Otomotiv motor mekanigi 2 - mercanservis.com · Kontrollü Sistemler (VTEC - Variable Valve Timing...

T.C.MİLLİEĞİTİM BAKANLIĞI

MEGEP(MESLEKÎ EĞİTİM VE ÖĞRETİM SİSTEMİNİN

GÜÇLENDİRİLMESİPROJESİ)

MOTORLU ARAÇLAR TEKNOLOJİSİ

OTOMOTİV MOTOR MEKANİĞİ- 2

ANKARA 2007

Milli Eğitim Bakanlığıtarafından geliştirilen modüller;

Talim ve Terbiye Kurulu Başkanlığının 02.06.2006 tarih ve 269 sayılıKararıileonaylanan, Mesleki ve Teknik Eğitim Okul ve Kurumlarında kademeli olarakyaygınlaştırılan 42 alan ve 192 dala ait çerçeve öğretim programlarındaamaçlanan mesleki yeterlikleri kazandırmaya yönelik geliştirilmişöğretimmateryalleridir (Ders Notlarıdır).

Modüller, bireylere mesleki yeterlik kazandırmak ve bireysel öğrenmeyerehberlik etmek amacıyla öğrenme materyali olarak hazırlanmış, denenmek vegeliştirilmek üzere Mesleki ve Teknik Eğitim Okul ve Kurumlarındauygulanmaya başlanmıştır.

Modüller teknolojik gelişmelere paralel olarak, amaçlanan yeterliğikazandırmak koşulu ile eğitim öğretim sırasında geliştirilebilir ve yapılmasıönerilen değişiklikler Bakanlıkta ilgili birime bildirilir.

Örgün ve yaygın eğitim kurumları, işletmeler ve kendi kendine mesleki yeterlikkazanmak isteyen bireyler modüllere internet üzerinden ulaşılabilirler.

Basılmışmodüller, eğitim kurumlarında öğrencilere ücretsiz olarak dağıtılır.

Modüller hiçbir şekilde ticari amaçla kullanılamaz ve ücret karşılığındasatılamaz.

i

AÇIKLAMALAR ..................................................................................................................İİİGİRİŞ.......................................................................................................................................1ÖĞRENME FAALİYETİ-1.....................................................................................................31. KAM MİLİ(EKSANTRİK MİLİ) .......................................................................................3

1.1. Görevleri ......................................................................................................................31.2. Yapısal Özellikleri........................................................................................................31.3. Kam Milinde Yapılan Kontroller .................................................................................6

1.3.1. Kam Milinin Gözle Kontrolü...............................................................................61.3.2. Kam Mili Muylularının ve Yataklarının Kontrolü ...............................................61.3.3. Kamların Yükseklik Kontrolü..............................................................................81.3.4. Kam Mili Eğiklik Kontrolü ..................................................................................81.3.5. Kam Mili Eksenel Gezinti Kontrolü ....................................................................9

1.4. Kam milinin arızalarıve belirtileri .............................................................................101.5. Değişken (Esnek) Supap Zamanlama ve Eksantrik Sistemleri (Variable Valve TimingControl) .............................................................................................................................11

1.5.1. Supap Zamanlamasınıve Supap Açılma Yüksekliğini Değiştirebilen ElektronikKontrollü Sistemler (VTEC - Variable Valve Timing And Lift Electronic Control) .. 121.5.2. Kam Miline Avans Vererek Değişken Supap ZamanlamasıYapan Sistemler(VVTI - Variable Valve Timing) .................................................................................13

UYGULAMA FAALİYETİ.............................................................................................. 14ÖLÇME VE DEĞERLENDİRME....................................................................................17

ÖĞRENME FAALİYETİ-2................................................................................................... 192. SİLİNDİR KAPAĞI........................................................................................................... 19

2.1. Görevleri ....................................................................................................................192.2. Silindir Kapağının Yapısal Özellikleri ....................................................................... 202.3. Silindir KapağınıSöküp-Takma İşlemleri Sırasında Dikkat Edilmesi GerekenNoktalar.............................................................................................................................212.4. Silindir Kapak Contası............................................................................................... 23

2.4.1. Görevi.................................................................................................................232.4.2. Yapısal Özellikleri .............................................................................................23

2.5. Motorlarda Yanma Odaları........................................................................................ 242.5.1. Görevi.................................................................................................................242.5.2. Yanma OdasıÇeşitleri ve Yapısal Özellikleri ................................................... 24

2.6. Silindir Kapak Kontrolleri.......................................................................................... 262.6.1. Silindir Kapağının Gözle Kontrolü ....................................................................262.6.2. Silindir Kapağının Eğiklik Kontrolü .................................................................. 27

2.7. Silindir Kapak ArızalarıBelirtileri.............................................................................28UYGULAMA FAALİYETİ.............................................................................................. 30ÖLÇME VE DEĞERLENDİRME....................................................................................35

ÖĞRENME FAALİYETİ-3................................................................................................... 373. SUPAP MEKANİZMASI .................................................................................................. 37

3.1. Görevleri ....................................................................................................................373.2. Genel Yapısı............................................................................................................... 373.3. Parçaları...................................................................................................................... 40

3.3.1. Supaplar .............................................................................................................403.3.2. Supap Yuvaları................................................................................................... 44

İÇİNDEKİLER

ii

3.3.3. Supap Kılavuzları............................................................................................... 463.3.4. Supap Yayları.....................................................................................................473.3.5. Supap Yay Tablasıve Tırnakları........................................................................503.3.6. Supap İticileri .....................................................................................................513.3.7. Külbütör Mekanizması....................................................................................... 523.3.8. Supap Boşluğu ve Supap Ayarı.......................................................................... 54

3.4. Supap Çektirmesi ....................................................................................................... 563.5. Motorlarda Çok Supap Teknolojisi ............................................................................56UYGULAMA FAALİYETİ.............................................................................................. 58ÖLÇME VE DEĞERLENDİRME....................................................................................63

MODÜL DEĞERLENDİRME .............................................................................................. 65CEVAP ANAHTARLARI .....................................................................................................70KAYNAKÇA .........................................................................................................................72

iii

AÇIKLAMALAR

KOD 525MT0024

ALAN Motorlu Araçlar Teknolojisi

DAL / MESLEK Alan Ortak

MODÜLÜN ADI Otomotiv Motor Mekaniği - 2

MODÜLÜN TANIMIOtomotiv sektöründe kullanılan motorların kam milleri,silindir kapaklarıve supap mekanizmalarının görevlerini,yapılarını, çalışmasını, arızlarınıve belirtilerini içermektedir.

SÜRE 40 / 32

ÖN KOŞUL Otomotiv Motor Mekaniği 2 modülünü başarmışolmak

YETERLİK Motorun bakım ve onarımınıyapmak

MODÜLÜN AMACI

Genel AmaçOtomotiv motorlarının bakım ve onarımınıaraç kataloguna vebelirtilen sürelere uygun olarak yapabileceksiniz.Amaçlar1. Kam milinin onarımınıaraç kataloguna ve standartlara

uygun olarak yapabileceksiniz.2. Silinidir kapağının onarımını araç kataloguna ve

standartlara uygun olarak yapabileceksiniz.3. Supap mekanizmasının onarımınıaraç kataloguna ve

standartlara uygun olarak yapabileceksiniz.

