Papiros-7hiq.bou.ac.ir/article_5510_950504767aaf6a507c5447be0f...˘ˇˆ ˙˝ 164"˛/ "/ 012 » ˘$%...

163

فصلنامه تاريخ اسالم

193 - 163ص، 30، شماره مسلسل 1386 تابستان، هشتمسال

١شناسي و مطالعه مصر در اوايل دوره اسالميدرآمدي بر پاپيروس

لنارت سن دلين

∗∗∗∗قدريه تاج بخش: مترجم

ي اطالعات مستقيم و بدون ها؛ مانند ديگر اسناد اصيل، در برگيرنده پاپيروس

امـور اداري، : كـه در خـصوص امـور روزمـره زنـدگي ماننـد گيري است جهت

غالب اسناد پاپيروسـي اوايـل دوره . اند پديد آمده ... حقوقي، مكاتبات شخصي و

روستاهاي مصر عليا و وسطي به دست آمده و تاريخ آنها به اسالمي از شهرها و

جايگاه در نوشتار حاضر به اهميت و . گردد قرون هشتم تا يازدهم ميالدي باز مي

پاپيروس در تبيين تاريخ تحوالت اجتماعي، اقتصادي و سياسي مـصر در اوايـل

هـاي تـاريخي دوره اسالمي و چگونگي استفاده از آنهـا بـراي اصـالح گـزارش

-ترين آثار پاپيروس مهم چنين هم هاي تاريخي متناقص و پرداخته شده و گزارش

.شناسان برجسته مورد بررسي قرار گرفته است

.شناسان تاريخ مصر، منابع تاريخ مصر، پاپيروس شناسي، پاپيروس:هاي كليديواژه

ارشد تاريخ و تمدن ملل اسالمي كارشناس ∗

شناسي و مطالعه مصر در اوايل دوره اسالميسدرآمدي بر پاپيرو

164

فتح مصر بـه وسـيله «؛ اثر پژوهشي كالسيك خود را با عنوان iي كه آلفرد باتلر مهنگا

هـاي منتـشر كـرد، نخـستين ثمـره . م 1902 در ii»سال آخر حكومت روميان عربها و سي

پيروس بـود، درسـت از ايـن زمـان بـه بعـد در هاي جديد كه مبتني بر پـا شكوهمند يافته

در . م1877تحقيقـات در ايـن زمينـه بـا كـشف اسـنادي در . دسترس مورخان قرار گرفت

ـ iiiسرزمين كهن آرسينويتس ي در ايـن وم ـ آغـاز و بـه زود ـ سرزميني در خارج شـهر في

وه بـر عـال . وم هزاران متون يوناني، قبطي و عربي كشف گرديد سرزمين و ديگر نواحي في

اشــمونين v،)اوكــسيرنخيس( بهنــسا iv،)هيراكليوپــوليس(ايــن در اهنــاس المدينــه

و viii)سينيتس و الفنتينس ( تيبس غربي، اسوان vii،)افروديتو( كوم ايشكاو vi،)هرموپوليس(

اكثر اين متون كـه بـر . هاي ارزشمندي به دست آمد ديگر نواحي مصر عليا و وسطي يافته

و برخي (اس، چوب، استخوان، چرم و تكه سفالهاي شكسته روي پاپيروس و گاه پوست، لب

نوشته شده بودند، در يك حفاري باستان شناختي به شـكلي ) تر نيز بر كاغذ از اسناد متأخر

مخفيانه بوسيله ساكنان محلّي ـ يا واقعاً به صورت تصادفي ـ در نتيجه گسترش زراعت در

٢.مصر آن زمان كشف شد

هـاي چاپ ويـرايش متـون پاپيروسـي و نيـز تـدوين فهرسـت به بعد . م 1880از دهه

لين سند او ،توانسته بود . م 1880باتلر پيش از . ها رو به افزايش نهاد توصيفي اكثر مجموعه

i . Alfred Butler.

ii. The Arab Conquest of Egypt and the last thirty years of the Roman Dominion.

iii. Arsinon.

iv . Heracleopolis.

v . Oxyrhynchus.

vi. Hermopolis.

vii. Aphrodito.

viii. yene and Elephantine.

30، شماره مسلسل 1386تابستان هشتم، سال

165

ها كمك گرفت؛ به عنوان مثال او بارها از اين پاپيروس . پاپيروسي را مطالعه و بررسي كند

و 17اي مربـوط بـه قـرن مـه يحيـي نيقيـه درباره اختالف جدي موجود در وقايع نا وقتي

،ي دوران فتوح با مشكالت جدي مواجه شد تر تاريخي عربي درباره هاي بسيار متأخر نوشته

وم و ديگر نواحي بررسـي هاي في ه تعداد كثيري از پاپيروس در صورتي ك : چنين اظهار كرد

در كتـابش از چنـد چندي بعـد وي ٣.شود، اميدهايي به رفع اين اختالف عميق وجود دارد

سند پاپيروسي متعلق به مجموعه وين استفاده كرد تا به سؤالي درباره وجود نامي در وقايع

٤.نامه يحيي پاسخ گويد

متون پاپيروسي بسيار انـدكي بـراي مطالعـه و بررسـي مـصر در . م 1870قبل از دهه

كـه بـر دوره - ها يهاي شكوه فرمانروايي ايرانيان و بيزانس قرون نخستين اسالمي و دهه

با وجود اين، اهميت بـالقوه تـاريخي ايـن . در دسترس بوده است -فتوح عرب مقدم است

ابزارها از حدود نيمه دوم قرن هيجدهم، خصوصاً پـس از كـشف صـدها اسـناد پاپيروسـي

. م، مورد توجه محقّقان اروپايي قـرار گرفـت 1752 در ايتاليا در iمتعلق به شهر هركوالنوم

كردند، طي چندين قـرن قطعـاتي از متـون قـديمي ران اروپايي كه به مصر سفر مي مساف

تا آغاز قرن نوزدهم گردآورندگان اسناد مصر باستان، . آوردند پاپيروس را با خود به خانه مي

لين و دومين پاپيروس يونـاني او. كردند غالب اين گونه اسناد را از طريق حفّاري كشف مي

سرعت و توجـه بـه چـاپ و ٥.چاپ و منتشر شد . م 1813 و 1787ي ها به ترتيب در سال

نشر اسناد پاپيروسي در سراسر قرن نوزده رو به فزوني گذاشت، با اين حال، آهنگ انتـشار

بـراي كه - هاي يوناني مذكور شايان توجه است پاپيروس . يافت آنها به تدريج افزايش مي

ـ نخستين وني بـود كـه از دوران بطالـسه يـا نخـستين بار انتشار يافت بيشتر مشتمل بر مت

هايي بيشتر مورد توجه محققان بود، تا موضوعات گرفت، چنين دوره ها سرچشمه مي رومي

افتاد كه گردآورندگان به هنگام كشف در واقع بسيار اتفاق مي . هاي بعد مطرح شده در دوره

كالسيك بـه سـادگي آنهـا را ها، صرفاً به دليل عالقه به متون باستاني و اسناد در حفّاري

i.Herculaneum.


166

طي و عربـي بـ بيزانسي، ق پندارند كه هزاران سند يوناني محققان چنين مي . نهادند كنار مي

بـه نـام i قبل از اواخر قرن نوزده و نگارش اثر تئودور ممسن ٦ .سان مفقود شده است بدين

محقّقـان و هـم اصوالً به اسناد متأخّر در مقايسه با متون ادبي ـ كـه هـم iiشناسي باستان

٧.شد مند بودند ـ توجه اندكي مي گردآورندگان اسناد به آن بسيار عالقه

يعنـي از زمـان چـاپ دو . م1825جالب توجه است كه اسناد پاپيروسي موثّق عربـي از

شناس مشهور فرانـسوي متن جواز عبور و اعتبارنامه مربوط به قرن هشتم، به وسيله شرق

وي به نشر بيش از دو پاپيروس كهن عربـي ٨.ل انتشار يافت اي سيلوستردوساسي، مجا . آ

هايي وي احتماالً در دهه. و نيز ويرايش مجدد يكي از دو متن پاپيروسي فوق اهتمام ورزيد

ـ پيشگام امر به انجام اين كار مبادرت ورزيد كه پيش از آن، هيچ فرد ديگري در اين شده ن

د اسـنا به طور كلّي، پـيش از پايـان قـرن نـوزده .دبود تا اثري بديع و مبتكرانه را پديد آور

ي مـورد بحـث در موثّق اندكي به زبانهاي مختلف رايج در مـصر آن عـصر پيرامـون دوره

.دسترس است

سهم واقعي پـاپيروس در بررسـي و مطالعـه مـصر اواخـر دوره بيـزانس و اوايـل دوره

، آغاز شد ايـن اسـناد 1877از كشف انبوه آنها . اسالمي، صرفاً با نشر اسنادي آشكار گشت

بـا . مشتمل بر متوني به زبانهاي عربي، يوناني، قبطي و گاه سرياني و پارسي ميانـه اسـت

ها در اختيار دارند؛ اما بـه علـت وجود اين كه محققان اطالعات فراواني از اين گونه نوشته

-يـز بـاقي ها در مـصر، ن هاي اسناد، كشف مستمر پاپيروس نقصان فهرست جامع مجموعه

االن قديمي و يا گردآورندگان خصوصي، به طور كلي تعيـين تعـداد ماندن آنها در دست دلّ

چنين 1993شناس در سال پاپيروس iii پيترفان منّين . مشكل است دقيق متون كشف شده

در ده سـال ٩. پاپيروس يوناني چاپ و منتشر شده است 35000تخمين زد كه تا آن تاريخ

i .Theodor Mommsen.

ii.Altertumswissenschaft.

iii.Peter van Minnen.


