Studia bezpieczeństwa to najobszerniejszy z dostępnych podręczników przedmiotu. Czytelnik

znajdzie w nim szczegółowy przegląd najważniejszych ujęć teoretycznych badań bezpieczeństwa,

najczęściej używanych pojęć i szczególnie ważnych zagadnień.

• W części pierwszej są ukazane podstawowe podejścia teoretyczne tej dyscypliny – od realizmu

po międzynarodową socjologię polityczną.

• W części drugiej zostały przedstawione główne pojęcia, wokół których toczy się współczesna

debata w tej dziedzinie – od dylematu bezpieczeństwa po terroryzm.

• Część trzecia to przegląd instytucjonalnej architektury bezpieczeństwa w dzisiejszym świecie,

analizowanej na poziomie międzynarodowym, regionalnym i globalnym.

• W części czwartej przedmiotem badań są szczególnie istotne dziś wyzwania dla bezpieczeń-

stwa globalnego – od handlu bronią po bezpieczeństwo energetyczne.

• W części piątej tematem rozważań jest przyszłość zagadnień bezpieczeństwa.

Książka ta – interesująca i napisana przystępnym językiem – stanowi cenny materiał edukacyjny

dla studentów.

Paul D. Williams jest profesorem nadzwyczajnym w dziedzinie bezpieczeństwa międzynarodowego

na Uniwersytecie Warwick w Wielkiej Brytanii.

www.wuj.pl

P O L I T I K A

STUDIA BEZPIECZEŃSTWA

Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego

P O L I T I K A

Redakcja

Paul D. Williams

STUDIA BEZPIECZEŃSTWA

Redakcja

Paul D. W

illiams

polityka_studia_bezpieczenstwa.indd 1 2012-10-16 13:51:27

Redakcja

Paul D. Williams

Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego

P O L I T I K A

PrzekładWojciech Nowicki

Seria: POLITIKA

RECENZENCI prof. dr hab. Marek Pietraś prof. dr hab. Ryszard Zięba

REDAKTOR NAUKOWY TŁUMACZENIA prof. dr hab. Marek Pietraś

PROJEKT OKŁADKI Agnieszka Winciorek

Tytuł oryginału: Security Studies. An Introduction

© 2008 Editorial selection and matter, Paul. D. Williams; individual chapters the contributorsAll Rights Reserved.

Authorised translation from the English language edition published by Routledge, a member of the Taylor & Francis Group

© Copyright for Polish Translation and Edition by Wydawnictwo Uniwersytetu Ja giel loń skie goWydanie I, Kraków 2012All rights reserved

Niniejszy utwór ani żaden jego fragment nie może być reprodukowany, przetwarzany i rozpo-wszechniany w jakikolwiek sposób za pomocą urządzeń elektronicznych, mechanicznych, kopiu-jących, nagrywających i innych oraz nie może być przechowywany w żadnym systemie informa-tycznym bez uprzedniej pisemnej zgody Wydawcy.

Podręcznik akademicki dotowany przez Ministra Nauki i Szkolnictwa Wyższego

ISBN 978-83-233-3329-6

www.wuj.pl

Wydawnictwo Uniwersytetu JagiellońskiegoRedakcja: ul. Michałowskiego 9/2, 31-126 Krakówtel. 12-631-18-81, 12-631-18-82, tel./fax 12-631-18-83Dystrybucja: tel. 12-631-01-97, tel./fax 12-631-01-98tel. kom. 506-006-674, e-mail: sprzedaz@wuj.plKonto: PEKAO SA, nr 8012 40 4722 1111 0000 4856 3325

Spis treści

Ramki, rysunki i tabele XIIIAutorzy rozdziałów XVPodziękowania XVIISkróty XIX

1 Badanie bezpieczeństwa. Wprowadzenie 1Paul D. WilliamsNajkrócej o tym, czym są studia bezpieczeństwa 2Określenie przestrzeni badań: cztery podstawowe pytania 5

Czym jest bezpieczeństwo? 5Bezpieczeństwo, ale czyje? 7Co wchodzi w zakres pojęcia bezpieczeństwa? 8Jak zapewniać bezpieczeństwo? 9

Jak korzystać z tej książki? 10

Część 1. Ujęcia teoretyczne

2 Realizm 15Colin ElmanWprowadzenie 16Realizm klasyczny 17Neorealizm: Theory of International Politics Waltza 18Defensywny realizm strukturalny 21Ofensywny realizm strukturalny 22Realizm „wzrostów i upadków” 24Realizm neoklasyczny 26Zakończenie 27

3 Liberalizm 29Cornelia NavariWprowadzenie 30Liberalizm tradycyjny (kantowski) 30Douce commerce 32Teoria demokratycznego pokoju 36Neoliberalny instytucjonalizm 39Zakończenie 43

4 Teoria gier 44Frank C. ZagareWprowadzenie 45Pojęcia pierwotne 45Gry strategiczne i równowaga Nasha 46Gry w postaci rozwiniętej, indukcja wsteczna i równowagi doskonałe w podgrach 51Zastosowania teorii gier w badaniach bezpieczeństwa 54Zakończenie 57

VI Spis treści

5 Konstruktywizm 59Matt McDonaldWprowadzenie: konstruktywizm i bezpieczeństwo 60Konstruktywizm: główne zasady i ogólne założenia 60

Bezpieczeństwo jako konstrukt społeczny: tożsamość i normy 61Przestrzeń negocjacji i rywalizacji 64Działania, struktury i zmiana 65

Szkoła kopenhaska 67Zakończenie 71

6 Badania pokoju 73Peter LawlerWprowadzenie: co to są badania pokoju? 74Krótka historia badań pokoju 75

Peace research jako dyscyplina naukowa 77Od peace research do badań pokoju 79

Podstawowe pojęcia 80Pokój pozytywny i negatywny 81Przemoc strukturalna 82Przemoc kulturowa 84

Jaka jest przyszłość badań pokoju? 86

7 Teoria krytyczna 88Pinar BilginWprowadzenie: potrzeba perspektywy krytycznej 89Nowe ujęcie bezpieczeństwa 90Teoria krytyczna 91Teoria i praktyka 94Szkoła walijska krytycznych badań bezpieczeństwa 96Emancypacja 98Zakończenie 100

8 Ujęcia feministyczne 101Sandra WhitworthWprowadzenie 102Bezpieczeństwo międzynarodowe w myśli feministycznej 103Kobiety, gender i bezpieczeństwo – wpływ konfl iktów zbrojnych 105Kobiety, gender i bezpieczeństwo – czynny udział w konfl iktach 108Kobiety, gender i bezpieczeństwo – broń i wojna w słowach i działaniu 109Zakończenie 112

9 Międzynarodowa socjologia polityczna 113Didier BigoWprowadzenie 114Badania bezpieczeństwa jako obszar nauki o stosunkach międzynarodowych: zamykanie i otwieranie granic pojęcia bezpieczeństwa 115Stanowisko konstruktywistyczne: od sektorów bezpieczeństwa do procesów sekurytyzacyjnych 121Czy sekurytyzacja jest tylko aktem mowy wprowadzającym wyjątkowość? Rola rutynowych procedur i technologii 124Zakończenie 126

Część 2. Podstawowe pojęcia

10 Niepewność 131Ken Booth i Nicholas J. WheelerWprowadzenie 132Niepewność w życiu społecznym 132

VII Spis treści

Istota dylematu bezpieczeństwa 135Trzy logiki 137Dylemat bezpieczeństwa w XXI wieku 141Nowe obszary badań bezpieczeństwa 144

11 Wojna 148Paul D. WilliamsWprowadzenie 149Trzy fi lozofi e wojny 149Tendencje w konfl iktach zbrojnych po 1945 roku 153

Kto walczy w konfl iktach, a kto w nich ginie? 157Czy charakter wojny obecnie się zmienia? 159

Koncepcja wojny totalnej 159Debata na temat „nowych wojen” 161Jak prowadzą dziś wojny państwa Zachodu? 163

Zakończenie 165

12 Terroryzm 167Paul RogersWprowadzenie 168Terroryzm na tle innych zagrożeń 168Pojęcie terroryzmu 170Terroryzm państwowy i transnarodowy 170Odpowiedzi na terroryzm 172Reakcja na zamachy z 11 września i „wojna z terroryzmem” 174Tendencje współczesnego terroryzmu 178

Terroryzm i ruchy powstańcze 178Wymiar transnarodowy 178Samobójcze ataki terrorystyczne 178Szybkość uczenia się 179Rozwój przekazów medialnych 179Atakowanie celów gospodarczych 179Zamachy masowe i broń masowej zagłady 179

Zakończenie 180

13 Ludobójstwo i masowe mordy 181Adam JonesWprowadzenie 182Główne przypadki ludobójstwa 184Problemy interwencji 186Zakończenie: droga tam i z powrotem 191

14 Konfl ikty etniczne 196Stuart J. KaufmanWprowadzenie 197Czym jest konfl ikt etniczny? 198Obraz konfl iktów etnicznych 200Przyczyny gwałtownych konfl iktów etnicznych 202

Sudan 204Jugosławia 205

Aspekt bezpieczeństwa międzynarodowego w konfl iktach etnicznych 206Rozwiązywanie wewnętrznych konfl iktów etnicznych 209

15 Wymuszanie 212Lawrence Freedman i Srinath RaghavanWprowadzenie 213Strategia 213Odstraszanie i przymuszanie 214Konstrukcja strategii wymuszania 215

VIII Spis treści

Karanie i niedopuszczanie 216Rodzaje kosztów 218Wielość kontekstów 221Reputacja wobec wymuszania 222Wpływ długookresowy 223Zakończenie 224

16 Bezpieczeństwo jednostki 225Fen Osler HampsonWprowadzenie 226Zakres zagadnienia bezpieczeństwa jednostki 227Granice przedmiotu 228Aktualne debaty i kontrowersje 230Ocena zagrożeń dla bezpieczeństwa jednostki 234Zarządzanie bezpieczeństwem jednostki 236W kierunku teorii bezpieczeństwa jednostki 237Zakończenie 239

17 Ubóstwo 241Caroline ThomasWprowadzenie 242Czy badania bezpieczeństwa powinny się zajmować ubóstwem? 243Kto jest ubogi? Kto ma być bezpieczny? Umieszczenie jednostek w centrum zainteresowania 244Co wiemy o splocie ubóstwa z bezpieczeństwem? 246Co wiemy o związkach między ubóstwem a gwałtownymi konfl iktami? 250

Wpływ ubóstwa na konfl ikty 251Wpływ konfl iktów na ubóstwo 252

Wysiłki dyplomatyczne w dziedzinie ubóstwa i bezpieczeństwa 252Zakończenie 255

18 Zmiany w środowisku 256Simon DalbyWprowadzenie 257Bezpieczeństwo ekologiczne 257Robert Kaplan: „Nadchodzi anarchia” 258Zagrożenia ekologiczne: co mówi nauka? 260Zagrożenia ekologiczne: jakie programy działania? 262Dziesięć lat później: scenariusz klimatyczny Pentagonu 264Bezpieczeństwo jednostki i ekologia globalna 266