EĞİTİM ÖĞRETİMORTAMLARI VEDONANIMLARI

Ortam: Donanımlımotor atölyesiMotorculukta kullanılan standart el aletleri ve ölçü aletleri,çeşitli motorlar, bilgisayar, projeksiyon ve eğitim CD’leri

ÖLÇME VEDEĞERLENDİRME

Modül içerisinde yer alan her faaliyetten sonra, verilen ölçmearaçlarıile kazandığınız bilgi ve becerileri ölçerek kendikendinizi değerlendireceksiniz.Öğretmeniniz modül sonunda sizleri ölçme araçlarıve modüluygulamalarıile kazandığınız bilgi ve becerileri ölçerekdeğerlendirecektir.

AÇIKLAMALAR

1

GİRİŞSevgili Öğrenci,

Otomotiv sektörü 1970’li yılların başından itibaren, ana ve yan sanayi ile birliktegelişmeye başlamış; ekonomideki gelişmelere bağlıolarak gelen talep artışlarıile birlikte1990’ların başında kapasite artışlarına ve yeni model araç üretimine yönelmiştir. Sektördefaaliyet gösteren otomotiv üreticilerinin sayılarındaki artışa paralel olarak, otomotiv yansanayi de hızlıbir gelişme göstermiştir. Bu çerçevede üreticiler kapasite artırarak vemodernizasyon yatırımlarıgerçekleştirerek uluslararasıstandartlarda üretim yapmayabaşlamışlardır. Avrupalıbazıana otomotiv üreticilerinin, Türkiye’yi ara mamullerin teminiiçin tercih etmeleri, yan sanayi için artan bir büyüme potansiyeli oluşturmaktadır.Türkiye’nin Gümrük Birliği’ne girişi ile otomobil ithalatıve model çeşitliliği de önemliölçüde artmıştır. Bütün bu gelişmelere bağlıolarak, otomotiv teknolojisi meslek dalında işhacmi giderek genişlemekte; bu büyümenin gelecekte artan bir ivmeyle sürmesibeklenmektedir.

Böylesine dinamik ve değişken bir ortamda kalıcıolabilmek için, küçük ölçeklibakım-onarım işletmeleri bir araya gelip "servis ağları" oluşturmaktadırlar. Ayrıca, orta vebüyük ölçekli işletmelere yönelik olarak varolan eğilim bu servis ağlarının oluşmasınıhızlandırmaktadır. Araçların karmaşık yapısının artmasısebebiyle, çalışanların sahipolmalarıgereken mesleki gereklilikler artmaktadır. Son zamanlarda, otomobillerdekielektronik parçaların ağırlığının artması, motor işlevleri ve ayar değerlerinin modernelektronik yöntemlerle ölçülmesi ve test edilmesi, bu alanda büyük değişikliklere yolaçmıştır.

Mesleğin yürütülebilmesi için bilgisayar, elektrik, elektronik, hidrolik bilgileri giderekönem kazanmaktadır. Model çeşitliliğinin ve ithal otomobillerin sayılarının artmasınedenleriile meslekte çalışanların otomobil teknolojisindeki hızlıgelişmeleri izlemeleri ve yeniotomobil modellerini tanımalarıgerekmektedir. Otomotiv teknolojisi alanında çalışanelemanlar binek, hafif ve ağır hizmet tipi araçlardaki (işmakineleri hariç) bakım, onarım veayar işlemlerini, amirinin gözetiminde ve belirli bir süre içerisinde yapma bilgi ve becerisinesahip nitelikli kişidir. Bu görev ve işlemleri yerine getirirken bireysel sorumluluk alabilir yada başkalarıile işbirliği içinde çalışabilir. Genel çalışma prensipleri doğrultusunda araç,gereç ve ekipmanlarıetkin bir şekilde kullanabilir. İşgüvenliği ve çevre korumadüzenlemelerine ve mesleğin verimlilik ve kalite gerekliliklerine uygun olarak göreviniyerine getirir.

Sevgili öğrenciler otomotiv sektörü genç nüfus için halen cazip bir istihdam alanıgörüldüğünden, eğitim merkezlerinde hazırlanan modüller ile otomotiv sektöründe çalışanfirma ve servislerin istekleri doğrultusunda çağımızın teknolojik yeniliklerine uyumlu eğitimdonanımlarıkullanılarak sizlerin piyasa şartlarına hazır hale getirilmeniz sağlanacaktır.

GİRİŞ

3

ÖĞRENME FAALİYETİ-1

AMAÇBu faaliyetin sonunda kam milinin onarımınıaraç kataloguna ve standartlara uygun

yapabileceksiniz.

ARAŞTIRMA

Çevrenizdeki otomotiv alanında faaliyet gösteren servislerden ve okulunuzdakiatölyelerden yararlanarak,

Kam millerinin motorlar üzerinde konumu,

Kam milinin görevleri,

Bir kam mili üzerinde yapılan kontroller,

Bir kam profilinin yapısal özellikleri,

Motorlarda kullanılan değişken supap zamanlama sistemleri ile ilgili biraraştırma yapınız. Yaptığınız araştırmanın sonuçlarınısınıfta arkadaşlarınasununuz.

1. KAM MİLİ(EKSANTRİK MİLİ)1.1. Görevleri

Kam mili bir motorda,

Supaplarıuygun zamanda açıp kapatmak,

Supaplarıistenilen miktarda açmak,

Supaplarıbelirli bir açık tutma görevlerini yerine getirir.

Bazımotorlarda, kam mili yukarıda belirtilen görevlerinin dışında üzerinde bulunanbir helis dişli yardımıyla distribütör ve yağpompasını, özel bir kam vasıtasıyla da yakıtotomatiğini çalıştırmaktadır.

1.2. Yapısal ÖzellikleriBir motorda en az bir kam mili bulunur. Bir motorda tek kam mili bulunduğu gibi çift

kam mili de bulunabilir. Kam milinin motor üzerindeki yeri motor tipine göredeğişmektedir. Üstten eksantrikli motorlarda silindir kapağında, diğer motorlarda ise motorbloğu içerisindedir.

ÖĞRENME FAALİYETİ–1

AMAÇ

ARAŞTIRMA

4

Şekil 1.1: Kam mili konumları

Kam milleri, krank mili ile birlikte zamanların oluşumunu sağlar. Kam milleri,hareketini krank milinden dişli, zincir veya triger kayışıile almaktadır.

Şekil 1.2: Motorlarda kullanılan zaman ayar düzenekleri

Günümüzde genellikle benzin motorlarında zincirli ve triger tip hareket iletim sistemikullanılmakta, dizel motorlarında ise dişli tip hareket iletim sistemi kullanılmaktadır. Trigertip hareket iletim sisteminin bakım maliyeti fazla olmasınedeniyle son yıllarda üreticifirmalar zincirli tip hareket iletim sistemini daha çok tercih etmeye başlamışlardır.

Dört zamanlımotorlarda bir çevrimin gerçekleşebilmesi için krank mili 720° döner.Kam mili ise 360° derece döner. Krank milinden kam miline hareket iletim oranı1:2’ dir.Yani krank milinin her iki devrine karşılık kam mili bir devir döner.

