओदातो च वणो। यथ च 

िअखलोमान पतठतान त ं नील ं होत स   नुील ं पासादक ं दसनेय ं उमाप   ुफसमानं

[उमारप   ुफसमान ं (या॰) महान॰ १५६]। तस परतो पीतक◌ ं होत स   पुीतक ं स   वुणवण ं पासादकं

दसनेय ं कणकारप   ुफसमान।ं उभतो च िअखक   ूटान भगवतो लोहतकान िहोत स   लुोहतकान 

पासादकान दसनेयान इदगोपकसमानान। मझे  कहं होत स   कुहं अल   खू ं सनध ं पासादकं

दसनेय ं अदारठकसमान ं[अळारठकसमान ं (या॰)]। तस परतो ओदातं  होत स   ओुदात ं सतें

पडर ं पासादक ं दसनेय ं ओसधतारकसमान।ं तने भगवा पाकतक े न मसंचख   नुा 

अभावपरयापनने प   ुरमस   चुरतकमाभनब◌ेन समता योजनं  पसत दवा चेव रच । यदा 

ह चत   रुगसमनागतो अधकारो होत स   ूरयो च अथगतो [अथगमतो (या॰ क॰)]  होत;

काळपखो च उपोसथो होत, तबो च वनसडो होत, महा च काळमेघो [अकालमेघो (या॰ क॰)

पस महान॰ १५६]  अभ   ुठतो होत। एवपे चत   रुगसमनागत े अधकारे समता योजन ं पसत।

िनथ सो क   ु टो वा कवाटं वा पाकारो वा पबतो वा गछो वा लता वा आवरणं  पान ं दसनाय। एकं

च े तलफल ं नम◌ं  कवा तलवाहे िपखपेय, तयंेव तलफल ं उधरेय। एव ं परस   ुध ं भगवतो 

पाकतक ं मसंचख   ।ु एव ं भगवा मसंचख   नुाप चख   मुा।

कथ ं भगवा दबने चख   नुाप चख   मुा? भगवा दबेन चख   नुा वस   ुधेन अतकतमान   सुक ेन 

स◌े पसत चवमाने उपपजमान े हन े पणीत े स   वुणे द   ुबणे; स   गुत े द   ुगत े यथाकम   पूग े स◌े

पजानात – ‘‘इमे  वत भोतो स◌ा कायद   ुचरतने समनागता वचीद   ुचरतने समनागता 

मनोद   ुचरतने समनागता अरयान ं उपवादका मछादठका मछादठकमसमादाना, ते

कायस भेदा परं मरणा अपायं  द   ुगत ं वनपात ं नरय ं उपपना; इमे वा पन भोतो स◌ा कायस   चुरतने समनागता वचीस   चुरतने समनागता मनोस   चुरतने समनागता अरयान ं अन   पुवादका 

समादठका समादठकमसमादाना, ते  कायस भेदा परं मरणा स   गुत ं सग ं लोक ं उपपना’’त।

Page 102: parayanavagga niddesa PALI

8/19/2019 parayanavagga niddesa PALI

http://slidepdf.com/reader/full/parayanavagga-niddesa-pali 102/138

इत दबेन चख   नुा वस   ुधेन अतकतमान   सुक े न स◌ े पसत चवमाने  उपपजमान े हने पणीते

स   वुणे द   ुबणे स   गुत े द   ुगत,े यथाकम   पूगे स◌े पजानात। आकखमानो च भगवा एिकप लोकधात   ु ं

पसेय, वेप लोकधात   युो पसेय, तसोप लोकधात   युो पसेय, चतसोप लोकधात   युो पसेय,

पचप लोकधात   युो पसेय, दसप लोकधात   युो पसेय, वीिसप लोकधात   युो पसेय, तिंसप 

लोकधात   युो पसेय, च◌ालिसप लोकधात   युो पसेय, पञािसप लोकधात   युो पसेय, सितप 

लोकधात   युो पसेय, सिहिसप च   ळूनक ं लोकधात   ु  ं पसेय, वसिहिसप िमझमक ं लोकधात   ु ंपसेय, तसिहिसप लोकधात   ु  ं पसेय, महासिहिसप [तसिहस ं महासहिसप (क॰)]  लोकधात   ु ं

पसेय, यावतक ं वा [यावता (सी॰ क॰)]  पन आकखेय तावतक◌ ं पसेय। एवं  परस   ुध ं भगवतो 

दबचख   ।ु एव ं भगवा दबेन चख   नुाप चख   मुा।

कथ ं भगवा पञाचख   नुाप चख   मुा? भगवा महापञो प   थु   पुञो जवनपञो हासपञो 

तखपञो नबेधकपञो पञापभेदक   ु सलो पभनञाणो अधगतपटिसभदप◌ो चत   वुसेारजप◌ो 

दसबलधार प   ुरसासभो प   ुरससीहो प   ुरसनागो प   ुरसाजञो प   ुरसधोरहो अनतञाणो अनततजेो अनतयसो अढो महधनो धनवा नेता वनेता अन   नुेता पञापेता नझापेता पेखेता पसादेता। सो 

ह भगवा अन   ुपनस मगस उपादेता असजातस मगस सजनतेा अनखातस मगस 

अखाता, मगञ    ू मगवद    ू मगकोवदो मगान   गुा च पन एतरह सावका वहिरत पछा 

समनागता।

सो ह भगवा जानं  जानात, पस ं पसत, चख   भु   तूो ञाणभ   तूो धमभ   तूो मभ   तूो व◌ा पव◌ा 

अथस ननतेा अमतस दाता धमसामी [धमसाम (या॰ क॰)]  तथागतो। िनथ तस भगवतो अञात ं अदठं अवदत ं अिसछकत ं अिफसत ं[अफ   ु सत ं (या॰ क॰)]  पञाय। अतीत ं अनागतं

पच   ुपन ं[अतीतानागतपच   ुपन ं (या॰)]  उपादाय सबे धमा सबाकारेन ब   ुधस भगवतो 

ञाणम   खु े आपाथ ं आगिछत। य ं िकच नेय ं नाम िअथ जानतब ं[िअथ धम ं जानतब ं (क॰)]

अथो वा परथो वा उभयथो वा दठिधमको वा अथो सपरायको वा अथो उ◌ानो वा अथो 

गभीरो वा अथो ग   ूहो वा अथो पटछनो वा अथो नेयो वा अथो नीतो वा अथो अनवजो 

वा अथो िनकलेसो वा अथो वोदानो वा अथो परमथो वा [परमथो वा अथो (क॰)], सब ं तं

अतो ब   ुधञाणे परवत।

सब ं कायकम ं ब   ुधस भगवतो ञाणान   पुरव, सब ं वचीकम ं ञाणान   पुरव, सब ं मनोकमं

ञाणान   पुरव। अतीत े ब   ुधस भगवतो अपटहतं  ञाण,ं अनागत े अपटहत ं ञाण,ं पच   ुपने

अपटहत ं ञाण,ं यावतक ं नेय ं तावतक ं ञाणं, यावतक ं ञाण ं तावतक ं नेय।ं नेयपरियतक ं ञाण,ं

ञाणपरियतक ं नेय,ं नेय ं अतकमवा ञाण ं नपवत, ञाण ं अतकमवा नेयपथो िनथ।

अञमञपरयतठायनो त े धमा। यथा वन ं सम   ुगपटलान ं समाफ   ु सतान ं हेठम ं सम   ुगपटलं

उपरम ं नातवत, उपरम ं सम   ु

गपटल ं हेठम ं नातवत, अञमञपरयतठायनो; एवमेव 

ब   ुधस भगवतो नेयच ञाणच अञमञपरयतठायनो। यावतक ं नेय ं तावतक ं ञाणं, यावतकं

ञाण ं तावतक ं नेयं, नेयपरियतक ं ञाण,ं ञाणपरियतक ं नेय।ं नेय ं अतकमवा ञाणं

नपवत, ञाण ं अतकमवा नेयपथो िनथ। अञमञपरयतठायनो त े धमा।

Page 103: parayanavagga niddesa PALI

8/19/2019 parayanavagga niddesa PALI

http://slidepdf.com/reader/full/parayanavagga-niddesa-pali 103/138

सबधमेस    ु ब   ुधस भगवतो ञाण ं पवत। सबे धमा ब   ुधस भगवतो आवजनपटबधा 

आकखपटबधा मनसकारपटबधा च   ुपादपटबधा। सबस◌ेस    ु ब   ुधस भगवतो ञाण ं पवत।

सबसेच स◌ानं  भगवा आसय ं जानात, अन   सुय ं जानात, चरत ं जानात, अधम   ु◌ं  जानात,

अपरजख े महारजखे ितिखये म   ुिदये वाकारे वाकारे स   ुवञापये द   ुवञापये भबाभबे

स◌े जानात। सदेवको लोको समारको समको ससमण◌ामणी पजा सदेवमन   ुसा अतोब   ुधञाणे

परवत।

यथा य े क े च मछकछपा अतमसो तमतमगल ं[तमतपगल ं (क॰)]  उपादाय 

अतोमहासम   ुदे परवि◌त, एवमेव सदेवको लोको समारको लोको समको लोको ससमण◌ामणी 

पजा सदेवमन   ुसा अतोब   ुधञाण े परवत। यथा य े क े च पखी अतमसो गळ ं वनेतेय ं उपादाय 

आकासस पदेसे परवि◌त, एवमेव येप ते  सारप   ुसमा पञाय समनागता तेप ब   ुधञाणस 

पदेसे परवि◌त; ब   ुधञाण ं देवमन   ुसान ं पञ ं फरवा अभभववा तठत।

येप त े खयिपडता ◌ामणिपडता गहपतिपडता समणिपडता नप   णुा कतपरपवादा 

वालवेधपा वोभदता [त े भदता (या॰ क॰)]  मञ े चिरत पञागतने दठगतान, त े पहे

अभसखरवा अभसखरवा तथागत ं उपसकमवा प   ुिछत ग   ूहान च पटछनान। कथता 

विसजता च त े पहा भगवता [भगवतो (क॰)]  िहोत नदठकारणा। उिपखका च त े भगवतो 

सपिजत। अथ खो भगवाव तथ अतरोचत – यददं पञायात। एव ं भगवा पञाचख   नुाप 

चख   मुा।

कथ ं भगवा ब   ुधचख   नुाप चख   मुा? भगवा ब   ुधचख   नुा लोक◌ ं वोलोक◌ ेतो[ओलोक◌ ेतो (क॰)]

अदस स◌े अपरजखे महारजखे ितिखये म   ुिदये वाकारे वाकारे स   ुवञापये द   ुवञापये

अपकेच े परलोकवजभयदसावनो [पर … दसावन े (क॰)]  वहरत।े सेयथाप नाम उपलनयं  वा 

पद   ुमनय ं वा प   ुडरकनय ं वा अपकेचान उपलान वा पद   मुान वा प   ुडरकान वा उदक◌ े जातान 

उदक े सवंढान उदकान   ुगतान अतोनम   ुगपोसीन [अतोनम   ुगपोसीन (क॰)], अपकेचान 

उपलान वा पद   मुान वा प   ुडरकान वा उदक े जातान उदक े सवंढान समोदक ं ठतान,

अपकेचान उपलान वा पद   मुान वा प   ुडरकान वा उदक े जातान उदक े सवंढान उदका 

अच   ुगम तिठत अन   पुल◌ान उदक ेन; एवमवें  भगवा ब   ुधचख   नुा लोक◌ ं वोल◌ोक◌ ेतो अदस स◌े

अपरजख े महारजखे ितिखये म   ुिदये वाकारे वाकारे स   ुवञापये द   ुवञापये अपकेचे

परलोकवजभयदसावनो वहरत।े जानात भगवा – ‘‘अय ं प   ुगलो रागचरतो, अय ं दोसचरतो, अयं

मोहचरतो, अय ं वतकचरतो, अय ं सधाचरतो, अय ं ञाणचरतो’’त। रागचरतस भगवा प   ुगलस 

अस   भुकथ ं कथेत; दोसचरतस भगवा प   ुगलस मे◌ाभावनं  आचखत; मोहचरतस भगवा 

प   ुगलस उदेसे परप   ुछाय कालेन धमसवने कालेन धमसाकछाय गसवंासे नवसेेत;

वतकचरतस भगवा प   ु

गलस आनापानसत ं आचखत; सधाचरतस भगवा प   ु

गलस 

पसादनीय ं नम◌ं  आचखत ब   ुधस   बुोध ं[ब   ुधस   बु   ुधत ं (क॰)]  धमस   धुमत ं सघस   ुपटप◌ं

सीलान च; अनो ञाणचरतस भगवा प   ुगलस वपसनानम◌ं  आचखत अनचाकारं

द   ुखाकारं अन◌ाकारं।

Page 104: parayanavagga niddesa PALI

8/19/2019 parayanavagga niddesa PALI

http://slidepdf.com/reader/full/parayanavagga-niddesa-pali 104/138

‘‘सेले यथा पबतम   ुधनठतो, यथाप पसे जनतं  समततो।

तथ   पूम ं धममय ं स   मुेध, पासादमाह समतचख   ।ु

सोकावतण ं[सोकावकण ं (या॰)]  जनतमपेतसोको, अवेखस    ु जातजराभभ   तू’’ि◌त॥

एवं  भगवा ब   ुधचख   नुाप चख   मुा।

कथ ं भगवा समतचख   नुाप चख   मुा? समतचख    ु व   ुचत सबञ   तुञाण।ं भगवा 

सबञ   तुञाणने उपतेो सम   पुतेो उपागतो सम   पुागतो उपपनो सम   पुपनो समनागतो।

‘‘न तस अदठमिधथ िकच, अथो अवञातमजानतब।ं

सब ं अभञास यिदथ नेयं, तथागतो तेन समतचख   ’ू’त॥

एवं  भगवा समतचख   नुाप चख   मुात – न मे याकास चख   मुा।

यावततयच देवीस, याकरोतीत मे  स   तु ि◌त यावततयं  ब   ुधो सहिधमक◌ ं पह ं प   ुठो 

याकरोत नो संसारेतीत [सपायतीत (या॰)]  – एव ं मया उगहत,ं एव ं मया उपधारत,ं एव ं मया 

उपिलखत।ं देवीसी त भगवा चवे इस चात – देवीस। यथा राजा पिबजता व   ुिचत िराजसयो,

◌ामणा पिबजता व   ुिचत ◌ामणसयो, एवमेव भगवा देवो चवे इस चात – देवीस।

अथ वा, भगवा पिबजतोतप इस। महतं  सीलखध ं एसी गवसेी परयेसीतप इस। महतं

समाधखध…ंप॰े… महत ं पञाखध…ं महत ं वम   ुखध…ं महत ं वम   ुञाणदसनखध ं एसी 

गवसेी परयेसीतप इस। महतो तमोकायस पदालन ं एसी गवेसी परयेसीतप इस। महतो 

वपलासस पभेदन ं एसी गवसेी परयेसीतप इस। महतो तहासलस अबहन…ं महतो 

दठसघाटस वनवठेन…ं महतो मानधजस पपातनं… महतो अभसखारस व   पूसम…ं महतो 

ओघस नथरण…ं महतो भारस नखेपन…ं महतो संसारवटस उपछेदं… महतो सतापस 

नबापनं… महतो परळाहस पटपसध…ं महतो धमधजस उसापनं  एसी गवेसी परयेसीतप 

इस। महत े सतपठान…े महत े समपधाने… महतान िइयान… महतान बलान… महते

बोझगे… महत ं अरय ं अठगक ं मग…ं महत ं परमथ ं ◌१ंअत ं नबान ं एसी गवसेी परयेसीतप 

इस। महेसखेह वा स◌ेह एसतो गवेसतो परयेसतो – ‘‘कहं ब   ुधो, कहं भगवा, कहं देवदेवो, कहं

नरासभो’’तप इसीत – यावततयच देवीस याकरोतीत मे स   तु।ं तनेाह सो ◌ामणो –

‘‘वाहं सक ं अप   िु◌छसं, [इचायमा मोघराजा]

न म े याकास चख   मुा।

यावततयच देवीस, याकरोतीत मे  स   तु’’ि◌त॥

८६.   अय ं लोको परो लोको, मलोको सदेवको।दठं त े नाभजानात, गोतमस यिससनो॥

 अय ं लोको परो लोको त। अय ं लोको त मन   ुसलोको। परो लोको त मन   ुसलोक◌ ं ठपेवा सबो परो 

Page 105: parayanavagga niddesa PALI

8/19/2019 parayanavagga niddesa PALI

http://slidepdf.com/reader/full/parayanavagga-niddesa-pali 105/138

लोकोत – अय ं लोको परो लोको।

मलोको सदेवको त सदेवको लोको समारको समको ससमण◌ामणी पजा सदेवमन   ुसात –

मलोको सदेवको।

दठं त े नाभजानाती त त   ुहं दठं िखत ं च ं लध ं अझासय ं अधपाय ं लोको न जानात 

 – ‘‘अय ं एवंदठको एविंखतको एवंचको एवलंधको एवअंझासयो एवअंधपायो’’त न जानात 

न पसत न दखत नाधगछत न वदत न पटलभतीत – दठं ते  नाभजानात।

गोतमस यिससनो त भगवा यसप◌ोत यससी। अथ वा, भगवा सकतो गकतो मानतो 

प   िू◌जतो अपचतो लाभी चीवरपडपातसेनासनगलानपचयभेसजपरखारािनतप यससीत –

गोतमस ियसनो। तेनाह सो ◌ामणो –

‘‘अय ं लोको परो लोको, मलोको सदेवको।दठं त े नाभजानात, गोतमस यिससनो’’त॥

८७.   एव ं अभकतदसाव,ं िअथ पहेन आगमं।

कथ ं लोक ं अवेखत,ं मच   रुाजा न पसत॥

एवं  अभकतदसाव ि◌त एवं  अभकतदसाव ं अगदसाव ं सेठदसाव ं वसेठदसावं

पामोखदसाव ं उमदसाव ं परमदसािवत – एव ं अभकतदसाव।ं

 िअथ पहेन आगम ि◌त पहेन िअथको आगितोह…पे॰… वहसेतं  भािरत, एिवप िअथ 

पहेन आगम।ं

कथ ं लोक ं अवेखत ि◌त कथं  लोक ं अवेखत ं पचवेखत ं त   लुयत ं तीरयत ं वभावयतं

वभ   तू ं करोितत – कथ ं लोक ं अवेखत।ं

मच   रुाजा न पसती त मच   रुाजा न पसत न दखत नाधगछत न वदत न पटलभतीत – मच   रुाजा न पसत। तनेाह सो ◌ामणो –