19 Zdrowotność 270Colin McInnesWprowadzenie 271Zdrowotność jako problem bezpieczeństwa 272Szerzenie się chorób zakaźnych 274HIV/AIDS jako problem bezpieczeństwa 275Bioterroryzm 278Partnerstwo niedoskonałe 280Zakończenie 282

Część 3. Instytucje

20 Sojusze 287John Duffi eld (przy współpracy Cynthii Michoty i Sary Ann Miller)Wprowadzenie: po co badać sojusze? 288Aparatura pojęciowa: co to jest sojusz? 289

IX Spis treści

Teorie trwania i rozpadu sojuszy 291Teorie powstawania sojuszy 291Instytucjonalizacja i socjalizacja sojuszy 294

NATO po zimnej wojnie 296Tło problemu: powstanie NATO i jego ewolucja w okresie zimnej wojny 296Zagadka trwania NATO w epoce pozimnowojennej 297Teorie trwałości NATO 298

Zakończenie: teoria sojuszy a przyszłość NATO 300

21 Instytucje regionalne 303Louise FawcettWprowadzenie 304

Układ tekstu 306Uwagi terminologiczne 307

Początki i rozwój regionalnych instytucji bezpieczeństwa 308Regionalne instytucje bezpieczeństwa w okresie zimnej wojny 309Regionalne instytucje bezpieczeństwa po zimnej wojnie 312

Wyzwania współczesne 315Operacje pokojowe 315Środowisko bezpieczeństwa po 2001 roku 317

Ocena rozwoju regionalnych instytucji bezpieczeństwa 319

22 Organizacja Narodów Zjednoczonych 322Thomas G. Weiss i Danielle Zach KalbacherWprowadzenie 323Rada Bezpieczeństwa 324

Skład 326Kompetencje 326

Rozbudowa zadań Rady Bezpieczeństwa 327Hegemonia Stanów Zjednoczonych 329Wzrost roli podmiotów niepaństwowych jako partnerów Rady Bezpieczeństwa 330Zgromadzenie Ogólne ONZ 331Sekretariat ONZ 332Inne organy i instytucje ONZ 335Wyzwania XXI wieku 336

Reakcje ONZ na zmiany charakteru wojen 336Terroryzm 338Rozbrojenie i nierozprzestrzenianie broni masowego rażenia 339

Zakończenie 340

Część 4. Wyzwania współczesności

23 Międzynarodowy handel bronią 345William D. HartungWprowadzenie 346Trzy obszary obrotu bronią 346Nasilenie handlu bronią: lata 70. i 80. 349Dynamika pozimnowojenna 352Eksport broni po 11 września 353Obrót ręczną bronią strzelecką i bronią lekką 354Niebezpieczeństwa wynikające z handlu towarami o podwójnym zastosowaniu: siatka Khana 358Perspektywy regulacji handlu bronią 360Zakończenie 361

X Spis treści

24 Proliferacja broni jądrowej 362Waheguru Pal Singh SidhuWprowadzenie 363Trzy słabości reżimu nieproliferacji 364Reżim nieproliferacji 365Trzy główne wyzwania współczesności 365Trzy ujęcia problemów proliferacji jądrowej 371Perspektywy postępu 374

25 Przeciwdziałanie terroryzmowi 377Paul R. Pillar Wprowadzenie 378Podstawowe elementy przeciwdziałania terroryzmowi 378Ochrona 381Przechodząc do ataku 383Działania policyjne i wojskowe 385Specyfi czne problemy i ich rozwiązywanie 388

26 Walka z rebeliantami 391Joanna SpearWprowadzenie: współczesna debata na temat walki z rebeliantami 392Stan badań 394Źródło problemu: rebelianci 396„Serca i umysły” 398Znaczenie siły wojskowej w walce z rebeliantami 399Nauka w terenie 401Specyfi ka walki z rebeliantami w epoce rozkwitu mass mediów 403Walka z rebeliantami a operacje utrwalania pokoju po zakończeniu konfl iktu 404Zakończenie 405

27 Operacje pokojowe 408Michael PughWprowadzenie 409Terminy i ich znaczenia 410Eksplozja misji pokojowych, odwrót od nich i nawrót 412Reformy 415

Raport Brahimiego 415Cele Guéhenno 417Plany Ban Ki-moona 418Standardy profesjonalizmu 418Operacje hybrydowe 419Luka bezpieczeństwa publicznego 421

Zakończenie: perspektywy na przyszłość 421

28 Odpowiedzialność za ochronę 424Alex J. BellamyWprowadzenie 425Suwerenność i odpowiedzialność: od rewolucji amerykańskiej do raportu ICISS 426R2P 429

Odpowiedzialność za zapobieganie 430Odpowiedzialność za reagowanie 431Odpowiedzialność za odbudowę 434

Od ICISS do Szczytu Światowego 435Przekuć idee w działanie? 437Zakończenie 438

XI Spis treści

29 Prywatyzacja bezpieczeństwa 440Deborah D. AvantWprowadzenie 441Prywatyzacja bezpieczeństwa a kontrola sił zbrojnych 442Transnarodowy rynek usług wojskowych i bezpieczeństwa 444Współczesny rynek bezpieczeństwa na tle historycznym 447Przyczyny rozwoju współczesnego rynku bezpieczeństwa 450Zakończenie 452

30 Transnarodowa przestępczość zorganizowana 455John T. PicarelliWprowadzenie 456Transnarodowe organizacje przestępcze 456Pokątna ekonomia polityczna 459

Wielka trójka: handel narkotykami, ludźmi i bronią 459Globalny świat przestępczości 461Pranie brudnych pieniędzy i korupcja 463Ciemna strona procesów globalizacji 463

Przestępczość transnarodowa jako problem bezpieczeństwa 464Bezpieczeństwo międzynarodowe 465Bezpieczeństwo narodowe 465Bezpieczeństwo jednostki 466

Reakcja na transnarodową przestępczość 467Zakończenie 469

31 Ruchy ludności 471Sita BaliWprowadzenie 472Ruchy ludności jako zagadnienie bezpieczeństwa 473Kategorie ruchów ludności 474Ruchy ludności a gwałtowne konfl ikty 477Ruchy ludności a polityka zagraniczna 478Ruchy ludności a bezpieczeństwo wewnętrzne 481Zakończenie 483

32 Bezpieczeństwo energetyczne 486Michael T. KlareWprowadzenie 487Pojęcie bezpieczeństwa energetycznego 487Dlaczego właśnie dziś? 492Poczucie wyczerpywania się zasobów ropy na świecie 492Przesuwanie się środka ciężkości globalnej produkcji ropy naftowej 494Infrastruktura naftowa jako cel ataków 495Jak podchodzić do bezpieczeństwa energetycznego (lub jego braku) 497

Zakończenie

33 Perspektywy badań bezpieczeństwa 503Stuart CroftWprowadzenie: kontekst i zakres 504Miejsce badań bezpieczeństwa 504

Przyszłość badań bezpieczeństwa jako obszaru badawczego 507Przyszłość badań bezpieczeństwa jako subdyscypliny 511

Badania bezpieczeństwa, zacieranie się granic i walka o spójność 514

Bibliografi a 517Indeks 555

Autorzy rozdziałów

Deborah D. Avant jest profesorem nauk politycznych i dyrektorem studiów międzynarodowych na University of California w Irvine (USA).

Sita Bali jest starszym wykładowcą stosunków międzynarodowych na Staffordshire University w Wielkiej Brytanii.

Alex J. Bellamy jest profesorem stosunków międzynarodowych na University of Queensland w Au-stralii.

Didier Bigo jest profesorem stosunków międzynarodowych (maitre de conférences des universités) w Sciences-Po w Paryżu i uczestnikiem badań CERI/FNSP. Obecnie pełni funkcję visiting profes-sor na wydziale badań wojny w King’s College w Londynie.

Pinar Bilgin jest adiunktem stosunków międzynarodowych na Uniwersytecie Bilkent w Ankarze (Turcja).

Ken Booth zajmuje stanowisko E.H. Carr Professor of International Politics na Uniwersytecie Walij-skim w Aberystwyth (Wielka Brytania).

Stuart Croft jest profesorem stosunków międzynarodowych na University of Warwick w Wielkiej Brytanii, a obecnie pełni funkcję dyrektora programu „New Security Challenges” w brytyjskim Economic and Social Research Council.

Simon Dalby jest profesorem geografi i i ekonomii politycznej na Uniwersytecie Carleton w Ottawie (Kanada).

John S. Duffi eld jest profesorem nauk politycznych na Georgia State University w Atlancie (USA). Colin Elman jest profesorem nadzwyczajnym nauk politycznych na Arizona State University w Stanach

Zjednoczonych oraz dyrektorem wykonawczym Consortium for Qualitative Research Methods.Louise Fawcett jest wykładowcą politologii i członkiem St. Catherine’s College na uniwersytecie

w Oksfordzie w Wielkiej Brytanii. Lawrence Freedman jest profesorem badań wojny w King’s College w Londynie, gdzie zajmuje sta-

nowisko vice principal (do spraw naukowych). W 2003 roku otrzymał Order Św. Michała i Św. Jerzego.

Fen Osler Hampson jest dyrektorem Norman Paterson School of International Affairs na Uniwersyte-cie Carleton w Ottawie (Kanada).

William D. Hartung jest dyrektorem Arms and Security Initiative w New America Foundation w Wa-szyngtonie.

Adam Jones jest profesorem nadzwyczajnym nauk politycznych na University of British Columbia w Kanadzie.

Danielle Zach Kalbacher jest doktorantką wydziału nauk politycznych CUNY Graduate Center w USA.

Stuart J. Kaufman jest profesorem nauk politycznych i stosunków międzynarodowych na University of Delaware w USA.

XVI Autorzy rozdziałów

Michael T. Klare jest profesorem badań pokoju i bezpieczeństwa światowego dla grupy pięciu uczelni (Amherst College, Hampshire College, Mount Holyoke College, Smith College i University of Massachusetts w Amherst), na których kieruje także programem badań pokoju i bezpieczeństwa światowego.

Peter Lawler jest starszym wykładowcą stosunków międzynarodowych na University of Manchester w Wielkiej Brytanii oraz pracownikiem międzynarodowych studiów magisterskich w zakresie ba-dań pokoju i rozwoju na Uniwersytecie Jakuba I w Castellón (Hiszpania).

Matt McDonald jest adiunktem bezpieczeństwa międzynarodowego na University of Warwick w Wielkiej Brytanii.

Colin McInnes jest profesorem i dziekanem wydziału polityki międzynarodowej na Uniwersytecie Walijskim w Aberystwyth w Wielkiej Brytanii, gdzie pełni także funkcję dyrektora Centre for He-alth and International Relations działającego na tym wydziale.

Cynthia Michota jest doktorantką nauk politycznych na Georgia State University, specjalizującą się w stosunkach międzynarodowych, porównawczych badaniach politycznych oraz badaniach kon-fl iktów i bezpieczeństwa.