5

Şekil 1.3: Kam millerinin genel yapısı

Kam mili küresel grafitli dökme demirden veya çelik alaşımından presle dövülerekveya dökülerek tek parça olarak yapılır. Kam mili üzerinde kamlar, muylular ve bazıkammillerinde ise yağpompasıiçin bir helis dişli, yakıt otomatiğini çalıştırmasıiçin özel bir kambulunur. Kamlar ve muylular çeşitli işlemlerle sertleştirilir.

Muylular, kam milinin gövde içerisine veya silindir kapağıüzerine yataklandırılmasınısağlar. Kamlar, kam mili dönerken supap iticilerini aşağıdoğru iterek supaplarıaçarlar. Kammili dönüşüne devam ederken supap yaylarısupaplarıkapatır.

Şekil 1.4: Kam profillerinin genel yapısı

Kamların sivri ucuna kam burnu, tam karşısındaki dairesel kısmına kam ökçesi denir.Kamlar ile kam milinin birleştiği alanlara ise kam sessizleştirme alanlarıdenir. Bu alanlar,itici veya supabın yavaşaçılmasınıve kapanmasınısağlar. Eğer supaplar çok hızlıaçılıpkapacak olursa supaplar ses yapar ve parçalar çabuk aşınır.

Genellikle motorlarda ince kamlı(Şekil 1.4 A) kam milleri kullanılmaktadır. Yüksekgüç istenilen motorlarda ise genişkamlı(Şekil 1.4 B) kam milleri kullanılır. Genişkamlı

6

kam millerinde, supapların açık kalma anıuzadığıiçin silindirler içerisine daha çok havayakıt karışımıveya hava alınabilmektedir. Böylece yüksek güç elde edilebilmektedir

1.3. Kam Milinde Yapılan Kontroller

1.3.1. Kam Milinin Gözle Kontrolü

Kamlarda ve muylularda anormal aşıntı, korozyon, karıncalanma ve derin çizikler varise değiştirilmelidir. Kamlarda ve muylularda aşırıaşıntısupapların yeterince açılamamasınaneden olur. Supaplar yeterli miktarda açılmadığıiçin silindirler içerisine yeterli miktardahava yakıt karışımıveya hava alınamaz. Motorun hacimsel verimi ve gücü düşer. Ayrıcamotorun yakıt tüketimi de artışolur.

1.3.2. Kam Mili Muylularının ve Yataklarının Kontrolü

Kam millerine aşırıve dengesiz yük binmez. Bu nedenle muylularında fazla aşıntıveya ovalleşme görülmez. Kam millerinde muylu çaplarıölçülerek ovallik ve aşıntıdeğerleribelirlenir.

Şekil 1.5: Kam mili muylularının ölçülmesi

Muylularda aşıntıve ovallikleri bulunabilmesi için birbirine dik iki ekseninden (A veB eksenleri) ölçü alınmasıgerekir.

Muylu ovalliğini A ve B eksenlerinden alınan ölçüler arasındaki farka eşittir.

Muylu Ovalliği = A Çapı–B Çapı

Muylulardaki aşıntı, A ve B eksenlerinden alınan en küçük ölçünün muylu standartçapından çıkartılmasıyla bulunur. Muylunun standart çapıaraç katalogundan belirlenir.

Muylu Aşıntısı= Muylu Standart Çapı– Ölçülen En Küçük Muylu Çapı

7

Kam mili muylularının çalıştığıyuvalar veya yataklar, muylulara göre dahayumuşaktır. Bu nedenle kam mili muylularıfazla aşınmaz. Muylulardaki ovallik veyaaşıntının değeri genellikle 0,02 mm’ yi aşmasıdurumunda kam mili değiştirilmelidir.Muyluların ovallik ve aşıntısınır değerleri günümüzde her motorda farklılık göstermektedir.

Üstten eksantrikli motorlarda kam mili silindir kapağıüzerinde bulunur ve silindirkapağına kepler yardımıyla bağlanır. Birçok motorunda kam mili yatağıkullanılmamaktadır.Bazımotorlarda ise kusinet tip yataklar kullanılmaktadır.

Kam mili blok içerisinde bulunan motorlarda boru tip yataklar kullanılmaktadır. Kammili yataklarının sırt kısmıçelik, muylu ile temas eden yüzeyi ise yumuşak bir metal ilekaplanır.

Şekil 1.6: Kam mili yataklarının ölçülmesi

Kam mili yağboşluğunun belirlenebilmesi için muyluların çalıştığıyuvaların veyayatakların iç çaplarıölçülmelidir. Muylu yuvalarının iç çaplarıölçülmeden önce keplertorkunda sıkılmalıdır. Muylu yuvalarının ölçümünde iç çap mikrometresi kullanılabilir. Kammili yağboşluğu muylu yuvasıçapından en küçük muylu çapının çıkartılmasıile bulunur.

Muylu YağBoşluğu = Muylu YuvasıÇapı– En Küçük Muylu Çapı

Kam mili yağboşluğu genellikle 0,05–0,10 mm arasında olmalıdır. 0,10 mm’ denfazla olmasıdurumunda üstten eksantrikli motorlarda kam mili veya silinidir kapağıdeğiştirilmelidir. Yatak bulunan motorlarda ise yataklar değiştirilebilmektedir. Kam mili yağboşluğu sınır değerleri de günümüzde her motorda farklılık göstermektedir.

8

1.3.3. Kamların Yükseklik Kontrolü

Şekil 1.7: Kam yüksekliğinin ölçülmesi

Kamların burun ile ökçe arasındaki mesafeye kam yüksekliği denir. Ölçülen değer ilestandart kam yüksekliği arasındaki fark kamların aşıntımiktarıdır.

Kam Aşıntısı= Standart Kam Yüksekliği – Ölçülen Kam Yüksekliği

Kam aşıntısı0.01 mm’ den fazla olmasıdurumunda kam mili değiştirilmelidir. Kamaşıntısınır değerleri de günümüzde her motorda farklılık göstermektedir.

Kamlarda aşınma daha çok kamın burnunda (ucunda) ve yanaklarında (yanyüzeylerinde) görülür. Uçtaki aşıntısupapların daha az açılmasına; yanaklardaki aşıntıisesupapların sesli çalışmasına, erken açılıp kapanmalarına neden olur. Sonuçta motorunperformansıdüşer.

Aşıntı, kam yüzeyinin sertliğine, supap boşluğuna, supap yayısertliğine bağlıdır.

1.3.4. Kam Mili Eğiklik Kontrolü

Kam mili eğiklik kontrolü, iki hassas V yatağıarasına yerleştirilerek yapılır. Eğiklikkontrolü kam mili ortasındaki muylulardan birinden yapılmalıdır. Bu kontrol için birkomparatör saati kullanılmalıdır Muyluya komparatör saati temas ettirildikten sonra kammili el ile yavaşyavaşbir tam tur döndürülür. Komparatör saatinin en çok sapma yaptığıdeğer kam milinin eğiklik değeridir.

9

Şekil 1.8: Kam mili eğiklik kontrolü

Kam mili eğikliği 0.02 mm’ den fazla olmasıdurumunda kam mili değiştirilmelidir.Kam mili eğikliği; kamlar, muylular ve yatakların aşınmasınıhızlandıran bir etkendir. Ayrıcasupap açılma aralıklarınıve açık kalma sürelerini de etkiler.