‘‘एवं  अभकतदसाव,ं िअथ पहेन आगमं।

कथ ं लोक ं अवेखत,ं मच   रुाजा न पसती’’त॥

८८.   स   ुञतो  लोक ं अवेखस   ,ु मोघराज सदा सतो।

 अान   ुदठं ऊहच, एव ं मच   तुरो सया।

एवं  लोक ं अवेखतं, मच   रुाजा न पसत॥

स   ुञतो  लोक ं अवेखस   ूत। लोको त नरयलोको तरछानलोको पेवसयलोको मन   ुसलोको 

देवलोको खधलोको धात   लुोको आयतनलोको अय ं लोको परो लोको मलोको सदेवको [सदेवको लोको 

Page 106: parayanavagga niddesa PALI

8/19/2019 parayanavagga niddesa PALI

http://slidepdf.com/reader/full/parayanavagga-niddesa-pali 106/138

(क॰)]। अञतरो भख    ु भगवत ं एतदवोच – ‘‘लोको लोकोत, भत,े व   ुचत। क◌ावता न    ु खो, भत,े

लोकोत व   ुचती’’त? ‘‘ल   ुजतीत खो, भख   ,ु तमा लोकोत व   ुचत। कच ल   ुजत? चख    ु खो 

भख    ु ल   ुजत, पा ल   ुिजत, चख   ुवञाण ं ल   ुजत, चख   सुफसो ल   ुजत, ियपदं [यमदं (क॰)

पस स॰ं न॰ ४.८२]  चख   सुफसपचया उपजत वदेयत ं स   खु ं वा द   ुख ं वा अद   ुखमस   खु ं वा 

ितप ल   ुजत; सोत ं ल   ुजत, गधा ल   ुिजत…पे॰… कायो ल   ुजत , फोठबा ल   ुिजत; मनो 

ल   ुजत, धमा ल   ुिजत, मनोवञाण ं ल   ुजत, मनोसफसो ल   ुजत; ियपदंमनोसफसपचया उपजत वेदयत ं स   खु ं वा द   ुख ं वा अद   ुखमस   खु ं वा ितप ल   ुजत।

ल   ुजतीत खो, भख   ,ु तमा लोकोत व   ुचत’’।

स   ुञतो लोक ं अवेखस   ूत वीह कारणेह स   ुञतो लोक◌ ं अवेखत –

अवसयपवसलखणवसेन [अिवसयपव … (या॰)]  वा त   ुछसखारसमन   पुसनावसेन वा। कथं

अवसयपवसलखणवसेन स   ुञतो लोक ं अवेखत? पे वसो न लभत, वेदनाय वसो न लभत,

सञाय वसो न लभत, सखारेस    ु वसो न लभत, वञाणे वसो न लभत। व   ुहेत ं भगवता [पस स॰ं न॰ ३.५९]  – ‘‘प,ं भखव,े अन◌ा। पच हदं, भखवे, अ◌ा अभवस, नयदं पं

आबाधाय सवं◌ेय; लभथे च पे  – ‘एव ं मे प ं होत   ,ु एव ं मे प ं मा अहोसी’त। यमा च खो,

भखव,े प ं अन◌ा, तमा पं  आबाधाय सवंत न च लभत पे  – ‘एव ं मे प ं होत   ,ु एव ं मे पं

मा अहोसी’त।

‘‘वेदना अन◌ा। वेदना च हदं, भखवे, अ◌ा अभवस, नयदं वेदना आबाधाय सवं◌ेय; लभेथ 

च वदेनाय – ‘एवं  मे वेदना होत   ,ु एव ं मे वदेना मा अहोसी’त। यमा च खो, भखवे, वेदना अन◌ा,तमा वदेना आबाधाय सवंत, न च लभत वदेनाय – ‘एवं  मे वेदना होत   ,ु एव ं मे वदेना मा 

अहोसी’त।

‘‘सञा अन◌ा। सञा च हदं, भखवे, अ◌ा अभवस, नयदं सञा आबाधाय सवं◌ेय;

लभेथ च सञाय – ‘एव ं मे सञा होत   ,ु एव ं म े सञा मा अहोसी’त। यमा च खो, भखवे, सञा 

अन◌ा, तमा सञा आबाधाय सवंत, न च लभत सञाय – ‘एव ं म े सञा होत   ,ु एव ं मे सञा 

मा अहोसी’त।

‘‘सखारा अन◌ा। सखारा च हदं, भखवे, अ◌ा अभवससं   ,ु नयदं सखारा आबाधाय 

सवं◌ेय   ु ;ं लभेथ च सखारेस    ु – ‘एव ं म े सखारा होत   ,ु एव ं मे सखारा मा अहेस   ’ुि◌त। यमा च खो,

भखव े , सखारा अन◌ा, तमा सखारा आबाधाय संवि◌त, न च लभत सखारेस    ु – ‘एव ं मे

सखारा होत   ,ु एव ं मे सखारा मा अहेस   ’ुि◌त।

‘‘वञाण ं अन◌ा। वञाणच हदं, भखवे, अ◌ा अभवस, नयदं वञाण ं आबाधाय 

सवं◌ेय; लभेथ च वञाणे – ‘एवं  मे वञाण ं होत   ,ु एव ं मे वञाण ं मा अहोसी’त। यमा च खो,भखव,े वञाण ं अन◌ा, तमा वञाण ं आबाधाय सवंत, न च लभत वञाण े – ‘एव ं मे

वञाण ं होत   ,ु एव ं मे वञाण ं मा अहोसी’’’त।

Page 107: parayanavagga niddesa PALI

8/19/2019 parayanavagga niddesa PALI

http://slidepdf.com/reader/full/parayanavagga-niddesa-pali 107/138

व   ुहेत ं भगवता – ‘‘नाय,ं भखवे, कायो त   ुहाक ं , नप अञसे ं[परेस ं (या॰) पस स॰ं न॰

२.३७]। प   रुाणमदं, भखव,े कम ं अभसखत ं अभसचतेयत ं वेदनय ं दठब।ं त खो, भखवे,

स   तुवा अरयसावको पटचसम   ुपादंयेव साध   कु◌ ं योनसो मनस करोत – ‘इत इिममं  सत इदं होत,

इमस   ुपादा इदं उपजत; इिमम ं असत इदं न होत, इमस नरोधा इदं नझत, यददं –

अवजापचया सखारा, सखारपचया वञाण,ं वञाणपचया नामप,ं नामपपचया 

सळायतन,ं सळायतनपचया फसो, फसपचया वदेना, वदेनापचया तहा, तहापचया उपादान,ंउपादानपचया भवो, भवपचया जात, जातपचया जरामरण ं सोकपरदेवद   ुखदोमनस   पुायासा 

सभिवत – एवमतेस क े वलस द   ुखखधस सम   दुयो होत’’’।

‘‘अवजाय ववे अससेवरागनरोधा सखारनरोधो, सखारनरोधा वञाणनरोधो …पे॰…

जातनरोधा जरामरण ं सोकपरदेवद   ुखदोमनस   पुायासा निझत , एवमतेस क े वलस 

द   ुखखधस नरोधो होती’’त। एवं  अवसयपवसलखणवसेन स   ुञतो लोक ं अवेखत।

कथ ं त   ुछसखारसमन   पुसनावसेन स   ुञतो लोक◌ ं अवेखत? प े सारो न लभत, वदेनाय सारो 

न लभत, सञाय सारो न लभत, सखारेस    ु सारो न लभत, वञाणे सारो न लभत; पं

असारं नसारं सारापगतं  नचसारसारेन वा स   खुसारसारेन वा असारसारेन वा नचने वा ध   वुेन वा 

ससतने वा अवपरणामधमेन वा। वेदना असारा नसारा सारापगता…पे॰… सञा असारा 

नसारा सारापगता… सखारा असारा नसारा सारापगता… वञाण ं असारं नसारं सारापगतं

नचसारसारेन वा स   खुसारसारेन वा असारसारेन वा नचने वा ध   वुने वा ससतने वा 

अवपरणामधमेन वा। यथा नळो असारो नसारो सारापगतो, यथा च एरडो…पे॰… यथा च उद   ुबरो असारो नसारो सारापगतो, यथा च सेतगछो [सेतवछो (क॰)]  असारो नसारो सारापगतो, यथा 

च पालभदको [पाळभदको (क॰)]  असारो नसारो सारापगतो, यथा च फ े णपडो [फ ेण   ुपडो 

(या॰)]  असारो नसारो सारापगतो, यथा च उदकप   ुब   ळु◌[ंप   ुब   लुक ं (या॰)]  असार ं नसारं

सारापगत,ं यथा च मरच असारा नसारा सारापगता, यथा कदलखधो असारो नसारो 

सारापगतो, यथा माया असारा नसारा सारापगता – एवमवे प ं असारं नसारं सारापगतं

नचसारसारेन वा स   खुसारसारेन वा असारसारेन वा नचने वा ध   वुने वा ससतने वा 

अवपरणामधमेन वा। वेदना असारा नसारा सारापगता…पे॰… सञा असारा नसारा सारापगता…सखारा असारा नसारा सारापगता… वञाण ं असारं नसारं सारापगत ं नचसारसारेन वा 

स   खुसारसारेन वा असारसारेन वा नचने वा ध   वुने वा ससतने वा अवपरणामधमेन वा। एवं

त   ुछसखारसमन   पुसनावसेन स   ुञतो लोक ं अवेखत। इमेह वीह कारणेह स   ुञतो लोकं

अवेखत।

अप च, छहाकारेह स   ुञतो लोक ं अवेखत। चख    ु स   ुञ ं[या॰ … पोथक◌ े इिममं  ठाने

अञथा दसत]  अ◌ेन वा अनयेन वा नचने वा ध   ु

वेन वा ससतने वा अवपरणामधमेन वा,

सोत ं स   ुञ…ंपे॰… घान ं स   ुञ…ं ि◌जहा स   ुञा… कायो स   ुञो… मनो स   ुञो अ◌ेन वा अनयेन वा 

नचने वा ध   वुने वा ससतने वा अवपरणामधमेन वा। पा स   ुञा…प॰े… सदा स   ुञा… गधा 

स   ुञा… रसा स   ुञा… फोठबा स   ुञा… धमा स   ुञा अ◌ेन वा अनयेन वा नचने वा ध   वुने वा 

Page 108: parayanavagga niddesa PALI

8/19/2019 parayanavagga niddesa PALI

http://slidepdf.com/reader/full/parayanavagga-niddesa-pali 108/138

ससतने वा अवपरणामधमेन वा । चख   ुवञाण ं स   ुञ…ंप॰े… मनोवञाण ं स   ुञ…ं चख   सुफसो 

स   ुञो … मनोसफसो स   ुञो… चख   सुफसजा वदेना स   ुञा… मनोसफसजा वेदना स   ुञा…

पसञा स   ुञा… धमसञा स   ुञा… पसचतेना स   ुञा… धमसचेतना स   ुञा… पतहा स   ुञा…

पवतको स   ुञो… पवचारो स   ुञो… धमवचारो स   ुञो अ◌ेन वा अनयेन वा नचने वा ध   वुने 

वा ससतने वा अवपरणामधमेन वा। एव ं छहाकारेह स   ुञतो लोक ं अवेखत।

अप च, दसहाकारेह स   ुञतो लोक ं अवेखत। प ं रतो त   ुछतो स   ुञतो अनतो असारकतो 

वधकतो वभवतो अघम   लूतो सासवतो सखततो; वेदनं…पे॰… सञ…ं सखारे… वञाण…ं च   ुत◌ं…

उपप◌ं… पटिसध…ं भव…ं ससंारवटं रतो त   ुछतो स   ुञतो अनतो असारकतो वधकतो वभवतो 

अघम   लूतो सासवतो सखततो। एवं  दसहाकारेह स   ुञतो लोक ं अवेखत।

अप च, वादसहाकारेह स   ुञतो लोक ं अवेखत। प ं न स◌ो न जीवो न नरो न माणवो न 

इथी न प   ुरसो न अ◌ा न अनयं  नाहं न मम न कोच न कसच; वेदना…प॰े… सञा… सखारा…

वञाण ं न स◌ो न जीवो न नरो न माणवो न इथी न प   ुरसो न अ◌ा न अनयं  नाहं न मम न 

कोच न कसच। एव ं वादसहाकारेह स   ुञतो लोक ं अवेखत।

व   ुहेत ं भगवता – ‘‘य,ं भखवे, न त   ुहाक ं त ं पजहथ। त ं वो पहन ं दघर◌ं  हताय स   खुाय 

भवसत। कच, भखवे, न त   ुह◌ाक◌ ं? पं, भखवे, न त   ुहाक◌ ं; तं  पजहथ। त ं वो पहन ं दघर◌ं

हताय स   खुाय भवसत। वेदना, भखवे, न त   ुह◌ाक◌ ं; तं  पजहथ। सा वो पहना दघर◌ं  हताय 

स   खुाय भवसत। सञा, भखवे, न त   ुह◌ाक◌ ं; तं  पजहथ। सा वो पहना दघर◌ं  हताय स   खुाय 

भवसत। सखारा, भखवे, न त   ुहाक◌ ं; ते  पजहथ। त े वो पहना दघर◌ं  हताय स   खुाय 

भविसत। वञाण,ं भखव,े न त   ुहाक◌ ं; तं  पजहथ। त ं वो पहन ं दघर◌ं  हताय स   खुाय 

भवसत। सेयथाप [त ं क  ं   मञथ (या॰ क॰) पस सं॰ न॰ ३.३३], भखव,े य ं इिमम ं जेतवने

तणकठसाखापलास ं त ं जनो हरेय वा डहेय वा यथापचय ं वा करेय। अप न    ु त   ुहाक ं एवमस –

‘अहे जनो हरत वा डहत वा यथापचय ं वा करोती’त? ‘नो हेत,ं भत’े। ‘त ं कस हेत   ’ु? ‘न ह नो 

एत,ं भत,े अ◌ा वा अनयं  वा’त। एवमवे खो, भखवे, य ं न त   ुहाक ं त ं पजहथ; त ं वो पहनं

दघर◌ं  हताय स   खुाय भवसत। कच, भखवे, न त   ुह◌ाक◌ ं? पं, भखवे, न त   ुहाक◌ ं; तं  पजहथ।

त ं वो पहन ं दघर◌ं  हताय स   खुाय भवसत। वेदना…प॰े… सञा… सखारा… वञाण,ं भखव,े न 

त   ुह◌ाक◌ ं; तं  पजहथ। त ं वो पहन ं दघर◌ं  हताय स   खुाय भवसती’’त। एिवप स   ुञतो लोकं

अवेखत।

आयमा आनदो भगवत ं एतदवोच – ‘‘‘स   ुञो [स   ुञतो (क॰) पस सं॰ न॰ ४.८५]  लोको, स   ुञो 

लोको’त, भत,े व   ुचत। क◌ावता न    ु खो, भत,े स   ुञो लोकोत व   ुचती’’त? ‘‘यमा च खो,

आनद, स   ुञ ं अ◌ेन वा अनयेन वा, तमा स   ुञो लोकोत व   ुचत। कचानद, स   ुञ ं अ◌ेन वा 

अनयेन वा? चख    ु खो, आनद, स   ुञ ं अ◌ेन वा अनयेन वा। पा स   ुञा…पे॰… चख   ुवञाणंस   ुञ…ं चख   सुफसो स   ुञो… ियपदं चख   सुफसपचया उपजत वेदयत ं स   खु ं वा द   ुख ं वा 

अद   ुखमस   खु ं वा ितप स   ुञ ं अ◌ेन वा अनयेन वा। सोतं  स   ुञ…ं सदा स   ुञा… घान ं स   ुञ…ं गधा 

Page 109: parayanavagga niddesa PALI

8/19/2019 parayanavagga niddesa PALI

http://slidepdf.com/reader/full/parayanavagga-niddesa-pali 109/138

स   ुञा… ि◌जहा स   ुञा… रसा स   ुञा… कायो स   ुञो … फोठबा स   ुञा… मनो स   ुञो… धमा स   ुञा…

मनोवञाण ं स   ुञ…ं मनोसफसो स   ुञो… ियपदं स   ुञ ं मनोसफसपचया उपजत वदेयतं

स   खु ं वा द   ुख ं वा अद   ुखमस   खु ं वा ितप स   ुञ ं अ◌ेन वा अनयेन वा। यमा च खो, आनद, स   ुञं

अ◌ेन वा अनयेन वा, तमा स   ुञो लोकोत व   ुचती’’त। एिवप स   ुञतो लोक ं अवेखत।

‘‘स   ुध ं धमसम   ुपादं, स   ुधसखारसतत।ंपसतस यथाभ   तू,ं न भय ं होत गामण॥

‘‘तणकठसम ं लोक ं , यदा पञाय पसत।

नाञ ं[न अञ ं (सी॰ या॰ क॰)]  पथयत े िकच, अञपटिसधया’’त॥

एिवप स   ुञतो लोक ं अवेखत।

व   ुहेत ं भगवता [पस स॰ं न॰ ४.२४६]  – ‘‘एवमेव खो, भखव,े भख    ु प ं समनसेत यावता पस गत, वेदन ं समनेसत यावता वेदनाय गत, सञ ं समनेसत यावता सञाय गत, सखारे

समनसेत यावता सखारान ं गत, वञाण ं समनसेत यावता वञाणस गत । तस पं [तस 

भख   नुो प ं (या॰)]  समनेसतो यावता पस गत, वेदन…ंपे॰… सञ…ं सखारे… वञाणं

समनसेतो यावता वञाणस गत, ियपस तं  होत अिहत वा मिमत वा अमीत वा, ितप 

तस न होती’’त। एिवप स   ुञतो लोक ं अवेखत।

स   ुञतो लोक ं अवेखस   ूत स   ुञतो लोक ं अवेखस    ु पचवेखस    ु दखस    ु त   लुेह तीरेह वभावेह वभ   तू ं करोहत – स   ुञतो लोक ं अवेखस   ।ु

मोघराज सदा सतो त। मोघराजा त भगवा त ं ◌ामणं  नामेन आलपत। सदा त सबकाल…ंपे॰…

िपछमे वयोखधे। सतो त चत   ूह कारणेह सतो – काये कायान   पुसनासतपठान ं भावेतो सतो…पे॰…

सो व   ुचत सतोत – मोघराज सदा सतो।

 अान   ुदठं ऊहचा त अ◌ान   ुदठ व   ुचत वीसतवथ   कुा सकायदठ। इध अस   तुवा 

प   थु   ुजनो अरयान ं अदसावी अरयधमस अकोवदो अरयधमे अवनीतो सप   ुरसान ं अदसावी सप   ुरसधमस अकोवदो सप   ुरसधमे अवनीतो पं  अतो समन   पुसत पवत ं वा अ◌ानं