Sara Ann Miller jest studentką nauk politycznych na Georgia State University, zainteresowaną stosun-kami międzynarodowymi i porównawczymi badaniami politycznymi.

Cornelia Navari była starszym wykładowcą na Uniwersytecie w Birmingham w Wielkiej Brytanii, gdzie zajmowała także stanowisko Honorary Senior Research Fellow, a obecnie pełni funkcję visi-ting lecturer spraw międzynarodowych na Uniwersytecie Buckingham.

John T. Picarelli zajmuje stanowisko Research Lecturer w School of International Service na Ame-rican University w Waszyngtonie, a jednocześnie jest dyrektorem programowym Center for the Study of Transnational Crime and Corruption (TraCCC) na tym uniwersytecie.

Paul R. Pillar pełni funkcję visiting professor na Uniwersytecie Georgetown w USA, na którym jest także stałym pracownikiem naukowym programu badań bezpieczeństwa.

Michael Pugh jest profesorem badań pokoju i konfl iktów na Uniwersytecie Bradford w Wielkiej Brytanii.

Srinath Raghavan jest wykładowcą wydziału badań obronności w King’s College w Londynie.Paul Rogers jest profesorem badań pokoju na Uniwersytecie Bradford w Wielkiej Brytanii. Waheguru Pal Singh Sidhu jest pracownikiem naukowym w Centrum Polityki Bezpieczeństwa w Ge-

newie. Joanna Spear jest dyrektorem programu badań polityki bezpieczeństwa w Elliott School of Internatio-

nal Affairs przy George Washington University w Stanach Zjednoczonych. Caroline Thomas była zastępcą wicekanclerza oraz profesorem University of Southampton w Wielkiej

Brytanii.Thomas G. Weiss zajmuje stanowisko Presidential Professor of Political Science w Graduate Center

na Uniwersytecie Miasta Nowy Jork (USA), a jednocześnie jest dyrektorem Ralph Bunche Institute for International Studies, współdyrektorem programu „United Nations Intellectual History” oraz prezesem Akademickiej Rady Systemu ONZ w tym instytucie.

Nicholas J. Wheeler jest profesorem polityki międzynarodowej na Uniwersytecie Walijskim w Abe-rystwyth w Wielkiej Brytanii.

Sandra Whitworth jest profesorem nauk politycznych i studiów genderowych na Uniwersytecie York w Toronto (Kanada).

Paul D. Williams jest profesorem nadzwyczajnym bezpieczeństwa międzynarodowego na Uniwersy-tecie Warwick w Wielkiej Brytanii, a obecnie pełni funkcję Visiting Associate Professor w Elliott School of International Affairs w George Washington University w Stanach Zjednoczonych.

Frank C. Zagare jest profesorem nauk politycznych na Uniwersytecie Stanu Nowy Jork (University at Buffalo) w Stanach Zjednoczonych.

1 Badania bezpieczeństwa. Wprowadzenie1

PAUL D. WILLIAMS

Najkrócej o tym, czym są studia bezpieczeństwaOkreślenie przestrzeni badań: cztery podstawowe pytaniaJak korzystać z tej książki?

Bezpieczeństwo się liczy. Nie sposób zastanawiać się nad polityką światową, nie od-wołując się przy tym do bezpieczeństwa. Codziennie gdzieś na świecie w imię bezpie-czeństwa zabija się ludzi, głodzi ich, torturuje, porywa, doprowadza do nędzy, więzi, skazuje na wygnanie i odmawia wykształcenia. Pojęcie bezpieczeństwa przesyca dziś komunikację społeczną na całym świecie: szpikują nim wypowiedzi politycy i eksperci, przewija się raz po raz przez wiadomości prasowe i radiowe, a obrazy pojawiające się na ekranach naszych telewizorów i komputerów często ilustrują stan bezpieczeństwa lub jego brak. Nic dziwnego, że problemy z nim związane urosły do rangi fascynującego zagadnienia – może i nieraz przygnębiającego, lecz niezmiennie ważnego.

Co wszakże pojęcie to oznacza i jak należy je badać? Niektórzy twierdzą, że po-jęcie bezpieczeństwa, podobnie jak piękna, jest całkowicie subiektywne i elastyczne, że może znaczyć wszystko, cokolwiek ma na myśli jego użytkownik. W metodologii nauk społecznych podkreśla się, że bezpieczeństwo należy do „pojęć spornych ze swej istoty” (zob. Gallie 1956), których znaczenia nie da się ostatecznie ustalić. Nie można temu twierdzeniu odmówić pewnej słuszności, skoro bezpieczeństwo dla każdego ozna-cza coś trochę innego, w badaniu stosunków międzynarodowych panuje jednak na ogół zgoda, by przez bezpieczeństwo rozumieć stan kontroli nad tym, co zagraża szczególnie cenionym wartościom.

Tak pojmowane bezpieczeństwo nieuchronnie staje się polityczne, w wielkim stop-niu decyduje bowiem o tym, komu w światowym systemie politycznym co, kiedy i jak przypada (Lasswell 1936). Badania bezpieczeństwa (security studies) nie mają zatem szans rozwinąć się w dyscyplinę czysto akademicką – w zbyt wielkim stopniu napędza je pragnienie, by zapewnić bezpieczeństwo „określonym ludziom w określonym miejscu” (zob. Booth 2007). Rozważa się w nich historię – to, jak rozumiano bezpieczeństwo i jak starano się je zapewnić – i nadaje ład wizji współczesności, ale też usiłuje się kształto-

2 STUDIA BEZPIECZEŃSTWA

wać przyszłość. Jak wskazywano, pojęciem bezpieczeństwa można się też posługiwać instrumentalnie w grze o alokację zasobów państwa. Pomyślmy o widocznych w wielu państwach świata ogromnych dysproporcjach między budżetem resortów odpowiedzial-nych za „bezpieczeństwo” a tymi, jakie przeznacza się na „rozwój”, „zdrowie” czy „edu-kację”. Drastyczny przykład absolutyzowania bezpieczeństwa państwa – a właściwie reżimu – stanowił Zair pod rządami prezydenta Mobutu Sese Seko (1965–1997). Przez większą część tej epoki jedynym dobrem, jakie państwo to zapewniało swym obywate-lom, była armia, niezdyscyplinowana zresztą i agresywna; wydatki na publiczną służbę zdrowia i szkolnictwo równały się tymczasem niemal zeru. Na bezpieczeństwo można też „powoływać się ze znakomitym skutkiem w toku rywalizacji o zainteresowanie rzą-du”, a „samo słowo «bezpieczeństwo» dodaje wagi opatrzonym nim instytucjom czy inicjatywom w oczach całej ludności” (Buzan 1991, s. 370). Dlatego też tak wielkie znaczenie ma to, kto określa, co oznacza pojęcie bezpieczeństwa, które problemy zalicza się do związanych z bezpieczeństwem, jak się je rozwiązuje i wreszcie – co może naj-ważniejsze – jak postępować, gdy zderzają się z sobą różne wizje bezpieczeństwa. Tym właśnie zajmują się badania bezpieczeństwa oraz niniejsze opracowanie.

Wprowadzenie, które poprzedza właściwą treść, ma służyć trzem celom. Po pierw-sze, przedstawić pokrótce, jak ukształtowała się dziedzina badań bezpieczeństwa. Po drugie, rozważyć cztery podstawowe zagadnienia wyznaczające dziś zarys tej dyscypli-ny. Po trzecie zaś zapowiedzieć, co wypełni pozostałą część książki.

Najkrócej o tym, czym są studia bezpieczeństwa

Jak pokaże niniejsze opracowanie, problem bezpieczeństwa można traktować na wiele różnych sposobów, co tłumaczy potrzebę badań bezpieczeństwa jako osobnej dyscypli-ny. Praca, którą tu przedstawiamy, nie ma przyjmować ani bronić żadnego z tych ujęć, lecz raczej stanowić przegląd perspektyw, koncepcji, instytucji i wyzwań, pomiędzy którymi rozpięte są współczesne badania bezpieczeństwa. Związek niektórych omawia-nych tu zagadnień z dziedziną bezpieczeństwa może więc być kwestionowany. Nie jest wszakże ambicją autorów, by precyzyjnie wyznaczyć ramy tej dyscypliny, pojmowanej tu jako przestrzeń refl eksji zorganizowanej wokół kilku prostych, lecz nieodzownych pytań, na które z biegiem czasu były i są udzielane różne odpowiedzi.

Refl eksja nad bezpieczeństwem i zabiegi o nie są, oczywiście, tak stare jak społecz-ności ludzkie. Wystarczy przyjrzeć się ewolucji tego pojęcia, by dostrzec, że dla ludzi zakotwiczonych w różnych okresach historii i różnych miejscach świata bezpieczeństwo nie oznaczało i nie oznacza bynajmniej tego samego (Rothschild 1995). Jako dyscyplina wiedzy akademickiej badania bezpieczeństwa sytuują się wszelako w kontekście sto-sunkowo niedawnej koncepcji bezpieczeństwa, która, kształtując się głównie w świe-cie anglojęzycznym, zdobyła sobie uznanie po II wojnie światowej (zob. Booth 1997, McSweeney 1999: cz. I). W tym historycznym ujęciu – popularnym, lecz bynajmniej nie jedynym – badania bezpieczeństwa jawią się jako jeden z najważniejszych działów na-uki o stosunkach międzynarodowych – obok historii stosunków międzynarodowych (in-ternational history), teorii stosunków międzynarodowych (international theory), prawa

3Badania bezpieczeństwa. Wprowadzenie

międzynarodowego, międzynarodowej ekonomii politycznej oraz studiów regionalnych (area studies). Choć w obrębie świata anglojęzycznego badania bezpieczeństwa różnie nazywano (w USA przychylano się do określenia national security studies, a w Wielkiej Brytanii przyjęły się strategic studies), to zgoda panowała w tym, że należą do domeny nauki o stosunkach międzynarodowych.

Często spotyka się pogląd, że „złoty wiek” tego właśnie obszaru badawczego przy-padł na lata 50. i 60. XX wieku, kiedy cywilni eksperci strategiczni pozostawali w dość bliskich relacjach z rządami państw Zachodu, zdolni wywierać wpływ na ich polityki zagraniczną i bezpieczeństwa (zob. Garnett 1970). „W tym złotym wieku – pisał La-wrence Freedman (1998, s. 51) – rządy zachodnie dostrzegły, że instytucje naukowe mogą być dla nich cennym źródłem nowatorskich koncepcji, precyzyjnych badań, prak-tycznych propozycji i wreszcie kadr urzędniczych. Ustaliły się wówczas standardy istot-ności i wpływowości, które okazały się trudne do utrzymania”. Badaczy bezpieczeństwa zaprzątało wtedy szczególnie konstruowanie teorii odstraszania nuklearnego i wojny nuklearnej, tworzenie analizy systemowej odwołującej się do struktury sił i alokacji za-sobów oraz doskonalenie narzędzi zarządzania kryzysowego.