167

هايي كه در راه چاپ و نشر متـون پاپيروسـي جديـد برداشـته گام) ون تا كن 1993از (اخير

اسـناد مانـدن شـمار دقيـق و كامـل به رغم ناشناخته . ه است شود؛ رو به افزايش گذارد مي

هـاي مهـم يوناني اواخر دوره بيزانس و اوايل دوره اسالمي، بخش قابل تـوجهي از يافتـه

شايان ذكر اسـت كـه بيـشتر مطالـب بـه . داواخر قرن نوزدهم به اين دوران اختصاص دار

در مصر عليا به دوره متـأخر تعلّـق ) افروديتو(ايشكاو دست آمده در برخي مكانها نظير كوم

.دارد

گـذاري توان پذيرفت كه آنان فتـوح را بعـداً تـاريخ باب اسناد عربي بدون ترديد مي در

ـ نموده ون منتـشر شـده نـسبت بـه اند هر چند حجم كلّي اسناد پاپيروسي عربي كه تـا كن

هاي يوناني بسيار كمتر است، ولي شمار متـوني كـه در انتظـار چـاپ و ويـرايش پاپيروس

هاي مديـد در قـرن بيـستم مردي كه مدت i»آدولف گروهمان «. است، بسيار فراوان است

سند عربي مكشوفه در 50000شناسي عربي بود، بر اين گمان است كه از سرآمد پاپيروس

سند بر روي پاپيروس و بقيه اسنادي كه بعدها به دسـت آمـده بـر 16000قريباً م، ت 1952

١٠.كاغذ نوشته شده است

شناس فرانسوي بـا قاطعيـت ابـراز كمي بيش از چهل سال بعد، يوسف رقيب پاپيروس

وي با بيان اين كه احتماالً تعداد كـل اسـناد . كنوني اسناد بسيار اندك است دنمود كه تعدا

سـند 83300 سند بوده، خاطر نشان كرد كه مجموعه وين تنهـا حـدود 150000بيشتر از

سـند بـر كاغـذ 36335 سند بر پـاپيروس و 46300كه از اين تعداد (عربي در اختيار دارد

هـايي موجـود ها از ميان رفته و فقط پاره اعظمي از اين نوشته بخش ١١.»نوشته شده است

دهنـد؛ مايـه حيـرت م انبوه اطالعاتي كه ارايه مياند، اما حج است و غالب متون نيز ناقص

.است

ها حجم مطالب قبطي بسيار اندكتر از مطالب يوناني و عربي است با در بيشتر مجموعه

سـند 11159به عنوان مثال در مجموعه وين حـدود . اين همه، ميزان آن قابل توجه است

i.Adolf Grohmann.


168

سـند بـر 7153 اين تعـداد پاپيروسي فهرست نويسي شده به زبان قبطي وجود دارد كه از

پاپيروس و بيشترين تعداد باقي مانده از آنها بر پوست يا كاغذ نوشته شده اسـت، كـه اگـر

تـوان گفـت در حـدود اند به اين مجموعه بيفـزاييم، مـي متون اسنادي را كه فهرست شده

شايان ذكر است كه از اسناد قبطي مجموعه وين ١٢. سند به زبان قبطي وجود دارد 26000

با آن كه وين بزرگترين مجموعه جهاني پـاپيروس را . متن چاپ شده است 23000بالغ بر

هاي خصوصي متعددي نيز از اسناد يوناني، عربي و ها و مجموعه ها، كتابخانه داراست، موزه

هايي بالغ بـر هـزاران مـتن و قبطي در سراسر جهان وجود دارند كه برخي از آنها مجموعه

١٣.دسند پاپيروسي دار

شويم كه عات متنوعي مواجه مي وها با موض در بين متون موثّق موجود در اين مجموعه

. سـازد واقعيات اقتصادي و اجتماعي پيچيده مصر را در قرون اوليـه وسـطي مـنعكس مـي

هاي ازدواج و اسنادي دالّ بر طالق؛ متون هاي شخصي، عقدنامه اسناد خصوصي نظير نامه

بها، قراردادهاي فروش و اجاره، اسناد ترك دعوي، صـورت تجاري مشتمل بر صورت حسا

كاالها، مكاتبات شغلي و سفارش كاالها؛ و نيز اسناد رسمي نظير دريافت و مطالبه ماليات،

هـاي پـيش از هاي رسـمي، مكاتبـات اداري، فرمـان ها و فرمان برآوردهاي مالياتي، بيانيه

المللـي ها و حتي قراردادهاي بين دخواستهايي از اقدامات قانون دا دادرسي قضات، گزارش

.توان از اين دست برشمرد را مي

برخالف اسناد اروپاي قرون وسطي، كه غالبـاً در آرشـيوهاي سـازماني بـه چنـد روش

هـاي مـذهبي، كليـسايي، شـهرداري و يـا به عنوان مثال در مجموعه(اند ـ نگهداري شده

با اين . سطي هيچ آرشيوي برجا نمانده است ي آغازين مصر در قرون و ـ از دوره ) حكومتي

هاي شخصي و سازماني؛ از ي اسناد يعني مجموعه حال بسيار روشن است كه هر دو دسته

مصر باستان در قرون وسطي موجود بوده و تعدادي از آنها از جمله اسناد متعلق به مصر در

١٤.اند شدهاواخر دوره سلطه بيزانس و اوايل دوره اسالمي به طور نسبي كشف

كه گروهي از اسـنادي كـه بـا هـم كـشف گرديد سبب تغيير دادوستد در ادوار پيشين

حتّـي . شدند همانند اسناد شخصي از هم جدا شود و در معرض فـروش گذاشـته شـوند مي


169

اسناد مرتبط به نـدرت ،شد هنگامي كه اين اسناد، با هم و به صورت يك جا خريداري مي

تـا بـه حـال ـ بـه رغـم . شـد هاي مختلف قرار داده مـي وعهاز يكديگر تفكيك و در مجم

ـ يپراكندگي متون شخصي ـ در موارد متعـدد، چنـين آرشـيوها موفقيـت اي از چنـد قـاره ب

١٥.اند بازسازي شده

متون ادبي كه به شيوه باستان شناختي كشف شده، نقش مهمي در فهم مـا از اوضـاع

اما متأسـفانه ايـن متـون ١٦.كند مي ايفا مي مصر در اواخر سلطه بيزانس و اوايل دوره اسال

شـود مـورد مطالعـه و بررسـي قـرار عموماً جداي از اسنادي كه در كنارشـان كـشف مـي

با اين حال، متون ادبي فوق در مقايسه با متون عصر كتابـت و استنـساخ كـه ١٧.گيرند مي

ل و كهن در خـور اند، اطالعات و مدارك دست او تر به نگارش درآمده اي بسيار متأخر دوره

ها بـه مـا ارايـه توجهي در خصوص فعاليت ديني، علمي، ادبي و نيز سير نتايج اين فعاليت

در مقاله اهدايي خود به ايـن مجلـد، از پـاپيروس بـه عنـوان iريف جورج خوري . دهند مي

شاهد و مدركي بر فعاليت ادب عربي از آغاز سده هشتم ميالدي يـاد كـرده و بـه بحـث و

اي اسـت كـه اسـناد و مـدارك ، به گونه ) م 8(با اين حال سده . پردازد رباره آن مي گفتگو د

بـه عنـوان . هاي بسياري در اين باره صورت پذيرفتـه اسـت براي آن ناكافي است و بحث

نمونه، اين پرسش مطرح است كه آيا متون ديني و تاريخي برخالف روايات شفاهي نوشته

و ، راجع به آثار مسيحي كهـن و دوره كالسـيك مـصر الهاند؟ همانگونه در اين مق شده مي

ترين شواهد و اسناد مشتمل بر قديمي ،فتوحاز دوره پس از هايي از آثار ادبي موجود بخش

،انـد رفت از بـين رفتـه براي تعدادي از متون مهم و نيز برخي از آثاري كه مدتها تصور مي

ز آن كه بتوانند ما را از دسـتاوردهاي به عالوه متون فوق، بيش ا ١٨. شده است سخن گفته

گذارند، كه در آن عصر نهايي عصر كتابت و استنساخ آگاه كنند، اطالعاتي در اختيار ما مي

.شد چه متوني خوانده و نوشته مي

عالوه بر اين برخي اوقات متون ادبي به دست آمده كـه بـر روي پـاپيروس، پوسـت و

i.Raif Georges Khoury.