अन वा पं  िपम ं वा अ◌ानं, वदेन…ंप॰े… सञ…ं सखारे… वञाण ं अतो समन   पुसत 

वञाणवत ं वा अ◌ानं  अन वा वञाण ं वञािणम ं वा अ◌ानं। या एवपा दठ दठगतं

दठगहन ं दठकतारो दठवस   कूायक ं दठविफदत ं दठसयंोजन ं गाहो पटगाहो 

अभनवेसो परामासो क   ु मगो मछापथो मछ◌ं  तथायतन ं वपरयेसगाहो वपरतगाहो 

वपलासगाहो मछागाहो अयाथाविकम ं याथाविकत गाहो यावता वासठ दठगतान, अयं

अ◌ान   ुदठ। अान   ुदठं ऊहचा त अ◌ान   ुदठं ऊहच सम   हूच [उहच सम   हुच (क॰)

सदनीतया पन समेत]  उधरवा सम   ुधरवा उपाटयवा सम   ुपाटयवा पजहवा वनोदेवा 

यतीकरवा अनभाव ं गमेवात – अ◌ान   ुदठं ऊहच।

Page 110: parayanavagga niddesa PALI

8/19/2019 parayanavagga niddesa PALI

http://slidepdf.com/reader/full/parayanavagga-niddesa-pali 110/138

एवं  मच   तुरो सया त एव ं मच   ुप तरेयास, जराप तरेयास, मरिणप तरेयास उरेयास 

पतरेयास समतकमेयास वीतव◌ेयासीत – एवं  मच   तुरो सया।

एवं लोक ं अवेखत ि◌त एवं  लोक ं अवेखत ं पचवेखत ं त   लुयत ं तीरयत ं वभावयत ं वभ   तूं

करोितत – एवं  लोक ं अवेखत।ं

मच   रुाजा न पसती त मच   ुप मच   रुाजा, मारोप मच   रुाजा, मरिणप मच   रुाजा। न पसती त 

मच   रुाजा न पसती न दखत नाधगछत न वदत न पटलभत। व   ुहेत ं भगवता –

‘‘सेयथाप, भखव,े आिरञको मगो अरञ े पवन े चरमानो वसथो गछत वसथो [वसठो 

(क॰)]  तठत वसथो नसीदत वसथो सेय ं कपेत। त ं कस हेत   ?ु अनापाथगतो 

[अनापातगतो (क॰)], भखव,े ल   ुदस। एवमेव खो, भखवे, भख    ु ववचवे कामेह ववच 

अक   ु सलेह धमेह सवतक ं सवचार ं ववकेज ं पीतस   खु ं पठम ं झान ं उपसपज वहरत। अयं

व   ुचत, भखव,े ‘भख    ु अधमकास [अतमकास (क॰) पस म॰ न॰ १.२७१]  मारं, अपदं वधवा 

मारचख   ु  ं अदसन ं गतो पापमतो’।

‘‘प   नु चपरं, भखव,े भख    ु वतकवचारान ं व   पूसमा अझ◌ं  सपसादन ं चेतसो एकोदभावं

अवतक ं अवचार ं समाधज ं पीतस   खु ं द   ुतय ं झान…ंपे॰… ततय ं झान…ं चत   ुथ ं झान ं उपसपज 

वहरत। अय ं व   ुचत, भखवे, ‘भख    ु अधमकास मारं, अपदं वधवा मारचख   ु  ं अदसन ं गतो 

पापमतो’।

‘‘प   नु चपरं, भखव,े भख    ु सबसो पसञान ं समतकमा, पटघसञान ं अथगमा,नानसञान ं अमनसकारा, अनतो आकासोत आकासानचायतन ं उपसपज वहरत। अयं

व   ुचत, भखव,े ‘भख    ु अधमकास मारं, अपदं वधवा मारचख   ु  ं अदसन ं गतो पापमतो’।

‘‘प   नु चपरं, भखव,े भख    ु सबसो आकासानचायतन ं समतकम अनत ं वञािणत 

वञाणचायतन ं उपसपज वहरत…प॰े…।

‘‘प   नु चपरं, भखव,े सबसो वञाणचायतन ं समतकम िनथ कचीत आकचञायतनं

उपसपज वहरत…पे॰…।

‘‘प   नु चपरं, भखव,े सबसो आकचञायतन ं समतकम नवेसञानासञायतन ं उपसपज 

वहरत…प॰े…।

‘‘प   नु चपरं, भखव,े सबसो नेवसञानासञायतन ं समतकम सञावदेयतनरोधं

उपसपज वहरत; पञाय चस दवा आसवा परखीणा िहोत। अय ं व   ुचत, भखवे, ‘भख   ु

अधमकास मारं, अपदं वधवा मारचख   ु  ं अदसन ं गतो पापमतो, तणो लोक◌ े वसक’ि◌त। सो वसथो गछत वसथो तठत वसथो नसीदत वसथो सेयं  कपेत। त ं कस हेत   ?ु

अनापाथगतो भख    ु पापमतो’’त – मच   रुाजा न पसत। तेनाह भगवा –

Page 111: parayanavagga niddesa PALI

8/19/2019 parayanavagga niddesa PALI

http://slidepdf.com/reader/full/parayanavagga-niddesa-pali 111/138

‘‘स   ुञतो लोक ं अवेखस   ,ु मोघराज सदा सतो।

अ◌ान   ुदठं ऊहच, एव ं मच   तुरो सया।

एवं  लोक ं अवेखतं, मच   रुाजा न पसती’’त॥

सह गाथापरयोसाना…प॰े… सथा मे, भते  भगवा, सावकोहममीत।

मोघराजमाणवप   ुछानदेसो पनरसमो।

१६. पगयमाणवप   ुछानदेसो 

८९. ि  जणोहिमम   अबलो वीतवणो  [ववणो (या॰)], [इचायमा पगयो]

नेा न स   ुधा सवन ं न फास   ।ु

माहं नस ं मोम   हुो अतराव  [अतराय (या॰ क॰)], आचख धम ं यमहं वजञ।ं

जातजराय इध वपहानं॥

िजणोहिमम   अबलो वीतवणो त। िजणोहममी त ि◌जणो व   ुढो महलको अधगतो 

वयोअन   ुप◌ो वीसवससतको जातया। अबलो त द   ुबलो अपबलो अपथामो। वीतवणो त वीतवणो 

वगतवणो विगछतवणो। या सा प   ुरमा स   भुा वणनभा सा अतरहता, आदनवो पात   भु   तूोत –

ि◌जणोहिमम अबलो वीतवणो।

इचायमा पगयो त। इचा त पदिसध…पे॰…। आयमा त पयवचन…ंप॰े…। पगयो त तस 

◌ामणस नामं…प॰े… अभलापोत – इचायमा पगयो।

नेा  न स   ुधा सवन ं न फास   ूत ने◌ा अस   ुधा अवस   ुधा अपरस   ुधा अवोदाता। नो तथा चख   नुा 

पे पसामीत – ने◌ा न स   ुधा। सवन ं न फास   ूत सोत ं अस   ुध ं अवस   ुध ं अपरस   ुध ं अवोदात।ं नो 

तथा सोतने सद ं स   णुोमीत – ने◌ा न स   ुधा सवन ं न फास   ।ु

माहं नस ं मोम   हुो अतरावा त। माहं नस ि◌त माहं नस माहं वनसं  माहं पनस।ं मोम   हुो त 

मोहम   हुो अवजागतो अञाणी अवभावी द   ुपञो। अतरावा त त   ुहं धम ं दठं पटपदं मगंअनञाय अनधगवा अवदवा अपटलभवा अफसयवा अिसछकरवा अतरायेव 

कालकरेियत – माहं नसं  मोम   हुो अतराव।

 आचख धम ं यमहं वजञ ि◌त।धम ि◌त आदकयाणं  मझकेयाण ं परयोसानकयाणं

साथ ं सयजन ं क◌ ेवलपरप   ुण ं परस   ुध ं मचरय,ं च◌ारो सतपठाने, च◌ारो समपधाने, च◌ारो 

इधपादे, िपिचयान, पच बलान, स बोझगे, अरयं  अठगक ं मगं, नबानच 

नबानगामनच पटपदं आचखाह देसेह पञपेह पठपेह ववराह वभजाह उ◌ानीकरोह पकासेहत – आचख धमं। यमहं वजञ ि◌त यमहं जानेयं  आजानेय ं वजानेय ं पटवजानेयं

पटवझेय ं अधगछेय ं फसेय ं िसछकरेियत – आचख धम ं यमहं वजञ।ं

Page 112: parayanavagga niddesa PALI

8/19/2019 parayanavagga niddesa PALI

http://slidepdf.com/reader/full/parayanavagga-niddesa-pali 112/138

जातजराय इध वपहान ि◌त इधेव जातजरामरणस पहानं  व   पूसम ं पटनसग ं पटपसधं

अमत ं नबािनत – जातजराय इध वपहान।ं तनेाह सो ◌ामणो –

‘‘ि◌जणोहिमम अबलो वीतवणो, [इचायमा पगयो]

ने◌ा न स   ुधा सवन ं न फास   ।ु

माहं नस ं मोम   हुो अतराव, आचख धमं  यमहं वजञ।ंजातजराय इध वपहान’’ि◌त॥

९०.   दवान पेस    ु वहञमान,े [पगयात भगवा]

िपत पसे    ु जना पमा।

तमा त   वु ं पगय अपमो, जहस    ु प ं अप   नुभवाय॥

दवान पेस    ु वहञमानेत। प ि◌त च◌ारो च महाभ   तूा चत   ुनच महाभ   तूान ं उपादाय प।ं

स◌ा पहेत    ु पपचया पकारणा हिञत वहिञत उपहिञत उपघातियत [उपघातियत (या॰ क॰)]। पे सत ववधकमकारणा [ववधकमकरणान (क॰)]  कािरेत। कसाहप तािळेत,

वे◌ेहप तािळेत, अढदडके हप तािळेत, हिथप छिदत, पािदप छिदत, हथपािदप 

छिदत, किणप छिदत, नािसप छिदत, कणनािसप छिदत, बलगथालिकप 

किरोत, सखम   िु◌डिकप किरोत, राह   ुम   िुखप किरोत, जोतमालिकप किरोत,

हथपजोतिकप किरोत, एरकविकप किरोत, चीरकवासिकप किरोत, एणेयिकप किरोत,

बळसमंसिकप किरोत, कहापणिकप किरोत, खारापितछिकप [खारापिटछिकप (क॰)]

किरोत, पलघपरविकप किरोत, पलालपीठिकप किरोत, त◌ेनप तलेेन ओसिचत,स   नुखेहप खादापिे◌त, जीवितप स   लूे उ◌ािसेत, असनाप सीसं  छिदत। एव ं स◌ा पहेत   ु

पपचया पकारणा हिञत वहिञत उपहिञत उपघातियत। एव ं हञमान े वहञमाने

उपहञमाने उपघातयमान े दवा िपसवा त   लुयवा तीरयवा वभावयवा वभ   तू ं कवात –

दवान पसे    ु वहञमान।े

पगयात भगवा त। पगया त भगवा त ं ◌ामणं  नामने आलपत। भगवा त 

गारवाधवचनमेत…ंप॰े… िसछका पञ, यददं भगवात – पगयात भगवा।

िपत  पसे    ु जना पमा त। पती त िपत क   ु िपत पीळियत [पीळियत (या॰ क॰)]

घटियत, याधता दोमिनसता िहोत। चख   रुोगेन िपत क   ु िपत पीळियत घटियत,

याधता दोमिनसता िहोत। सोतरोगेन…पे॰… कायरोगेन…पे॰… डसंमकसवातातपसरसपसफसेह 

िपत क   ु िपत पीळियत घटियत, याधता दोमिनसता होतीत – िपत पेस   ।ु

अथ वा, चख   िु◌मं  हयमान े हायमान े परहायमाने वमेान े[वहायमान े (क॰)]  वगछमानेअतरधायमान े िपत…प॰े… दोमिनसता िहोत। सोितम…ंपे॰… घािनम…ं ि◌जहाय… काियमं…

िपम…ं सिदम…ं गिधम…ं रिसम…ं फोठिबम…ं क   ु िलम…ं गिणम…ं आवािसम…ं लािभम…ं

यिसम…ं पससंाय… स   िुखम…ं चीविरम…ं पडपाितम…ं सेनासिनम…ं

Page 113: parayanavagga niddesa PALI

8/19/2019 parayanavagga niddesa PALI

http://slidepdf.com/reader/full/parayanavagga-niddesa-pali 113/138

गलानपचयभसेजपरखािरम ं हयमान े हायमाने परहायमान े वेमान े वगछमाने अतरधायमाने

िपत क   ु िपत पीळियत घटियत, याधता दोमिनसता होतीत – एिवप िपत पेस   ।ु

जना त खया च ◌ामणा च वेसा च स   ुदा च गहठा च पिबजता च देवा च मन   ुसा च।

पमा त पमादो वबो कायद   ुचरतने वा वचीद   ुचरतने वा मनोद   ुचरतने वा पचस    ु कामग   णुेस   ु

चस वोसगो वोसगान   ुपदान ं क   ु सलान ं वा धमान ं भावनाय असकचकरयता असातचकरयता अनठतकरयता ओलनव   ुता िनखछदता िनखध   रुता अनासवेना 

अभावना अबह   ुलकम ं[अबह   ुलकम ं (क॰)]  अनधठान ं अनन   युोगो पमादो। यो एवपो पमादो 

पमजना पिमजत◌ं  – अय ं व   ुचत पमादो। इमना पमादेन समनागता जना पम◌ात – िपत 

पेस    ु जना पम◌ा।

तमा त   वु ं पगय अपमो त। तमा त तमा तकंारणा तहंेत    ु तपचया तंनदाना एवं

आदनव ं सपसमानो पेस   ूत – तमा त   वु ं पगय। अपमो त सकचकार सातचकार…प॰े…

अपमादो क   ु सलसे    ु धमेस   ूत – तमा त   वु ं पगय अपम◌ो।

जहस    ु प ं अप   नुभवाया त। प ि◌त च◌ारो च महाभ   तूा चत   ुनच महाभ   तूान ं उपादाय प।ं

जहस    ु प ि◌त जहस    ु प,ं पजहस    ु प,ं वनोदेह प,ं यतीकरोह पं, अनभाव ं गमेह प।ं

 अप   नुभवाया त यथा त े प ं इधेव नझेय, प   नुपटिसधको भवो न नब◌ेय कामधात   युा वा 

पधात   युा वा अपधात   युा वा, कामभवे वा पभवे वा अपभव े वा, सञाभव े वा असञाभवे वा 

नवेसञानासञाभव े वा, एकवोकारभवे वा चत   वुोकारभवे वा पचवोकारभवे वा, प   नु गतया वा 

उपपया वा पटिसधया वा भवे  वा ससंारे वा वटे वा न जनेय न सजनेय न नब◌ेय 

नाभनब◌ेय, इधेव नझेय व   पूसमेय अथ ं गछेय पटपसभेयात – जहस    ु पं

अप   नुभवाय। तनेाह भगवा –

‘‘दवान पेस    ु वहञमाने, [पगयात भगवा]

िपत पसे    ु जना पम◌ा।

तमा त   वु ं पगय अपम◌ो, जहस    ु प ं अप   नुभवाया’’त॥

९१.   दसा चतसो वदसा चतसो, उध ं अधो दस दसा इमायो।न त   ुहं अदठं अस   तु ं अम   तु,ं अथो अवञात ं िकच निमथ लोक े ।

 आचख धम ं यमहं वजञ,ं जातजराय इध वपहान॥ं

दसा  चतसो वदसा चतसो, उध ं अधो दस दसा इमायो त दस दसा।

न त   ुहं अदठं अस   तु ं अम   तु,ं अथो अवञात ं िकच निमथ लोक े त न त   ुहं अदठं अस   तुं

अम   तु ं अवञात ं िकच अथो वा परथो वा उभयथो वा दठिधमको वा अथो सपरायको वा अथो उ◌ानो वा अथो गभीरो वा अथो ग   ूहो वा अथो पटछनो वा अथो नेयो वा अथो 

नीतो वा अथो अनवजो वा अथो िनकलेसो वा अथो वोदानो वा अथो परमथो वा िनथ न 

सत न संवजत न   पुलभतीत – न त   ुहं अदठं अस   तु ं अम   तु,ं अथो अवञात ं िकच निमथ 

Page 114: parayanavagga niddesa PALI

8/19/2019 parayanavagga niddesa PALI

http://slidepdf.com/reader/full/parayanavagga-niddesa-pali 114/138

लोक े।

 आचख धम ं यमहं वजञ ि◌त।धम ि◌त आदकयाणं…पे॰… नबानच नबानगामनच 

पटपदं आचखाह देसेह पञपेह पठपेह ववराह वभजाह उ◌ानीकरोह पकासेह। यमहं

वजञ ि◌त यमहं जानेय ं आजानेय ं वजानेय ं पटवजानेय ं पटवझेय ं अधगछेय ं फसेयं

िसछकरेियत – आचख धमं  यमहं वजञ।ं

जातजराय इध वपहान ि◌त इधेव जातजरामरणस पहानं  व   पूसम ं पटनसग ं पटपसधं

अमत ं नबािनत – जातजराय इध वपहान।ं तनेाह सो ◌ामणो –

‘‘दसा चतसो वदसा चतसो, उधं  अधो दस दसा इमायो।

न त   ुहं अदठं अस   तु ं अम   तु,ं अथो अवञात ं िकच निमथ लोक े ।

आचख धम ं यमहं वजञ,ं जातजराय इध वपहान’’ि◌त॥

९२.   तहाधपने मन   जुे पेखमानो, [पगयात भगवा]

सतापजात े जरसा परेत।े

तमा त   वु ं पगय अपमो, जहस    ुतहं अप   नुभवाय॥

तहाधपने मन   जुे पेखमानो त। तहा त पतहा…प॰े… धमतहा। तहाधपनेत 

तहाधपन े[तहाय अधपने (क॰)]  तहान   गु े तहान   गुत े तहान   सुटे तहाय पन े पटपन े अभभ   तूे

परयादनच◌े।मन   जुेत स◌ाधवचनं। पेखमानो त पेखमानो दखमानो ओलोकयमानो नझायमानो उपपरखमानोत – तहाधपन े मन   जु े पेखमानो। पगयात भगवा त। पगया त 

भगवा त ं ◌ामणं  नामेन आलपत। भगवा त गारवाधवचनमेत…ंपे॰… िसछका पञ, यददं भगवात 

 – पगयात भगवा।

सतापजात े जरसा परेतेत। सतापजातेत जातया सतापजात,े जराय सतापजाते, याधना 

सतापजात,े मरणेन सतापजात,े सोकपरदेवद   ुखदोमनस   पुायासेह सतापजात,े नरेयक◌ ेन द   ुखने 