W badaniach bezpieczeństwa epoki zimnej wojny dominował nurt, który, osadzony w tradycji realistycznej, obracał się – w przybliżeniu rzecz ujmując – wokół „czterech S”, czyli państw (states), strategii (strategies), podejścia naukowego (science) i status quo. Kontekst państw wynikał z nieco tautologicznego uznania ich za najistotniejszych aktorów polityki międzynarodowej i zarazem główne podmioty polityki bezpieczeń-stwa. Kontekst strategii wiązał się z zarówno intelektualnym, jak i praktycznym poszu-kiwaniem optymalnych dróg zastraszania i wykorzystywania siły wojskowej. Badania bezpieczeństwa starały się też być naukowe, aby bowiem aspirować do statusu rzetelnej, obiektywnej wiedzy, przeciwstawianej ulotnym opiniom, należało – zgodnie z ówczes-nym trendem – naśladować nauki ścisłe, takie jak fi zyka czy chemia. Tylko takie nauko-we podejście zdawało się umożliwiać budowę solidnego fundamentu wiedzy o polityce międzynarodowej, na którym można było ufnie opierać konkretne polityki. W tradycyj-nej postaci badania bezpieczeństwa odzwierciedlały wreszcie konserwatywne dążenie do zachowania status quo, gdyż mocarstwa, a wraz z nimi większość działających w ich obrębie uczonych, stawiały przed tą dyscypliną zadanie powstrzymywania radykalnych, rewolucyjnych zmian w społeczności międzynarodowej.

Głosy krytyczne wobec tego modelu badań bezpieczeństwa, choć zawsze słyszalne, nie znaczyły wiele ani dla horyzontu intelektualnego epoki zimnowojennej, ani dla ów-czesnej praktyki. Najsilniejszy może wydźwięk miały wśród nich te, które pochodziły ze środowiska zaangażowanego w badania pokoju (peace research), a także od uczonych skupiających się na zagrożeniach bezpieczeństwa wśród narodów i państw Trzeciego Świata (dokładniej o tym zob. Thomas 1987, Barash 1999). Przełom w głównym nurcie dyscypliny nastąpił dopiero w 1983 roku, kiedy Barry Buzan wydał pracę People, States and Fear (zob. też Ullman 1983), w której zerwał z co najmniej dwoma „S” klasycz-nych badań bezpieczeństwa. Buzan dowodził przekonująco, że bezpieczeństwo odnosi się nie tylko do państw, ale także do wszelkiego typu zbiorowości ludzkich. Za „wadli-we” uznał też ograniczenia refl eksji nad nim do użycia siły zbrojnej. Koncepcja Buza-na zakładała systematyzację czynników decydujących o bezpieczeństwie zbiorowości ludzkich (niekoniecznie państw) poprzez pięć głównych wymiarów, z których każdy miał własny punkt ciężkości i sposób porządkowania priorytetów. Te pięć wymiarów bezpieczeństwa to:

4 STUDIA BEZPIECZEŃSTWA

• Wojskowy: związany z układem ofensywnej i obronnej siły zbrojnej państw oraz wzajemną oceną intencji przez państwa. Buzan sądził, że studia bezpieczeństwa wojskowego powinny być oddzielną gałęzią badań bezpieczeństwa, dla której – by uniknąć zamieszania terminologicznego – proponował określenie „studia strategiczne” (strategic studies) (zob. Buzan 1987).

• Polityczny: związany z instytucjonalną stabilnością państw, systemami rządzenia i ideologiami, które zapewniają im legitymację.

• Ekonomiczny: obracający się wokół dostępu do zasobów, środków fi nansowych i rynków, koniecznego, by zachować oczekiwany poziom dobrobytu i potęgi pań-stwa.

• Społeczny (societal): skoncentrowany na stabilności i rozwoju tradycyjnych wzorców językowych i kulturowych oraz tożsamości i praktykach religijnych i narodowych.

• Środowiskowy: związany z utrzymaniem lokalnego i globalnego wymiaru biosfe-ry jako niezbędnej bazy wszelkiej innej aktywności ludzkiej.

Powyższej typologii można wytknąć pewne luki, jak choćby pominięcie „gendero-wego” wymiaru bezpieczeństwa, a także fi lozofi cznych podstaw jego badań – w szcze-gólności dominujących w nich założeń epistemologicznych. Praca Buzana nie w pełni przełamała więc tradycyjne przywiązanie do metod wziętych z nauk ścisłych i do troski o zachowanie status quo w stosunkach międzynarodowych. Niemniej drugie wydanie People, States and Fear z 1991 roku, znacznie zmienione i poszerzone, trafnie uchwy-ciło ton ewolucji refl eksji o bezpieczeństwie po zakończeniu zimnej wojny, podważając słuszność ograniczenia jej do wymiaru siły wojskowej oraz rozbudowując jej kontekst polityczny, społeczny, ekonomiczny i ekologiczny.

Pomimo tych przemian sytuowanie badań bezpieczeństwa w obrębie stosunków mię-dzynarodowych, choćby i szeroko pojmowanych, staje się w dzisiejszym świecie z kilku powodów wątpliwe. Przede wszystkim dlatego, że płaszczyzna relacji między państwa-mi to tylko jeden, jakkolwiek istotny, element dynamiki bezpieczeństwa we współczes-nej polityce światowej. Państwa nie są jedynymi znaczącymi aktorami stosunków mię-dzynarodowych, dlatego nie tylko do nich odnoszą się zagadnienia bezpieczeństwa. Po drugie, istnieją pewne zasadne przesłanki intelektualne do emancypacji badań bezpie-czeństwa spod parasola nauki o stosunkach międzynarodowych – choćby fakt, że nauka ta pozostaje zdominowana przez mężczyzn z krajów anglosaskich, w których główny nurt myślenia wciąż hołduje tradycji realizmu politycznego (zob. Hoffman 1977, Smith 2000). W swym tradycyjnym usytuowaniu badania nad bezpieczeństwem narażają się na zarzut, że tworzą je na ogół zachodni uczeni z myślą o zachodnich rządach (Barkawi i Laffey 2006), a zatem – że pytania, tematy i sposoby myślenia, uznawane w nich naj-częściej za szczególnie istotne, nie są neutralne ani naturalne, lecz wybiera się je – jak pisał Robert Cox – „dla kogoś i w jakimś celu” (Cox 1981).

Odwoływanie się do tradycyjnych kanonów ujęć stosunków międzynarodowych nie-koniecznie też musi być użyteczne dla badacza, który chce się skupić na pojmowaniu dynamiki bezpieczeństwa we współczesnej polityce światowej. Dzisiejsze problemy bezpieczeństwa wymagają analiz i rozwiązań, których nie może dostarczyć sama nauka o stosunkach międzynarodowych. Ich badacze potrzebują więc oparcia w wielu róż-nych dyscyplinach, niekoniecznie nawet ze sfery humanistyki czy też nauk społecznych. Przykładowo analiza problemów związanych z bronią masowego rażenia (BMR) wyma-

Badania pokojuPETER LAWLER

Wprowadzenie: co to są badania pokoju? Krótka historia badań pokoju Podstawowe pojęcia Jaka jest przyszłość badań pokoju?

STRESZCZENIE

Dyscyplina badań pokoju narodziła się w latach 50., gdy uczeni po obu stronach Atlantyku zdecydowali się wyznaczyć przestrzenie refl eksji nad konfl iktami i refl eksji nad pokojem. Początkowo podejście to miało służyć systematycznym, interdyscyplinarnym badaniom konfl iktów i wojny, przestrzegającym rygorów pozytywistycznego ujęcia nauk społecznych, co z pewnym trudem godziło się z przekonaniami normatywnymi jego pionierów. Poniższy rozdział, wychodząc od szczególnie prominentnej dla tego kierunku postaci Johana Galtun-ga, śledzi, jak pierwotny program analizy pokoju i konfl iktów przekształcił się we współ-czesne badania pokoju, redefi niując po drodze pojęcia przemocy i pokoju, stale poszerzając zasięg dyscypliny i wreszcie odchodząc od pierwotnego idealistycznego zaangażowania na rzecz podejścia pozytywistycznego. Starając się określić tożsamość badań pokoju przez po-równanie z naukami pokrewnymi, autor odnajduje ją jednak w zaangażowaniu w elimina-cję przemocy. Zakończenie przedstawia dwa konkurencyjne obrazy współczesnych badań pokoju: w jednym dominuje satysfakcja z rozwoju dyscypliny, w drugim wątpliwość, czy rozwój ten nie pociąga pewnych kosztów – choćby kosztu bezradności teorii wobec współ-czesnych form konfl iktów zbrojnych.

6

74 UJĘCIA TEORETYCZNE

Wprowadzenie: co to są badania pokoju?

Główne przedmioty zainteresowania badań pokoju (peace studies), a więc ogranicza-nie i ostateczna eliminacja wojen oraz kontrola konfl iktów zbrojnych i rozwiązywanie ich środkami pokojowymi, nie wyznaczają same przez się odrębnego od innych pola badań naukowych. Zajmuje się też nimi od czasu swego powstania krótko po I wojnie światowej nauka o stosunkach międzynarodowych (SM). Historia tej nauki zwykle wy-wodzi jej „idealistyczne” korzenie właśnie ze zgrozy wobec bitewnych rzezi we Francji i Belgii, nad Dardanelami oraz w innych jeszcze miejscach. I choć aspiracje liberalnych twórców nauki o stosunkach międzynarodowych zostały z czasem uznane za naiwne, a po kolejnej wojnie światowej musiały ustąpić miejsca twardszemu podejściu reali-stycznemu, to przecież nawet opanowane przez realizm SM mogą uważać wojnę i pokój za jedne z najważniejszych dla nich zagadnień.

Łatwiej jest, być może, odróżnić badania pokoju od pokrewnych im dyscyplin, wy-prowadzając je z poszukiwań defi nicji pokoju, które także w wielkim stopniu napędzały dynamikę rozwoju badań, a przy tym dobrze ukazują ich otwarte zaangażowanie norma-tywne, które często ściągało na nie krytykę. W początkowym okresie rozwoju badań po-koju to właśnie zaangażowanie w promocję pokoju najwyraźniej wyodrębniało je z na-uki o stosunkach międzynarodowych oraz dzieliło od studiów strategicznych – i to mimo że wybitni przedstawiciele ruchu usilnie starali się, by uznawano naukowość ich prac. O ile pozostałe dyscypliny uważały na ogół wojnę i inne formy konfl iktów zbrojnych za tragiczną, lecz stałą, cechę anarchicznego systemu międzynarodowego, złożonego z su-werennych państw, o tyle badania pokoju ujmowały zawsze wojnę w kontekście zadania jej eliminacji. W każdym razie zaś każdy, kto identyfi kował się z programami peace re-search czy peace and confl ict research (jak najchętniej określali swą dyscyplinę czołowi jej pionierzy z lat 50. XX wieku), przyznawał się tym samym do pacyfi stycznych prze-konań. Jakkolwiek więc starannie maskowano to zaangażowanie poprawnością w sto-sowaniu metod właściwych naukom społecznym, pokrewne dyscypliny przyjmowały wystąpienia przedstawicieli badań pokoju ze sceptycyzmem, a nawet wrogością. Dopie-ro w ostatnich dekadach, wraz z pojawieniem się postpozytywistycznych, krytycznych nurtów w nauce o stosunkach międzynarodowych, a także wraz z rozwojem krytycznej odmiany badań bezpieczeństwa, otwarte zaangażowanie normatywne badaczy przestało już dziwić, a nawet wzbudzać kontrowersje (zob. niżej rozdział 7).