170

ي اطالعات ارزشمندي درباره مالكـان و سـازندگان دهاند در برگيرن ديگر چيزها نوشته شده

هاي اين نسخ به فرد پشتيباني كننده از توليـد نـسخه به عنوان مثال گاه ترقيمه . آنها است

ها نيز، به رغم آن كه متون ادبي بدون اين ترقيمه ١٩.كند خطي يا نام كاتبان آنها اشاره مي

دهند، با اين حال اگر با يا كاربردشان ارايه مي قراين دروني اندكي از مبدأ تاريخ، مالكيت و

در يـك حفّـاري تحـت نظـارت بدسـت آمـده كـه هايي كه به همراه اسناد دقت به نمونه

در پايـان، متـون .دهـيم تر پاسخ تر و روشن دهد به سؤاالت دقيق بنگريم، به ما امكان مي

آن را منتـشر كـرده، در ايـن جلـد i»عاليـه حنفـي «نيمه ادبي نظير دو، دعاي عربي كـه

. نمايـد اطالعات ارزشمندي در باب عقايد و اعمال ديني مرسوم در آن جامعه را ارايـه مـي

چنين استفاده فراوان متون نيمه ادبي و ديگر متون درسي و آموزشي كه از آن دوره بـه هم

قـرار دست آمده، اطالعات فراواني درباره سوادآموزي و نظام تعليم و تربيت در اختيـار مـا

.دهند مي

ـ ق متعـدد و در مصر عالوه بر متون پاپيروسـي و ابزارهـايي شـبيه بـه آن، اسـناد موثّ

هـا، مهرهـا، ها، ديوار نوشته كتيبه. ارزشمندي به دست آمده كه نبايد آنها را ناديده انگاشت

ها از مصر در قـرون نخـستين اسـالمي بـاقي مانـده كـه بـه هها و تعداد سكّ تمبرها، كيل

از ايـن رو بايـد اطالعـات بـه دسـت آمـده از موجود است هاي يوناني، قبطي و عربي زبان

اگر . ه به آثار دوره مذكور با يكديگر تركيب شوند هاي باستان شناختي كامالً با توج حفاري

» اسناد و شواهد موثّق در تاريخ مـصر دوره اسـالمي «چه در كنفرانس قاهره تحت عنوان

رود با اين حال انتظار مي . مطرح نشد پرداخت الذكر مي شواهد فوق ها و آثاري كه به نوشته

شود، پاپيروس شناسان المللي حمايت مي ي بين هاي آتي كه از سوي جامعه كه در همايش

.عرب با وسعت ديد افزونتري به اهميت نقش چنين ابزارهايي در مطالعات بپردازند

i.Alia Hanafi.


171

شناسي و تاريخ پاپيروس

بع موثّق در مقايسه با منابع ادبي، كه غالباً مـدتها پـس از حـوادث پاپيروس و ديگر منا

اي مستقيم و بعضاً غيرمـستقيم رسد كه توصيفي باشند، پنجره شوند و به نظر مي نوشته مي

بـا . اي اسالمي را مشاهده كنـيم جامعه گشايد، تا از طريق آن تحوالت اوليه به روي ما مي

ق بسيار اندكي از مصر در قرون نخستين اسالمي نـسبت توجه به آنكه شواهد و اسناد موث

به ساير نقاط جهان اسالم و هر سرزميني كه شواهد ادبي آن عمدتاً متأخّر است، ـ بر جاي

از اين روي برآنيم تا از تحـوالت . ري برخوردار استتمانده ـ اسناد مصريان از اهميت بيش

٢٠.ون آگاهي يابيمهاي هم زمان اقيانوس اطلس تا رود جيحو پيشرفت

هـاي هاي موجود بـه شخـصيت ها و يا كيل ها، سكه هاي فراواني از اسناد، كتيبه نمونه

٢١.كنـد اشاره مي هاي ادبي از وجود آنها آگاهيم ه از طريق گزارش كبزرگ و مهم تاريخي

نگـاري هـاي مربـوط بـه تـاريخ پردازند كه آن را در گـزارش گاه اين اسناد به جزئياتي مي

هاي به دست آمده از منـابع آورند كه درستي گزارش يابيم و نيز اين امكان را پديد مي نمي

نمونه مشهوري از اين دسـت در مكاتبـات گـسترده اداري . ادبي را بررسي و ارزيابي كنيم

ايـن . وجـود دارد . م 715 ت 709/ ق ه 96ــ 90قره بن شريك والي مـصر در سـالهاي

قبطي و عربي از فـسطاط بـه حاكمـان محلّـي خـصوصاً حـاكم ها به زبانهاي يوناني، نامه

پاپيروس مذكور، ظاهراً تصوير ايـن حـاكم امـوي را . افروديتوسي باسيل فرستاده شده بود

در روايات دوره ٢٢.كند آيد، رد مي چنان كه از منابع تاريخي دست اول دوره عباسي برمي آن

به مثابه حاكمي ستمگر به تصوير كشيده اي منفي و تا حدودي عباسي، قره بيشتر از زاويه

اي بـه مثابـه حـاكمي كـاردان بـه نظـر هاي پاپيروسي تا انـدازه شده، حال آن كه در نامه

پـردازد و در صـورتي كـه باسـيل و ديگـر رسد، كه با درايت و عدالت به اداره امور مـي مي

رؤساي روستاها اجـازه يا به كردندميمقامات محلّي با مأموران مالياتي مسلمان بدرفتاري

.درك ، آنها را به مجازات تهديد ميدادندميبدرفتاري با مأموران مذكور را


172

-اي تصريح مـي اي كه در اين مجلد چاپ شده، با ذكر نمونه در مقاله iفرانك ترومبلي

توان براي افزايش فهـم خـود از تحـوالت و وقـايع موجـود در كند كه چگونه از اسناد مي

وي با استفاده از شواهد موثّـق و متـون ادبـي، برنامـه گـسترده . ها استفاده كرد رويدادنامه

ـ ت مـسيحي مـصر بـويژه از طريـق نيروي دريايي امويان را بـراي تأثيرگـذاري بـر جمعي

در ضـمن ترومبلـي بـه . كنـد درخواست نيروي انساني و تداركات، مطالعـه و بررسـي مـي

كه غالبـاً (ت و اصالحات مهم اداري قرن هشتم هاي ارتباط موجود در بين اين تحوال حلقه

به عنوان نمونـه (ت نظير كنترل و نظارت بر حركت جمعي ) از طريق پاپيروس از آن آگاهيم

٢٣.كند نيز اشاره مي) از طريق صدور كارت عبور يا گذرنامه

آورد تـا ادعـاي متنـاقض در برخي موارد، وجود برخي از اسناد اين امكان را فراهم مي

در كتاب حاضر نمونه خـوبي iiمقاله آدام سليورستين . ود در منابع ادبي را ارزيابي كنيم موج

وي به هنگام مطالعه و بررسي تحول اوليه نظام بريـد در دوره اسـالمي، . عاستبر اين مد

هـا و كند تـا هـم برداشـت يكديگر مقايسه مي با اطالعات موجود در منابع ادبي و اسناد را

هـم چنـين از اسـنادي بـراي گـزينش . ار هر يك را ارزيابي كنـد بان اعت تفاسير و هم ميز

.نگاري اسـتفاده كـرده اسـت روايات متناقض موجود در منابع ادبي و منابع مربوط به تاريخ

سازد، اين كار از جمله موارد نادري است كـه گونه كه سيلورستين نيز خاطرنشان مي همان

ا اسناد و شواهد موثّق ساير نقاط جهـان اسـالم در در آن اطالعات به دست آمده از مصر ب

قرون اوليه اسالمي مقايسه شده و سرانجام اسناد به دست آمده از آسياي مركزي نيـز بـه

.اشاره دارند» بريد«كلمه

دهنـد كـه به هر حال متون موثّق غالباً اطالعاتي معمولي عادي در اختيار ما قرار مـي

وابط متقابل اقتصادي، اداري و اجتماعي استفاده كرد كه در توان از آن براي بازسازي ر مي

در اين متون و اسناد، جزئيات فراواني از زنـدگي روزانـه .اند منابع ادبي كامالً فراموش شده

i.Frank Trombley.

ii.Adam Silverstein.


173

غير مسلمان، ثروتمند و فقير، روسـتايي مردم در قرون نخستين اسالمي، اعم از مسلمان و

ت موجـود بــه دليـل تمركــز متـون ادبــي بــر اطالعــا. و شـهري و مــرد و زن وجـود دارد

نظيـر (هاي گروههـاي خـاص سياسـي و اجتمـاعي هاي مهم تاريخي و فعاليت شخصيت

در بقيه مردم غالباً ي بخشي از مردم جامعه مصر است و تنها درباره ) نخبگان حاكم و علما

دست اسـت و نيـز با استفاده از حجم انبوه متوني كه در . اند شده ناديده انگاشته اين متون

هـا و امـور هاي شخصي گرفته تا اسناد فراواني كه توسط حكومت بندي اسناد از نامه طبقه

ها و امور روزانه مردم مصر در قرون توان از ابعاد متعدد فعاليت آيد، مي شان بوجود مي اداري

.نخستين اسالمي آگاه شد

بر متون ادبي كه در قالـب نـسخ هاي اقتصادي اي كلّي و چارچوب فعاليت تقريباً زمينه

گذارد و صرفاً بايد آنها را از منظر اسناد بررسـي و گونه تأثيري برجا نمي خطي هستند، هيچ

در اين كتاب بـه iمطالعه نمود؛ به عنوان نمونه در نامه پاپيروسي عربي كه پتراسيجپستين

هاي فعاليت. شده استچاپ رسانده، عملكرد والي يكي از واليات به نحو بارزي نشان داده

چنـين بـر درك پـاپيروس دهـد، هـم كشاورزي حجم انبوهي از اسناد را در اختيار قرار مي

هاي اند از امور داخلي اياالت و بخش شناساني كه در حال بررسي ادوار بطلميوسي و رومي

ـ ها، پيشرفت ها با شهرها و حكومت د اقتصاد ارضي و نيز ارتباط اين بخش متعد ل هـاي قاب

اخيـراً از پاپيروسـي يونـاني بـراي مطالعـه iiبنجـي جيـروس . اي پديد آمده اسـت مالحظه

هـاي پـس از فـتح مـصر اسـتفاده كـرده موضوعات فوق در دوره بيزانس و نخستين دهه

با استفاده از اسناد عربي كار ارزشمندي در باب مطالعه و iii گالديس فرانتز مورفي ٢٤.است

چرا كه مسأله اجاره زمين با سياست مـالي در ارتبـاط ؛ است بررسي اجاره زمين انجام داده

رود در آينده حجم انبوه مسائل و مطالب مـرتبط بـا اقتـصاد با اين حال انتظار مي ٢٥ .است

i.Petra Sijpesteijn.

ii.Jairus Banaji.

iii.Gladys Frantz Murphy.