सतापजात…ेप॰े… दठयसनेन द   ुखने सतापजात े ईतजात े उपदवजात े उपसगजातेत –

सतापजात।े जरसा परेतेत जराय फ   ु ठे परेत े समोहत े समनागत।े जातया अन   गुत े जराय अन   सुट◌े

याधना अभभ   तू े मरणेन अभाहत े अताणे अलेणे असरणे असरणीभ   तूेत – सतापजाते  जरसा परेत।े

तमा त   वु ं पगय अपमो त। तमा त तमा तकंारणा तहंेत    ु तपचया तंनदाना एवं

आदनव ं सपसमानो तहायात – तमा त   वु ं पगय। अपमो त सकचकार…प॰े… अपमादो 

क   ु सलेस    ु धमेस   ूत – तमा त   वु ं पगय अपम◌ो।

जहस    ु तहं अप   नुभवाया त। तहा त पतहा…प॰े… धमतहा। जहस    ु तह ि◌त जहस    ु तहंपजहस    ु तहं वनोदेह तहं यतीकरोह तहं अनभाव ं गमेह तहं। अप   नुभवाया त यथा त…ेप॰े…

प   नुपटिसधको भवो न नब◌ेय कामधात   युा वा पधात   युा वा अपधात   युा वा, कामभवे  वा पभवे

Page 115: parayanavagga niddesa PALI

8/19/2019 parayanavagga niddesa PALI

http://slidepdf.com/reader/full/parayanavagga-niddesa-pali 115/138

वा अपभवे वा, सञाभव े वा असञाभव े वा नवेसञानासञाभव े वा, एकवोकारभवे वा चत   वुोकारभवे

वा पचवोकारभवे वा, प   नुगतया वा उपपया वा पटिसधया वा भवे वा संसारे वा वटे वा न 

जनेय न सजनेय न नब◌ेय नाभनब◌ेय, इधेव नझेय व   पूसमेय अथ ं गछेय 

पटपसभेयात – जहस    ु तहं अप   नुभवाय। तनेाह भगवा –

‘‘तहाधपन े मन   जु े पेखमानो, [पगयात भगवा]सतापजात े जरसा परेत।े

तमा त   वु ं पगय अपम◌ो, जहस    ु तहं अप   नुभवाया’’त॥

सह गाथापरयोसाना ये त े ◌ामणेन सधं  एकछदा एकपयोगा एकाधपाया एकवासनवासता,

तसे ं अनेकपाणसहसान ं वरज ं वीतमल ं धमचख   ु  ं उदपाद – ‘‘य ं िकच सम   दुयधम ं सब ं तं

नरोधधम’’ि◌त। तस च ◌ामणस वरजं  वीतमल ं धमचख   ु  ं उदपाद – ‘‘य ं िकच सम   दुयधमं

सब ं त ं नरोधधम’’ि◌त। सह धमचख   ुस पटलाभा िअजनजटावाकचीरतदडकमडल   कु◌ ेसा च 

मस    ू च अतरहता भड   ुकासायवथवसनो सघाटपचीवरधरो अवथपटपया पजलको भगवतं

नमसमानो नसनो होत – ‘‘सथा मे भते  भगवा, सावकोहममी’’त।

पगयमाणवप   ुछानदेसो [सगयपहं (क॰)]  सोळसमो।

१७. पारायनथ   ुतगाथानदेसो 

९३. इदमवोच  भगवा मगधेस    ु वहरतो पासाणक े चेतये, परचारकसोळसान ं[परचारतसोळसनं(या॰ क॰)] ामणान ं िअझठो प   ुठो प   ुठो पहं याकास।

इदमवोच भगवा त इदं पारायनं  अवोच। भगवा त गारवाधवचनमेत…ंपे॰… िसछका पञ, यददं

भगवात – इदमवोच भगवा। मगधेस    ु वहरतो त मगधनामक◌ े जनपद े वहरतो इरयतो व◌ेतो 

पालेतो यपेतो यापेतो। पासाणक े चेतयेत पासाणकचेतय ं व   ुचत ब   ुधासिनत – मगधेस   ु

वहरतो पासाणक े चेतये। परचारकसोळसान ं ामणान ि◌त पगयो[सगयो (क॰)]  ◌ामणो 

बावरस ◌ामणस पधो पधचरो परचारको[परचारको (या॰ क॰)]  ससो। पगयेन [तने 

(क॰)]  त े सोळसात – एिवप परचारकसोळसान ं ◌ामणानं। अथ वा, त े सोळस ◌ामणा ब   ुधस 

भगवतो पधा पधचरा परचारका ससात – एिवप परचारकसोळसानं  ◌ामणानं।

 िअझठो प   ुठो प   ुठो पहं याकासी त। िअझठो त िअझठो अझेसतो। प   ुठो प   ुठो त 

प   ुठो प   ुठो प   िु◌छतो प   िु◌छतो याचतो याचतो अझेसतो अझेसतो पसादतो पसादतो। पहं

याकासी त पहं याकास आिचख देसेस पञपेस पठपेस ववर विभज उ◌ानीआकास 

पकासेसीत – िअझठो प   ुठो प   ुठो पहं याकास। तनेते ं व   ुचत –

‘‘इदमवोच भगवा मगधेस    ु वहरतो पासाणक े चेतये, परचारकसोळसान ं ◌ामणानं

िअझठो प   ुठो प   ुठो पहं याकासी’’त।

Page 116: parayanavagga niddesa PALI

8/19/2019 parayanavagga niddesa PALI

http://slidepdf.com/reader/full/parayanavagga-niddesa-pali 116/138

९४. एकमेकस  चेप पहस अथमञाय धममञाय धमान   धुम ं पटपजेय, गछेयेव 

जरामरणस पारं। पारगमनीया इमे धमात। तमा इमस धमपरयायस ‘‘पारायन’’तेव 

 अधवचन।ं

एकमेकस चेप पहसा त एकमेकस चेप िअजतपहस, एकमेकस चेप 

तसमे◌ेयपहस, एकमेकस चेप प   ुणकपहस, एकमेकस चेप मेग   पूहस, एकमेकस चेप धोतकपहस, एकमकेस चेप उपसीवपहस, एकमेकस चेप नदकपहस, एकमेकस चेप 

हेमकपहस, एकमकेस चेप तोदेयपहस, एकमेकस चेप कपपहस, एकमेकस चेप 

जत   िुकणपहस, एकमेकस चेप भ◌ाव   धुपहस, एकमेकस चेप उदयपहस, एकमेकस चेप 

पोसालपहस, एकमेकस चेप मोघराजपहस, एकमकेस चेप पगयपहसात – एकमकेस 

चेप पहस।

 अथमञाय धममञाया त ववे पहो धमो, वसजन ं[वसजन ं (क॰)]  अथोत अथं

अञाय जानवा त   लुयवा तीरयवा वभावयवा वभ   तू ं कवात – अथमञाय। धममञाया त 

धम ं अञाय जानवा त   लुयवा तीरयवा वभावयवा वभ   तू ं कवात – धममञायात –

अथमञाय धममञाय। धमान   धुम ं पटपजेया त समापटपदं अन   लुोमपटपदं

अपचनीकपटपदं अवथपटपदं धमान   धुमपटपदं पटपजेयात – धमान   धुम ं पटपजेय।

गछेयेव जरामरणस पार ि◌त जरामरणस पारं व   ुचत अमत ं नबान।ं यो सो सबसखारसमथो 

सब   पूधपटनसगो तहखयो वरागो नरोधो नबानं। गछेयेव जरामरणस पार ि◌त 

जरामरणस पारं गछेय, पारं अधगछेय, पारं अधफसेय, पारं िसछकरेयात – गछेयेव जरामरणस पारं। पारगमनीया इमे धमा त इमे धमा पारगमनीया। पारं पािपेत पारं सपापेि◌त 

पारं समन   पुािपेत, जरामणस तरणाय [तारणाय (या॰)]  सवंतीत – पारगमनीया इमे धमात।

तमा इमस धमपरयायसा त। तमा त तमा तकंारणा तहंेत    ु तपचया तंनदानात –

तमा। इमस धमपरयायसा त इमस पारायनसात – तमा इमस धमपरयायस।

पारायनतवे अधवचन ि◌त पारं व   ुचत अमत ं नबान…ंपे॰… नरोधो नबान।ं अयन ं व   ुचत मगो,

सेयथदं – समादठ…पे॰… समासमाध। अधवचन ि◌त सखा समञा पञ वोहारो नामं

नामकम ं नामधेय ं न यजन ं अभलापोत – पारायनतवे अधवचन।ं तनेते ं व   ुचत –

‘‘एकमेकस चेप पहस अथमञाय धममञाय धमान   धुम ं पटपजेय, गछेयेव 

जरामरणस पारं। पारगमनीया इमे धमात। तमा इमस धमपरयायस ‘पारायन’तेव 

अधवचन’’ि◌त।

९५.   िअजतो तसमेेयो, प   ुणको अथ मेग   ।ू

धोतको उपसीवो च, नदो च अथ हेमको॥

९६.   तोदेयकपा द   भुयो, जत   कुणी च िपडतो।

भाव   धुो उदयो च, पोसालो चाप ामणो।

Page 117: parayanavagga niddesa PALI

8/19/2019 parayanavagga niddesa PALI

http://slidepdf.com/reader/full/parayanavagga-niddesa-pali 117/138

मोघराजा च मेधावी, पगयो च महाइस॥

९७.   एत े ब   ुध ं उपागछ    ुं , सपनचरण ं इस।ं

प   ुछता नप   णुे पहे, ब   ुधसेठं उपागम   ु ॥ं

एत े ब   ुध ं उपागछ   ुि त। एतेत सोळस पारायनया ◌ामणा।ब   ुधो त यो सो भगवा सयभ   ू

अनाचरयको प   ुबे अनन   ुस   तुसे    ु धमेस    ु साम ं सचान अभसब   िु◌झ, तथ च सबञ   तु ं प◌ो बलेस   ु

च वसीभाव।ं ब   ुधो त क े नठने ब   ुधो? ब   िु◌झता सचानीत ब   ुधो, बोधतेा पजायात ब   ुधो,

सबञ   तुाय ब   ुधो, सबदसावताय ब   ुधो, अभञेयताय ब   ुधो, वसवताय ब   ुधो,

खीणासवसखातने ब   ुधो, नपलेपसखातने ब   ुधो, एकतवीतरागोत ब   ुधो, एकतवीतदोसोत 

ब   ुधो, एकतवीतमोहोत ब   ुधो, एकतिनकलेसोत ब   ुधो, एकायनमग ं गतोत ब   ुधो, एको अन   ुरं

समासबोध ं अभसब   ुधोत ब   ुधो, अब   ुधवहत◌ा ब   ुधपटलाभात ब   ुधो। ब   ुधो त नते ं नामं

मातरा कत ं न पतरा कत ं न भातरा कत ं न भगनया कत ं न म◌ामचेह कत ं न ञातसालोहतेह 

कत ं न समण◌ामणेह कतं  न देवताह कत।ं वमोिखतकमेत ं ब   ुधान ं भगवतान ं बोधया म   लूे सह 

सबञ   तुञाणस पटलाभा िसछका पञ , यददं ब   ुधोत। एत े ब   ुध ं उपागछ   ुि त एत े ब   ुधं

उपागमसं    ु उपसकमसं    ु पयपाससं    ु परप   िु◌छंस    ु परिपहंस   ूत – एत े ब   ुध ं उपागछ    ुं ।

सपनचरण ंइस ि◌त चरणं  व   ुचत सीलाचारनब। सीलसंवरोप चरण,ं िइयसवंरोप चरण,ं

भोजन े मञ   तुाप चरण,ं जागरयान   युोगोप चरण,ं सप सधमा चरणं, च◌ारप झानान चरणं।

सपनचरण ि◌त सपनचरण ं सेठचरण ं वसेठचरण ं[वसठचरण ं (क॰)]  पामोखचरण ं उमचरणं

पवरचरण।ं इसी त इस भगवा महत ं सीलखध ं एसी गवसेी परयेसीत इस…पे॰… महेसखेह वा स◌ेह एसतो गवेसतो परयेसतो – ‘‘कहं ब   ुधो, कहं भगवा, कहं देवदेवो कहं नरासभो’’त – इसीत –

सपनचरण ं इस।ं

प   ुछता नप   णु े पहेत। प   ुछता त प   ुछता याचता अझसेता पसादेता। नप   णु े पहेत 

गभीरे द   ुदसे द   रुन   बुोधे सत े पणीत े अतकावचरे नप   णुे िपडतवदेनीये पहेत – प   ुछता नप   णुे

पहे।

ब   ुधसेठं उपागम   िु◌त।ब   ुधो त यो सो भगवा…पे॰… िसछका पञ, यददं ब   ुधोत। सेठ ि◌त 

अग ं सेठं वसेठं पामोख ं उम ं पवरं ब   ुध ं उपागम   ु  ं उपागमसं    ु उपसकमसं    ु पयपाससं   ु

परप   िु◌छंस    ु परिपहंस   ूत – ब   ुधसेठं उपागम   ु ।ं तनेते ं व   ुचत –

‘‘एते  ब   ुध ं उपागछ    ुं , सपनचरण ं इस।ं

प   ुछता नप   णुे पहे, ब   ुधसेठं उपागम   ’ु’ि◌त॥

९८.   तसे ं ब   ुधो पयाकास, पहं प   ुठो यथातथ।ंपहानं  वेयाकरणेन, तोसेस ामणे म   ुन॥

Page 118: parayanavagga niddesa PALI

8/19/2019 parayanavagga niddesa PALI

http://slidepdf.com/reader/full/parayanavagga-niddesa-pali 118/138

तसे ं ब   ुधो पयाकासी त। तसे ि◌त सोळसानं  पारायनयान ं ◌ामणानं। ब   ुधो त यो सो भगवा…पे॰…

िसछका पञ, यददं ब   ुधोत। पयाकासी त तसे ं ब   ुधो पयाकास आिचख देसेस पञपेस 

पठपेस ववर विभज उ◌ानीअकास पकासेसीत – तसे ं ब   ुधो पयाकास।

पहं प   ुठो यथातथ ि◌त।पहं प   ुठो त पहं प   ुठो प   िु◌छतो याचतो अझेसतो पसादतो।

यथातथ ि◌त यथा आिचखतबं  तथा आिचख , यथा देसतब ं तथा देसेस, यथा पञपेतब ं तथा पञपेस, यथा पठपेतबं  तथा पठपेस, यथा ववरतबं  तथा ववर , यथा विभजतब ं तथा 

विभज, यथा उ◌ानीकातबं  तथा उ◌ानीअकास, यथा पकासतबं  तथा पकासेसीत – पहं प   ुठो 

यथातथ।ं

पहानं  वेयाकरणेना त पहान ं वेयाकरणेन आचखनेन देसनने पञपनेन पठपनने ववरणेन 

वभजनने उ◌ानीकमेन पकासनेनात – पहानं  वेयाकरणेन।

तोसेस ामणे म   नुी त। तोसेसी त तोसेस वतोसेस पसादेस आराधेस अमने अकास।ामणेत सोळस पारायनये ◌ामणे।म   नुी त मोन ं व   ुचत ञाण…ंप॰े… सगजालमतच सो म   नुीत –

तोसेस ◌ामणे म   ुन। तनेते ं व   ुचत –

‘‘तसे ं ब   ुधो पयाकास, पहं प   ुठो यथातथ।ं

पहानं  वेयाकरणेन, तोसेस ◌ामणे म   नुी’’त॥

९९.   त े तोसता चख   मुता, ब   ुधनेादचबध   नुा।मचरयमचरसं   ,ु वरपञस िसतके ॥

त े तोसता चख   मुता त। तेत सोळस पारायनया ◌ामणा।तोसता त तोसता वतोसता 

पसादता आराधता अमना कतात – त े तोसता। चख   मुता त भगवा पचह चख   ूह चख   मुा –

मसंचख   नुाप चख   मुा, दबचख   नुाप चख   मुा, पञाचख   नुाप चख   मुा, ब   ुधचख   नुाप चख   मुा,

समतचख   नुाप चख   मुा। कथ ं भगवा मसंचख   नुाप चख   मुा…पे॰… एव ं भगवा समतचख   नुाप 

चख   मुात – त े तोसता चख   मुता।

ब   ुधनेादचबध   नुा त। ब   ुधो त यो सो भगवा…पे॰… िसछका पञ, यददं ब   ुधोत।

 आदचबध   नुा त आदचो व   ुचत स   ूरयो। सो गोतमो गो◌ेन, भगवाप गोतमो गो◌ेन, भगवा 

स   ूरयस गोञातको गोबध   ।ु तमा ब   ुधो आदचबध   ूत – ब   ुधेनादचबध   नुा।

मचरयमचरसं   ूत मचरय ं व   ुचत असधमसमापया आरत वरत पटवरत वेरमणी 

वरमण ं अकरया अकरण ं अनझाप वलेाअनतकमो सते   घुातो। अप च, नपरयायवसेन 

मचरय ं व   ुचत अरयो अठगको मगो, सेयथदं – समादठ, समासकपो, समावाचा,समाकमतो, समाआजीवो, समावायामो, समासत, समासमाध। मचरयमचरसं   ूत 

मचरय ं चरसं    ु अचरसं    ु समादाय व◌ंस   ूत – मचरयमचरसं   ।ु

Page 119: parayanavagga niddesa PALI

8/19/2019 parayanavagga niddesa PALI

http://slidepdf.com/reader/full/parayanavagga-niddesa-pali 119/138

वरपञस िसतक े त वरपञस अगपञस सेठपञस वसेठपञस पामोखपञस 

उमपञस पवरपञस। िसतक ेत सि◌तक◌ े सामता आसन े अवद   रूे उपकठेत – वरपञस 

िसतक◌ े। तनेते ं व   ुचत –

‘‘त े तोसता चख   मुता, ब   ुधेनादचबध   नुा।

मचरयमचरसं   ,ु वरपञस िसतक े ’’त॥

१००. एकमेकस पहस, यथा ब   ुधेन देसत।ं

तथा  यो पटपजेय, गछे पारं अपारतो॥

एकमेकस पहसा त एकमकेस िअजतपहस, एकमेकस तसमे◌ेयपहस…पे॰…

एकमेकस पगयपहसात – एकमेकस पहस।

यथा ब   ुधेन देसत ि◌त।ब   ुधो त यो सो भगवा सयभ   …ूपे॰… िसछका पञ, यददं ब   ुधोत।यथा ब   ुधेन देसत ि◌त यथा ब   ुधने आिचखत ं देसत ं पञपत ं पठपत ं ववरत ं विभजत ं[वभ◌ं