Badania pokoju charakteryzowało też od początku interdyscyplinarne zaplecze wy-bitnych ich uczestników. Starania, by przynieść światu pokój, łączyły w nich uczonych o przygotowaniu przyrodniczym, ekonomicznym, psychologicznym, antropologicznym, pedagogicznym i socjologicznym – paradoksalnie przeważających w działaniu ruchu nad adeptami nauk politycznych i stosunków międzynarodowych. Interdyscyplinarność cechuje badania pokoju do dziś, choć i w tym przypadku ta dawna osobliwość staje się powoli normą w dziedzinie nauk społecznych. Różnorodność spojrzeń naukowych, przynoszona przez twórców tej dyscypliny, była zapewne przeszkodą w osiągnięciu za-łożonego przez nich celu – stworzeniu takiej przestrzeni badawczej w sferze nauk spo-łecznych, która miałaby własne metody i spójną teorię. Uczestnicy badań pokoju zbytnio różnili się założeniami pojęciowymi i preferencjami metodologicznymi, stale też wystę-powały między nimi spory o głębokie przyczyny przemocy i wojen (czy na przykład po-

75Badania pokoju

szukiwać ich w relacjach między ludźmi, czy w naturze ludzkiej, w napięciach między społecznościami, czy w polityce międzynarodowej?), a także o warunki zapewnienia pokoju. Czy pokój polega po prostu na braku wojny i nadziei, że taki stan będzie trwał – co dzisiejsze badania pokoju określają pojęciem „pokoju negatywnego”? Jeśli zaś na pokój składa się coś więcej (dziś mówimy w takim przypadku o „pokoju pozytywnym”), to czym jest to „coś” i jak można stwierdzić, że zostało osiągnięte? Dziś, zajmując się intelektualnie czy też praktycznie problemem pokoju, wkraczamy nieuchronnie w teo-rię rozwiązywania konfl iktów na różnych poziomach społecznych oraz w zagadnienia globalnej eksploatacji, praw człowieka, międzynarodowej sprawiedliwości społecznej, bezpieczeństwa ekologicznego, alternatywnych ładów światowych itd. – a więc w spek-trum dziedzin, którymi zajmują się badacze wielu różnych dyscyplin. Badania pokoju przybrały więc dziś kształt jak gdyby forum intelektualnego, na którym spotykają się specjaliści oddalonych od siebie dziedzin nauki, na ogół jednak deklarujący zaangażo-wanie w powstrzymywanie przemocy czy też – odwołując się do tytułu książki najwięk-szego autorytetu peace research – w zaprowadzanie „pokoju środkami pokojowymi” (Galtung 1996). To charakterystyczne dla całej dyscypliny zaangażowanie przypomina, że badania pokoju jako specjalność akademicka mają historyczne powiązania z działal-nością ruchów pokojowych, co czasem także jest postrzegane negatywnie przez środo-wiska naukowe.

Na wstępie warto zwrócić uwagę, że badania pokoju nie zawsze zmierzają do wyeli-minowania wszelkich konfl iktów. Jak medycyna przyznaje, że pewne bakterie są uży-teczne, a nawet niezbędne, tak też badania pokoju dostrzegają cenne społecznie funkcje konfl iktów. O ich stosunku do konfl iktów decyduje obecność w nich przemocy. Redak-torzy jednego z czołowych podręczników badań pokoju ujmują to następująco:

Badania pokoju i konfl iktów starają się tam, gdzie to możliwe, przecierać nowe drogi współ-pracy, a zarazem dążą do znacznego ograniczenia i w ostateczności wyeliminowania przemocy – szczególnie przemocy zorganizowanej i coraz bardziej niszczącej przemocy sankcjonowa-nej przez państwa. Taka właśnie przemoc – pod każdym względem biegunowe przeciwień-stwo pokoju – poważnie zmąciła historię, a dziś, gdy powstała broń jądrowa, biochemiczna i inne odmiany broni masowej zagłady, zagraża przyszłości życia na naszej planecie. Jeśli jej potworności czynią badania pokoju i konfl iktów dyscypliną przygnębiającą, to gorące prag-nienie pokoju (zarówno negatywnego, jak i pozytywnego) oraz realistyczna, jak staramy się wierzyć, nadzieja osiągnięcia go czynią je z kolei dyscypliną fascynującą i konieczną.

(Barash i Webel 2002, s. 26)

Krótka historia badań pokoju

Choć dyscyplina badań pokoju powstała stosunkowo niedawno, to sama refl eksja nad po-kojem ma historię znacznie dłuższą. Uporczywie powracające w ludzkich dziejach kon-fl ikty zbrojne i wojny niejednokrotnie skłaniały do rozmyślań nad przyczynami wojen oraz możliwością (względnie nieprawdopodobieństwem) „wiecznego pokoju”, którego warunki usiłował określić w pamiętnej broszurze fi lozof Immanuel Kant. Problem woj-ny i pokoju podejmują wszystkie wielkie historyczne religie, choć rzadko zdarza się, by

76 UJĘCIA TEORETYCZNE

całkowicie zabraniały one swoim wyznawcom angażowanie się w wojnę. XVII-wieczny fi lozof i matematyk Pascal, sam gorliwy katolik, zauważył zresztą, że „ludzie nigdy nie oddają się złu tak bez reszty i z takim zapałem jak wtedy, gdy czynią to z powodu prze-konań religijnych”. W każdym razie kultura tradycyjnych religii przynosi obszerne roz-ważania nad moralnymi aspektami wojny, dalekie przy tym od jednoznaczności. Szcze-gólnie silny wpływ na refl eksję nad wojną i pokojem wywarła tradycja chrześcijańska. Kultura chrześcijańska była początkowo pacyfi styczna, a od IV wieku n.e. decydująco kształtowała zasady wojenne, formułując warunki wszczynania wojny (ius ad bellum), a także dopuszczalnego sposobu prowadzenia wojny (ius in bello). Niewątpliwie, jak pi-sze Barash (2000, s. 202), „w chrześcijaństwie, podobnie jak w większości tradycyjnych kultur na świecie, istnieje potężna i niezłomna tradycja otwartego pacyfi zmu i działalno-ści antywojennej”. XX-wieczne badania pokoju nie podkreślają może szczególnie reli-gijnych źródeł dążenia do pokoju, niemniej wielu uczestników tego ruchu motywowały właśnie ich osobiste przekonania religijne, trudno też zaprzeczyć, że instytucje religijne są jednym z ważnych sponsorów badań.

Z epoki oświecenia wywodzi się z kolei świecka już w swym duchu krytyka woj-ny jako irracjonalnego zjawiska powstrzymującego postęp ludzkości, wyraźna w myśli takich fi lozofów jak Rousseau czy Kant. Kant zaliczył trwały („wieczny”) pokój, obok powszechnej sprawiedliwości, do imperatywów kategorycznych, do których ludzkość nie może nie dążyć, jeśli jest rozumna. Przekonanie to uczyniło z Kanta patrona „ide-alistycznej” czy też „utopijnej” tradycji projektu reformy na skalę światową, opartego na wierze w rozumność świata i ludzką zdolność do doskonalenia się oraz na marzeniu, by stosunki międzynarodowe ująć w tryby, w jakich zwykła się obracać polityka we-wnętrzna państwa – poddając stosunki między państwami rygorom instytucjonalnym i rozwijając prawo międzynarodowe (zob. rozdział 3). Jak wspomniano wyżej, takie właśnie myślenie – w rozpowszechnionym przekonaniu – zainspirowało powstanie no-woczesnej nauki o stosunkach międzynarodowych, podobnie jak podejmowane na po-czątku XX wieku, na ogół bezskutecznie, praktyczne działania na rzecz zapobieżenia skandalowi wojen. Monumentalnymi przykładami bezradności początków światowego ruchu reform pacyfi stycznych są zakazujący wojny agresywnej pakt Brianda-Kellogga z 1928 roku, a także, oczywiście, działalność Ligi Narodów. W latach 30. XX wieku system zbiorowego bezpieczeństwa oparty na Lidze Narodów nie zdołał powstrzymać ekspansji nazistowskich Niemiec, włoskiej inwazji na Abisynię ani zajęcia Chin przez Japonię, a wywołany tym zawód głęboko podważył ideę systematycznego zaprowadze-nia pokoju na świecie, przyczyniając się niewątpliwie do wzrostu wpływów realizmu i jego intelektualnej dominacji po 1945 roku. Wybitni propagatorzy realizmu, tacy jak E.H. Carr w Wielkiej Brytanii czy Hans Morgenthau w USA, z powodzeniem dowodzi-li naiwności pierwszych kroków nauki o stosunkach międzynarodowych, czynionych w okresie międzywojennym, szczególnie zaś zarzucali jej zaniedbanie refl eksji nad rolą potęgi w polityce międzynarodowej.

Popularny, uproszczony obraz dwóch zwalczających się szkół – realistycznej i ide-alistycznej – przeciwstawiających sobie nawzajem sprzeczne koncepcje wojny, pokoju i systemu międzynarodowego utrwalał karykaturalną w wielu punktach wizję obydwu intelektualnych obozów, jeszcze nie tak dawno pokutującą w literaturze (zob. Osiander 1998, Rosenthal 1991). Tak zwany idealizm i związany z nim reformizm nigdy w istocie nie zanikł (o czym świadczy choćby powstanie systemu ONZ i gwałtowna instytucjo-nalizacja polityki światowej towarzysząca karierze realizmu), z kolei wielu realistów

TerroryzmPAUL ROGERS

WprowadzenieTerroryzm na tle innych zagrożeńPojęcie terroryzmuTerroryzm państwowy i transnarodowyOdpowiedzi na terroryzmReakcja na zamachy z 11 września i „wojna z terroryzmem”Tendencje współczesnego terroryzmuZakończenie

STRESZCZENIE

Poniższy rozdział zawiera przegląd sporów o pojęcie samego terroryzmu i jego odmian, ze szczególnym uwzględnieniem rozróżnień na terroryzm państwowy oraz transnarodowy czy też oddolny. Analizuje też tendencje w rozwoju terroryzmu państwowego i subpaństwowego w kontekście innych, bardziej masowych zagrożeń bezpieczeństwa. Rozważa wreszcie różne rodzaje reakcji na terroryzm transnarodowy i na tym tle przedstawia odpowiedź na zamachy z 11 września oraz stan „globalnej wojny z terrorem” po sześciu latach od jej ogłoszenia, zastanawiając się nad prawdopodobieństwem rewizji charakteru tej odpowiedzi.