1.3.5. Kam Mili Eksenel Gezinti Kontrolü

Eksenel gezinti kontrolü, kam mili yerine takıldıktan ve kepleri torkunda sıkıldıktansonra yapılmalıdır. Kam milinin ön ucuna bir komparatör saati yerleştirilerek, kam milieksenine paralel (eksenel) hareket ettirilir. Kam milinin eksenel gezinti değeri komparatörsaatinden okunur. Şekil 1.9’ da eksenel gezinti kontrolünün yapılışıgösterilmektedir.

Kam mili eksenel gezintisinin 0,1 mm’ den fazla olmasıdurumunda önce kam milideğiştirilmeli ve eksenel gezinti kontrolü tekrar yapılmalıdır. Eksenel gezinti tekrar katalogderinin üzerinde çıkar ise silindir kapağıda değiştirilmelidir.

Bazımotorlarda, kam mili eksenel gezintisi ayar şimleri ile ayarlanabilmektedir.

Kam mili motor bloğu içerisinde olan motorlarda ise kam mili bağlantıflanşıdeğiştirilir.

Kam mili eksenel gezintisinin fazla olmasıdurumunda kam mili motorun çalışmasısırasında ileri, geri hareket ederek ses yapar. Ayrıca muylu, kam ve yatak aşıntılarıartar

10

Şekil 1.9: Kam mili eksenel gezinti kontrolü

1.4. Kam milinin arızalarıve belirtileri

Kam Mili Arızları Belirtileri

Kam mili muyluların, yatakların veyakamlarının aşınması

Kam milindeki aşıntıları, supaplarınaçık kalma zamanlarını ve açılmamesafelerini azaltır. Ayrıca supapmekanizmasının parçalarda mekanikproblemlerin çıkmasına neden olur.

Ayrıca, motorun performansınındüşmesine neden olan bir etkendir.Motorun ürettiği güç düşer. Düşükdevirlerde motor düzensiz çalışır.

Ayrıca supap sistemi sesli çalışır vemotorun yakıt tüketimi artar.

Kam milinin eğilmesi

Kam mili eğikliği muylu, yatak ve kamaşıntılarınıhızlandıran bir etkendir.Supap mekanizmasıparçalarında damekanik problemlere neden olur.

Zaman içersinde muylu, yatak ve kamaşıntılarının etkisi motorda görülür.

11

Kam mili eksenel gezintisinin artması

Kam mili eksenel gezintisininfazlalaşmasıdurumunda motorçalışırken ileri, geri hareket ederek sesyapar.

Muylu, kam ve yatak aşıntılarıhızlandırır, supap mekanizmasında vezaman ayar düzeneklerinde mekanikproblemlere neden olur.

Zaman içersinde muylu, yatak ve kamaşıntılarının etkisi motorda görülür.

1.5. Değişken (Esnek) Supap Zamanlama ve Eksantrik Sistemleri(Variable Valve Timing Control)

Motorlarda düşük devir aralıklarında silindirler içerisine yeterli miktarda karışımınveya havanın alınabilmesi ve egzoz gazlarının dışarıya atılabilmesi için yeterli zaman vardır.Çünkü supapların açık kalma zamanıuzundur. Fakat motor devri artıkça, özellikle yüksekdevir aralıklarında, silindirlerin içerisine yeterince karışım veya hava alınmasıve egzozgazlarının dışarıya atılabilmesi için gerekli süre yoktur. Supapların açık kalma zamanınıkamprofilleri belirler.

Motorlarda, kamlar düşük devir aralıklarında maksimum performansıelde edebilecekşekilde tasarlanmasıdurumunda yüksek devirlerde motor yeterli gücü üretemez. Kamlarıntasarımıyüksek devirlerde maksimum gücü elde edebilecek şekilde tasarlanmasıdurumundaise düşük devirlerde motor dengesiz çalışır ve motorda performans kaybıgörülür. Sporotomobillerde kullanılan motorlar bunun en güzel örneğidir. Bu tür otomobillerinmotorlarında yüksek dereceli kamlara sahip kam milleri kullanılmaktadır. Bu tür motorlarrölanti devrinde çok gürültülü ve sarsıntılıçalışırlar. Motor devri yükseldikçe ideal çalışmakoşullarına ulaşırlar.

Genelde motorların kam milli kam profilleri yüksek devirlerde maksimum güç eldeedilebilecek şekilde tasarlanmaktadır. Bu durum düşük devir aralıklarında motorunperformansının düşmesine neden olmaktadır.

Motorların hem düşük hem de yüksek devirlerde maksimum performanslaçalışabilmesi için motor devrine göre supapların açılma ve kapanma sürelerinindeğiştirilmesi gereklidir.

Motorlarda, motor devrine göre supapların zamanlamasınıdüzenleyen sistemlereDeğişken (Esnek) Supap Zamanlama Sistemleri denir. Günümüzde bu sistemler motorlardaiki farklışekilde görülmektedir. Bunlar,

Supap zamanlamasınıve supap açılma yüksekliğini değiştirilebilen elektronikkontrollü sistemler (VTEC)

Kam miline avans vererek değişken supap zamanlamasıyapan sistemler (VVTI)

12

1.5.1. Supap Zamanlamasınıve Supap Açılma Yüksekliğini Değiştirebilen ElektronikKontrollü Sistemler (VTEC - Variable Valve Timing And Lift Electronic Control)

VTEC sistemi, bir motorunda her devirde, en yüksek güç ve torku etmek içingeliştirilmiştir. Her iki supap için, 3 kam profili ve külbütör bulunmaktadır. Ayrıcakülbütörlerin devreye girip çıkmasıiçin kullanılan bir hidrolik piston bulunmaktadır.

Şekil 1.10: Vtec sistem genel yapısı

Ortadaki kamlar yüksek devirlerde, primer ve sekonder kamlar ise düşük devirlerdekullanılmaktadır. Ortadaki kam düşük devirlerde boşluğun azaltılmasıve yüksek devirlerdesupap hareketinin daha yumuşak olmasıiçin ilave bir yaya sahiptir.

VTEC sisteminde düşük devirlerde her iki tarafta da primer ve sekonder külbütörlerortadaki kama bağlıdeğildir. Supapların zamanlamasını, primer ve sekonder kamlargerçekleştirir.

13

Yüksek devirde ortadaki külbütör parmağıile primer ve sekonder külbütör parmaklarıbir hidrolik piston tarafından birbirleri ile irtibatlandırılır. Böylece üç külbütör parmağıbirbütün hale gelerek tek bir ünite gibi çalışmaya başlar. Bu durumda bütün külbütörlerortadaki kam tarafından çalıştırılırlar.

Elektronik kontrol ünitesi, motor durumundaki değişiklikleri (yük, devir, hız)izleyerek hidrolik pistona komuta etmektedir.

1.5.2. Kam Miline Avans Vererek Değişken Supap ZamanlamasıYapan Sistemler(VVTI - Variable Valve Timing)

Bu sistemde kam mili, VVTI kontrol mekanizmasıtarafından motor devrine göredöndürülmektedir. Bu şekilde emme supabıaçılma avansıartırılıp azaltılabilmektedir.

Motor devri yükseldikçe, sistem tarafından kam mili dönüşyönünde döndürülür.Emme supap açılma avansıartığında, emme supabıdaha erken açılmakta ve silindir içerisinedaha fazla karışım alınabilmektedir. Böylece silindirler içerisine daha fazla yakıt havakarışımıveya hava alınarak motorun performansıartırılır.