(या॰)]  उ◌ानीकतं  पकासितत – यथा ब   ुधने देसत।ं

तथा यो पटपजेया त समापटपदं अन   लुोमपटपदं अपचनीकपटपदं अवथपटपदं

धमान   धुमपटपदं पटपजेयात – तथा यो पटपजेय।

गछे पारं अपारतो त पारं व   ुचत अमत ं नबान…ंप॰े… नरोधो नबानं; अपारं व   ुिचत कलेसा 

च खधा च अभसखारा च। गछे पारं अपारतो त अपारतो पारं गछेय, पारं अधगछेय, पारं

फसेय, पारं िसछकरेयात – गछे पारं अपारतो। तनेते ं व   ुचत –

‘‘एकमेकस पहस, यथा ब   ुधने देसत।ं

तथा यो पटपजेय, गछे पारं अपारतो’’त॥

१०१. अपारा पारं गछेय, भावेतो मगम   ुम।ं

मगो  सो पारं गमनाय, तमा पारायनं  इत॥

 अपारा पारं गछेया त अपारं व   ुिचत कलेसा च खधा च अभसखारा च; पारं व   ुचत अमतं

नबानं…पे॰… तहखयो वरागो नरोधो नबानं। अपारा पारं गछेया त अपारा पारं गछेय, पारं

अधगछेय, पारं फसेय, पारं िसछकरेयात – अपारा पारं गछेय।

भावेतो मगम   ुम ि◌त मगम   ुम ं व   ुचत अरयो अठगको मगो, सेयथदं – समादठ…

पे॰… समासमाध। मगम   ुम ि◌त मगं  अग ं सेठं वसेठं पामोख ं उम ं पवरं। भावेतो त भावेतो 

आसेवतो बह   ुलकरोतोत – भावेतो मगम   ुम।ं

मगो सो पारं गमनाया त –

Page 120: parayanavagga niddesa PALI

8/19/2019 parayanavagga niddesa PALI

http://slidepdf.com/reader/full/parayanavagga-niddesa-pali 120/138

मगो पथो पथो पजो [अधो (क॰)], अजस ं वट   ुमायन।ं

नावा उरसेत    ु च, क   ु लो च भस सकमो [सगमो (या॰ क॰) पस-धात   मुालायं

मगधात   वुणनाय]ं॥

पारं गमनाया त पारं गमनाय पारं सपापनाय पारं समन   पुापनाय जरामरणस तरणायात –

मगो सो पारं गमनाय।

तमा पारायन ं इती त। तमा त तमा तकंारणा तहंेत    ु तपचया तंनदाना। पारं व   ुचत अमतं

नबानं…पे॰… नरोधो नबानं। अयन ं व   ुचत मगो। इती त पदिसध…पे॰… पदान   पु   ुबतापेत ं इतीत –

तमा पारायन ं इत। तनेते ं व   ुचत –

‘‘अपारा पारं गछेय, भावेतो मगम   ुम।ं

मगो सो पारं गमनाय, तमा पारायनं  इती’’त॥

पारायनथ   ुतगाथानदेसो सरसमो।

१८. पारायनान   गुीतगाथानदेसो 

१०२. पारायनमन   गुायस ं , [इचायमा पगयो]

यथािदख तथाखास, वमलो भ   ूरमेधसो।

नकामो नबनो नागो, कस हेत    ु म   सुा भणे॥

पारायनमन   गुायस ि◌त गीतमन   गुायस ं कथतमन   कुथयस ं[कथतमन   गुायस ं (या॰) एवं

सबपदेस    ु अन   गुायिसत आगत]ं  भणतमन   भुणस ं लपतमन   लुपस ं भासतमन   भुासिसत –

पारायनमन   गुायस।ं इचायमा पगयो त। इचा त पदिसध…प॰े… पदान   पु   ुबतापेत ं – इचात।

 आयमा त पयवचन ं गवचन ं सगारवसपतसाधवचनमेत ं – आयमात। पगयो त तस थेरस 

नाम ं सखा समञा पञ वोहारो नामं  नामकम ं नामधेय ं न यजन ं अभलापोत –

इचायमा पगयो।

यथािदख तथाखासी त यथा अिदख तथा अखास आिचख देसेस पञपेस पठपेस 

ववर विभज उ◌ानीअकास पकासेस। ‘‘सबे  सखारा अनचा’’त यथा अिदख तथा अखास 

आिचख देसेस पञपेस पठपेस ववर विभज उ◌ानीअकास पकासेस। ‘‘सबे सखारा 

द   ुखा’’त…प॰े… ‘‘सब े धमा अन◌ा’’त… ‘‘यं  िकच सम   दुयधम ं सब ं त ं नरोधधम’’ि◌त यथा 

अिदख तथा अखास आिचख देसेस पञपेस पठपेस ववर विभज उ◌ानीअकास 

पकासेसीत – यथािदख तथाखास।

वमलो भ   ूरमेधसो त। वमलो त रागो मल,ं दोसो मलं, मोहो मलं, कोधो… उपनाहो…प॰े…

सबाक   ु सलाभसखारा मला। ते  मला ब   ुधस भगवतो पहना िउछनम   लूा तालावथ   कुता 

अनभावकंता आयत ं अन   ुपादधमा। अमलो ब   ुधो वमलो नमलो मलापगतो मलवपहनो 

Page 121: parayanavagga niddesa PALI

8/19/2019 parayanavagga niddesa PALI

http://slidepdf.com/reader/full/parayanavagga-niddesa-pali 121/138

मलवम   ु◌ो सबमलवीतव◌ो।भ   ूर   व   ुचत पथवी। भगवा ताय [भगवा इमाय (या॰)]  पथवसमाय 

पञाय वप   लुाय वथताय समनागतो। मेधा व   ुचत पञा। या पञा पजानना…प॰े… अमोहो 

धमवचयो समादठ। भगवा इमाय मेधाय पञाय उपेतो सम   पुेतो उपागतो सम   पुागतो उपपनो 

सम   पुपनो समनागतो, तमा ब   ुधो स   मुेधसोत – वमलो भ   ूरमेधसो।

नकामो  नबनो नागो त। कामा त उदानतो वे कामा – वथ   कुामा च कलेसकामा च…पे॰…इम े व   ुिचत वथ   कुामा…प॰े… इमे व   ुिचत कलेसकामा। ब   ुधस भगवतो वथ   कुामा परञाता 

कलेसकामा पहना वथ   कुामान ं परञात◌ा कलेसकामानं  पहन◌ा। भगवा न कामे कामेत न कामे

इछत न कामे पथेत न कामे पहेत न काम े अभजपत। ये कामे कािमेत कामे इिछत कामे

पथिे◌त कामे  पिहेत कामे अभजिपत त े कामकामनो रागरागनो सञिसञनो। भगवा न कामे

कामेत न कामे इछत न कामे पथेत न कामे पहेत न काम े अभजपत। तमा ब   ुधो अकामो 

नकामो चकामो वतकामो म   ुकामो पहनकामो पटनसठकामो वीतरागो वगतरागो चरागो 

वतरागो म   ुरागो पहनरागो पटनसठरागो नछातो नब   तुो सीतभ   तूो स   खुपटसवंेद मभ   तूने अना वहरतीत – नकामो।

नबनो त रागो वन,ं दोसो वनं, मोहो वनं, कोधो वन,ं उपनाहो वनं…पे॰… सबाक   ु सलाभसखारा 

वना। त े वना ब   ुधस भगवतो पहना िउछनम   लूा तालावथ   कुता अनभावकंता आयतं

अन   ुपादधमा। तमा ब   ुधो अवनो ववनो नबनो वनापगतो वनवपहनो वनवम   ु◌ो 

सबवनवीतव◌ोत – नबनो।नागो त नागो; भगवा आग   ु  ं न करोतीत नागो, न गछतीत नागो, न 

आगछतीत नागो…पे॰… एवं  भगवा न आगछतीत नागोत – नकामो नबनो नागो।

कस हेत    ु म   सुा भणेत। कस हेत   ूत कस हेत    ु क  ं हेत    ु क  ं कारणा क  ं नदाना क  ं पचयात –

कस हेत   ।ु म   सुा भणेत म   सुा भणेय कथेय दपेय वोहरेय; म   सुा भणेत मोसवज ं भणेय,

म   सुावादं भणेय, अनरयवादं भणेय। इधेकचो सभागतो [सभगतो (या॰)]  वा परसागतो 

[परसगतो (या॰)]  वा ञातमझगतो वा प   गूमझगतो वा राजक   ु लमझगतो वा अभनीतो 

िसखप   ुठो – ‘‘एहभो [एह भो (या॰) पस म॰ न॰ ३.११२]  प   ुरस, य ं जानास त ं वदेह’’त, सो 

अजान ं वा आह – ‘‘जानामी’’त , जान ं वा आह – ‘‘न जानामी’’त, अपस ं वा आह – ‘‘पसामी’’त,

पस ं वा आह – ‘‘न पसामी’’त। इत अहेत    ु वा परहेत    ु वा आमसिकचखहेत    ु वा सपजानम   सुा 

भासत, इदं व   ुचत मोसवज।ं

अप च, तीहाकारेह म   सुावादो होत। प   ुबेवस होत – ‘‘म   सुा भणस’’ि◌त, भणतस होत –

‘‘म   सुा भणामी’’त, भणतस होत – ‘‘म   सुा मया भणत’’ि◌त – इमेह तीहाकारेह म   सुावादो होत।

अप च, चत   हूाकारेह म   सुावादो होत। प   ुबेवस होत – ‘‘म   सुा भणस’’ि◌त, भणतस होत – ‘‘म   सुा 

भणामी’’त, भणतस होत – ‘‘म   सुा मया भणत’’ि◌त, वनधाय दठं – इमेह चत   हूाकारेह 

म   सुावादो होत। अप च, पचहाकारेह…पे॰… छहाकारेह… सहाकारेह… अठहाकारेह म   सुावादो होत।प   ुबेवस होत – ‘‘म   सुा भणस’’ि◌त, भणतस होत – ‘‘म   सुा भणामी’’त, भणतस होत – ‘‘म   सुा 

मया भणत’’ि◌त, वनधाय दठं, वनधाय िखतं, वनधाय च,ं वनधाय सञ,ं वनधाय भावं

Page 122: parayanavagga niddesa PALI

8/19/2019 parayanavagga niddesa PALI

http://slidepdf.com/reader/full/parayanavagga-niddesa-pali 122/138

 – इमेह अठहाकारेह म   सुावादो होत मोसवज।ं कस हेत    ु म   सुा भणेय कथेय दपेय वोहरेयात 

 – कस हेत    ु म   सुा भण।े तनेाह थेरो पगयो –

‘‘पारायनमन   गुायस,ं [इचायमा पगयो]

यथािदख तथाखास, वमलो भ   ूरमेधसो।

नकामो नबनो नागो, कस हेत    ु म   सुा भणे’’त॥

१०३. पहनमलमोहस, मानमखपहायनो।

हदाहं कयसाम, गरं वण   पूसंहत॥ं

पहनमलमोहसा त । मल ि◌त रागो मलं, दोसो मल,ं मोहो मलं, मानो मलं, दठ मल,ं कलेसो 

मल,ं सबद   ुचरत ं मल,ं सबभवगामकम ं मल।ं

मोहो त य ं द   ुखे अञाण…ंप॰े… अवजालगी मोहो अक   ु सलम   लू।ं अय ं व   ुचत मोहो। मलच मोहो च ब   ुधस भगवतो पहना िउछनम   लूा तालावथ   कुता अनभावकंता आयत ं अन   ुपादधमा।

तमा ब   ुधो पहनमलमोहोत – पहनमलमोहस।

मानमखपहायनो त। मानो त एकवधेन मानो – या चस उनत [उणत (या॰ क॰)]।

द   ुवधेन मानो – अ   ुक ं सनमानो, परवभनमानो। तवधने मानो – सेयोहममीत मानो,

सदसोहममीत मानो, हनोहममीत मानो। चत   िु◌बधेन मानो – लाभने मान ं जनेत, यसने मानं

जनेत, पससंाय मान ं जनेत, स   खुने मान ं जनेत। पचवधेन मानो – लािभह मनापकान ं पािनत मान ं जनेत, लािभह मनापकानं  सदान…ंपे॰… गधान…ं रसान…ं फोठबािनत मानं  जनेत।

िछबधेन मानो – चख   सुपदाय मान ं जनेत, सोतसपदाय…प॰े… घानसपदाय… ि◌जहासपदाय…

कायसपदाय… मनोसपदाय मानं  जनेत। सवधने मानो – मानो, अतमानो, मानातमानो, ओमानो,

अवमानो, िअममानो, मछामानो। अठवधने मानो – लाभेन मान ं जनेत, अलाभेन ओमानं  जनेत,

यसेन मान ं जनेत, अयसेन ओमान ं जनेत, पससंाय मान ं जनेत, नदाय ओमान ं जनेत, स   खुने मानं

जनेत , द   ुखेन ओमान ं जनेत। नववधेन मानो – सेयस सेयोहममीत मानो, सेयस 

सदसोहममीत मानो, सेयस हनोहममीत मानो, सदसस सेयोहममीत मानो, सदसस सदसोहममीत मानो, सदसस हनोहममीत मानो, हनस सेयोहममीत मानो, हनस 

सदसोहममीत मानो, हनस हनोहमसीत मानो। दसवधेन मानो – इधेकचो मान ं जनेत 

जातया वा गो◌ेन वा कोलप   ुयेन वा वणपोखरताय वा धनेन वा अझेनने वा कमायतनने वा 

सपायतनने वा वजाठानेन [वजाठानेन (क॰)]  वा स   तुने वा पटभानेन वा अञतरञतरेन वा 

वथ   नुा। यो एवपो मानो मञना िमञत◌ं  उनत उनमो धजो सपगाहो क े त   कुयता चस –

अय ं व   ुचत मानो।

मखो त यो मखो मखायना मखायत◌ं  नठ   ु रय ं नठ   ु रयकम ं[नथ   ुरयकम ं (क॰)

पस वभ॰ ८९२]  – अय ं व   ुचत मखो। ब   ुधस भगवतो मानो च मखो च पहना िउछनम   लूा 

तालावथ   कुता अनभावकंता आयत ं अन   ुपादधमा। तमा ब   ुधो मानमखपहायीत –

Page 123: parayanavagga niddesa PALI

8/19/2019 parayanavagga niddesa PALI

http://slidepdf.com/reader/full/parayanavagga-niddesa-pali 123/138

मानमखपहायनो।

हदाहं कयसाम गरं वण   पूसंहत ि◌त।हदाह ि◌त पदिसध पदससंगो पदपारप   रू 

अखरसमवायो यजनसलठता पदान   पु   ुबतापते ं – हदािहत। कयसाम गरं वण   पूसंहत ि◌त 

वणेन उपेत ं सम   पुेत ं उपागत ं सम   पुागत ं उपपन ं सम   पुपन ं समनागत ं वाच ं गरं यपथ ं उदरणं

[ओदरण ं (या॰)]  कयसाम देसेसाम पञपेसाम पठपेसाम ववरसाम विभजसाम उ◌ानीकरसाम पकासेसामीत – हदाहं कयसाम गरं वण   पूसंहत।ं तनेाह थरेो पगयो –

‘‘पहनमलमोहस, मानमखपहायनो।

हदाहं कयसाम, गरं वण   पूसंहत’’ि◌त॥

१०४. तमोन   दुो ब   ुधो समतचख   ,ु लोकतग    ू सबभवातवो।

 अनासवो सबद   ुखपहनो, सचहयो मे उपासतो मे॥

तमोन   दुो  ब   ुधो समतचख   ूत। तमोन   दुो त रागतम ं दोसतम ं मोहतम ं मानतम ं दठतमं

कलेसतम ं द   ुचरततम ं अधकरण ं अञाणकरण ं पञानरोधक ं वघातिपखक ं अनबानसवंनकं

न   ुद पन   ुद पजह वनोदेस यतीअकास अनभावं  गमेस। ब   ुधो त यो सो भगवा…पे॰… िसछका 

पञ; यददं ब   ुधोत। समतचख    ु व   ुचत सबञ   तुञाण…ंप॰े… तथागतो तेन समतचख   ूत –

तमोन   दुो ब   ुधो समतचख   ।ु

लोकतग    ू सबभवातवो त। लोको त एको लोको – भवलोको। वे  लोका – भवलोको च सभवलोको च; सपभवलोको च सपसभवलोको च; वपभवलोको च वपसभवलोको च 

[व े लोका सप च भवलोको वप च भवलोको (या॰)]। तयो लोका – तसो वेदना। च◌ारो लोका 

 – च◌ारो आहारा। पच लोका – पच   पुादानखधा। छ लोका – छ अझकान आयतनान। स 

लोका – सवञाणठतयो । अठ लोका – अठ लोकधमा। नव लोका – नव स◌ावासा। दस 

लोका – दस आयतनान। वादस लोका – वादसायतनान। अठारस लोका – अठारस धात   युो।

लोकतग   ूत भगवा लोकस अतगतो अतप◌ो कोटगतो कोटप◌ो… नबानगतो नबानप◌ो। सो 

व   ुथवासो चणचरणो… जातमरणससंारो िनथ तस प   नुभवोत – लोकतग   ।ू

सबभवातवो त। भवा त वे भवा – कमभवो च पटिसधको च प   नुभवो। कतमो कमभवो?