174

.روستايي مصر در قرون نخستين اسالمي پيش از اين بررسي شود

ـ ر اي از حيات اقتصادي و اجتماعي در شهرهاي ايالتي مصر نظي اين نمونه وم، شـهر في

در ايـن كتـاب، iورپ رود با نگاهي اجمالي بـه مقالـه كلـس اشمونين و اسوان به شمار مي

هـا توان دريافت كه براي هر يك از ايـن شـهرها چـه ميـزان اطالعـات در پـاپيروس مي

هـا بـه اين مسأله از آن رو حائز اهميت است كه دريابيم نام برخـي سـرزمين . موجوداست

از آن روي كـه ايـن گونـه .خورنـد ها و ديگر متون ادبي به چشم مـي هندرت در وقايع نام

متون، عمدتاً به حوادثي توجه دارند كه در پايتخت جديـد مـصريان يعنـي فـسطاط يـا در

ـ . افتاد پايتخت امپراطوري آن اتفاق مي هـاي تمطالعات و تحقيقاتي كه به بازسـازي واقعي

هايي اسـت كـه مقصود سرزمين(ي در مصر اقتصادي ـ اجتماعي شهرها و روستاهاي خاص

پردازد، آينده درخشاني را به مـا نويـد مي) ما در آن جا با فراواني اسناد موثق روبرو هستيم

در يكـي از روسـتاهاي ) مـردان ( با بررسي زندگي زنان و iiدر مقاله تري ويلفنگ . دهند مي

و اثبـات رسـيده بزرگ مصر عليا طي قرون هفت و هشت، درستي سخن فـوق بـه تأييـد

شايــسته اســت روابــط اقتــصادي شــهرهاي مــذكور و روســتاها بــا منــاطق دور ٢٦.اســت

.ترشان و با فسطاط بيش از اين مورد بررسي قرار گيرد افتاده

ي اسـالمي رخ حعالوه بر اين، تحوالت مهمي در شهرها و روستاهاي مصر و ديگر نوا

از بين نرفته، اما در منابع ادبـي موجـود داده؛ به رغم اين كه اطالعات مربوط به آن كامالً

به عنوان مثال تكامل و تحول اوليه حقوق اسالمي غالبـاً در . اي از ابهام قرار دارند در پرده

پس نظام سنّتي پنهان مانده؛ كه به گمان حقوقدانان و مورخان، از دوره فتوح وجود داشـته

تواننـد نده از قرون اوليه اسـالمي مـي محققان با استفاده از اسناد حقوقي بر جاي ما . است

هاي حـوزه دريـاي مديترانـه و تر مصر، سرزمين پيوستگي اسناد اين دوره را با اسناد متقدم

هـاي متعـدد اقتبـاس حقـوقي و شرق نزديك مطالعه و بررسي كنند و نيز به ديگـر جنبـه

i.Klaas Worp.

ii.Terry Wilfing.


175

در طـي ايـن ٢٧.ل قـوانين شـرعي بپردازنـد ن در قرون اوليه اسالمي، مثل تحو تطورات آ

مسير، قبل از اين كه نظام كالسيك در نيمه دوم قرن هشتم با نظام جديد در هـم آميـزد،

بـا ايـن كـه از مباحثـات و منازعـات . قوانين اداري دستخوش تحوالت قابل توجهي شـد

يابيم كه مشكالت و مسائل موجود در اسـناد و متـون معمول در آثار و متون حقوقي درمي

ما همچنان ارتباط حقيقي اين متون با حوادثي كه عمالً در مناطق اتفاق رفع خواهند شد؛ ا

توان اميـد با گردآوري اسنادي به دست آمده از طريق نظام مالياتي مي . افتاده، دشوار است

به عنوان نمونـه، بـه خـاطر نـوع . داشت كه به اثري از تحوالت قوانين اداري دست يابيم

شد، مجادالتي شرعي و حقوقي پديـد فتوح بر زمين وضع ميمالياتي كه محتمالً در دوران

با بررسـي مجـادالت . ها متفاوت بود اين گونه مجادالت بسته به نوع تصرف زمين . آمدمي

تر به دقـت بررسـي و تحقيـق ي بازگشت نظام سنتي به دوران كهن توانيم درباره فوق مي

با ايـن همـه ٢٨.اعصار دست يابيم كنيم و از اين رهگذر به اهداف سياسي و اقتصادي اين

بسيار دشوار است كه با اتكاي صرف بر اين مجادالت، بتوانيم واقعيت عيني مسأله فوق را

هنـوز شـمار بـسياري از . هاي استقرار حاكميت مسلمانان مشخص كنـيم در نخستين دهه

از دهـه ها و رسيدهاي مالياتي و نيز صورت اسامي و مكاتبات مربوط به آن از آغ درخواست

البته شرح و تفـسير ايـن گونـه . به زبان يوناني، عربي و قبطي بر جاي مانده است . م 640

امض و غچنان موضوعات و مسائل هميشه آسان نيست و برخي مسائل كليدي و مهم هم

اهميت اين اسناد تنهـا در آن اسـت كـه امكـان رفـع خطاهـاي . مانند انگيز باقي مي بحث

.آورد پديد ميد در آثار و متون حقيقي به وجود آمده استتاريخي را كه مدتها بع

ها و تحقيقات تاريخي كه بر اسـناد موثّـق مـصر در اواخـر از نظر زماني غالب پژوهش

كارل . دوره بيزانس و اوايل دوره اسالمي مبتني هستند، بر تاريخ اداري تأكيد و توجه دارند

هاي قرن بيستم با اسـتفاده از خستين دهه پاپيروس شناس در ن iiبل. آي. مورخ و اچ iبكر

i.Carl Becker.

ii.H. I. Bell.


176

پاپيروس عربي و يوناني به دست آمده اخير، به شرح و توصيف ساختار نظـام اداري جديـد

اي از نگاري تاريخي كه به شكل گسترده نخستين اثر تك. حكومت عرب در مصر پرداختند

ام ماليـاتي در دوره تغييـر ديـن و نظـ «بـا نـام اسناد پاپيروسي دوره اسالمي استفاده كرد،

بود، كه در آن سياست مالي قرون اوليـه اسـالمي مـورد iاز دانيل دنت » نخستين اسالمي

بـه . اثر جديدتر وي نيز كه براساس پـاپيروس نگـارش شـد . مطالعه و پژوهش قرار گرفت

محققان به راههايي دسـت ٢٩.پردازد طور كلّي بر تحوالت اداري متمركز شده و به آن مي

هاي ند كه حاكمان عرب مسلمان براي سازگاري نظام اداري بيزانس با نيازها و سنت ا يافته

هـايي از متـون نمونـه . آور است ها گاه مبتكرانه و شگفت اند اين راه زمان خود به كار بسته

هـاي مديـد اداري و موثّق دوره بيزانس در دست است كه اهميت و ارزش خود را تا مـدت

شـود البته اهميت آنها صرفاً به قرون هفت و هشت، محـدود نمـي اند؛ همچنان حفظ كرده

قبطي به عنوان زبان اداري ) به ميزان خيلي كمتر از زبان (يعني زماني كه از زبان يوناني و

يـا ادوار (برخي از الگوهاي نظام اداري، اقتصادي و اجتماعي دوره بيزانس . شد استفاده مي

مصر آن روز نهاد كه نتايج آن به خوبي تا دوره اسالمي آن چنان تأثيري بر جامعه ) تر كهن

.و بعضاً تا كنون باقي مانده است

شود كه بـه تحقيقات گوناگوني مشاهده مي هاي اخير در سال با پيشرفتي دلگرم كننده

جاي توجه به ابعاد مختلف تاريخ اجتماعي، اقتصادي و دينـي بـر اسـاس اسـناد و شـواهد

نگاريهايي نظير زنـان در يكـي توجه و تمركز فراوان بر موضوعات تك با. اند موثّق بنا شده

ـ از شهرهاي مصر عليا در قـرون هفـتم و هـشتم مـيالدي، آيـين قد سان در اواخـر دوره ي

بيزانس و اوايل دوره اسالمي، و يا صـاحب منـصبان كليـساي مـسيحي در ايـن دوره، در

رف تـاريخ مـالي، اداري يـا فقهـي يابيم كه اسناد قابليت سرشاري بيش از مطالعـه صـ مي

سير كنـوني را كـه ،استفاده از اسناد مايه اميدواري است كه هم اكنون محققان با ٣٠.دارند

.لب قبطي و يوناني مبتني بوده است ادامه دهندغالباً بر استفاده از اطالعات و مطا

i.D. C. Dennett.