Motor devri düştüğünde ise kam mili dönüşyönün tersinde döndürülerek emmeaçılma avansıdüşürülmektedir.

VVTI kontrol ünitesi yağbasıncıile çalıştırılmaktadır. Yağbasıncı, elektronik kontrolünitesi tarafından motorun devir ve yük durumuna göre ayarlanır. Bu sistem motorun herdevrinde supap zamanlamasınıgerçekleştirebilmektedir.

Şekil 1.11: VVT-I sisteminin genel yapısı

14

UYGULAMA FAALİYETİİşlem Basamakları Öneriler

Kam mili arızasınıteşhisediniz.

Kam mili arızlarıbölümüne bakınız. Sürücününşikâyetlerini ve motor çalışırken yaptığınızgözlemin sonuçlarınıkarşılaştırarak kam milininarızlıolup olmadığınıbelirleyiniz.

Kam mili, supap mekanizmasıve zaman ayardüzenekleri arıza teşhisinde beraberdeğerlendirilmelidir.

Motoru araç üzerindensökünüz.

Araç motor kaputunu sökünüz. Soğutma suyunu boşaltınız. Motor yağınıboşaltınız Elektrik bağlantılarınıdikkatlice ayırınız. Motor üzerindeki yardımcıdonanımlarısökünüz. Motoru yerinden rahat bir şekilde çıkarabilmek için

radyatör ve ön paneli sökünüz. Motor takoz bağlantılarını(somunu) sökünüz Güç aktarma organlarınımotordan ayırınız. Motorun araç tamir katalogunda belirtilen

yerlerden dengeli bir şekilde caraskala bağlayınız. Güvenlik kurallarına uygun olarak motoru araç

üzeriden alınız. Motoru özel sehpasına bağlayınız. Özel sehpa

yoksa motorun parçalarınırahat sökebileceğiniz biryere alınız.

Hareket iletme kayışınısökünüz.

Hareket iletme kayışınısökebilmek için, Hareket iletim kayışmuhafazasınısökünüz. Gergi düzeneğini gevşetiniz.

Krank kasnağınısökünüz.

Krank kasnağımuhafazasınısökünüz. Cıvata veya somunun emniyet sacınıaçınız. Doğru anahtar kullanarak somun veya cıvatayı

sökünüz. (Sökme yönüne dikkat ediniz.) Çektirme yardımıyla kasnağıyerinden sökünüz ve

kamasınıyerinden alınız.

Manifoldlarısökünüz.

Manifoldları sökmeden önce soğumasınıbekleyiniz.

Manifoldlara bağlımotor parçalarınısökünüz (havafiltresi, egzoz borusu vb.)

Manifold bağlantıcıvata veya somunlarınıdıştaniçe doğru, uygun anahtar kullanarak sökünüz.

Manifold sökülürken ve söküldükten sonra emmeve egzoz kanallarına yabancıbir cismin kaçmamasıiçin gerekli önlemleri alınız.

UYGULAMA FAALİYETİ

15

Ön kapağısökünüz.

Çevre cıvatalarınıveya somunlarınısökünüz. Cıvataların söktüğünüz yerlere dikkat ediniz.

(Cıvata boylarıfarklıolabilir.) Ön kapağa zarar vermeden yerinden alınız.

Zaman ayar dişlileri,zinciri veya triger kayışınısökünüz.

Zaman Ayar Dişililerin Sökülmesi, Avare dişli var ise ilk önce bu dişli

sökülmelidir. Genellikle kam mili dişlisi, krank mili

dişlisinden önce sökülür. Zaman Ayar Zincirinin Sökülmesi,

Zaman ayar zinciri gergisini gevşetiniz. Zincirin ayrılabilen baklasıvar ise zincir

baklasınıayırarak çıkartınız. Zincir ayrılabilirbaklaya sahip değil ise kam mili dişilisi ilebirlikte sökünüz.

Triger Kayışının Sökülmesi, Triger kayışgergisini gevşeterek triger kayışını

sökünüz. Silinidir kapak

muhafazasınısökünüz Araç tamir katalogunda belirtildiği gibi sökünüz.

Kam milini sökünüz.

Kam milini sökerken yatak bağlantılarınıkatalogdaönerilen şekilde sökünüz. Kam milini çıkardıktansonra muyluların ve kamların çizilmeyecek veyaezilmeyecek şekilde muhafaza edilmesine dikkatediniz.

Kam milinin kontrolleriniyapınız.

Kam mili kontrolleri bölümüne bakarak kammilinde yapılmasıgerek kontrolleri yapınız.

Kontrol sonuçlarını araç tamir katalogundakideğerleri ile karşılaştırınız.

Onarım için gerekli yedekparçaları belirleyiniz,temin ediniz.

Karşılaştırmanın sonuçlarına göre onarım içingerekli yedek parçalarıbelirleyiniz ve temin ediniz.

Kam milini takınız.

Kam milli gövde içerisinde olan araçlarda, kammilinin yataklara çarpmamasına dikkat etmelisin.

Üstten eksantrikli motorlarda ise kam milikeplerinin katalogda belirtilen torkta sıkılmasınadikkat etmelisin.

Silindir kapakmuhafazasınıtakınız.

Araç tamir katalogundaki işlem sırasında göretakmalısın

Zaman ayar dişlileri,zinciri veya triger kayışınıtakınız, gerginlik ayarınıyapınız.

Zaman Ayar Dişililerin Takılması, Motorun birinci pistonunu Ü.Ö.N.’ye getiriniz. Kam mili, krank mili ve avare dişlisi üzerinde

bulunan zaman ayar işaretlerini karşılaştıraraktakınız.

Zaman Ayar Zincirinin Takılması, Motorun birinci pistonunu Ü.Ö.N.’ye getiriniz.

16

Kam mili ve krank mili zincir dişlisi üzerindebulunan zaman ayar işaretlerinin aynıeksenegetirerek zinciri takınız.

Zaman ayar zincirinin gergi ayarınıyapınız. Triger Kayışının Takılması,

Motorun birinci pistonunu Ü.Ö.N.’ye getiriniz. Triger kayışıve dişliler üzerindeki zaman ayar

işaretlerini karşılaştırarak triger kayışınıtakınız.

Bazı motorlarda ise dişlileri pimler ilesabitleyerek triger kayışınıtakınız.

Ön kapağıtakınız.

Kapak takarken yeni conta kullanmalısınız.Sızdırmazlığıdaha iyi sağlamak için sıvıcontakullanınız. Farklıboyda olan cıvatalarıçıktığıyerlerine takınız. Kapak contasının yerine tamoturmasına dikkat ediniz.

Manifoldlarıtakınız

Manifoldların, contalarının yerlerine tamoturmalarına dikkat ediniz. Aksi halde egzozmanifold contalarıyanabilir. Manifold cıvatalarınıönerilen tork değerlerinde içte dışa doğru sıkınız.

Krank kasnağınıtakınız.

Krank kasnağınıtakarken kamanın yerine takılıolmasına dikkat ediniz. Krank kasnak somunu veyacıvatasının torkunda sıkılmasına dikkat ediniz.Emniyet saçlarınımutlaka kıvırınız.

Hareket iletme kayışınıtakınız, gerginliğiniayarlayınız.

Hareket iletme kayışının çok gergin olmamasınaveya çok gevşek olmamasına dikkat ediniz. Araçkatalogunda belirtilen değere göre kayışgerginliğini ayarlayınız.