12

168 PODSTAWOWE POJĘCIA

Wprowadzenie

Zamachy, do jakich doszło 11 września 2001 roku w Nowym Jorku i Waszyngtonie, postawiły problem terroryzmu w centrum zachodniej refl eksji nad bezpieczeństwem, skutkując jednocześnie ogłoszeniem przez administrację George’a W. Busha „globalnej wojny z terroryzmem” (Global War on Terror). Zaskoczenie atakiem, wielka liczba ofi ar oraz wybranie na jego cel dwóch podstawowych symboli cywilizacji amerykańskiej, World Trade Center i Pentagonu, przyczyniły się do gwałtownej i pełnej rozmachu reak-cji na te zamachy, która doprowadziła do usunięcia reżimów dwóch państw: Afganistanu i Iraku. Pielęgnowanie pamięci o zamachach z 11 września i pragnienie zemsty na Al--Kaidzie zaowocowało jednostronnym nastawieniem na walkę z terroryzmem, nieko-niecznie uzasadnionym wobec mnogości innych problemów bezpieczeństwa człowieka i państw na świecie. Warto pokusić się więc o nieco szersze ujęcie zjawiska terroryzmu, pamiętając, że mogą po niego sięgać także państwa skonfl iktowane z grupami własnej ludności, nie tylko podmioty transnarodowe, które – jako tworzące zagrożenia – zdomi-nowały horyzont obecnych polityk bezpieczeństwa.

Terroryzm na tle innych zagrożeń

Pomijając wielkie, pozawojskowe straty w ludziach, jakie od 2003 roku przynosi kon-fl ikt w Iraku, terroryzm podmiotów transnarodowych doprowadza do śmierci nie więcej niż kilku tysięcy ludzi rocznie w skali całego świata. Z całym szacunkiem dla owych ofi ar i bólu ich bliskich trzeba więc uznać terroryzm za jedno z drugorzędnych źró-deł cierpień ludzkich na świecie. Znacznie większe znaczenie mają problemy związane z nędzą i niedorozwojem, zagrożenia wywołane klęskami żywiołowymi, wojennymi, przestępczością, a nawet wypadkami drogowymi. Mimo to w następstwie zamachów z 11 września doszło do niezwykłego skupienia sił i uwagi na specyfi cznej formie trans-narodowej przemocy politycznej, łączonej z działaniami organizacji Al-Kaida i związa-nych z nią muzułmańskich ugrupowań dżihadystycznych.

Zamachy z 11 września przyniosły w ciągu jednego tylko dnia śmierć blisko trzech tysięcy ludzi, jednakże codziennie co najmniej tyle samo dzieci umiera w państwach Południa wskutek uleczalnych chorób układu pokarmowego, takich jak biegunka czy dyzenteria – najczęściej za sprawą skażenia zasobów wodnych. W Iraku z końcem 2006 roku w każdym miesiącu ginęło wskutek rebelii przeciwko rządowi i konfl iktów religijno -etnicznych prawie tylu cywili, ilu zabiły zamachy z 11 września. W Rwandzie w połowie lat 90. rzezie międzyplemienne spowodowały śmierć blisko miliona osób, a utrzymujące się później konfl ikty w regionie wielkich jezior afrykańskich pociągnęły kolejne masowe ofi ary. W połowie lat 70. z powodu niedożywienia cierpiało szacunko-wo ponad 400 milionów ludzi, a dziś liczba ta wzrosła do co najmniej 700 milionów. Ponad dwa miliardy ludzi na całym świecie muszą się utrzymywać z dziennego dochodu

169Terroryzm

nieprzekraczającego równowartości jednego dolara amerykańskiego. Choroby związane z nędzą, na ogół uleczalne, wciąż zabijają miliony ludzi w skali roku.

Mimo to za podstawowe zadanie w sferze bezpieczeństwa uznano globalną wojnę z terroryzmem. W jej toku zostały obalone dwa reżimy podejrzane o wspieranie terro-ryzmu, budżet wojskowy USA zbliżył się już dziś do maksymalnych rozmiarów zimno-wojennych, a „wojna z terroryzmem” przekształciła się w jej własnym pojęciu w „długą wojnę z islamofaszyzmem”. Pewne wpływowe kręgi polityki amerykańskiej używają nawet radykalnego określenia „czwarta wojna światowa”, mającego sugerować, że cho-dzi w niej o przetrwanie cywilizacji, tak jak w trzech poprzednich (wliczając „trzecią wojnę światową” z ZSRR).

Każda beznamiętna analiza musiałaby podważyć sugestię tak fundamentalnego zna-czenia obecnej „wojny z terroryzmem” – w każdym razie znaczenia dla ogólnego dobra ludzkości – zważywszy jednak na rolę takiego właśnie ujęcia w refl eksji nad bezpieczeń-stwem międzynarodowym po 2001 roku i siłę za nim stojącą, pozostaje je zaakceptować. Trzy okoliczności tłumaczą w pewnym stopniu tę koncentrację sił na walce z terrory-zmem. Po pierwsze, zamachy z 11 września głęboko wstrząsnęły Amerykanami przez swą niszczącą niepozorność: mała grupka, uzbrojona tylko w noże do papieru, zdołała unicestwić centrum fi nansowe światowej rangi i zaatakować główną kwaterę armii Sta-nów Zjednoczonych, używając jako pocisków cywilnych samolotów. Atak był przy tym dla większości kompletnym zaskoczeniem, a dramat, jaki spowodował, wszyscy oglą-dali na żywo w telewizji.

Po drugie, w połowie 2001 roku administracja Busha nabrała właśnie wiatru w ża-gle, wprowadzając politykę opartą na wizji New American Century. W pewnych waż-nych kwestiach dochodziły do głosu twarde koncepcje jednostronności, wszystko też wskazywało na to, że społeczność międzynarodowa zaakceptuje w końcu ideę „łagod-nego imperium” i przywództwo Stanów Zjednoczonych jako podstawę bezpieczeństwa międzynarodowego (Krauthammer 2001). Po trzecie, pozycja USA jako jedynego świa-towego supermocarstwa narzucała im niemal nieuchronnie wizję bezpieczeństwa op-artego na państwie: aby odzyskać kontrolę nad bezpieczeństwem międzynarodowym, supermocarstwo takie czuło się zmuszone, by rozbić groźną organizację transnarodową i wszelkie państwa, które by go wspierały – tym bardziej że przeciwnik – i Al-Kaida, i ewentualni jej sponsorzy – pojawił się w regionie Bliskiego i Środkowego Wschodu, z którym Amerykanie na długą metę wiążą swe interesy bezpieczeństwa ze względu na zasoby surowców energetycznych oraz bliskie związki USA z Izraelem.

W wyniku tych wszystkich okoliczności rozwinęła się sytuacja, która – jeśli nie doj-dzie do zasadniczego przełomu politycznego w USA – ma wszelkie szanse stać się na wiele lat głównym motywem bezpieczeństwa międzynarodowego. Nie zmienia to faktu, że w perspektywie globalnego bezpieczeństwa człowieka terroryzm pozostaje jednym z wielu problemów, i to nie najważniejszym. Celem przedstawionych tu uwag jest nakre-ślenie takiej właśnie szerszej perspektywy: krótkie omówienie różnych defi nicji terro-ryzmu, porównanie terroryzmu państwowego i transnarodowego, przegląd najważniej-szych form terroryzmu w ostatnich latach oraz reakcji na nie, kończący się analizą metod zwalczania terroryzmu, po jakie sięgnięto w odpowiedzi na wydarzenia z 11 września.

170 PODSTAWOWE POJĘCIA

Pojęcie terroryzmu

Lapidarna defi nicja terroryzmu określa go jako „grożenie przemocą i wykorzystanie lęku w celach wymuszania, nakłaniania i przyciągania uwagi opinii publicznej” (NACCJSG 1976). Defi nicja bardziej wyczerpująca uwzględnia także polityczny wymiar terrory-zmu, wyłączając z jego pojęcia stosowanie terroru w ramach przestępczości pospolitej, tak jak w przypadku wymuszania haraczu.

Terroryzm polityczny polega na użyciu lub groźbie użycia przemocy przez pojedynczą osobę lub grupę, czy to na rzecz utrwalonej na danym obszarze władzy, czy przeciwko niej, w celu wywołania najwyższego niepokoju i/lub innych skutków powodujących lęk w grupie więk-szej niż krąg bezpośrednich ofi ar, a w rezultacie wymuszenia na tej grupie akceptacji żądań politycznych sprawców tych działań.

(Wardlaw 1982, s. 16)

W defi nicji przyjętej przez władze Stanów Zjednoczonych terroryzm to „rozmyślna, motywowana politycznie przemoc grup transnarodowych (subnational groups) lub taj-nych agentów, wymierzona w ofi ary inne niż walczące strony, zwykle z zamiarem wy-warcia wrażenia na obserwatorach wydarzenia” (Departament Stanu USA 2001, s. 13).

Obie te defi nicje uwypuklają cel wywarcia wpływu na grupę świadomą ataku, szer-szą niż ta, w którą jest on bezpośrednio wymierzony. Wynika z tego, że terroryzm wy-korzystuje mechanizm lęku, przy czym akty terroru mogą mieć wyraźne cele polityczne, nie będąc po prostu, przykładowo, aktami zemsty. Co więcej, nastawienie na wywołanie lęku w szerszym kręgu obserwatorów może mieć na celu sprowokowanie takiej reakcji politycznej, jakiej nie zapewniłoby działanie pozbawione szerszego rezonansu społecz-nego. Motyw wywoływania lęku w kręgu społecznym szerszym niż atakowany jest więc podstawową cechą terroryzmu, tłumaczącą zarazem, dlaczego terroryzmowi poświęca się tyle uwagi w porównaniu z wieloma innymi formami przemocy, a także cierpieniami powodowanymi przez katastrofy żywiołowe lub też przez nędzę i niski stopień rozwoju.

Terroryzm państwowy i transnarodowy

Pomiędzy defi nicjami Wardlawa i rządu Stanów Zjednoczonych jest jedna podstawo-wa różnica: ta druga bierze pod uwagę wyłącznie działania aktorów transnarodowych, choćby i wspieranych czy sponsorowanych przez państwo, podczas gdy pierwsza z nich uwzględnia również działania państw przeciwko własnej ludności. To właśnie terroryzm państwowy, ogólnie rzecz biorąc, pociąga skutki naprawdę poważne, zarówno w aspek-cie liczby bezpośrednich ofi ar, jak i sprawności we wzbudzaniu lęku.

Do najstraszliwszych przykładów terroryzmu państwowego należały oczywiście czystki stalinowskie w Związku Radzieckim lat 30. oraz terror maoistowski w Chinach lat 50., jednakże również wiele państw Zachodu uciekało się do taktyki terroru dla utrzy-

Bibliografi a

Abraham Itty (1998), The Making of the Indian Atomic Bomb: Science, Secrecy and the Postcolonial State (London: Zed Books).

Abraham Itty (1999), Nuclear Power and Human Security, „Bulletin of Concerned Asian Scholars”, 31(2), ss. 10–13.

Abramovitz Janet N. (2001), Unnatural Disasters (Washington, DC: Worldwatch Institute: Worldwatch Paper nr 169).