177

در در پايان، نكته بسيار مهم آن است كه اسناد فـوق همچنـان چـارچوب شـواهد مـا

نگاري و تحول سه زبـان رايـج مـصر يعنـي قبطـي، مطالعه و بررسي دستور زبان، واژگان

چنـدين سـال قبـل اثـر . يوناني و عربي در آغاز دوره اسالمي به شمار آمده و خواهند آمد

كه براساس اسناد مـصري » عربي ميانه « درباره تحول زبان ii و سيمون هپكينس iجشوابلو

تحول زبـان ٣١.تر به دست آمد قاهره و نيز برخي متون قديمي زهشكل گرفت، از اسناد گني

هاي متعدد زبان قبطي و نيز تماس اين زبان با زبان يوناني و سپس عربي مصري و گويش

در ايـن كتـاب بـه iiiمقاله تنيو سباستين ريشتر . متقدم، هم چنان موضوعاتي بسيار جالبند

در ايـن دوره زبـان . پـردازد د قبطـي مـي موضوع فوق به ويژه كلمات دخيل عربي در اسنا

گيـري زبانهـاي منـديم دربـاب وام گرچه عالقه . يوناني نيز به رشد و تكامل خود ادامه داد

موجود در مصر و تأثير آنها بر يكديگر به تحقيـق بپـردازيم؛ كـه بـه شـكلي ابتـدايي و در

و ارزيـابي اسـناد اش بـه بررسـي در مقالـه ivسوفياتوار. اشكال متفاوتي وجود داشته است

در واقع سؤاالت جامعه شناختي . پردازد واژگان دخيله يوناني رايج در اواخر مصر باستان مي

كـه تنهـا ،ـ زبان شناختي فراواني درباره اين سرزمين خاص سه زبانه ـ مصر ـ وجود دارد

د و هي نظير روابـط افـرا جوپرداختن به مسأله جالب ت . تحقيق و بررسي آن آغاز شده است

مناسبات اجتماعي كمك كرد، تا زباني را مشخص كنيم كه در نوشتن و تنظيم همه اسناد

. در مقاله خود به اين موضوع اشاره كرده استvساراكالكسون. رفت خاص به كار مي

كار بـا ايـن گونـه اسـناد و . مسلماً پاپيروس و ساير اسناد منابعي داراي مشكل هستند

بـا ٣٢.دن و دريافت معني و مفهوم آنها بس دشـوار اسـت موزش صحيح براي خوان آكسب

i.Joshua Blau.

ii.Simon Hopkins.

iii.Tonio Sebastian.

iv.Sofia Torallas Tovar.

v.Saran Clackson.


178

هاي پاپيروس شناسـي بـه ترين شاخه شناسي يوناني هم چنان از پيشرفته اين كه پاپيروس

اي تخصصي از جايگاه بسيار مطلوبي برخوردار است، امـا بـا آيد و به عنوان رشته شمار مي

ري در پـژوهش و اسـتخدام اذگـ مشكالتي همچون امكانات محدود در آمـوزش، سـرمايه

شناسي به مـشكالت چنين با وجود آموزش رسمي پاپيروس هم. نيروي انساني مواجه است

خاص اسناد يوناني مصر در دوره بيزانس و قرون نخستين اسالمي، نسبت به سـاير اسـناد

اي در تعـدادي از مشكل ديگر آن كه اين متون به صورت گـسترده . شود كمتر پرداخته مي

انـد؛ از هاي خصوصي و عمومي اروپا، آمريكاي شمالي و خاورميانه پراكنـده شـده همجموع

قان بـا تجربـه و خبـره نيـز قـرار اين رو هميشه به آساني در دسترس همگان و حتي محقّ

بـا آن كـه امـروزه . توانند اين فن را بياموزند ميفراوان صرفاً با تالش نندارند و دانشجويا

اپي را از طريق پايگاه اينترنتـي اسـناد پاپيروسـي دوك در اختيـار حجم انبوهي از اسناد چ

ا اطالعات و مطالب مربوط به دوره مورد بحث در مـصر صـرفاً بـه زبـان يونـاني ريم، ام دا

افزايش تعداد تصاوير ديجيتالي متون كامپيوتري موجود، پيشرفتي اميـد بخـش و ٣٣ .است

رسـاني هـايي نظيـر شـبكه اطـالع هـم چنـين طـرح . دهند ارزشمندي را در آينده نويد مي

ـ . منبعي بسيار ارزشمند است iشناسيپيشرفته پاپيروس هـاي ت پـاپيروس با اين همه، اهمي

گونه كه گفتيم همان ٣٤.همچنان به قوت خود باقي است يوناني در قياس با چنين ابداعاتي

تـر كـامپيوتري مبـادرت هـا بـه نـشر اسـناد چـاپي متـداول نظر به اين كه برخي از پايگاه

هاي تحقيقي نسبتاً كاملي از اين اسناد فراهم گشته كـه البتـه تنهـا در اند، مجموعه ورزيده

ر فردي به منابع كامپيوتري فوق نيـز با اين حال اگ . شوند هاي محدودي يافت مي كتابخانه

دسترسي داشته باشد، به دليل فقدان كتب مرجع معتبر و به روز براي راهنمايي افـراد غيـر

شـود تـا بـدين ص، زمان بسيار زيادي از دانشجو و يا فرد غير متخصص گرفته مي متخص

و يا اين كه توان به آنها دست يافت است و چگونه مي دست نتيجه رسد كه چه منابعي در

شناسـي يونـاني تـا ت پـاپيروس شايان ذكر است كـه وضـعي ٣٥ چيست؟ يوي در جستجو

i.APIS.


179

هـاي تـاريخي هـا در پـژوهش حدودي بهتر است و امروزه با شيوه كـاربرد ايـن پـاپيروس

ها گاه ناظر به تحقيق درباره اسناد پاپيروسـي قبطـي نيـز اين پژوهش . آشنايي كلّي داريم

اگر كسي بخواهد با امكانات موجود به سهولت از ابزارهاي پاپيروس با وجود اين ٣٦.هستند

.شناختي استفاده كند، به صرف وقت و انرژي قابل توجهي نياز دارد

اي از مشكالت خود هستند، هم چنين اسناد به عنوان منابع اطالعاتي نشانگر مجموعه

ويسندگان تواريخ و ديگر نظر ن وقايع و رخدادهايي كه مطمع . دارند »نقاط مبهم و كوري «

جنگهـا و . گـذارد هاي ثبت شده در اسـناد هـيچ تـأثيري نمـي متون ادبي است، بر گزارش

هـا ايجـاد كننـد، آن كـه انـدك تـأثير يـا خللـي در پـاپيروس افتند بي ها اتفاق مي شورش

وابط گزارشهاي خبري غالباً بر ابعاد خاصي از زندگي مردم در اين گونه جوامع، به ويژه بر ر

هـاي گـاه نامـه . بسيار سودمند اداري، تجاري و حقوقي موجود در اسناد تأكيد و توجه دارد

تشخصي و حتي تجاري ما را به واقعي هاي موجود در دنيـاي بـسيار تهايي فراتر از واقعي

افتـد و كلّيـت برند؛ كه البته اين امر هميشه اتفاق نمـي اي و قالبي معمول اسناد مي كليشه

هاي خانوادگي نيز تا حدي محـدوديت وجـود دارد و محتـواي حتّي در محتواي نامه . دندار

هاي مبتني بـر اسـناد به طور قطع گزارش . زند آنها معموالً حول چند موضوع رايج دور مي

پـردازد و طيـف برخالف متون ادبي، صرفاً جانبدارانه و متعصبانه به نخبگـان جامعـه نمـي

در عين حال حتي اگـر؛ تـوده مـردم، در ايـن . گيرد معه را در بر مي تري از افراد جا گسترده

هاي مبتنـي در گزارش . مانند ها جايي داشته باشند، باز هم نسبتاً ناشناخته باقي مي گزارش

ـ ماالً شرح حال مفـصل تبر اسناد، يك تاجر پارچه نسبت به يك چوپان اح ْا از تـري دارد ام

.ز اين دو در متني ادبي نياينديك ا سوي ديگر ممكن است كه هيچ

هـاي تـاريخي و جغرافيـايي نيـز هاي موجود در اسناد و متون، بـسته بـه دوره گزارش

با اين (در دست داريم از دلتاي رود نيل و اسكندريه اسناد موثق اندكي .بودمتفاوت خواهد

جهـات كه بر اين اساس در كتاب حاضر بـه طبـع رسـيده، از iحال مقاله پتراسيجپستيجن

i.Petra Sijpesteijn.