प   ुञाभसखारो अप   ुञाभसखारो आनेजाभसखारो – अयं  कमभवो। कतमो पटिसधको 

प   नुभवो? पटिसधका पा वदेना सञा सखारा वञाण ं – अय ं पटिसधको प   नुभवो। भगवा 

कमभवच पटिसधकच प   नुभव ं अतव◌ो[उपातव◌ो (क॰)]  अतकतो वीतव◌ोत – लोकतग   ू

सबभवातव◌ो।

 अनासवो सबद   ुखपहनो त। अनासवो त च◌ारो आसवा – कामासवो, भवासवो, दठासवो,

अवजासवो। त े आसवा ब   ुधस भगवतो पहना िउछनम   लूा तालावथ   कुता अनभावकंता आयतं

अन   ुपादधमा। तमा ब   ुधो अनासवो। सबद   ुखपहनो त सब ं तस पटिसधक◌ ं जातद   ुखं

Page 124: parayanavagga niddesa PALI

8/19/2019 parayanavagga niddesa PALI

http://slidepdf.com/reader/full/parayanavagga-niddesa-pali 124/138

जराद   ुख ं याधद   ुख ं मरणद   ुख ं सोकपरदेवद   ुखदोमनस   पुायासद   ुख ं …पे॰… दठयसनद   ुख ं पहनं

सम   िु◌छन ं व   पूसत ं पटपसध ं अभब   ुपक◌ ं ञािणगन◌ा दढ◌ं। तमा ब   ुधो सबद   ुखपहनोत –

अनासवो सबद   ुखपहनो।

सचहयो  म े उपासतो मेत। सचहयो त सचहयो सदसनामो सदसहयो 

सचसदसहयो। वपसी भगवा, सखी भगवा, वेसभ    ू भगवा, कक   ु सधो भगवा, कोणागमनो भगवा,कसपो भगवा। त े ब   ुधा भगवतो सदसनामा सदसहया। भगवाप सयम   ुन तसे ं ब   ुधानं

भगवतान ं सदसनामो सदसहयोत – तमा ब   ुधो सचहयो।

म े उपासतो मेत सो मया भगवा आसतो उपासतो पयपासतो परप   िु◌छतो परिपहतोत –

सचहयो म े उपासतो मे। तनेाह थरेो पगयो –

‘‘तमोन   दुो ब   ुधो समतचख   ,ु लोकतग    ू सबभवातव◌ो।

अनासवो सबद   ुखपहनो, सचहयो मे उपासतो मे’’त॥

१०५. दजो यथा क   ु बनक ं पहाय, बह   ुफल ं काननमावसेय।

एवमहं अपदसे पहाय, महोदध ं हंसोरव अझपो  [अज प◌ो (क॰)] ॥

दजो यथा क   ु बनक ं पहाय, बह   ुफल ं काननमावसेया त । दजो   व   ुचत पखी। क  ं कारणा दजो 

व   ुचत पखी? वख   ु  ं जायतीत दजो, मात   कु   ु ि◌छहा च अडकोसहा च। तकंारणा दजो व   ुचत 

पखीत – दजो। यथा क   ु बनक ं पहाया त यथा दजो क   ु बनक ं परवनक ं अपफल ं अपभखंअपोदक◌ ं पहाय जहवा अतकमवा समतकमवा वीतव◌ेवा अञ ं बह   ुफल ं बह   ुभख ं बह   दूक◌ं

[बह   ुख ं (या॰)]  महत ं कानन ं वनसड ं अधगछेय वदेय पटलभेय, ितमच वनसड े वासं

कपेयात – दजो यथा क   ु बनक ं पहाय बह   ुफल ं कानन ं आवसेय।

एवमहं अपदस े पहाय, महोदध ं हंसोरव अझपो त। एव ि◌त ओपमसपटपादनं। अपदसे

पहाया त यो च बावर ◌ामणो ये चञ े तस आचरया ब   ुध ं भगवत ं उपादाय अपदसा 

परदसा थोकदसा ओमकदसा लामकदसा छत   ुकदसा [जत   ुकदसा (या॰), जत   कुदसा (सी॰

अठ॰)]  वा। त े अपदस े परदसे थोकदसे ओमकदसे लामकदस े छत   ुकदसे पहाय पजहवा 

अतकमवा समतकमवा वीतव◌ेवा ब   ुध ं भगवत ं अपमाणदस ं अगदस ं सेठदसं

वसेठदस ं पामोखदस ं उमदस ं पवरदस ं असम ं असमसम ं अपटसम ं अपटभाग ं अपटप   ुगलं

देवातदेव ं नरासभ ं प   ुरससीहं प   ुरसनाग ं प   ुरसाजञ ं प   ुरसनसभ ं प   ुरसधोरहं दसबलधार ं[दसबल ं तादं

(या॰)]  अधिगछं िवदं पटलभ।ं यथा च हंसो महतं  मानसकं [मान   सुकत ं (या॰)]  वा सरं अनोत◌ं

वा दहं महासम   ुदं वा अखोभं  अमतोदक ं जलरास ं अधगछेय वदेय पटलभेय, एवमेव ब   ुधं

भगवत ं अखोभ ं अमततजे ं पभनञाण ं ववटचख   ु  ं पञापभेदक   ु सल ं अधगतपटिसभदंचत   वुसेारजप◌ं  स   ुधाधम   ु◌ं  सतेपच◌ं  अवयभाण ं ताद ं तथापटञ ं अपर◌ं  महत ं गभीरं

अपमेय ं द   ुपरयोगाहं पह   तूरतन ं सागरसम ं छळग   पुेखाय समनागत ं अत   लु ं वप   लु ं अपमेय,ं तं

तादस ं पवदत ं मगवादन ं[पवरमगवादन ं (क॰)]  मेमव नगान ं गळमव दजान ं सीहमव मगानं

Page 125: parayanavagga niddesa PALI

8/19/2019 parayanavagga niddesa PALI

http://slidepdf.com/reader/full/parayanavagga-niddesa-pali 125/138

उदधमव अणवान ं अधिगछं, त ं सथारं ि◌जनपवरं महेिसत – एवमहं अपदसे पहाय महोदधं

हंसोरव अझप◌ो। तनेाह थेरो पगयो –

‘‘दजो यथा क   ु बनक ं पहाय, बह   ुफल ं काननमावसेय।

एवमहं अपदसे पहाय, महोदध ं हंसोरव अझप◌ो’’त॥

१०६. य े म े प   ुब े वयाकं स   ,ु

ह   ुरं गोतमसासना ‘इचास इत भवसत’।

सब ं त ं इतहतहं, सब ं त ं तकवढन॥ं

य े म े प   ुब े वयाकं स   ूत। येत यो च बावर ◌ामणो ये चञ े तस आचरया, त े सक◌ ं दठ ं सक◌ं

िखत ं सक ं च ं सक ं लध ं सक ं अझासय ं सक ं अधपाय ं य◌ाक◌ ंस    ु आिचखसं    ु देसयसं    ु पञपसं   ु

पठपसं    ु ववरसं    ु विभजसं    ु उ◌ान◌ीअक◌ ंस    ु पकासेस   िु◌त – ये मे प   ुब े वयाक◌ ंस   ।ु

ह   ुरं गोतमसासना त ह   ुरं गोतमसासना, परं गोतमसासना, प   रुे गोतमसासना, पठमतरं गोतमसासना 

ब   ुधसासना ि◌जनसासना तथागतसासना[तथागतसासना देवसासना (या॰ क॰)]  अरहतसासनात – ह   ुरं

गोतमसासना।

इचास इत भवसती त एव ं कर आस, एव ं कर भवसतीत – इचास इत भवसत।

सब ंत ं इतहतह ि◌त सबं  त ं इतहतहं इतकराय परपराय पटकसपदाय तकहेत    ु नयहेत   ु

आकारपरवतक े न दठनझानिखतया न साम ं सयमभञात ं न अपचख ं धम ं यं

कथयसं   ूत – सबं  त ं इतहतहं।

सब ं त ं तकवढन ि◌त सबं  त ं तकवढन ं वतकवढन ं सकपवढन ं कामवतकवढनं

यापादवतकवढन ं वहसंावतकवढन ं ञातवतकवढन ं जनपदवतकवढनं

अमरावतकवढन ं परान   दुयतापटसयं   ुवतकवढन ं लाभसकारसलोकपटसयं   ुवतकवढनं

अनवञपटसयं   ुवतकवढिनत – सबं  त ं तकवढन।ं तनेाह थरेो पगयो –

‘‘ये मे प   ुब े वयाक◌ ंस   ,ु ह   ुरं गोतमसासना।

‘इचास इत भवस’त।

सब ं त ं इतहतहं, सब ं त ं तकवढन’’ि◌त॥

१०७. एको तमोन   दुासीनो, ज   ुतमा सो पभकरो।

गोतमो भ   ूरपञाणो, गोतमो भ   ूरमधेसो॥

एको तमोन   दुासीनो त। एको त भगवा पबजसखातने एको, अद   ुतयठेन एको, तहाय 

पहानठेन एको, एकतवीतरागोत एको, एकतवीतदोसोत एको, एकतवीतमोहोत एको,

एकतिनकलेसोत एको, एकायनमग ं गतोत एको, एको अन   ुरं समासबोध ं अभसब   ुधोत 

Page 126: parayanavagga niddesa PALI

8/19/2019 parayanavagga niddesa PALI

http://slidepdf.com/reader/full/parayanavagga-niddesa-pali 126/138

एको।

कथ ं भगवा पबजसखातने एको? भगवा दहरोव समानो स   सु    ु काळक े सो भ◌ने योबनेन 

समनागतो पठमेन वयसा अकामकानं  मातापत   नू ं अस   मु   खुान ं रोदतान ं वलपतान ं ञातसघ ं सबं

घरावासपलबोध ं िछदवा प   ुदारपलबोध ं िछदवा ञातपलबोध ं िछदवा म◌ामचपलबोधं

िछदव◌ा क◌ ेसमस   ु  ं ओहारेवा कासायान वथान अछादेवा अगारमा अनगारय ं पिबजवा अकचनभाव ं उपगवा एको चरत वहरत इरयत व◌ेत पालेत यपेत यापेत। एव ं भगवा 

पबजसखातने एको।

कथ ं भगवा अद   ुतयठेन एको? एवं  पिबजतो समानो एको अरञवनपथान पतान 

सनेासनान पटसेवत अपसदान अपनघोसान वजनवातान मन   ुसराहसेयकान 

[मन   ुसराहसेयकान (या॰ क॰)]  पटसलानसापान [पटसलाणसापान (क॰)]। सो एको 

गछत, एको तठत, एको नसीदत , एको सेय ं कपेत, एको गाम ं पडाय पवसत, एको 

अभकमत, एको पटकमत, एको रहो नसीदत, एको चकम ं अधठात, एको चरत वहरत 

इरयत व◌ेत पालेत यपेत यापेत। एव ं भगवा अद   ुतयठेन एको।

कथ ं भगवा तहाय पहानठेन एको? सो एव ं एको अद   ुतयो अपम◌ो आतापी पहत◌ो वहरतो 

नजा नरेजराय तीरे बोधखम   लूे महापधान ं पदहतो मारं ससने ं कह ं नम   ुच◌ं  पमबध   ु  ं वधमवा 

तहाजालन ं[तहं जालन ं (या॰)]  वसटं [सरत ं (या॰) महान॰ १९१]  वसक◌ ं पजह वनोदेस 

यतीअकास अनभाव ं गमेस।

‘‘तहाद   ुतयो प   ुरसो, दघमधान ससंर।ं

इथभावञथाभाव,ं ससंारं नातवत॥

‘‘एतमादनव ं[एवमादनव ं (क॰) पस इतव   ॰ु १५]  ञवा, तहं [तहा (या॰ क॰) महान॰

१९१]  द   ुखस सभव।ं

वीततहो अनादानो, सतो भख    ु परबजे’’त॥

एवं  भगवा तहाय पहानठेन एको।

कथ ं भगवा एकतवीतरागोत एको? रागस पहन◌ा एकतवीतरागोत एको, दोसस पहन◌ा 

एकतवीतदोसोत एको, मोहस पहन◌ा एकतवीतमोहोत एको, कलेसानं  पहन◌ा 

एकतिनकलेसोत एको।

कथ ं भगवा एकायनमग ं गतोत एको? एकायनमगो व   ुचत च◌ारो सतपठाना…पे॰… अरयो 

अठगको मगो।

‘‘एकायनं  जातखयतदसी, मग ं पजानात हतान   कुपी।

Page 127: parayanavagga niddesa PALI

8/19/2019 parayanavagga niddesa PALI

http://slidepdf.com/reader/full/parayanavagga-niddesa-pali 127/138

एतने मगेन तरसं    ु[अतरसं    ु (क॰) पस स॰ं न॰ ५.४०९; महान॰ १९१]  प   ुबे, तरिसत ये

च तिरत ओघ’’ि◌त॥

एवं  भगवा एकायनमग ं गतोत एको।

कथ ं भगवा एको अन   ुरं समासबोध ं अभसब   ुधोत एको। बोध व   ुचत चत   सू    ु मगेस    ु ञाणं

पञा िपिञय ं पञाबल ं धमवचयसबोझगो वीमसंा वपसना समादठ । भगवा तेन 

बोधञाणेन ‘‘सब े सखारा अनचा’’त ब   िु◌झ, ‘‘सबे सखारा द   ुखा’’त ब   िु◌झ, ‘‘सबे धमा 

अन◌ा’’त ब   िु◌झ…पे॰… ‘‘यं  िकच सम   दुयधम ं सब ं त ं नरोधधम’’ि◌त ब   िु◌झ। अथ वा, यं

ब   िु◌झतबं  अन   बु   िु◌झतबं  पटब   िु◌झतबं  सब   िु◌झतबं  अधगतब ं िफसतब ं िसछकातब ं सब ं तं

तने बोधञाणेन ब   िु◌झ अन   बु   िु◌झ पटब   िु◌झ सब   िु◌झ अधिगछ फसेस सछाकास। एवं  भगवा 

एको अन   ुरं समासबोध ं अभसब   ुधोत एको।

तमोन   दुो त भगवा रागतमं  दोसतम ं मोहतम ं दठतम ं कलेसतम ं द   ुचरततम ं अधकरणंअचख   कुरण ं अञाणकरण ं पञानरोधक ं वघातिपखक ं अनबानसवंनक ं न   ुद पन   ुद पजह 

वनोदेस यतीअकास अनभाव ं गमेस। आसीनो त नसनो भगवा पासाणक◌ े चेतयेत – आसीनो 

[आसनो (क॰)]।

नगस पस े आसीन,ं म   ुन◌ं  द   ुखस पारग   ु ।ं

सावका पयपािसत, तेवजा मच   हुायनोत॥

एिवप भगवा आसीनो…पे॰… अथ वा, भगवा सबोस   ुकपटपसध◌ा आसीनो सो व   ुथवासो 

चणचरणो…पे॰… जातमरणससंारो िनथ तस प   नुभवोत, एिवप भगवा आसीनोत – एको 

तमोन   दुासीनो।

ज   ुतमा सो पभकरो त। ज   ुतमा त ज   ुतमा मतमा िपडतो पञवा ब   ुधमा ञाणी वभावी 

मधेावी। पभकरो त पभकरो आलोककरो ओभासकरो दपकरो पदपकरो उजोतकरो पजोतकरोत 

 – ज   ुतमा सो पभकरो।

गोतमो  भ   ूरपञाणो त गोतमो भ   ूरपञाणो ञाणपञाणो पञाधजो पञाक ेत    ु पञाधपतेयो 

वचयबह   ुलो पवचयबह   ुलो ओखायनबह   ुलो समोखायनधमो वभ   तूवहार तचरतो तबह   ुलो 

तगको ितननो तपोणो तपभारो तदधम   ु◌ो तदधपतेयो।

धजो रथस पञाण,ं ध   मूो [ध   मुो (या॰)]  पञाणिमगनो।

राजा रठस पञाण,ं भ◌ा पञाणिमथयात॥

एवमवे गोतमो भ   ूरपञाणो ञाणपञाणो पञाधजो पञाक ेत    ु पञाधपतेयो वचयबह   ुलो 

पवचयबह   ुलो ओखायनबह   ुलो समोखायनधमो वभ   तूवहार तचरतो तबह   ुलो तगको ितननो 

Page 128: parayanavagga niddesa PALI

8/19/2019 parayanavagga niddesa PALI

http://slidepdf.com/reader/full/parayanavagga-niddesa-pali 128/138

तपोणो तपभारो तदधम   ु◌ो तदधपतेयोत – गोतमो भ   ूरपञाणो।

गोतमो भ   ूरमेधसो त भ   ूर व   ुचत पथवी। भगवा ताय पथवसमाय पञाय वप   लुाय वथताय 

समनागतो। मेधा व   ुचत पञा। या पञा पजानना…पे॰… अमोहो धमवचयो समादठ। भगवा 

इमाय मेधाय उपेतो सम   पुतेो उपागतो सम   पुागतो उपपनो सम   पुपनो समनागतो, तमा ब   ुधो 

स   मुेधसोत [भ   ूरमेधसोत (या॰) एवम   पुरप]  – गोतमो भ   ूरमेधसो। तनेाह थरेो पगयो –

‘‘एको तमोन   दुासीनो, ज   ुतमा सो पभकरो।

गोतमो भ   ूरपञाणो, गोतमो भ   ूरमधेसो’’त॥

१०८. यो म े धममदसेेस, िसदठकमकालक ं ।

तहखयमनीतक ं , यस िनथ उपमा वच॥

यो मे धमदेसेसी त। यो त यो सो भगवा सयभ    ू अनाचरयको प   ुबे अनन   ुस   तुसे    ु धमेस    ु सामंसचान अभसब   िु◌झ, तथ च सबञ   तु ं प◌ो बलेस    ु च वसीभाव।ं धममदेससेी त। धम ि◌त 

आदकयाण ं मझकेयाण ं परयोसानकयाण ं साथ ं सयजन ं क◌ ेवलपरप   ुण ं परस   ुध ं मचरय,ं

च◌ारो सतपठाने…पे॰… अरय ं अठगक ं मग ं नबानच नबानगामनच पटपदं आिचख 

देसेस पञपेस पठपेस ववर विभज उ◌ानीअकास पकाससेीत – यो मे धममदेसेस।

िसदठकमकालक ि◌त िसदठक ं अकालक ं एहिपसक ं ओपनेि◌यक ं पच◌ं  वेदतबं

वञ   हूत – एवं  िसदठक ं । अथ वा, यो दठवे धम े अरय ं अठगक ं मग ं भावेत, तस मगस अनतरा समनतरा अधगछतेव फल ं वदत पटलभतीत, एिवप िसदठक ं ।

 अकालक ि◌त यथा मन   ुसा कालक ं धन ं दवा अनतरा न लिभत काल ं आगमिे◌त, नेवायं  धमो।

यो दठेव धमे अरयं  अठगक ं मग ं भावेत, तस मगस अनतरा समनतरा अधगछतवे 

फल ं वदत पटलभत, न परथ न परलोक े , एव ं अकालिकत – िसदठकमकालक ं ।

तहखयमनीतक ि◌त।तहा त पतहा…पे॰… धमतहा। तहखय ि◌त तहखयं  रागखयं

दोसखय ं मोहखय ं गतखय ं उपपखय ं पटिसधखय ं भवखय ं ससंारखय ं वटखय।ं

 अनीतक ि◌त ईत व   ुिचत कलेसा च खधा च अभसखारा च। ईतपहानं  ईतव   पूसमं

ईतपटनसग ं ईतपटपसध ं अमत ं नबािनत – तहखयमनीतक ं ।

यस िनथ उपमा वची त। यसा त नबानस। िनथ उपमा त उपमा िनथ, उपनधा िनथ,

सदस ं िनथ, पटभागो िनथ न सत न संवजत न   पुलभत। वची त वच िकहच कथच 

अझ◌ं  वा बहधा वा अझबहधा वात – यस िनथ उपमा वच। तनेाह थरेो पगयो –

‘‘यो म े धममदसेेस, िसदठकमकालक ं ।तहखयमनीतक ं , यस िनथ उपमा वची’’त॥

१०९. क  ं   न    ु तहा वपवस, म   हु   ुमप पगय।

Page 129: parayanavagga niddesa PALI

8/19/2019 parayanavagga niddesa PALI

http://slidepdf.com/reader/full/parayanavagga-niddesa-pali 129/138

गोतमा भ   ूरपञाणा, गोतमा भ   ूरमधेसा॥

क  ं   न    ु तहा वपवसी त क  ं   न    ु ब   ुधहा वपवस अपेस अपिगछ [अपगछस (या॰ क॰)]