Motoru araç üzerinetakınız.

Motorun araç tamir katalogunda belirtilenyerlerden dengeli bir şekilde caraskala bağlayınız.

Güvenlik kurallarına uygun olarak ve aracıngövdesine zarar vermeden motoru araç üzerindekiyerine yerleştirerek takoz bağlantılarınıyapınız.

Güç aktarma organlarıbağlantılarınıyapınız. Radyatör ve ön paneli takınız. Motor üzerindeki yardımcı donanımların

bağlantılarınıyapınız. Elektrik bağlantılarınıdikkatlice yapınız. Motor yağınıve soğutma suyunu koyunuz. Araç motor kaputunu takınız.

Motoru çalıştırarak testediniz.

Motoru çalıştırdıktan sonra herhangi bir yerindeyağ, su kaçağıolup olmadığınıkontrol ediniz.Motor seslerini dinleyiniz.

Kam milinin çalışmasını motor üzerindegözlemleyiniz.

17

ÖLÇME VE DEĞERLENDİRMEOBJEKTİF TESTLER (ÖLÇME SORULARI)

1. Aşağıdakilerden hangisi kam milinin görevlerinden değildir?

A) Supaplarıuygun zamanda açıp kapamakB) Motorun devrinin artırılmasınısağlamakC) Supaplarıistenilen miktarda açmakD) Supaplarıbelirli bir açıklıkta tutmak

2. Hareket Krank milinden kam miline aşağıdakilerden hangisi vasıtayla iletilmez?

A) Kamlar vasıtasıylaB) Zincir vasıtasıylaC) Dişli vasıtasıylaD) Triger kayışvasıtasıyla

3. Dört zamanlıbir motorda bir çevrimin gerçekleşebilmesi için krank mili 720ºdöndüğünde, kam mili kaç derece döner.?

A) 180ºB) 540ºC) 360ºD) 720º

4. Kamların görevi nedir?

A) YağpompasınıçalıştırmakB) Distribütörü çalıştırmakC) Kam milini yataklandırmakD) Supaplarıaçıp kapatmak

5. Motorlarda genişkamlar neden kullanılır?

A) Supapların açık kalma sürelerini artırarak motordan yüksek güç elde etmeB) Supapların açık kalma sürelerini azaltarak motor devrini düşürmekC) Supapların açık kalma sürelerini artırarak soğumalarınıkolaylaştırmakD) Supapların açık kalma sürelerini artırarak yakıt tüketimini azaltmak

6. Aşağıdaki kontrollerden hangisi kam millerinde yapılmaz?

A) Eğiklik kontrolüB) Sızdırmazlık kontrolüC) Muylu, kam ve yataklarında aşıntıkontrolüD) Eksenel gezinti kontrolü

ÖLÇME VE DEĞERLENDİRME

18

7. Muylulardaki aşırıaşıntıaşağıdakilerden hangisine neden olmaz?

A) Supapların açılma aralıklarının azalmasınaB) Supapların açık kalma sürelerinin kısalmasınaC) Motorun ürettiği gücün artmasınaD) Motorun yakıt tüketiminin armasına

8. Kamlarda aşırıaşıntıbir motorda aşağıdakilerden hangisini etkiler?

A) Kam milinin eksenel gezintisiniB) Motor devriniC) Zaman ayar düzeneğinin çalışmasınıD) Supapların açıklıkapanma sürelerini

9. Kam mili eksenel gezintisi aşağıdakilerden hangisine yol açmaz?

A) Muylu, kam ve yatak aşıntılarınıartırır.B) Supap mekanizmasının mekanik problemlere neden olur.C) Zaman ayar mekanizmasında mekanik problemlere neden olur.D) Silindir içerisine daha fazla karışım veya havanın alınmasınısağlar

10. Değişen supap zamanlama sistemleri bir motorda aşağıdakilerden hangisinisağlar?

A) Motorda her devirde supapların açık kalma sürelerinin sabit kalmasınısağlarB) Motorun düşük ve yüksek devirlerde maksimum performansla çalışmasını

sağlarC) Motorların yüksek devirle çalışmasınısağlarD) Kam mili aşıntılarınıoluşmasınıengeller

DEĞERLENDİRME

Cevaplarınızıcevap anahtarlarıyla karşılaştırınız. Yanlışcevaplarınız için faaliyetinilgili konularınıtekrar ediniz.

19


Bu faaliyetin sonunda silindir kapağının onarımınıaraç kataloguna ve standartlarauygun yapabileceksiniz.

ARAŞTIRMA

Çevrenizdeki otomotiv alanında faaliyet gösteren servislerden ve okulunuzdakiatölyelerden yararlanarak silindir kapağıve contalarının görevleri ve yapısalözellikleri ile ilgili ile ilgili bir araştırma yapınız. Yaptığınız araştırmanınsonuçlarınısınıfta arkadaşlarına sununuz.

2. SİLİNDİR KAPAĞI2.1. Görevleri

Silindir kapağımotorun bloğunun üst tarafınıkapatarak yanma odalarınıoluşturur.Ayrıca bazımotor parçalarınıüzerinde taşır. Şekil 2.1’ de silindir kapağının ve silindir kapakcontasının motor üzerinde bulunduğu yer gösterilmiştir.

Şekil 2.1: Silindir kapağının motor üzerindeki yeri


AMAÇ

ARAŞTIRMA

20

2.2. Silindir Kapağının Yapısal ÖzellikleriSilindir kapağıüzerinde

Yanma odaları

Supap yuvaları(bagalar)

Emme ve egzoz kanalları

Su kanalları

Buji veya enjektör yuvaları

Supap kılavuzlarıbulunmaktadır. Şekil 2.2.’de silinidir kapağının genel yapısıgörülmektedir.

Şekil 2.2: Silindir kapağının yapısı

Silindir kapağıyüksek basınç ve sıcaklık altında çalışan parçalardır. Günümüzdeçoğunlukla araçlarda kullanılan motorların silindir kapaklarıalüminyum alaşımlardanyapılmaktadır. Alüminyum hafif, işlemesi kolay, ısıiletimi yüksek bir malzemedir. Üreticileralüminyumun dayanımınıartırmak için içerisine nikel, magnezyum, bakır, silisyum gibimalzemeler karıştırmaktadırlar.

Ağır vasıta araçlarda silindir kapağıgenellikle grafitli dökme demirden yapılmaktadır.Bu tür araçlarda silinidir kapağıüzerine gelen basınç ve sıcaklık, otomobil gibi araçların

21

motorlarına göre çok daha fazladır. Dökme demirin dayanımınıartırmak için bazıkatkımaddeler katılmaktadır.

Ayrıca bazı binek araçlarında grafitli dökme demir silindir kapakları dakullanılmaktadır. Fakat dökme demir kapakların üretim maliyelerinin yüksek olması, ısıiletkenlinin alüminyum alaşımlıkapaklara göre iyi olmamasıgibi nedenlerle günümüzdeüreticiler tarafından binek tipi araçlarda kullanılmamaktadır. Daha çok alüminyum alaşımlısilindir kapaklarıtercih edilmektedir.

Sıra tipi motorlarda tek silindir kapağıkullanılmakta, V tipi motorlarda ise her blokiçin ayrıayrıiki silindir kapağıkullanılmaktadır. Gemi motorlarıve işmakineleri gibi büyükaraçların motorlarında her silindir için bir silindir kapağıkullanıldığıgibi iki silindir için birsilindir kapağıda kullanılmaktadır.

