P~R~~ RE~S~N ~~MALI AMER~KA HAR~TASI TELIFI 1528

Prof. Sadi Selen

Büyük Türk âlimi Piri Reis Bahriye adl~~ çok de~erli eserile ilim tarihinde kendine yüksek bir mevki ay~rm~~t~. XVI. asra ait Akdenizin bu kadar ilmi ve mükemmel bir tavsifi mevcut olma-d~~~ndan dünya mütebass~slar~~ daima bu kitaba ba~~ vurmaktad~r[1]. Son zamanlarda Topkap~~ Saray~nda elegeçen bir dünya haritas~~ parças~~ Piri Reisin ilmi de~erini büsbütün artt~rd~. Bu harita Amerikan~n en eski haritas~~ olmak itibarile ilim âleminde büyük bir alâka uyand~ rd~~ ve buna dair birçok yaz~lar yaz~ld~[2]. Bu defa yine Topkap~~ Saray~~ Kütüphanesinde Piri Reisin ikinci bir deniz haritas~~ daha bulunmu~tur ki, bu harita da üzerinde durili-ma~a de~er çok k~ymetli bir eserdir.

Topkap~~ Saray~~ Kütüphanesinde 2754/9357 numarada bulunan ikinci Piri Reis haritas~~ 68X 69 santimetre eb'ad~nda deri üzerine renkli olarak çizilmi~tir. Kitabesinde "Harrerehu hüvelehu hdh.ir

Piri Reis bin Elhac~~ Mehmet elmü~tehir birader zadei merhum

Reis Gazi Kemal an ~ehri Gelibolu sene hamse seldsin ve tisa

mia„ yaz~ l~d~r. Buna göre bu parça Hiçri 935 (1528) tarihinde Piri Reis taraf~ndan yap~lm~~~ bir dünya haritas~n~n ~imali Garbi kö~e.

1902 denberi <Bahriye» nin baz~~ parçalar~~ Avrupa dillerine tercüme edilmi~tir. Bununlaberaber henuz tam bir terciimesi vücude getirilmemi~tir. Prof. P. Kahle bu eserin mukaddimesini Almancaya tercüme ve ne~retmi~tir.(Piri Reis, Bahriye, Band I: Text, 1. Lief, Band II: Überzetzung 1. Lief. Berlin 1926). Türk Tarih Kurumu bu eserin tam bir nüshas~n~~ faksimile olarak bast~rm~~t~r. (Kitab~~ Bahriye, Istanbul, 1935).

Piri Reis haritas~, ~stanbul, 1933. Birinci Piri Reis haritas~na dair yap~lan ne~riyat aras~nda: Oberhummer, Eine Türkische Karte zur Entdeckung Ame-rikas, aus dem Anzaiger der Akademie der Wissenschaften in Wien 1931 S. 99-112; P. Kahle, Die Verschollene Columbus karte von 1498, Berlin 1933.- T.T.K. taraf~ndan The Illustrated London News, in 27-11-1932 ve 23-VIII-1932 nüshalar~n-da ne~redilen resimler ve makaleler.

516

Sadi Selen

sidir. Atlas Okyanusunun ~imal k~sm~n~~ ve Simall Amerikan~n yeni ke~fedilmi~~ sahillerini ve orta Amerika'y~~ göstermektedir. As~ l ha-ritan~n takriben sekizde birine tekabül ediyor.

içindekiler:

Harita Griniç meb'deine göre 250-900 tulti garbl aras~nda olup cenupta 100 ~imal arz~ndan ~imali kutup dairesine kadar uzan-maktad~r. Haritan~n ~ark kenar~~ ~imalde Gr o enl and sahille-rinden ba~lar, cenuba do~ru Az o r (Azores) Adalar~~ üzerinden geçer. Azor Adalar~ndan birtak~m~~ Santo Marya (Sta Maria) Epiko (= Pico), San Mikal (Miquel), Evfral (= Fayal), San Co~~ e (= Jorge) Oskoroles (= Flores) ad~~ alt~nda gösterilmi~tir.