वना होसीत – क  ं   न    ु तहा वपवस।

म   हु   ुमप पगया त म   हु   ुि◌प खिणप लियप वियप अधपीत – म   हु   ुमप। पगया त 

बावर त ं न◌ारं नामेन आलपत।

गोतमा  भ   ूरपञाणा त गोतमा भ   ूरपञाणा ञाणपञाणा पञाधजा पञाक ेत   ुहा 

पञाधपतेयहा वचयबह   ुला पवचयबह   ुला ओखायनबह   ुला समोखायनधमा वभ   तूवहारहा 

तचरता तबह   ुला तगका ितनना तपोणा तपभारा तदधम   ु◌ा तदधपतेयहात – गोतमा 

भ   ूरपञाणा।

गोतमा भ   ूरमेधसा त भ   ूर व   ुचत पथवी। भगवा ताय पथवसमाय पञाय वप   लुाय वथताय समनागतो। मेधा व   ुचत पञा। या पञा पजानना…पे॰… अमोहो धमवचयो समादठ। भगवा 

इमाय मेधाय पञाय उपतेो सम   पुतेो उपागतो सम   पुागतो उपपनो सम   पुपनो समनागतो, तमा 

ब   ुधो स   मुेधसोत – गोतमा भ   ूरमेधसा। तनेाह सो ◌ामणो –

‘‘क  ं न    ु तहा वपवस, म   हु   ुमप पगय।

गोतमा भ   ूरपञाणा, गोतमा भ   ूरमधेसा’’त॥

११०. यो त े धममदसेेस, िसदठकमकालक ं ।

तहखयमनीतक ं , यस िनथ उपमा वच॥

यो त े धममदेसेसी त यो सो भगवा…पे॰… तथ च सबञ   तु ं प◌ो बलेस    ु च वसीभाव।ं

धममदेसेसी त धम ि◌त आदकयाणं  मझकेयाण…ंप॰े… नबानच नबानगामनच पटपदं

आिचख देसेस पञपेस पठपेस ववर विभज उ◌ानीअकास पकासेसीत – यो ते  धममदेसेस।

िसदठकमकालक ि◌त िसदठक ं अकालक ं एहिपसक ं ओपनेि◌यक ं पच◌ं  वेदतबंवञ   हूत – एवं  िसदठक ं । अथ वा, यो दठवे धम े अरय ं अठगक ं मग ं भावेत, तस 

मगस अनतरा समनतरा अधगछतेव फल ं वदत पटलभतीत – एिवप िसदठक ं ।

 अकालक ि◌त यथा मन   ुसा कालक ं धन ं दवा अनतरा न लिभत, काल ं आगिमेत, नेवाय ं धमो।

यो दठेव धमे अरयं  अठगक ं मग ं भावेत; तस मगस अनतरा समनतरा अधगछतवे 

फल ं वदत पटलभत, न परथ न परलोक े , एव ं अकालिकत – िसदठकमकालक ं ।

तहखयमनीतक ि◌त ।तहा त पतहा…पे॰… धमतहा। तहखय ि◌त तहखयं  रागखयंदोसखय ं मोहखय ं गतखय ं उपपखय ं पटिसधखय ं भवखय ं ससंारखय ं वटखय।ं

 अनीतक ि◌त ईत व   ुिचत कलेसा च खधा च अभसखारा च। ईतपहानं  ईतव   पूसमं

ईतपटनसग ं ईतपटपसध ं अमत ं नबािनत – तहखयमनीतक ं ।

Page 130: parayanavagga niddesa PALI

8/19/2019 parayanavagga niddesa PALI

http://slidepdf.com/reader/full/parayanavagga-niddesa-pali 130/138

यस  िनथ उपमा वची त। यसा त नबानस। िनथ उपमा त उपमा िनथ, उपनधा िनथ,

सदस ं िनथ, पटभागो िनथ न सत न संवजत न   पुलभत। वची त वच िकहच कथच 

अझ◌ं  वा बहधा वा अझबहधा वात – यस िनथ उपमा वच। तनेाह सो ◌ामणो –

‘‘यो त े धममदेसेस, िसदठकमकालक ं।

तहखयमनीतक ं , यस िनथ उपमा वची’’त॥

१११. नाहं तहा वपवसाम, म   हु   ुमप ामण।

गोतमा भ   ूरपञाणा, गोतमा भ   ूरमधेसा॥

नाहं तहा वपवसामी त नाहं ब   ुधहा वपवसाम अपेम अपगछाम वना होमीत – नाहं

तहा वपवसाम।

म   हु   ुमप ामणा त म   हु   ुि◌प खिणप लियप वियप अधपीत म   हु   ुमप। ामणा त गारवने मात   लु ं आलपत।

गोतमा भ   ूरपञाणा त गोतमा भ   ूरपञाणा ञाणपञाणा पञाधजा पञाक ेत   ुहा 

पञाधपतेयहा वचयबह   ुला पवचयबह   ुला ओखायनबह   ुला समोखायनधमा वभ   तूवहारहा 

तचरता तबह   ुला तगका ितनना तपोणा तपभारा तदधम   ु◌ा तदधपतेयहात – गोतमा 

भ   ूरपञाणा।

गोतमा भ   ूरमेधसा त भ   ूर व   ुचत पथवी। भगवा ताय पथवसमाय पञाय वप   लुाय वथताय 

समनागतो। मेधा व   ुचत पञा। या पञा पजानना…पे॰… अमोहो धमवचयो समादठ। भगवा 

इमाय मेधाय पञाय उपतेो सम   पुतेो उपागतो सम   पुागतो उपपनो सम   पुपनो समनागतो। तमा 

ब   ुधो स   मुेधसोत – गोतमा भ   ूरमेधसा। तनेाह थेरो पगयो –

‘‘नाहं तहा वपवसाम, म   हु   ुमप ◌ामण।

गोतमा भ   ूरपञाणा, गोतमा भ   ूरमधेसा’’त॥

११२. यो  म े धममदसेेस, िसदठकमकालक ं ।

तहखयमनीतक ं , यस िनथ उपमा वच॥

यो मे धममदेसेसी त यो सो भगवा सयभ    ू अनाचरयको प   ुब े अनन   ुस   तुसे    ु धमेस    ु सामं

सचान अभसब   िु◌झ, तथ च सबञ   तु ं प◌ो बलेस    ु च वसीभाव।ं धममदेससेी त। धम ि◌त 

आदकयाण ं मझकेयाण ं परयोसानकयाण ं साथ ं सयजन ं क◌ ेवलपरप   ुण ं परस   ुध ं मचरय,ं

च◌ारो सतपठाने  च◌ारो समपधाने  च◌ारो इधपादे िपिचयान पच बलान स बोझगेअरय ं अठगक ं मग ं नबानच नबानगामनच पटपदं आिचख देसेस पञपेस पठपेस 

ववर विभज उ◌ानीअकास पकासेसीत – यो मे धममदेसेस।

Page 131: parayanavagga niddesa PALI

8/19/2019 parayanavagga niddesa PALI

http://slidepdf.com/reader/full/parayanavagga-niddesa-pali 131/138

िसदठकमकालक ि◌त िसदठक ं अकालक ं एहिपसक ं ओपनेि◌यक ं पच◌ं  वेदतबं

वञ   हूत, एव ं िसदठक ं । अथ वा, यो दठवे धम े अरय ं अठगक ं मग ं भावेत, तस 

मगस अनतरा समनतरा अधगछतेव फल ं वदत पटलभतीत, एिवप िसदठक ं ।

 अकालक ि◌त यथा मन   ुसा कालक ं धन ं दवा अनतरा न लिभत, काल ं आगिमेत, नेवाय ं धमो।

यो दठेव धमे अरयं  अठगक ं मग ं भावेत, तस मगस अनतरा समनतरा अधगछतवे 

फल ं वदत पटलभत, न परथ न परलोक े , एव ं अकालिकत – िसदठकमकालक ं ।

तहखयमनीतक ि◌त ।तहा त पतहा…पे॰… धमतहा। तहखय ि◌त तहखयं  रागखयं

दोसखय ं मोहखय ं गतखय ं उपपखय ं पटिसधखय ं भवखय ं ससंारखय ं वटखय।ं

 अनीतक ि◌त ईत व   ुिचत कलेसा च खधा च अभसखारा च। ईतपहानं  ईतव   पूसमं

ईतपटपसध ं अमत ं नबािनत – तहखयमनीतक ं ।

यस िनथ उपमा वची त। यसा त नबानस। िनथ उपमा त उपमा िनथ, उपनधा िनथ,

सदस ं िनथ, पटभागो िनथ न िअथ न संवजत न   पुलभत। वची त वच िकहच कथच 

अझ◌ं  वा बहधा वा अझबहधा वात – यस िनथ उपमा वच। तनेाह थरेो पगयो –

‘‘यो म े धममदसेेस, िसदठकमकालक ं ।

तहखयमनीतक ं , यस िनथ उपमा वची’’त॥

११३. पसाम न ं मनसा चख   नुाव, रिदव ं ामण अपमो।

नमसमानो ववसेम  [नमसमानोव वसेम (सी॰ अठ॰) … ववसाम (या॰)] र,ं तनेवे मञाम अवपवास॥ं

पसाम न ं मनसा चख   नुावा त यथा चख   मुा प   ुरसो आलोक◌ े पगतान पसेय दखेय 

ओलोक े य नझायेय उपपरखेय, एवमेवाहं ब   ुध ं भगवत ं मनसा पसाम दखाम ओलोक े म 

नझायाम उपपरखामीत – पसाम नं  मनसा चख   नुाव।

रिदव ं ामण अपमो त रच दवा च ब   ुधान   ुसत ं मनसा भावेतो अपम◌ोत –

रि◌दवं  ◌ामण अपम◌ो।

नमसमानो ववसेम र ि◌त।नमसमानो त कायेन वा नमसमानो, वाचाय वा नमसमानो,

च◌ेन वा नमसमानो, अवथपटपया वा नमसमानो, धमान   धुमपटपया वा नमसमानो 

सकारमानो गकारमानो मानयमानो प   जूयमानो रि◌दवं  ववसेम अतनामेम अतकमेमीत –

नमसमानो ववसेम र◌ं।

तनेेव मञाम अवपवास ि◌त ताय ब   ुधान   ुसतया भावेतो अवपवासोत तं  मञाम,अवपव   ुठोत त ं मञाम जानाम। एवं  जानाम एव ं आजानाम एव ं वजानाम एव ं पटवजानाम 

एवं  पटवझामीत – तनेवे मञाम अवपवास।ं तनेाह थेरो पगयो –

Page 132: parayanavagga niddesa PALI

8/19/2019 parayanavagga niddesa PALI

http://slidepdf.com/reader/full/parayanavagga-niddesa-pali 132/138

‘‘पसाम न ं मनसा चख   नुाव, रि◌दवं  ◌ामण अपम◌ो।

नमसमानो ववसेम र◌ं, तनेवे मञाम अवपवास’’ि◌त॥

११४. सधा  च पीत च मनो सत च, नापिेतम ेगोतमसासनहा।

य ं य ं दस ं वजत भ   ूरपञो, स तने तनेवे नतोहिमम॥

सधा च पीत च मनो सत चा त। सधा त या च भगवतं  आरभ सधा सदहना [सधहना 

(क॰)]  ओकपना अभपसादो सधा सिधय ं सधाबल।ं पीती त या भगवत ं आरभ पीत 

पामोज ं[पाम   ुज ं (या॰)]  मोदना आमोदना पमोदना हासो पहासो व त   ुठ ओदय ं अमनता 

चस। मनो त यच भगवत ं आरभ च◌ं  मनो मानस ं हदय ं पडरं मनो मनायतन ं मिनयं

वञाण ं वञाणखधो तजा मनोवञाणधात   ।ु सती त या भगवतं  आरभ सत अन   ुसत 

समासतीत – सधा च पीत च मनो सत च।

नािपेतमे गोतमसासनहा त इम े च◌ारो धमा गोतमसासना ब   ुधसासना ि◌जनसासना तथागतसासना अरहतसासना नािपेत न गिछत न वजिहत न वनासेतीत – नापिे◌तमे

गोतमसासनहा।

य ं य ं दस ं वजत भ   ूरपञो त। य ं य ं दस ि◌त प   िुरथम ं वा दस ं िपछम ं वा दस ं िदखण ं वा 

दस ं उरं वा दस ं वजत गछत कमत अभकमत। भ   ूरपञो त भ   ूरपञो महापञो तखपञो 

प   थु   पुञो हासपञो जवनपञो नबेधकपञो । भ   ूर व   ुचत पथवी। भगवा ताय पथवसमाय 

पञाय वप   लुाय वथताय समनागतोत – यं  य ं दस ं वजत भ   ूरपञो।

स तने तनेेव नतोहममी त सो येन ब   ुधो तने तनेवे नतो ितननो तपोणो तपभारो 

तदधम   ु◌ो तदधपतेयोत – स तने तनेवे नतोहिमम। तेनाह थरेो पगयो –

‘‘सधा च पीत च मनो सत च, नािपेतमे गोतमसासनहा।

य ं य ं दस ं वजत भ   ूरपञो, स तने तनेवे नतोहममी’’त॥

११५. िजणस मे द   ुबलथामकस, तनेवे कायो न पलेत तथ।सकपयताय वजाम नच,ं मनो ह मे ामण तेन य   ुो॥

िजणस मे द   ुबलथामकसा त ि◌जणस व   ुढस महलकस अधगतस वयोअन   ुपस।

द   ुबलथामकसा त द   ुबलथामकस अपथामकस परथामकसात – ि◌जणस मे द   ुबलथामकस।

तनेेव  कायो न पलेत तथा त कायो येन ब   ुधो तने न पलेत न वजत न गछत 

नातकमतीत – तेनेव कायो न पलेत तथ।

सकपयताय  वजाम नच ि◌त सकपगमनने वतकगमनेन ञाणगमनने पञागमनेन 

ब   ुधगमनने वजाम गछाम अतकमामीत – सकपयताय वजाम नच।ं

Page 133: parayanavagga niddesa PALI

8/19/2019 parayanavagga niddesa PALI

http://slidepdf.com/reader/full/parayanavagga-niddesa-pali 133/138

मनो ह मे  ामण तने य   ुो त। मनो त य ं च◌ं  मनो मानस…ंपे॰… तजा मनोवञाणधात   ।ु

मनो ह मे  ामण तने य   ुो त मनो येन ब   ुधो तने य   ु◌ो पय   ु◌ो सयं   ु◌ोत – मनो ह मे ◌ामण तेन 

य   ु◌ो। तनेाह थेरो पगयो –

‘‘ि◌जणस मे द   ुबलथामकस, तनेेव कायो न पलेत तथ।

सकपयताय वजाम नच,ं मनो ह मे ◌ामण तने य   ु◌ो’’त॥

११६. पके सयानो परफदमानो, दपा दप ं उपलव।ं

 अथदसास ं सब   ुध,ं ओघतणमनासव॥ं

पक े सयानो परफदमानो त। पक े सयानो त कामपक े कामकदम े कामकलसे े कामबळसे

कामपरळाहे कामपलबोधे सेमानो सयमानो वसमानो आवसमानो परवसमानो [अवसेमानो परसमेानो 

(या॰)]  त – पक◌ े सयानो।परफदमानो त तहाफदनाय फदमानो, दठफदनाय फदमानो ,

कलेसफदनाय फदमानो, पयोगफदनाय फदमानो, वपाकफदनाय फदमानो,मनोद   ुचरतफदनाय फदमानो, र◌ो रागेन फदमानो, द   ुठो दोसने फदमानो, म   ूहो मोहेन 

फदमानो, वनबधो मानने फदमानो, परामठो दठया फदमानो, वखेपगतो उधचने 

फदमानो, अनठगतो वचकछाय फदमानो, थामगतो अन   सुयेह फदमानो, लाभेन फदमानो,

अलाभेन फदमानो, यसेन फदमानो, अयसेन फदमानो, पसंसाय फदमानो, नदाय फदमानो,

स   खुने फदमानो, द   ुखने फदमानो, जातया फदमानो, जराय फदमानो, याधना फदमानो,

मरणेन फदमानो, सोकपरदेवद   ुखदोमनस   पुायासेह फदमानो, नरेयक े न द   ुखने फदमानो,

तरछानयोनक ेन द   ुखने फदमानो, पेवसयक े न द   ुखेन फदमानो, मान   ुसक◌ ेन द   ुखेन…प॰े…गभोिकतम   लूक◌ ेन द   ुखेन… गभठतम   लूक◌ ेन द   ुखेन… गभव   ुठानम   लूक◌ ेन द   ुखेन…

जातस   पूनबधक◌ ेन द   ुखने… जातस पराधेयक े न द   ुखने… अ   पूकमने द   ुखेन… पपकमेन 

द   ुखेन… सखारद   ुखेन… वपरणामद   ुखने… चख   रुोगेन द   ुखेन… सोतरोगेन द   ुखने… घानरोगने 

द   ुखेन… ि◌जहारोगेन द   ुखेन… कायरोगेन द   ुखेन… सीसरोगेन द   ुखने… कणरोगेन द   ुखने… म   खुरोगेन 

द   ुखेन… दतरोगेन द   ुखने… ओठरोगेन द   ुखेन… कासेन… सासेन… पनासेन… डाहेन [दाहेन (क॰)

महान॰ ११]  … जरेन… क   ु ि◌छरोगेन… म   ुछाय… पिखदकाय… स   लूाय… वस   ूचकाय… क   ु ठेन… गडने…

कलासेन… सोसने… अपमारेन … दद   युा… कड   ुया… कछ   ु  या… रखसाय… वितछकाय… लोहतप◌ेन 

[लोहतने। प◌ेन (या॰ क॰)]  … मध   मुहेेन… असंाय… पळकाय… भगदलेन [भगदलाय (या॰)]  …

पसम   ुठानेन आबाधने… सेहसम   ुठानने आबाधेन… वातसम   ुठानेन आबाधेन… िसनप◌ातक◌ ेन 

आबाधेन… उत   पुरणामजने आबाधेन… वसमपरहारजेन आबाधने… ओपकमक◌ ेन आबाधने…

कमवपाकजने आबाधेन… सीतेन… उहेन… ि◌जघछाय … पपासाय… उचारेन… पसावने…

डंसमकसवातातपसरसपसफसेन द   ुखेन… मात   मुरणेन द   ुखेन… पत   मुरणेन द   ुखेन… प   ुमरणेन 