Su soğutmalı motorlarda, silindir kapağının soğutulması için su kanallarıbulunmaktadır. Su kanallarındaki suyun motor bloğundaki su ceketlerine geçebilmesi içinsilindir kapağında ve motor bloğunda su geçitleri bulunmaktadır.

Hava soğutmalımotorlarda ise silindir kapağının dış yüzeylerinde soğutmayısağlamak için hava kanatçıklarıbulunur. Bu tür silindir kapaklarında hava kanatçıklarısilindir kapağıile birlikte dökülür. Supap kılavuzlarıda silindir kapağıüzerinde mevcuttur.

Motor tipi ne olursa olsun silindir kapaklarında buji veya enjektör yuvalarıönemlidir.Silindir kapağında buji veya enjektör yuvalarının yerleri tasarlanırken aşağıdaki durumlargöz önünde bulundurulur:

Genellikle egzoz supabına yakındır. Bu durum ateşleme başlangıcında yanmayıkolaylaştırır.

Egzoz gazlarının buji veya enjektör çevresine toplanmayacağıbir yerdebulunurlar.

Yanma odasına ulaşan yağların buji veya enjektörlere ulaşmayacak bir yerdedir.

Bujiler mümkün olduğunca yanma odasının her tarafına eşit uzaklıktabulunacak şekilde yerleştirilmiştir. Böylece alev cephesinin bir engellekarşılaşmadan yayılmasıve alev yollunun kısa olmasınısağlar, vuruntu daengellenmişolur.

2.3. Silindir KapağınıSöküp-Takma İşlemleri Sırasında DikkatEdilmesi Gereken Noktalar

Silindir kapağının sökülebilmesi için motorun soğuk olmasıgerekir. Soğutma suyuboşaltılmalıdır. Sökme işlemi araç katalogundaki işlem basamaklarına göre yapılmalıdır.

Silindir kapak cıvatalarısökülürken dıştan içe bir daire çizilerek sökülmelidir. Tipikbir motora ait sökme sırasıŞekil 3’de gösterilmiştir.

22

Resim 2.3: Silindir kapağıcıvatalarının sökme sırası

Silinidir kapağındaki gerekli kontroller ve temizlik işlemleri yapıldıktan sonra yeni birsilindir kapak contasıile takma işlemi gerçekleştirilmelidir.

Takma sırasında silindir kapak cıvatalarısökme işleminin tam tersi uygulanır. İçtendışa daireler çizerek şekilde araç katalogunda belirtilen torklarda kademeli olaraksıkılmalıdır. Şekil 2.4’ te tipik bir motora ait silindir kapak cıvatalarının sıkma sırasıgösterilmiştir.

Şekil 2.4: Silindir kapağıcıvatalarının sıkılma sırası

Sökme ve takma işlemleri sırasında silindir kapak cıvatalarının rasgele sıkılmasısilindir kapağının eğilmesine neden olur. Silindir kapağının takınmasında yapılan yanlışlıklarmotorda birçok probleme neden olabilir. Motorlarda karşılaşılan problemlerle ilgiliaçıklamalar silindir kapağıarızlarıkısmında belirtilmiştir.

23

2.4. Silindir Kapak Contası

2.4.1. Görevi

Silindir kapak contasımotor bloğu ile silindir kapağıarasına konularak silindiriçerisindeki gazın, soğutma suyunun ve motor yağının dışarıya sızmasınıve su ile yağınbirbirlerine karışmasınıönler.

2.4.2. Yapısal Özellikleri

Silindir kapak contalarıyüksek sıcaklıklara ve basınca karşıdayanıklıdır. Genelliklekarbon kaplıçelik saçlarda yapılırlar. Karbonun üzeri, motor bloğunun ve silindir kapağınınbozulmamasıiçin, grafit ile kaplanmıştır. Şekil 2.5’ te silindir kapak contasıve kesitigörülmektedir.

Şekil 2.5: Silindir kapak contasıve kesiti

Bazımotorda iyi bir sızdırmazlık sağlayabilmek ve çalışma ömrünü uzatabilmek içinmetal silindir kapak contalarıkullanılabilmektedir.

Silindir kapağısöküldüğünde, silindir kapağıile birlikte contanın kontrol edilmesigereklidir. Contanın yüzeyindeki izlere bakılarak contanın sızdırıp sızdırmadığıanlaşılabilmektedir.

Silindir kapak contalarıbir defa kullanılır. Silindir kapağıtakılırken mutlaka yeni birconta kullanılmalıdır.

24

Silindir kapak contasıtakılırken hangi yüzeyinin ne tarafa geleceğine dikkatedilmelidir. Genellikle üretici firmalar tarafından conta yüzeyleri yazıile belirtilir. Bu yazılarmutlaka uyulmalıdır. Ancak conta yüzeyleri yazıile belirlenmemişise conta yüzeyindekidikişlere dikkat edilmelidir.

Bir yüzü düz diğer yüzü dikişli contalarda, contanın düz tarafımotor bloğuna gelecekşekilde takılmalıdır. Her iki yüzü dikişli contalarda ise genişdikişli yüzü motor bloğuna, dardikişli tarafısilindir kapağına gelecekşekilde takılmalıdır.

2.5. Motorlarda Yanma Odaları

2.5.1. Görevi

Piston Ü.Ö.N. de iken üst tarafında kalan boşluğa yanma odasıdenir. Yanma olayıyanma odasında gerçekleşir. Yanma olayının sonucunda yakıttaki kimyasal enerji önce ısıenerjisine dönüştürülür. Ortaya çıkan ısıenerjisi piston biyel mekanizmasıyla da mekanikenerjiye çevrilir.

Motorlarda genellikle yanma odasısilindir kapaklarında bulunur. Bazımotorlarda iseyanma odasının bir kısmıpiston üzerinde mevcuttur. Motorlarda iyi bir karışımınoluşmasında ve iyi bir yanmanın gerçekleşebilmesinde yanma odalarıbüyük bir rol oynar.

Yanma odalarıpürüzsüz ve küçük yüzeyli, yekpare bir hacme sahip olmasıgerekir.Yanma odasının şekli genellikle supapların konumuna göre belirlenmektedir.

2.5.2. Yanma OdasıÇeşitleri ve Yapısal Özellikleri

İdeal yanmanın gerçekleştirilebilmesi için motorlarda en çok kullanılan yanma odalarıaşağıdadır,

Çatıtipi yanma odası

Yarıküresel tip yanma odası

Kama tip yanma odası

Küvet tip yanma odasıkullanılmaktadır.

2.5.2.1. ÇatıTip Yanma Odası

Bu tip yanma odalarıher silindirde dört supap bulunan motorlarda kullanılmaktadır.Bu yanma odalarında buji yanma odasının tam ortasında yer almaktadır. Bu durum etkin vehızlıbir yanmanın gerçekleşmesini sağlamaktadır. Ancak supap mekanizmasınedeniylesilindir kapağıbüyük boyutludur.

Bu tip yanma odalarıbir binanın çatıarasına benzemesi nedeniyle çatıtip yanmaodalarıdenilmektedir. Şekil 2.6 A’ da çatıtip yanma odasıgörülmektedir.