Acharya Amitav (2000), The Quest for Identity. International Relations of Southeast Asia (Oxford: Oxford University Press).

Acharya Amitav (2001), Human Security: East versus West, „International Journal”, LVI(3), ss. 442––460.

Adelman Howard (2001), From Refugees to Forced Migration: The UNHCR and Human Security, „InternationalMigration Review”, 35(1), ss. 7–32.

Adler Emanuel (1997), Seizing the Middle Ground: Constructivism in World Polities, „European Jour-nal of International Relations”, 3(3), ss. 319–363.

Adler Emanuel i Barnett Michael (red.) (1998), Security Communities (Cambridge: Cambridge Uni-versity Press).

African Union (AU, Unia Afrykańska) (2005), Common African Position on the Proposed Reform of the United Nations, AU Executive Council, Ext/EX.CL/2(VII), 7–8 marca.

Alam M. Shahid (2004), Making Sense of Our Times: Is There an Islamic Problem?, The Electronic Intifada, 14 października, http://electronicintifada.net/cgi-bin/ artman/exec/view.cgi/10/3231.

Albright David i Hinderstein Corey (2005), Unravelling the A.Q. Khan and Future Proliferation Net-works, „The Washington Quarterly”, 28(2), ss. 111–128.

Alexander Martin S. i Keiger J.F.V. (2002), France and the Algerian War: Strategy, Operations and Diplomacy, „Journal of Strategic Studies”, 25(2), ss. 1–33.

Alker Hayward (2005), Emancipation in the Critical Security Studies Project, [w:] Booth (red.) (2005c), ss. 189 –213.

Alkire Sabina (2002), Conceptual Framework for the Commission on Human Security, www.human security-chs.org/doc/frame.html.

Allison, Graham (2000), The Impact of Globalization on National and International Security, [w:] J.S. Nye i J.D. Donahue (red.), Governance in a Globalizing World (Washington, DC: Brookings Institution Press), ss. 72–85.

Allison Graham (2006), Nuclear 9/11: The Ongoing Failure of Imagination, „Bulletin of Atomic Sci-entists”, 62(5), ss. 34–41.

Allison Roy (red.) (2004), Regionalism and the Changing International Order in Central Eurasia”, „International Affairs”, 80(3), numer specjalny.

Almqvist Jessica (2005), A Peacebuilding Commission for the United Nations, Fundacion par alas Relaciones Internacionalesy el Dialogo Exterior (Policy Paper nr 4).

Alston Philip (red.) (1992), The United Nations and Human Rights: A Critical Appraisal (Oxford: Oxford University Press).

Ambrose Stephen E. et al. (2006), The Cold War: A Military History (New York: Random House).

518 Bibliografi a

Anand Chaiwat S. (1990), The Nonviolent Crescent: Eight Theses on Muslim Nonviolent Action, [w:] Ralph E. Crow, Philip Grant i Saad E. Ibrahim (red.), Arab Nonviolent Political Struggle in the Middle East (Boulder, CO: Lynne Rienner), ss. 25–40.

Andreas Peter (2003), Redrawing Borders and Security in the 21st Century, „International Security”, 28(2), ss. 78–111.

Andrews-Speed, Philip, Xuanli Liao i Dannreuther Roland (2002), The Strategic Implications of Chi-na’s Energy Needs (Oxford: Oxford University Press for the IISS, Adelphi Paper nr 346).

Annan Kofi (1997), Renewing the United Nations: A Programme for Reform (New York: United Na-tions).

Annan Kofi (1999a), The Relevance of the U.N. Security Council, [w:] Vital Speeches of the Day, 15 czerwca 1999, t. 65, nr 17.

Annan Kofi (1999b), Annual Report of the Secretary-General to the United Nations General Assembly (UN doc. A/54/429).

Annan Kofi (1999c), The Question of Intervention: Statements by the Secretary-General (New York: UN).

Annan Kofi (2001), Prevention of Armed Confl ict: Report of the Secretary-General (UN doc. A/55/985-S/ 2001/574).

Annan Kofi (2005), In Larger Freedom: Towards Development, Security and Human Rights for All (New York: UN General Assembly paper A/59/2005/ 0527078).

Anthony Ian (1989), The Trade in Major Conven tional Weapons, [w:] SIPRI Yearbook 1989: World Armaments and Disarmament (Oxford: SIPRI/ Oxford University Press), ss. 195–210.

Aron Raymond (1978), War and Industrial Society: A Reappraisal, „Millennium”, 7(3), ss. 195–210.Ashdown Lord Paddy (2007), Interview: The European Union and Statebuilding in the Western Bal-

kans, „Journal of Intervention and Statebuilding”, 1(1), ss. 107–118.Ashley Richard K. i Walker R.B.J. (1991), Reading Dissidence/Writing the Discipline: Crisis and the

Question of Sovereignty in International Studies, „International Studies Quarterly”, 34(3), ss. 367–416.

Austin J.L. (1993), Mówienie i poznawanie: rozprawy i wykłady fi lozofi czne (Warszawa: Wydawnic two Naukowe PWN).

Avant Deborah (2005), The Market for Force: The Consequences of Privatizing Security (Cambridge: Cambridge University Press).

Axelrod Robert (1984), The Evolution of Cooperation (New York: Basic Books).Axworthy Lloyd (2001), Human Security and Global Governance: Putting People First, „Global Gov-

ernance”, 7(1), ss. 19–23.Aylwin-Foster Brigadier Nigel (2005), Changing the Army for Counterinsurgency, „Military Review”,

listopad–grudzień, ss. 2–15.Ayoob Mohammed (1995), The Third World Security Predicament (Boulder, CO: Lynne Rienner).Bailey Syndey i Daws Sam (1998), The Procedure of the UN Security Council (Oxford: Clarendon

Press, wyd. III).Baldwin David A. (red.) (1993), Neorealism and Neoliberalism: The Contemporary Debate (New

York: Columbia University Press).Ball Nicole (2001), Human Security and Human Development: Linkages and Opportunities, Report of

a conference organized by the Programme for Strategic and International Studies, Graduate Insti-tute of International Studies, Geneva, 8–9 marca.

Balzacq Thierry (2005), The Three Faces of Securitiza tion, „European Journal of International Rela-tions”, 11(2), ss. 171–201.

Banks Jeffrey S. (1990), Equilibrium Behavior in Crisis Bargaining Games, „American Journal of Political Science”, 34(3), ss. 599–614.

Barash David P. (red.) (2000), Approaches to Peace: A Reader in Peace Studies (Oxford: Oxford Uni-versity Press).

Barash David P. i Webel Charles P. (2002), Peace and Confl ict Studies (Thousand Oaks, CA: Sage).Barkawi Tarak (2004), On the Pedagogy of „Small Wars”, „International Affairs”, 80(1), ss. 19–38.

519Bibliografi a

Barkawi Tarak (2006), Globalization and War (Lanham, MD: Rowman & Littleiield).Barkawi Tarak i Laffey Mark (red.) (2001), Democracy, Liberalism and War: Rethinking the Demo-

cratic Peace Debate (Boulder CO: Lynne Rienner).Barkawi Tarak i Laffey Mark (2006), The Post-colonial Moment in Security Studies, „Review of Inter-

national Studies”, 32(2), ss. 329–352.Barnaby Frank (2004), How to Build A Nuclear Bomb: And Other Weapons of Mass Destruction (New

York: Nation Books).Barnett Michael (1998), Dialogues in Arab Politics. Negotiations in Regional Order (New York: Co-

lumbia University Press).Barnett Michael (1999), Culture, Strategy and Foreign Policy Change”, „European Journal of Interna-

tional Relations”, 5(1), ss. 5–36.Barnett Michael (2006), Building a Republican Peace, „International Security”, 30(4), ss. 57–112.Barnett Michael i Levy Jack (1991), Domestic Sources of Alliances and Alignments, „International

Organization”, 45(3), ss. 369–395.Barnett Michael i Finnemore Martha (1999), The Politics, Power, and Pathologies of International

Organizations, „International Organization”, 53(4), ss. 699–732.Barnett Michael i Finnemore Martha (2004), Rules for the World: International Organizations in Glob-

al Politics (Ithaca, NY: Cornell University Press).Barnett Michael i Duvall Robert (red.) (2005), Power in Global Governance (Cambridge: Cambridge

University Press).Barnett Tony i Prins Gwyn (2006), HIV/AIDS and Security, „International Affairs”, 82(2), ss. 359–368.Bayart Jean-Francois (2005), The Illusion of Cultural Identity (Chicago, IL: Chicago University Press).BBC (2006), Muslim Convert Who Plotted Terror, 7 listopada, http://news.bbc.co.Uk/go/pr/fr/-/l/hi/

uk/6121084.stm.BBC (2007), Trident Plan Wins Commons Support, 15 marca, http://news.bbc.co.uk/2/hi/uk_news/

politics/6448173.stm.Beaulac Stephane (2004), The Power of Language in the Making of International Law: The Word Sov-

ereignty in Bodin and Vattelandthe Myth ofWestphalia (Boston, MA: Martinus Nijhoff).Bellamy Alex J. (2006), Whither the Responsibility to Protect? Humanitarian Intervention and the

2005 World Summit, „Ethics and International Affairs”, 20(2), ss. 143–169.Bellamy, Alex J. i Paul D. Williams (2005), Who’s Keeping the Peace? Regionalization and Contem-

porary Peace Operations, „International Security”, 29(4), ss. 157–195.Bellamy Alex J. i Wheeler Nicholas J. (2007), Humanitarian Intervention in World Politics, [w:] John

Baylis i Steve Smith (red.), The Globalization of World Politics (Oxford: Oxford University Press, wyd. IV), ss. 522–539.

Bellamy Alex J. i Williams Paul D. (2007), Peace Operations, [w:] Sandra Cheidelin, Daniel Druckman i Larissa Fast (red.), Confl ict (New York: Continuum, wyd. II), ss. 330–354.

Bellamy Alex J., Paul D. Williams i Griffi n Stuart (2004), Understanding Peacekeeping (Cambridge: Polity Press).

Bennett D.S. (1996), Testing Alternative Models of Alliance Duration, 1816–1984, „American Journal of Political Science”, 41(3), ss. 846–878.

Bennett, John T. (2007), A Procurement ‘Time Bomb’: Building U.S. End Strength Leaves Less Money for Arms, „Defense News”, 12 lutego, ss. 1 i 8.

Berdal Mats (2001), Lessons Not Learned: The Use of Force in ‘Peace Operations’ in the 1990s, [w:] Adekeye Adebajo i Chandra Lekha Sriram (red.), Managing Armed Confl icts in the 21st Century (London: Frank Cass), ss. 55–74.

Berdal Mats (2003), How ‘New’ Are ‘New Wars’? Global Economic Change and the Study of Civil War, „Global Governance”, 9(4), ss. 477–502.

Bialasiewicz Luiza, David Campbell, Stuart Elden, Stephen Graham, Alex Jeffrey i Williams Alison J. (2007), Performing Security: The Imaginative Geog raphies of Current US Strategy, „Political Geography”, 26(4), ss. 405–422.