द   ुखेन… धीत   मुरणने द   ुखेन… ञातयसनेन द   ुखने… भोगयसनने द   ुखेन… रोगयसनने द   ुखेन…

सीलयसनेन द   ुखेन… दठयसनने द   ुखने फदमानो परफदमानो पवधेमानो सपवधेमानोत –

पक े सयानो परफदमानो।

Page 134: parayanavagga niddesa PALI

8/19/2019 parayanavagga niddesa PALI

http://slidepdf.com/reader/full/parayanavagga-niddesa-pali 134/138

दपा दप ं उपलव ि◌त सथारतो सथारं धमखानतो धमखानं  गणतो गण ं दठया दठं

पटपदाय पटपदं मगतो मगं  पलव ं उपलव ं सपलिवत – दपा दपं  उपलव।ं

 अथदसास ं सब   ुध ि◌त। अथा त पदिसध पदसंसगो पदपारप   रू अखरसमवायो 

यजनसलठता पदान   पु   ुबतापेत ं – अथात। अदसास ि◌त अदसं  अिदख ं अिपस ं पटिवझ।ं

ब   ुधो त यो सो भगवा सयभ    ू अनाचरयको…पे॰… िसछका पञ, यददं ब   ुधोत – अथदसासंसब   ुध।ं

 ओघतणमनासव ि◌त। ओघतण ि◌त भगवा कामोघं  तणो, भवोघ ं तणो, दठोघ ं तणो,

अवजोघ ं तणो, सबससंारपथ ं तणो उणो िनथणो अतकतो समतकतो वीतव◌ो, सो 

व   ुथवासो चणचरणो…पे॰… जातमरणसंसारो, िनथ तस प   नुभवोत – ओघतणं। अनासव ि◌त 

च◌ारो आसवा – कामासवो, भवासवो, दठासवो, अवजासवो। त े आसवा ब   ुधस भगवतो पहना 

िउछनम   लूा तालावथ   कुता अनभावकंता आयत ं अन   ुपादधमा। तमा ब   ुधो अनासवात –

ओघतणमनासव।ं तनेाह थरेो पगयो –

‘‘पक◌ े सयानो परफदमान◌ो, दपा दपं  उपलव।ं

अथदसास ं सब   ुध,ं ओघतणमनासव’’ि◌त॥

११७. यथा अह    ू वकल म   ुसधो, भाव   धुो आळवगोतमो च।

एवमवे िवप पम   ुचस    ु सध,ं गमसस व ं पगय मच   धुेयस पारं॥

यथा   अह    ू वकल म   ुसधो, भाव   धुो आळवगोतमो चा त यथा वकलथरेो [वकल (या॰)]

सधो सधागको सधाप   ुबगमो सधाधम   ु◌ो सधाधपतेयो अरहप◌ो, यथा भ◌ाव   धुो थरेो 

सधो सधागको सधाप   ुबगमो सधाधम   ु◌ो सधाधपतेयो अरहप◌ो, यथा आळवगोतमो थेरो 

सधो सधागको सधाप   ुबगमो सधाधम   ु◌ो सधाधपतेयो अरहप◌ोत – यथा अह    ू वकल 

म   ुसधो भ◌ाव   धुो आळवगोतमो च।

एवमवे िवप पम   ुचस    ु सध ि◌त एवमेव वं  सध ं म   ुचस    ु पम   ुचस    ु सपम   ुचस   ु

अधम   ुचस    ु ओकपेह। ‘‘सबे सखारा अनचा’’त सध ं म   ुचस    ु पम   ुचस    ु सपम   ुचस   ु

अधम   ुचस    ु ओकपेह। ‘‘सबे सखारा द   ुखा’’त…पे॰… ‘‘सबे धमा अन◌ा’’त सधं  म   ुचस   ु

पम   ुचस    ु सपम   ुचस    ु अधम   ुचस    ु ओकपेह… ‘‘य ं िकच सम   दुयधम ं सब ं त ं नरोधधम’’ि◌त 

सध ं म   ुचस    ु पम   ुचस   ,ु सपम   ुचस    ु अधम   ुचस    ु ओकपहेत – एवमेव िवप पम   ुचस   ु

सध।ं

गमसस व ं पगय मच   धुेयस पार ि◌त मच   धुेय ं व   ुिचत कलेसा च खधा च 

अभसखारा च। मच   धुेयस पारं व   ुचत अमत ं नबान,ं यो सो सबसखारसमथो 

सब   पूधपटनसगो तहखयो वरागो नरोधो नबानं। गमसस व ं पगय मच   धुेयस 

पार ि◌त वं  पारं गमसस, पारं अधगमसस, पारं िफससस, पारं िसछकरससीत –

Page 135: parayanavagga niddesa PALI

8/19/2019 parayanavagga niddesa PALI

http://slidepdf.com/reader/full/parayanavagga-niddesa-pali 135/138

गमसस व ं पगय मच   धुेयस पारं। तनेाह भगवा –

‘‘यथा अह    ू वकल म   ुसधो, भ◌ाव   धुो आळवगोतमो च।

एवमवे िवप पम   ुचस    ु सध,ं

गमसस व ं पगय मच   धुेयस पार’’ि◌त॥

११८. एस भयो पसीदाम, स   ुवान म   ुननो वचो।

ववटछदो  [ववटछदनो (क॰) सदनीतपदमाला ओलोक े तबा] सब   ुधो, अखलो 

पटभानवा  [पटभाणवा (या॰)] ॥

एस भयो पसीदामी त एस भयो पसीदाम, भयो भयो सदहाम, भयो भयो 

ओकपेम, भयो भयो अधम   ुचाम; ‘‘सबे सखारा अनचा’’त भयो भयो पसीदाम, भयो 

भयो सदहाम , भयो भयो ओकपेम, भयो भयो अधम   ुचाम; ‘‘सब े सखारा द   ुखा’’त 

भयो भयो पसीदाम…पे॰… ‘‘सबे  धमा अन◌ा’’त भयो भयो पसीदाम…पे॰… ‘‘य ं िकच सम   दुयधम ं सब ं त ं नरोधधम’’ि◌त भयो भयो पसीदाम, भयो भयो सदहाम, भयो 

भयो ओकपेम, भयो भयो अधम   ुचामीत – एस भयो पसीदाम।

स   ुवान म   ुननो वचो त। म   नुी त मोन ं व   ुचत ञाण…ंपे॰… सगजालमतच सो म   ुन। स   ुवान 

म   ुननो वचो त त   ुहं वचन ं यपथ ं देसन ं अन   सुासन ं अन   ुसठं स   ुवान उगहेवान उपधारयवान 

उपलखयवानात – स   ुवान म   ुननो वचो।

ववटछदो सब   ुधो त। छदन ि◌त पच छदनान – तहाछदनं, दठछदन,ं कलेसछदन,ं

द   ुचरतछदन,ं अवजाछदन।ं तान छदनान ब   ुधस भगवतो ववटान वधंसतान सम   ुघाटतान 

पहनान सम   िु◌छनान व   पूसतान पटपसधान अभब   ुपकान ञािणगना दढान। तमा 

ब   ुधो ववटछदो। ब   ुधो त यो सो भगवा…पे॰… िसछका पञ, यददं ब   ुधोत – ववटछदो 

सब   ुधो।

 अखलो पटभानवा त। अखलो त रागो खलो, दोसो खलो, मोहो खलो, कोधो खलो, उपनाहो…

पे॰… सबाक   ु सलाभसखारा खला। त े खला ब   ुधस भगवतो पहना िउछनम   लूा तालावथ   कुता 

अनभावकंता आयत ं अन   ुपादधमा। तमा ब   ुधो अखलो।

पटभानवा त तयो पटभानवतो – परय पटभानवा, परप   ुछापटभानवा, अधगमपटभानवा।

कतमो परयपटभानवा? इधेकचस ब   ुधवचन ं[पकतया (क॰)]  परयाप   तु ं[परयाप   टुं (या॰ क॰)]

होत स   ु◌ं  गेय ं वेयाकरण ं गाथा उदान ं इतव   ुक ं जातक ं अभ   तुधम ं वदेल।ं तस परय◌ं  नसाय 

पटभात [पटभायत (क॰)]  – अय ं परयपटभानवा।

कतमो परप   ुछापटभानवा? इधेकचो परप   िु◌छता होत अथे च ञाये च लखणे च कारणे च 

ठानाठान े च। तस परप   ुछं नसाय पटभात – अय ं परप   ुछापटभानवा।

Page 136: parayanavagga niddesa PALI

8/19/2019 parayanavagga niddesa PALI

http://slidepdf.com/reader/full/parayanavagga-niddesa-pali 136/138

कतमो अधगमपटभानवा? इधेकचस अधगता िहोत च◌ारो सतपठाना, च◌ारो 

समपधाना, च◌ारो इधपादा, िपिचयान, पच बलान, स बोझगा, अरयो अठगको 

मगो, च◌ारो अरयमगा, च◌ार सामञफलान, चतसो पटिसभदायो, छ अभञायो। तस 

अथो ञातो, धमो ञातो, न ञाता। अथे  ञात े अथो पटभात, धमे ञात े धमो पटभात,

नया ञाताय न पटभात। इमसे    ु तीस    ु ञाणेस    ु ञाण ं पटभानपटिसभदा। भगवा इमाय 

पटभानपटिसभदाय उपेतो सम   पुतेो उपागतो सम   पुागतो उपपनो सम   पुपनो समनागतो। तमा ब   ुधो पटभानवा। यस परय िनथ, परप   ुछा िनथ, अधगमो िनथ, क  ं   तस 

पटभायसतीत – अखलो पटभानवा । तेनाह थरेो पगयो –

‘‘एस भयो पसीदाम, स   ुवान म   ुननो वचो।

ववटछदो सब   ुधो, अखलो पटभानवा’’त॥

११९. अधदेवे [अतदेव े (क॰)]  अभञाय, सब ं वेद परोपर ं[परोवरं (सी॰ अठ॰)] ।

पहानतकरो सथा, कखीनं  पटजानत॥ं

 अधदेवे अभञाया त। देवा त तयो देवा – सम   ुतदेवा [समभदेवा (या॰)], उपपदेवा,

वस   ुधदेवा। कतमे सम   ुतदेवा? सम   ुतदेवा व   ुिचत राजानो [कतमे समतदेवा राजानो (या॰)

एवम   पुरप]  च राजक   ु मारो च देवयो च। इमे  व   ुिचत सम   ुतदेवा। कतमे उपपदेवा? उपपदेवा 

व   ुिचत चात   मुहािराजका देवा तावतसंा देवा…पे॰… मकायका देवा, ये च देवा तद   ुर। इमे व   ुिचत 

उपपदेवा। कतमे वस   ुधदेवा? वस   ुधदेवा व   ुिचत तथागता तथागतसावका अरहतो खीणासवा,

ये च पचकेसब   ु

धा। इमे व   ु

िचत वस   ु

धदेवा। भगवा सम   ु

तदेव े अधदेवात अभञाय 

उपपदेव े अधदेवात अभञाय, वस   ुधदेवे अधदेवात अभञाय जानवा त   लुयवा तीरयवा 

वभावयवा वभ   तू ं कवात – अधदेव े अभञाय।

सब ंवेद परोपर ि◌त भगवा अनो च परेसच अधदेवकरे धमे वेद अञास अिफस 

पटिवझ। कतमे अनो अधदेवकरा धमा? समापटपदा अन   लुोमपटपदा अपचनीकपटपदा 

अवथपटपदा धमान   धुमपटपदा सीलेस    ु परप   रूकारता िइयेस    ु ग   ुवारता भोजन े मञ   तुा 

जागरयान   युोगो सतसपजञ ं च◌ारो सतपठाना…पे॰… अरयो अठगको मगो। इमे व   ुिचत 

अनो अधदेवकरा धमा।

कतमे परेस ं अधदेवकरा धमा? समापटपदा…प॰े… अरयो अठगको मगो। इमे व   ुिचत 

परेस ं अधदेवकरा धमा। एव ं भगवा अनो च परेसच अधदेवकरे धमे वेद अञास अिफस 

पटवझीत – सबं  वेद परोपरं।

पहानतकरो सथा त भगवा पारायनकपहानं  अतकरो परयतकरो परछेदकरो परवट   ुमकरो;

सभयपहानं [परसपहान ं (या॰), पगयपहान ं (क॰)]  अतकरो परयतकरो परछेदकरो परवट   ुमकरो; सकपहानं…पे॰… स   युामपहान…ं भख   पुहानं… भख   नुीपहान…ं उपासकपहान…ं

उपासकापहानं… राजपहान…ं खयपहान…ं ◌ामणपहानं… वेसपहान…ं स   ुदपहान…ं देवपहान…ं

Page 137: parayanavagga niddesa PALI

8/19/2019 parayanavagga niddesa PALI

http://slidepdf.com/reader/full/parayanavagga-niddesa-pali 137/138

मपहानं  अतकरो परयतकरो परछेदकरो परवट   ुमकरोत – पहानतकरो। सथा त भगवा 

सथवाहो। यथा सथवाहो सथे  कतारं तारेत, चोरकतारं तारेत, वाळकतारं तारेत,

द   िु◌भखकतारं तारेत, नदककतारं तारेत उ◌ारेत नथारेत[न◌ारेत (या॰ क॰)]  पतारेत,

खमेतभ   ूम◌ं  सपापेत; एवमेव भगवा सथवाहो स◌े कतारं तारेत, जातकतारं तारेत, जराकतारं…

पे॰… याधकतारं… मरणकतारं… सोकपरदेवद   ुखदोमनस   पुायासकतारं तारेत, रागकतारं तारेत,

दोसकतारं… मोहकतारं… मानकतारं… दठकतारं… कलेसकतारं… द   ुचरतकतारं तारेत,रागगहन ं तारेत, दोसगहन ं तारेत, मोहगहन…ं दठगहन…ं कलेसगहन…ं द   ुचरतगहन ं तारेत 

उ◌ारेत नथारेत पतारेत; खमेत ं अमत ं नबान ं सपापेतीत – एिवप भगवा सथवाहो।

अथ वा, भगवा नेता वनतेा अन   नुेता पञपेता नझापेता पेखता पसादेतात, एवं  भगवा 

सथवाहो। अथ वा, भगवा अन   ुपनस मगस उपादेता, असजातस मगस सजनतेा,

अनखातस मगस अखाता, मगञ    ू मगवद    ू मगकोवदो मगान   गुा च पन एतरह सावका 

वहिरत पछा समनागतात, एिवप भगवा सथवाहोत – पहानतकरो सथा।

कखीन ं पटजानत ि◌त सकखा आगवा नकखा सपिजत, सलेखा आगवा नलेखा 

सपिजत, सवेहका आगवा नवेळहका सपिजत, सवचकछा आगवा िनबचकछा 

सपिजत, सरागा आगवा वीतरागा सपिजत, सदोसा आगवा वीतदोसा सपिजत, समोहा 

आगवा वीतमोहा सपिजत, सकलेसा आगवा िनकलेसा सपजतीत – कखीनं

पटजानत।ं तनेाह थरेो पगयो –

‘‘अधदेव े अभञाय, सब ं वेद परोपरं।

पहानतकरो सथा, कखीनं  पटजानत’’ि◌त॥

१२०. असहंरं असकं   ु प,ं यस िनथ उपमा वच।

 अधा गमसाम न मेथ कखा, एव ं म ं धारेह अधम   ुच॥ं

 असहंरं असकं   ु प ि◌त असंहरं व   ुचत अमत ं नबान।ं यो सो सबसखारसमथो 

सब   पूधपटनसगो तहखयो वरागो नरोधो नबानं। असहंर ि◌त रागेन दोसेन मोहेन कोधेन उपनाहेन मखेन पळासेन इसाय मछरयेन मायाय साठेयेन थभेन सारभेन मानेन अतमानने 

मदेन पमादेन सबकलेसेह सबद   ुचरतेह सबपरळाहेह सबासवेह सबदरथेह सबसतापेह 

सबाक   ु सलाभसखारेह असहंारय ं नबान ं नच ं ध   वु ं ससत ं अवपरणामधिमत – असहंरं।

 असकं   ु प ि◌त असकं   ु पं  व   ुचत अमत ं नबान।ं यो सो सबसखारसमथो…पे॰… नरोधो नबानं।

नबानस [यस (या॰)]  न उपादो पञायत, वयो िनथ, न तस अञथ◌ं [तस अञदथ   ु

(या॰)]  पञायत। नबान ं नच ं ध   वु ं ससत ं अवपरणामधिमत – असहंरं असकं   ु प।ं

यस  िनथ उपमा वची त। यसा त नबानस। िनथ उपमा त उपमा िनथ, उपनधा िनथ,

सदस ं िनथ, पटभागो िनथ, न सत न संवजत न   पुलभत। वची त वच िकहच कथच 

Page 138: parayanavagga niddesa PALI

8/19/2019 parayanavagga niddesa PALI

http://slidepdf.com/reader/full/parayanavagga-niddesa-pali 138/138

अझ◌ं  वा बहधा वा अझबहधा वात – यस िनथ उपमा वच।

 अधा गमसाम न मेथ कखा त। अधा त एक◌ ंसवचनं  नससंयवचन ं नकखवचनं

अवेझवचन ं अवेहकवचन ं नयोगवचन ं अपणकवचन ं अवरधवचन ं अवथापनवचनमते ं –

अधात। गमसामी त गमसाम अधगमसाम िफससाम िसछकरसामीत – अधा 

गमसाम। न मेथ कखा त। एथा त नबान े कखा िनथ, वचकछ◌ा िनथ, वेहक◌ ं िनथ,ससंयो िनथ, न सत न संवजत न   पुलभत, पहनो सम   िु◌छनो व   पूसतो पटपसधो 

अभब   ुपको ञािणगना दढोत – अधा गमसाम न मेथ कखा।

एवं  म ं धारेह अधम   ुच ि◌त।एव ं म ं धारेह त एव ं म ं उपलखेह। अधम   ुच ि◌त 

नबाननन ं नबानपोण ं नबानपभारं नबानाधम   ुि◌त – एवं  म ं धारेह अधम   ुचि◌त। तनेाह 

थेरो पगयो –

‘‘असंहरं असकं   ु पं, यस िनथ उपमा वच।अधा गमसाम न मेथ कखा, एवं  म ं धारेह अधम   ुच’’ि◌त॥

पारायनान   गुीतगाथानदेसो अठारसमो।

पारायनवगो सम◌ो।