180

در حقيقت بخش اعظـم اسـناد فراوانـي كـه در مـصر عليـا و ). ديگري حائز اهميت است

اي است كه داراي سازندگان خاصي بـراي اسـناد بـوده وسطي كشف شده، از شش منطقه

وم يا آرسينويتس، بهنـسا يـا اوكـسيرنخيس، اشـمونين يـا في: اين مناطق عبارتند از (است

هم چنـين حجـم ). فروديتو، ثيبس غربي و اسوان يا سينيتس هرموپوليس، كوم ايشكاو يا ا

انبوه اسناد عربي به دست آمده از فسطاط، پايتخت مصر بعد از فتح عربها، و متوني كه هم

شد، در اراضي نيـل عليـا و سـفلي چنان در آن جا باقي مانده يا به نقاط ديگري ارسال مي

ايـن . به اسناد گنيزه قاهره اشـاره كنـيم چنين در اين جا شايسته است هم. اند كشف شده

اسـت ) انگيزي به زبان عربي و ديگر زبانها اي از اسناد غني و بسيار شگفت اسناد؛ مجموعه

تـاريخ ). يا براي آنها فرسـتاده شـده اسـت (كه به وسيله يهوديان آنجا به وجود آمده است

٣٧.گردد ميهاي قبل از قرن يازدهم باز تعداد اندكي از اسناد فوق به سده


181

نوشتپي

:مقاله حاضر فصلي است از كتاب. 1

Papyrology and the history of early Islamic Egypt, Edited by Petra.m.

Sijpesteijn and Lennart sundelin, Brill, Leiden. Boston, 2004. :نك) تر هاي متأخر و دوره( براي بحث و بررسي درباره كشفيات بزرگ اين دوره .2

E. G. Turner, Greek Papyri: An Imtroduction, 2. d eed., Oxford 1980 ,17

– 41; A. Grohmann, Einfurhung and chrestomathie zurarabischen

Papyruskunde I: Einfurhung,Prague 1954, 7 – 35; Idem, Arabische

Papyruskunde Leiden 1966, 54 – 63; M. Krause, Paprus Discoveries, CE,

vol. 6. 1868 – 1900.

3.A. J. Butler, The Arab Conquest of Egypt and the Last thirty years of

the Roman Dominion, 2d ed., edited by p. M. Fraser, Oxford 1978, XX –

Xxi. 4. Ibid, 235 n.2.

5.Turner, Greek Papyri, 19 – 20.

6.Turner, Greek Papyri, 21.

:شناسي و پاپيروس شناسي نك براي بررسي ارتباط بين باستان. 7

P. Van Minnen, The Century of Papyroligy (1892 – 1992), BASP 30

(1993), 5 – 18, especially 5 – 12. 8.Memoire Sur quelques papyrus ecrits en arabe et recemment decouverts

en Egypte, Journal des savabts (1825), 462 – 73.

اً در مقاله خود تصحيح و چـاب مجـدد ر اخي 8 و 7يوسف رقيب دو پاپيروس را با شماره

:كرده است

Souf – Conduits d Egypte omeyyade et abbasside, Annales

Islamologiques 31 (1997), 143 – 68.


182

نيز درباره اين گونه . به چاپ رسانيده است162 ـ 160نيزاين مقاله در اين كتاب در صص

:متون نك

L. Sundelin, The consul – collector and the orientalist: Drovetti, Silvestre

de sacy, and the Birth of Arabic Papyrology, al – Bardiyyat: Newsletter

of the International society for Arabic Papyrology l (2003), 3 – 11. 9 .Van Minnen, century of papyrology, 15. 10.A. Grohmann, from the World of Arabic papyri, cairo 1952 2 – 3.

11.Y. Raghib, Les Plus anciens Papyrus arabes, Al 30 (1996),1 – 19.

. به چاپ رسيده است2و در اين كتاب نيز در ص

12.H. Loebenstein, Vom Papyrus Erzherzog Rainer, zur

Papyrussammlung der Osterreichischen Nationalbibliothek: 100 Jahre

Sammeln Bawahren, Edieren, in festschrift zum 100 – jahrigen Bestehen

der Osterreichischen Nationalbibliothek, Papyrus Erzherzog Rainer (p.

Rainer cent), Textband.

. به چاپ رسيده است17و اين مقاله در اين كتاب نيز در صفحه

Vienna1983,3-39-H.Loebenstein and m.krouse,"papyruscollections",

ce,Vol-6,1890-b

. به چاپ رسيده است1891و در اين كتاب در ص

براي جستجو در يك پايگاه اينترنتي كه در باب كلكسيونهاي پاپيروسي يوناني و قبطـي .13

:پردازد، به مقاله ذيل در اين پايگاه نك به پژوهش و تحقيق مي

The Leuven Homepage of papyrus Collections World – Wide, http: //

Ihpc. Arts. Kuleuven,ac. Be / >.

:براي ارزيابي خوب و مفيد از اموال عمده قبطيان به مقاله ذيل نك

Loebenstein and Krause, Papyrus Collections.

براي كاملترين ارزيابي از اموال عربها در سطح جهان به دو اثـر گروهمـان در زيـر رجـوع

:شود

Einfuhrung, und chresttomathie zur arabischen papyruskundel.

Einfuhrung, 36 – 62; Idem, Arabische Papyruskunde, 63 – 90.


183

تر و در عين حـال جديـدتر از اثـر و نيز درباب موضوع فوق به اثري از خوري كه خالصه

:فوق است رجوع شود

Khaury, R. G. Papyrushunde , in W. Fischer(ed), Grundriss der

arabischen Philologie, Band I: Sprachwissenschaft, Wiesbaden 1982, 251

– 170.

بــراي . كتــاب مــا بــه چــاپ رســيده اســت253-258همچنــين ايــن مقالــه در صــفحات

:كلكسيونهاي آمريكاي شمالي در باب اسناد عربي نك

P. M. Sijpesteijn, North American Papyrus collections Revisited, al –

Bardiyyat: News Letter of the International Socierty for Arabic

Papyrologyl (2003), 11 – 19.

:براي آرشيوهاي يوناني نك. 14

-O.Montevecchi,la Papirologia,2d ed., Milan 1998, 248-61 and 575-8,

and ,(leuven Homepage of Papyrus Collections worldwide).

:براي آرشيوهاي قبطي نك

-M.Krause, (aechives), CE, Vol.1,226-8.

:براي آرشيوهاي عربي نك

-Y.Raghib, (pour un renouveau de la Papyrologie

Arabe: comment ressembler Les Archives disperesees de L, Islam

medieval), Academeie des Inscriptions et belles-leters, Comptes rendus

(Paris, 19874),68-77.

كه آرشيوي از اسـناد اداري يونـاني اواخـر (Cpr Viii , 72-84: به عنوان نمونه نك. 15

كلكسيوني از نخستين اسناد قبطي (P.Mon.Apollo). قرن هفتم تا اوايل قرن هشتم است

آرشـيوي (P.Marchands؛ ) است [Bawit] در بويت [Apoapollo]متعلق به دير اپااپولو

،)هاي عربي و ديگر اسناد سده نهم است كه به يك خانواده تاجر پارچه تعلق دارداز نامه

P.M.Sijpesteijn, (shaping a Muslim state: Papyri Rleated to a Mid-Eighth

century Egyption Official.

انـشگاه پرينـستون از آن در د2004اين مقاله فصلي است، از رساله دكتري وي كه در سال

:دفاع شده است با عنوان ذيل


184

A mid-eighth century archive of Greek and Arabic commercial and

administrative documents.

. خوري در اين مجلد مراجعـه كنيـد .جي.براي بررسي پاپيروس ادب عربي به مقاله آر. 16

د نويسنده و آثار ديگر محققان در ايـن زمينـه، اين مقاله مشتمل بر اشاراتي است به اثر خو

بـراي بررسـي پـاپيروس ادب ). 95 – 63(خصوصاً پژوهشهاي تازه و ابتكاري نبيه ابـوت

:يوناني آثاري ارزشمند و علمي وجود دارد نظير

R. A. Pack, Index of Greek and Latin Literaray Text from Greco Roman

Egypt, 2d ed, Ann Arbor 1956.

J. Van Haelst, catalogue des Papyrus Literaires juifs et chretiens, Paris

1976.

).هم اكنون چاپ جديد هر دو اثر در حال آماده شدن است(

Leuven Database of Ancient Books,, <http:// ldab.arts. kuleuven. Ac. Be

/ >.

:رجوع شودبراي بررسي پاپيروس ادب قبطي به مقاالت ذيل

M. Krause, Papyri, Coptic literary and Papyri, Coptic Medical in CE,

Vol. 6, 1884 – 8.

:الذكر نك در باب ضرورت كاملتر كردن دو شاخه پاپيروس شناسي فوق. 17

Van Minnen, Century of Papyrology, ll – 13.