520 Bibliografi a

Bienefeld Manfred (1995), Assessing Current Develop ment Trends: Refl ections on Keith Griffi n’s ‘Global Prospects for Development and Human Society [sic]’, „Canadian Journal of Development Studies”, XVI (3), ss. 371–384.

Bigo Didier (1995), Grands Débats dans un Petit Monde: les debats en relations internationales et leur lien avec le monde de la sécurité, „Cultures et Confl its”, 19–20, www.confl its.org/document872.html.

Bigo Didier (1996), Polices en réseaux: L’expérience européenne (Paris: Presses de la Fondation na-tionale des sciences politiques).

Bigo Didier (1998), L’Europe de la sécurité intérieure, [w:] Anne Marie Le Gloannec (red.), Entre Union et Nations: L’Etat en Europe (Paris: Presse de Sciences), ss. 55–90.

Bigo Didier (2002), Security and Immigration: Toward a Critique of the Governmentality of Unease, „Alternatives”, 27 (dodatek), ss. 63–92.

Bigo Didier (2005), La mondialisation de l’(in)sécurité? Réfl exions sur le champ des professionnels de la gestion des inquiétudes et analytique de la transnationalisation des processus d’(in)securisation, „Cultures et Confl its”, 58, www.confl its.org/document1813.html.

Bigo Didier (2006), Liberty, Whose Liberty? The Hague Programme and the Conception of Freedom, [w:] Thierry Balzacq i Sergio Carrera (red.), Security versus Freedom? A Challenge for Europe’s Future (London: Ashgate), ss. 35–45.

Bigo Didier i Walker R.B.J. (2007a), Political Sociology and the Problem of the International, „Mil-lennium”, 35(3), ss. 725–739.

Bigo Didier i R.B.J. Walker (2007b), International, Political, Sociology, „International Political Sociol-ogy”, 1(1), ss. 1–5.

Bigo Didier, Sergio Carrera, Elspeth Guild i Walker R.B.J. (2007a), The Changing Landscape of Euro-pean Liberty and Security: Mid-term Report on the Results of the CHALLENGE Project (Research Paper nr 4).

Bigo Didier, Laurent Bonelli, Emmanuel Guittet, Christian Olsson and Tsoukala Anastassia (2007b), Illiberal Practices of Liberal Regimes: The (In)security Games (London: Routledge, Challenge Series).

Bilgin Pinar (2002), Beyond Statism in Security Studies? Human Agency and Security in the Middle East, „Review of InternationalAffairs”, 2(1), ss. 100–118.

Bilgin, Pinar (2004), Whose Middle East? Geopolitical Inventions and Practices of Security, „Interna-tional Relations”, 18(1), ss. 17–33.

Bilgin Pinar (2005), Regional Security in the Middle East: A Critical Perspective (New York: Rout-ledge).

Bilgin Pinar i Morton Adam David (2002), Historicising Representations of ‘Failed States’: Beyond the Cold War Annexation of the Social Sciences?, „Third World Quarterly”, 23(1), ss. 55–80.

Bilgin Pinar i Morton Adam David (2004), From ‘Rogue’ to ‘Failed’ States? The Fallacy of Short-termis”, „Politics”, 24(3), ss. 169–180.

Bilgin Pinar, Ken Booth i Jones Richard Wyn (1998), Security Studies: The Next Stage?, „Naçao e Defesa”, 84(2), ss. 129–157.

Blair Bruce i Yali Chen (2006), The Fallacy of Nuclear Primacy, China Security (Washington, DC: World Security Institute).

Blair Tony (2006) Trident, Hansard[21], 4 grudnia, www.publications.parliament.uk.Blechman Barry M. i Nolan Janne E. (1987), The U.S.-Soviet Arms Transfer Negotiations (Washington,

DC: FPI Case Study nr 3, Foreign Policy Institute, SAIS, Johns Hopkins University).Blyth Mark (2002), Great Transformations: Economic Ideas and Institutional Change in the Twentieth

Century (Cambridge: Cambridge University Press).Booth Ken (1979), Strategy and Ethnocentrism (London: Croom Helm).Booth Ken (1991a), Security and Emancipation, „Review of International Studies”, 17(4), ss. 313–326.Booth Ken (1991b), Security in Anarchy: Utopian Realism in Theory and Practice, „International Af-

fairs”, 67(3), ss. 527–545.

521Bibliografi a

Booth Ken (1995), Human Wrongs and International Relations, „International Affairs”, 71(1), ss. 103–126.

Booth Ken (1997), Security and Self: Refl ections of a Fallen Realist, [w:] Keith Krause i Michael C. Williams (red.), Critical Security Studies: Concepts and Cases (London: UCL Press), ss. 83–119.

Booth Ken (1999a), Nuclearism, Human Rights and Constructions of Security (Part 1), „International Journal of Human Rights”, 3(2), ss. 1–24.

Booth Ken (1999b), Nuclearism, Human Rights and Constructions of Security (Part 2), „International Journal of Human Rights” 3(3), ss. 44–61.

Booth Ken (red.) (2000), The Kosovo Tragedy: The Human Rights Dimensions (London: Routledge).Booth Ken (2005a), Critical Explorations, [w:] Ken Booth (red.),Critical Security Studies and World

Politics (Boulder, CO: Lynne Rienner), ss. 1–25.Booth Ken (2005b), Offensive Realists, Tolerant Realists and Real Realists, „International Relations”,

19(3), ss. 350–354.Booth Ken (2005c), Morgenthau’s Realisms and Transatlantic Truth, [w:] C. Hacke, G.K. Ivindermann

i K.M. Schellhorn (red.), The Heritage, Challenge, and Future of Realism (Göttingen: Bonn Uni-versity Press), ss. 99–129.

Booth Ken (red.) (2005d), Critical Security Studies and World Politics (Boulder, CO: Lynne Rienner).Booth Ken (2007), Theory ofWorld Security (Cambridge: Cambridge University Press).Booth Ken i Peter Vale (1995), Security in Southern Africa: After Apartheid, Beyond Realism, „Inter-

national Affairs”, 71(2), ss. 285–304.Booth Ken i Vale Peter (1997), Critical Security Studies and Regional Insecurity: The Case of Southern

Africa, [w:] Keith Krause i Michael C. Williams (red.), Critical Security Studies: Concepts and Cases (London: UCL Press), ss. 329–358.

Booth Ken i Nicholas J. Wheeler (2008), The Security Dilemma: Fear, Cooperation and Trust in World Politics (London: Palgrave Macmillan).

Boulden Jane i Weiss Thomas G. (red.) (2004), Terrorism and the UN: Before and after September 11 (Bloomington: Indiana University Press).

Boulding Kenneth (1970), Limits or Boundaries of Peace Research, „International Peace Research Associa tion Proceedings”, 3rd General Conference, Volume 1 (Assen: Van Gorcum), ss. 5–19.

Boulding Kenneth (1979), Stable Peace (Austin, TX: University of Texas Press).Bourdieu Pierre i Thompson John B. (1991), Language and Symbolic Power (Cambridge, MA: Harvard

University Press).Bourne John (2005), Total War 1: The Great War, [w:] Townshend (red.) (2005), ss. 117–137.Boutros-Ghali B. (1995), Program dla pokoju 1995 oraz załącznik do „Programu dla pokoju” (War-

szawa: Polski Instytut Spraw Międzynarodowych).Boutwell Jeffrey, Michael T. Klare i Reed Laura (red.) (1995), Lethal Commerce: The Global Trade in

Small Arms and Light Weapons (Cambridge, MA: American Academy of Arts and Sciences).Bowman Marion E. „Spike” (2007), Privatizing while Transforming, „Defense Horizons”, 57 (lipiec),

ss. www. ndu.edu/ctnsp/defense_horizons.htm.BP (2006), BP Statistical Review of World Energy 2006 (London: BP).Brahimi Report (2000), Report of the Panel on United Nations Peace Operations (New York: UN

Document A/55/305 S/2000/809, 21 sierpnia).Brams Steven J. (2002), Game Theory in Practice: Prob lems and Prospects in Applying It to Interna-

tional Relations, [w:] Frank P. Harvey i Michael Brecher (red.), Evaluating Methodology in Inter-national Studies (Ann Arbor, MI: University of Michigan Press), ss. 81–96.

Brams Steven J. i Kilgour D. Marc (1988), Game Theory and National Security (New York: Blackwell).Brass Paul R. (1997), Theft of an Idol: Text and Context in the Representation of Collective Violence

(Princeton, NJ: Princeton University Press).Broad William J. i Sanger David E. (2004), Pakistani’s Nuclear Earnings: $I00 Million, „New York

Times”, 16 marca.Broad William J., David E. Sanger i Bonner Raymond (2004), How Pakistani’s Network Offered the

Whole Kit, „International Herald Tribune”, 13 lutego.

REDAKTORZY INICJUJĄCY Łukasz Stankiewicz Olaf Pietek

REDAKTOR Renata Włodek

KOREKTOR Magdalena Jankosz

SKŁAD I ŁAMANIE Hanna Wiechecka

Nakład 1000 egz., ark. wyd. 47

Wydawnictwo Uniwersytetu JagiellońskiegoRedakcja: ul. Michałowskiego 9/2, 31-126 Krakówtel. 12-631-18-81, 12-631-18-82, tel./fax 12-631-18-83

Studia bezpieczeństwa to najobszerniejszy z dostępnych podręczników przedmiotu. Czytelnik

znajdzie w nim szczegółowy przegląd najważniejszych ujęć teoretycznych badań bezpieczeństwa,

najczęściej używanych pojęć i szczególnie ważnych zagadnień.

• W części pierwszej są ukazane podstawowe podejścia teoretyczne tej dyscypliny – od realizmu

po międzynarodową socjologię polityczną.

• W części drugiej zostały przedstawione główne pojęcia, wokół których toczy się współczesna

debata w tej dziedzinie – od dylematu bezpieczeństwa po terroryzm.

• Część trzecia to przegląd instytucjonalnej architektury bezpieczeństwa w dzisiejszym świecie,

analizowanej na poziomie międzynarodowym, regionalnym i globalnym.

• W części czwartej przedmiotem badań są szczególnie istotne dziś wyzwania dla bezpieczeń-

stwa globalnego – od handlu bronią po bezpieczeństwo energetyczne.

• W części piątej tematem rozważań jest przyszłość zagadnień bezpieczeństwa.

Książka ta – interesująca i napisana przystępnym językiem – stanowi cenny materiał edukacyjny

dla studentów.

Paul D. Williams jest profesorem nadzwyczajnym w dziedzinie bezpieczeństwa międzynarodowego

na Uniwersytecie Warwick w Wielkiej Brytanii.

www.wuj.pl

P O L I T I K A

STUDIA BEZPIECZEŃSTWA

Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego

P O L I T I K A

Redakcja

Paul D. Williams

STUDIA BEZPIECZEŃSTWA

Redakcja

Paul D. W

illiams

polityka_studia_bezpieczenstwa.indd 1 2012-10-16 13:51:27