Groenland'dan itibaren cenubu garbiye do~ru evvela iki büyük kara parças~~ göze çarpmaktad~r. Ba~dakine "Bakale„ ad~n~~ ve-riyor ve Portekizler taraf~ndan ke~fedildi~ini ilave ediyor. Bunun- la Lab r a dor sahilleri gösterilmi~tir. Bu sahiller Real'in 16 ~nc~~ as~r ba~~ndaki ke~if seyahatlerinden sonra haritalara geçmi~tir [1].

Labrador sahillerine ilk zamanlar Bacc ela (= Morina sahilleri) veya ka~if in adile C ort e R eal sahilleri denirdi. Kenardaki notta "bulundu~u kadar~~ yaz~lm~~t~r„. Deniyor ki, böylece karan~n de-vam etti~ine i~aret edilmi~tir. Daha a~a~~daki "bu aldmet ba~ka bir kenard~r Portakal kcif iri bulmu~tur. Tamam~~ dahi malüm de~ildir. Bulunan yeri yaz~lm~~t~r.„ deniyor. Haritadaki mevkiin e göre bunlar~n T er re Ne uv e sahilleri oldu~u anla~~ l~yor. Por-tekizli Corte-Real 1500 de Terre Neuve sahillerini, 1501 de kar-de~i Miquel ile beraber Labrador sahillerini bulmu~lard~. Bu suretle bunlar~n Portekiz menbalar~ndan al~narak çizildi~i anla~~l~yor.

Daha a~a~~da bugünkü ~ekline pek yak~n bir tarzda çizilmi~~ Florida Yar~ madas~~ göze çarpar. Filoridan~n üzerine yaz~ lm~~~ olan "San Civan Batistu„ ad~~ birinci Piri Reis haritas~nda da birçok yer-lerde tekrar edilmi~tir. Kenarda gözüken kara parçalar~~ 1517 ve 1519 da ke~fedilen Honduras ve Yok at an Yar~madalar~d~r. Küba ve Haiti adalar~~ da güzelce gösterilmi~tir. Küba "I zl Vana „ ad~~ verilmektedir ki bu isim Küban~n eski ad~~ "Juana „y~~ hat~rlatmakta-d~r. Eskilerin "Hispaniola„ ad~n~~ verdikleri Haiti Adas~n~n üzerine Portorikoya ait olmas~~ laz~mgelen "San Civan,, kelimesi kon-

[1] Baccalaos ve Labrador Adalar~~ için, Forschungen und Forschritte (yahragang 12, N 9, S. 118) de H. Winter'in yaz~s~na bak~n~z.

Piri Reisin ~imali Amerika haritas~~

517

mu~tur. Bahama ve Antiller 1513 tarihli Piri Reis dünya ha-ritrs~na nazaran çok daha sihhatli bir ~ekilde çizilmi~~ fakat isim-leri silinmi~tir. Venezuella sahillerinden birtak~m isimler varsa da bunlar~n ancak birkaç~~ takriben ~u ~ekilde: "San Cilormi, Monte,

Frago, Detonos Dides, Ponte Sagon, Diye Sar. okunuyor.

Karto~raiya tekni~i:

Haritac~l~k bak~m~ndan orta zaman deniz haritalar~n~n en mü-tekamil bir nümunesi say~l~r. Rüzgar gülleri ve istikamet çizgileri çok s~kt~r. Haritan~n bir küçük parças~nda dört rüzgar gülü bulunmaktad~r. Ruzgar gülleri 32 taksimatl~~ olup hadd~~ za-t~ nda tam pusla kadramd~r. Rüzgar gülleri ~imale cihetlendirilmi~-tir. Dikkatli bir ~ekilde çizilmi~~ iki mil mikyas ~~ da güze çarp-maktad~r. Mikyaslar yirmi taksimatl~d~r. Yan~ndaki izahata göre haneler aras~~ 50 mil, noktalar aras~~ da 10 mildir. Bu haritan~n mikyas~~ 1513 tarihli birinci haritadan daha büyüktür.