مذهبي و تاريخي عربـي رجـوع ترين بخشهاي بر جاي مانده از آثار براي بررسي قديم . 18

اي از يوسف رقيب، نويسنده اخيراً به طور خالصه به ايـن موضـوع پرداختـه شود به مقاله

به بحـث و بررسـي دربـاره نخـستين les plus anciens, 2 – 7اين مقاله با عنوان . است

.پردازد هاي نخستين اسالمي مي بخشهاي برجاي مانده از قرآن در سده

هاي دار متعلّق به سده ر فيوم كشفيات مهمي درباب نسخ خطي قبطي ترقيمه د 1910در .19

هـاي خطـي در كتابخانـه پييرپونـت نهم و دهم صورت گرفت، هم اكنون غالب اين نسخه

:شود؛ قس مورگان در نيويورك نگهداري مي

M. Krause, Colophon, CE, vol. 2, 577 – 8.

سوريه، فلسطين، عراق و حتي افغانستان نيـز اسـناد با اينكه در مكانهاي ديگري نظير . 20


185

ها فقط چند مورد اسـتثناء اسـت و در مقايـسه بـا همـه عربي به دست آمده، ولي اين يافته

بـراي بررسـي و تهيـه فهرسـتي از . اند، بسيار ناچيز هـستند اسنادي كه در مصركشف شده

:صر نكهاي خارج از مهاي عمده و مهم اسناد عربي در سرزمينيافته

P.Mird,pp.ix-xii

با اين حال دانستن اين نكته الزامي است كه هميشه محـل كـشف سـند، مكـان كتابـت آن

اي نوشت و از آنجا در قرن هفتم نامه ) تونسي(اي به عنوان نمونه، يك تاجر افريقيه . نيست

خـود يوسف رقيب اين نامه را در مقاله ). و در آنجا نيز كشف شد (به مصر وسطي فرستاد

:به چاپ رسانيد

-Y-Raghib, (La Plus ancienne Letter arabe de marchand), in Y.Raghib

(ed), Documents de I,Islam medieval: Nouvelles Prespectives de

recherché, cairo 1991, 1-9.

اسـپانيا، آگاهي ما از اين نامه از طريق اسناد گنيزه قاهره است كه در آن اسنادي از افريقيه،

.ها وجود داردعراق، سيسيل، فلسطين و ديگر سرزمين

) هاي يوناني ـ عربي از آن جمله پاپيروس(هاي عربي براي بررسي منتخبي از پاپيروس. 21

كه به حوادث و اشخاص مشهور تاريخي اشاره دارند و بـه منتخبـاتي از متـون پاپيروسـي

. رجوع كنيدForm the world of Arabic Papyriگروهمان در اثرش،

هاي عربي مصر در اوايل دوره اسالمي، كه مـشتمل بـر متـون كتيبه براي بررسي كلكسيون

:متعددي است در ارتباط با اشخاص شهره در منابع ادبي، نك

G. Wiet, Inscriptions historiques sur Pierre,cairo 1971.

.P. Qurra, pp. 66 – 9: به عنوان نمونه نك. 22

):براي اسناد قبطي(اي مطالعه جديدترين مباحثات درباره اين حادثه تاريخي نك بر. 23

S. Schaten, Reiseformalitaten im fruhislamischen Agypten, BSAC 37

(1998), 91 – 100.

:نك) نيز براي اسناد عربي(

Y. Raghib, sauf – comduits.


186

: بر اين اسناد نوشته، ازگالديس فرانتز مورفي در حاشيه و شرحي كه اخيراً

Work Permits) به safe – conduct posses يا passports:

:براي بررسي اين موضوع نك. كند اي كار، تعبير مي يعني اجازه

CPRXXI, pp. 106 – 9.

24.Agrarian change in Late Antiquity: Gold, Labour, and Aristocratic

Dominance, Oxford/New York 2001.

:به جديدترين اثر وي در اين مجلّد رجوع شود. 25

CPRXXI (= Arabic Agricultural leases and Tax Receipts from Egypt, 148

– 427 A. H./ 765 – 1035 A. D. Vienna 2001).

26.T. G.Wilfong, Women of Jeme: lives in a Coptic Town in Late

Antique Egypt, Ann Arbor 2002.

:به عنوان نمونه نك. 27

G. Frantz – Murphy, Acomparsion of the Arabic and Earlier Egyptian

contract Formularies, part I: The Arabic Contracts from Egypt (3d / 9th –

5 th/ 11 th centuries),Journal of Near Eastern syudies 40 (1981), 203 – 25

and 355 – 6.

______, A comparsion of the Arabic and Earlier Egyptian contract

Formularies, Part II: Teminology in the Arabic Warranty and the Idiom

of clearing / cleaning, Journal of Near Eastern studies 44 (1985), 99 –

114.


Formularies, part. III: The Idiom of satisfaction, Journal of Near Eastern

Studies 47 (1988), 105 – 12.

_____, A comparsion of the Arabic and Earlier Egyptian contract

Formularies, Part IV: Quittance Formulas, Journal of Near Eastern

studies 47 (1988), 269 – 80.


Formularies, part V: Formulaic Evidence, Journal of Near Eastern studies

– 48 (1989) 97 – 107.

G. Khan, The per- Islamic Background of Muslim legal formularies,

ARAM 6 (1994), 193 – 224.


187

M. H. Thung , Written obligations from the 2 nd/ 8 th 4 th / 10 th

Century, Islamic law and society 3 (1994), 1 – 12.

28.A. Noth, Some Remarks on the Nationalizarion of Conquered Lands,

at the time of the umayyads, in T. Khalidi (ed), Land Tenure and social

Transformation in the Middle East, Beirut 1984, 223 – 8.

G. Frantz – Murphy, Arabic Papyrology and Middle Easteren studies,

MESA Bulletin 19: 34 – 48. here 36 and 40f. :به عنوان نمونه نك .29

K. Morimoto, The fiscal Administration of Egypt in the Early Islami

period, Kyoto 1981.

G. Frantz – Murphy, The Agrarian Administration of Egypt from the

Arabs to the ottomans , cairo 1981.

J. B. Simonsen, Studies in the Genesis and Early Development of the

Caliphat Taxation system, with Special References to Circumstances in

the Arab Peninsula, Egypt and Palestine, Copenhagen 1988.

F. Morelli, olio e retribuzioni nell, Egitto tardo (V – VIIId. C.).

Florence 1996.

30.Wilfong, Women of Jeme.

A. Papaconstantinou, Le Culte des Saints en Egypte des Byzantins aux

Abbassides. L apport des inscriptions et des Papyrus grecs et copte, Paeis

2001.

G. schmelz, kirchliche Amtstrager im spatantiken Agypten nach den

Aussagen der griedhischen und koptichen Papyri und Ostraka, Munich

/Leipzig 2002. 31. S. Hopkins, Studies in the Grammar of Early Arabic, Oxford 1984.

J. Blou, The Emergence and linguisitc Background of Judaeo – Arabic: A

Study of the origins of Middle Arabic, 3d rev. ed. Jerusalem 1999.

ي و فنـي هـاي آموزشـ به هر روي شايسته دقت نظر و توجه است كه امروزه كارگـاه . 32

شناسـان زيرنظـر انجمـن پـاپيروس (شناسـي در ايـاالت متحـده آمريكـا تابستاني پاپيروس

شناسـي يعني در موسسه مطالعات كالسيك پـاپيروس (و در كالج دانشگاه لندن ) آمريكايي

سـمينارهايي كـه در ايـن . شـود برگزار مي ) كندهاي تابستاني مي كه اقدام به برگزاري دوره


188

هاي يوناني توجه و تأكيد دارند، اما هـم چنـان شود، غالباً بر پاپيروس ميموسسات برگزار

اميـداوريم . درصدد هستند كه شيوه كار با متون عاميانه، التيني و قبطي را نيز آموزش دهند

هاي اميدبخـشي از جمله پيشرفت . كه آموزش اسناد عربي نيز از جهاتي در رأس قرار گيرد

-ي پـاپيروس مدرسـه "اندازي شناسي صورت گرفته است، راهديگري كه در باب پاپيروس

از آن جمله آندرياس كاپلني، ( كامپيوتري به وسيله گروهي از محققان است "شناسي غربي

).يوهان ثومان و ديويد ارن

<http: // www.ori.unizh.ch/aps/>.

33.< http: // www. Perseus. Tufts. Edu/ cache/ perscoll – DDBDP. Htm>.

34.<http://www. columbia. edu/ cu/ lwed/ projects / dihital / apis /

index. html>.

:براي آشنايي بيشتر نك. شناسي يوناني استثناء شده است در اين جا نيز پاپيروس. 35

Turner, Greek Papyri.

Monterecchi, La Papirologia.

H. Rupprecht, kleine Einfuhrung in die Papyruskunde, Dramstodt 1994.

P. W. Pestmann, The new Papirological primer, Leiden 1990.

نويسنده در اين اثر كه منتخبي از متـون پاپيروسـي اسـت، بـه شـرح و معرفـي متـون نيـز

شناسي قبطي هيچ كتاب راهنماي اصـولي شايان ذكر است كه در زمينه پاپيروس . پردازد مي

بـراي بررسـي در ايـن . دارد، با اين حال منتخباتي از آن در دست است و ارزشمند وجود ن

:زمينه نك

W. Brunsch, Kleine chrestomathie nichtliterarischer Koptischer Texte.

Wiesbaden 1987.

شناسي عربي به معرفي چنـدين سـند و مـتن پاپيروسـي آدولف گروهمان درباب پاپيروس

، از جمله آثار وي )اريخ كتابت آنها را نيز مشخص كرده است و هم اكنون ت (پرداخته است

:در اين باب

From The World of Arabic Papyri, cairo 1952.

Einfuhrung and chrestomathie Zur arabischen Papyruskundel: Einfurhung

(1954).


189

Arabische Papyruskunde. (1966).

كرد كه اگر چه حوزه آنها محدود است اما اطالعات آنها نيز در اين جا بايد به آثاري اشاره

:در اين زمينه نك. به روز و جديدتر است

Khoury, Papyruskunde, (1982).

______, chrest. Khouryl (1993).

______, The introduction to Geoffrey Khan , s Bills, letters and Deeds:

Aranbic Papyri of the 7 th to ll th centuries, London/ Oxford 1993.

. ، بخشي از اسناد عربي به زبان فرانسه ترجمه شده اسـت 1 ج chrest. Khouryدر كتاب

خوري در اين اثر به شكل مفيدي انواع و محتواي اسناد پاپيروسي عربي را مورد بررسي و

:براي بررسي بيشتر در اين باب نك. مطالعه قرار داده است

Grohmann, From the World of Arabic Papyri.

36.R. S. Bagnall, Reading Papyri, Writing Ancient History, London /

New York 1995.

:براي آشنايي با اطالعات اسناد گنيزه نك. 37

S. C. Reif, A Jewish Archive from old Coiro: The history of Cambridge

univerdity s, Genizah collection, Richmond 2000.

هايي از اسناد گنيزه در شبكه جهاني اينترنتي دانشگاه پرينـستون، تصاوير ديجيتالي و نسخه

آدرس سايت به شرح . پردازد، موجود است كه در باب پروژه گنيزه به تحقيق و پژوهش مي

:زير است

<http:// www. Princeton. Edu/ geniza/>.


190

منابع

-Bagnall, R.S., Reading Papyri~ Writing Ancient History, London!

New York 1995.

-Banaji, J., Agrarian change in Late Antiquity: Gold, Labour And

Aristocratic Dominance, Oxford! New York 2001.

-BIau, j., The Emergence and Linguistic Background of Judaeo-

Arabic: A Study of the origins of Middle Arabic, 3d rev.ed., Jerusalem

1999.

-Brunsch, W., Kleine chrestomathie nichtliterarischer Koptischer

Texte, Wiesbaden 1987.

-Butler, A.J., The Arab conpuest of Egypt and the last Thirty years

of the Roman Dominion, 2d ed., edited by P.M.Fraser, Axford 1978.

-Dennett, D.C.Jr., conversion and the Poll Tax in Early Islam,

Cambridge MA 1950.

-Frantz-Murphy, G., The Agrarian Administration of Egypt from

the Arabs to the ottomans, cairo 1986.

- ,“Arabic Papyrology and Middle Eastern Studies”, MESA

Bulletin 19: 1(1985), 34-38.

- , “A Comparsion of the Arabic and Earlier Egyption Contract

Formulaires, Part I: The Arabic Contracts from Egypt (3d! 9th-5th!1

ith centuries)”, Journal of Near Eastern Studies 40 (1981), 203-25 and

355-6.


Formulaires, Part II: Terminology in the Arabic Warranty and Idiom

of clearing! cleaning”, Journal of Near Eastern Studies 44 (1985), 99-

114.


Formulaires, Part III: The Idiom of Satisfaction”, Journal of Near

Eastern Studies 47 (1988), 105-12.


191


Formulaires, Part IV: Quittance Formulas”, Journal of Near Eastern

Studies 47 (1988) 269-80.


Formulaires Evidence”, Journal of Near Eastern Studies 48 (1989),

97-107.

-Grohman, A.,iArabische chornologie, II. Arabische Papyruskunde,

Handbuch der orientalistik, I. Abteilung, Eganzungs band II, 1.

Haibband I-Il, Leiden! Köln 1996.

- , Einfuhrung undcherestomathie Zur Arabischen Papyruskunde

I.~ Einfuhrung, Prague 1954.

-__________ From the World ofArabic Papyri, cairo 1952.

-Hopkins, S., Studies in the Grammar of Early Arabic, Oxford

1984.

-Khan, G., Bills, Letters and Deeds: Arabic Papyri of the 7th to

11th centuries, London! Oxford 1993.

- , “The Pre-Islamic Background of Muslim Legal Formularies

“, ARAM6 (1994), 193-224.

-Khoury, R.G., “Papyruskunde”, in W.Fischer (ed.), Grundriss der

arabischen Philologie Band I: Sprachwissenschafi, Wiesbaden 1982,

25 1-70.

-Krause, M., “Archives”, CE, vol.1, 226-8.

- , “Colophon”, CE, vol.2, 577-8.

-___________ “Papyri Coptic Medical”, CE, vol.6, 1886-8.

- , “Papyri, Coptic Literary”, CE, vol.6, 1884-6.

- , “Papyrus Discoveries”, CE, vol.6, 1898-1900.

-Loebenstein,H., “Vom ‘Papyrus Erzherzog Rainer’ Zur

Papyrussammiung der Osterreichischen Nationalbibliothek: 100 Jahre

Sammein, Bewahren, Edieren”, in Festchr~ft Zum 100- jahrigen

Bestehen der Osterreichischen Nationalbibliothek, Papyrus Erzherzog

Rainer (P.Rainer Cent.), Textband, Vienna 1983, 3-39.

-Loebenstein, H., and M.Krause, “Papyrus Collections”, CE 6:


192

1890-8. -Van Minnen, P., “The Century of Papyrology (1892-1992)”,

BASP 30 (1993), 5-18.

-Montevecehi, o., La Papirologia, 2d ed., Milan 1988.

-Morelli, F., Olio e retribuzioni nell ‘Egitto tardo (V-VIII d.c.),

Florence 1996. -Morimoto, K., The Fiscal Administration of Egypt in

the Eary Islamic Period, Kyoto 1981.

-Noth, A., “Some Remarks on the ‘Nationalization’ of Conquered

lands at the Time of the umayyads” in T.Khalidi (ed.), Land Tenure

and Social Transformation in the Middle East, Beirut 1984, 223-8.

-Pack, R.A., Index of Greek and Latin Literary Texts from Greco-

Roman Egypt, 2d ed., Ann Arbor 1965.

-Papaconstantinou,A., Le culte des Saints en Egypte des Byzantins

aux Abbassides. L ‘apport des inscriptions et des Papyrus grecs et

coptes, Paris 2001.

-Pastmann, P.W., The new Papyrological Primer, Leiden 1990.

-Raghib,Y., “La Plus ancienne letter arabe de marchand”, in

Y.Raghib (ed.), Documents de L ‘Islam médiéval: Nouvelles

Perspectives de recherche, cairo 1991, 1-9.

- , “Les Plus anciens Papyrus arabes”, A130 (1996), 1-19.

- , “Pour un renouveau de La Papyrologie arabe: Comment

rassembler Les archives dispersdes de L’Islam médiéval”, Académie

des Inscrzptions et Belles-Letters, Comptes rundus (Paris, 1984), 68-

77.

- , “Sauf-Conduits d’Egypte omeyyade et abbassi de”,A131

(1997), 143-68. -Reif, S.C., A Jewish Archive from old cairo: The

history of Cambridge university’s Genizah collection, Richmond

2000.

-Rupprecht, H.,-A., Kleine Einfuhrung in die Papyruskunde,

Darmstadt 1994.

-Schaten, S., “Reiseformalitäten im frUhislamischen Agypten”,

BSAC 37 (1998), 91-100. -Schmelz,G., Kirchliche Amtstrager im

spatantiken Agypten nach den Aussagen der griechischen und


193

Koptischen Papyri und Ostraka, Munich! Leipzig 2002. -Sijpesteijn,

P.M., “Shaping a Muslim State: Papyri Related to a Mid-Eighth

Century Egyptian official”.Ph.D. diss., Princeton university, 2004.

- , “North American Papyrus Collections Revisited”, al-

Bardiyyat: Newsletter of the International Society for Arabic

Papyrology 1(2003), 11-19.

-Silvestre de Sacy, A.I., “Mémoire Sur quelques Papyrus écrits en

arabe et récemment découverts en Egypte”, Journal des savants,

(1852), 462-73.

-Simonsen, J.B., Studies in the Genesis and Early Development of

the Caliphat Taxation System, With Special Refrences to

Circumstances in the Arab Peninsula, Egypt and Palestine,

Copenhagen 1988.

-Sundelin,L.,”The Consul-Collector and the orientalist: Drovetti,

Silvestre de sacy, and the Birth of Arabic Papyrology”, al-

Bardiyyat: Newsletter of the International society for Arabic

Papyrology 1(2003), 3-11. -Thung, M.H., “written obligations from

the 2nd! 8th to the 4th ! 10th century”, Islamic law and society

3(1996), 1-12.

-Turner, E.G., Greek Papyri: An Introduction, 2d ed., Oxford 1980.

-Van Haelst, J., catalogue des Papyrus Littéraires ju~fs et chrétiens,

paris 1976.

-Wiet,G., Inscrzptions historiques sur Pierre, cairo 1971.

-Wilfong, T.G., Women of Jeme: lives in a Coptic Town in Late Antique

Egypt, Ann Arbor 2002.

Papiros-7hiq.bou.ac.ir/article_5510_950504767aaf6a507c5447be0f...˘ˇˆ ˙˝ 164"˛/ "/ 012 » ˘$%...

Documents

Transcript of Papiros-7hiq.bou.ac.ir/article_5510_950504767aaf6a507c5447be0f...˘ˇˆ ˙˝ 164"˛/ "/ 012 » ˘$%...