Orta zaman deniz haritalarmda önceleri koylar ve körfezler yar~m daire ~eklinde çizilirdi. Bu haritada sahil ~ekilleri araziye ve bugünkü haritalara uygun bir biçim alm~~t~r. Ta~l~k yerler, kör kayalar ayr~~ ayr~~ i~aretlerle gösterilmi~tir. Seretan medar ~~ çizilmekle harita tekni~i bak~m~ndan bir yenilik vucude getirmi~-tir. Medarlara Piri Reis "gün uzad~s~„ ad~n~~ veriyor. Küba Adas~~ üzerinden geçirilen bu hatt~n biraz daha ~imalden geçmesi ve Yokatan Yar~madas~n~n da bu hatt~n alt~na çizilmesi icabederdi. Tabildir ki, o zaman~n haritalar~ndan daha ince bir sihhat bekliye-meyiz.

Haritada Groenland, Labarador ve Terre Neouve'den ba~hya-rak bütün memleketlerin vaziyetinde bugünün haritalar~na naza-

ran ~arka do~ru bir inhiraf göze çarpmaktad~r. Bu o zamanlar pusula inhiraf~n~n nazar~~ dikkate almmamas~ndan ileri gelmekte-dir. Yap~lan tetkiklere göre o zamanki pusula inhiraf~n~n 10°-13°

oldu~u anla~~ lm~~t~r. Bu hata yaln~z Piri Reis haritasma mün-has~r de~ildir, bütün ~imali Amerika haritalar~~ bir asra yak~n bir zaman bu hata ile malül olmu~tur. Nihayet 1600 den sonra Frans~z

karto~raflar~~ bu inhiraf~n fark~na vararak tashih etmi~lerdir.

Haritan~n limi k~ymeti:

Birinci Piri Reis haritas~ndan 15 sene sonra çizilmi~~ olan bu haritada o zamandanberi yap~lan bütün ke~iflerin ad~m ad~m ta-

kip edildi~ini görüyoruz. Orta Amerika için K olomb haritas~~

518 Sadi Selen

b~ rak~lm~~, daha yeni membalara müracaat edilmi~tir. Küba do~ru ~eklini alm~~, Orta Amerikada nisbeten daha do~ru çizilmi~tir.

Orta Amerika üzerindeki not da ayr~ ca dikkate ~avand~r. Pek az bir k~sm~~ okunabilen bu notta : "Karadan a~~ r~p... denizin asil nedir deyu bitmek için...„ "vildyet ki... andan ötede...„ sözleri var-d~ r. Bunlar bize 1513 te Balbao'nun [1] Orta Amerika'y~~ a~arak Atlas Okyanusuna vard~~~n~~ haber veriyor. Bunlar gösteriyor ki bu harita zaman~n~n bütün membalar~na müracaat edilerek vücude getirilmi~tir.

Piri Reisin ilmi usullere ne derece riayetkâr oldu~unu bu harita parças~~ da bize vüzuhla göstermektedir. Burada yaln~z harita tek- ni~inin de~il, ayn~~ zamanda bütün orta zaman ha- ritalarmda görülen birçok kusurlardan ari olmas~~ da ayr~ca dik-kati çekmektedir. Piri Reis yaln~z bilinen yerleri haritas~nda gösteriyor; henüz ke~ i'edilmemi~~ yerleri bo~~ b~rak~yor. Hatta. not-larda Bundan ötesi malûm olmad~~~ndan bu kadar~~ eizildi„ diye tasrih ediyor. Bu sebeple ikinci Piri Reis haritas~~ da tamamen bugünkü ilmi zihniyetle vilcude getirilmi~~ bir eserdir. Ayni zaman ve devirde yap~ lm~~~ ba~ka haritalarla mukayese edilince bu harita-n ~n k~ymet' çok artar. Dünya ilim âlemince Orta ve Cenubi Ameri-kan~n en eski haritas~~ olarak tan~lan Birinci Piri Reis haritas~~ yan~nda bu ikinci Piri Reis haritas~n~~ da ~imaii Amerikan~n asil elde mevcut ilk ilmi haritas~~ olarak tan~yabiliriz.

[1] Amerikan~n ilk haritalar~na dair tan~nm~~~ eser: K. Krestchmer'in Ame-rikan~n ke~fi (=Entd. Amerikas) kitab~d~r. S. Ruge, Die Entwicklung der kar-tographi von Amerika Gotha 1891.

Piri Reisi!) ~irnali Amerika haritas~~