25

2.5.2.2. Yarı–Küresel Tip Yanma Odası

Bu tip yanma odalarıaynıhacimdeki diğer yanma odalarıile karşılaştırıldığında enküçük yüzey alanına, en az ısıkaybına ve en fazla ısıl (termal) verimliliğe sahip yanmaodalarıdır. Şekil 2.6 B’ de yarıküresel yanma odalarının genel yapısıgösterilmektedir.

Şekil 2.6: Çatıve yarıküresel yanma odalarının genel yapısı

2.5.2.4. Kama Tip Yanma Odası

Kama tip yanma odalarında silindir kapağında kama şeklinde bir yuva (hazne)bulunmaktadır. Bu tip yanma odalarının yapısıda basit olduğu için silindir kapağıdahaküçüktür. Şekil 2.7 A’ da kama tip yanma odalarının genel yapısıgörülmektedir.

2.5.2.3. Küvet Tip Yanma Odası

Yanma odasının yapısıbasit olduğu için silindir kapağıve supap mekanizmasınınyapısı, diğer yanma odalarının kullanıldığısilindir kapaklarına göre daha küçük ve basittir.Ancak bu tip yanma odalarıbüyük çaplısupaplara uygun değildir. Şekil 2.7 B’ de küvet tipyanma odalarının genel yapısıgörülmektedir.

26

Şekil 2.7: Kama ve küvet tip yanma odalarının genel yapısı

Yukarıda belirtilen yanma odalarının dışında motorlarda,

Tekne tip yanma odaları

Küre tip yanma odaları

Girdaplıtekne tip yanma odalarıgibi yanma odalarıda kullanılmaktadır.

2.6. Silindir Kapak Kontrolleri

2.6.1. Silindir Kapağının Gözle Kontrolü

Silindir kapağısöküldükten sonra üzerindeki karbonlar temizlenmeden çatlaklıkkontrolü yapılır. Kapak çatlaksa, özellikle yanma odalarında beyaz bir çizgi şeklinde görülür.Silindir kapağında çatlaklar tespit edilirse kapak değiştirilmelidir.

Silindir kapaklarında çatlak oluşmasının nedenleri şöyle sıralanabilir,

Motorun hararet yapması,

Sıcak motora soğuk su konulması,

Soğuk havadan dolayımotor suyunun donması,

Silindir kapak cıvatalarının üretici tarafından belirtilen torktan fazla sıkılması

27

Silindir kapak contasıüzerindeki dikişler, zamanla kapak yüzeyinde yanma odalarıçevresinde yivler meydana getirir. Bu yivler tırnakla hissedilebilecek kadar derin ise silindirkapağıtaşlanır veya değiştirilir.

Silindir kapağısu ceketleri ve kanallarıkontrol edilmelidir. Kireçlenmenin veyapaslanmanın görülmesi durumunda özel temizleme sıvılarıyla temizlenmesi gereklidir.Kireçlenme veya paslanma, soğutmanın yetersiz yapılmasına neden olur. Bunun sonucuolarak da motorda hararet görülür.

2.6.2. Silindir Kapağının Eğiklik Kontrolü

Silindir kapağının eğilmesinin veya çarpılmasının nedenleri,

Ani ısıve basınç yükselmeleri

Silindir kapağının sıcak iken sökülmesi

Silindir kapağının hatalısıkılmasıdır.

Motordan sökülen silindir kapakları, temizlendikten sonra kontrol mastarıve sentilyardımıyla Şekil 8’de görüldüğü gibi eğiklik kontrolü yapılmalıdır.

Şekil 2.8: Silindir kapağıeğiklik ölçümü

28

Eğiklik kontrolü kapak üzerinde değişik bölgelerde ve birden çok ölçü alınarakyapılmalıdır. Şekil 2.9’ da bir silindir kapağında nerelerden ölçü alınmasıgerektiğinigöstermektedir.

Şekil 2.9: Silindir kapak eğiklik kontrol yerleri

Dökme demir kapaklarda yapılan kontroller sonucunda 0,10 mm’ den fazla eğikliktespit edilirse, kapak taşlanır. Silindir kapağı0,50mm’den fazla taşlandığında yanma odasıhacmi küçülür ve sıkıştırma oranıartar. Bu durum, motor parçalarında arızalarıneden olduğugibi vuruntuya (detonasyona) da neden olur. Silindir kapakları0,50 mm’ den fazlataşlanmasıdurumunda kalın veya çift conta kullanılır, 1 mm’ den fazla talaşalınmasıdurumunda silindir kapağıdeğiştirilir.

Alüminyum kapaklar da taşlama işlemi gerçekleştirilmez. Taşlama işlemi yerinetornada talaşalınır. Alüminyum kapaklarda tornalama sonrasında alınan talaşa göre kalınconta kullanılır.

Silindir kapağındaki eğiklik sınırımarka ve modele göre değişkenlik göstermektedir.Bu nedenle eğiklik ölçümünden sonra aracın katalogundaki eğiklik değerlerine ve talimatlarabakılarak karar verilmesi gereklidir.

2.7. Silindir Kapak ArızalarıBelirtileri

Silindir kapağında veya contasında herhangi bir arızanın oluşmasıdurumunda motorüzerinde aşağıdaki belirtiler görülebilmektedir.

Yağiçinde su,

Su içinde yağ,

Kompresyon kaçağı,

Motor suyunun eksilmesi,

Motorun çalışmasında özellikle rölantide düzensizlik.

29

Silindir kapak contasının arızalıolması, kapağın eğik olmasıveya hatalısıkılmasınedeniyle, sızdırmazlık tam olarak gerçekleştirilemez. Soğutma suyu silindirlere sızar,yanma odasıve bujileriıslatır. Bu nedenle motorun çalışmasıdüzensizleşir.

Ayrıca su segman ve silindirler arasından geçerek kartere iner. Karterdeki yağsabunlaşır, köpüklenmesine neden olur ve yağseviyesi artar. Bu durum, yağçubuğundantespit edilebilir. Yağlamanın kalitesinin düşmesine neden olur. Motorda performans düşer.Bu durumun sürücü tarafından fark edilmemesi durumunda motorda büyük mekanikproblemlerin çıkmasına neden olur.

Segmanların kontrolünden kurtulup yanma odasına kadar çıkan yağ, bozuk conta veyaçatlak kapak yoluyla soğutma suyuna geçebilir. Bu, radyatör içerindeki suyun yüzeyinde yağzerrecikleri şeklinde görülür.

Bozuk conta veya arızalısilindir kapağı, silindirlerde sıkıştırma ve ateşlemezamanlarında silindir içerisinde oluşan basıncın (kompresyonun) soğutma suyuna, diğersilindirlere veya dışarıya kaçmasına neden olur. Bu durum radyatördeki su yüzeyinde veyasilindir kapak contasının kenarlarında kabarcıklar görülmesi ile belirlenebilir. Böyle birdurumda motorda kompresyon testi yapılmalıdır.

30


İşlem Basamakları Öneriler

Silindir kapağının arızasınıteşhis ediniz.

Silindir kapağı arızları ve belirtileribölümüne bakınız. Sürücünün şikâyetlerinive motor çalışırken yaptığınız gözleminsonuçlarınıkarşılaştırarak silindir kapağıveya silindir kapak contasının arızalıolupolmadığınıbelirleyiniz.

Motorun yağınıve suyunuboşaltınız.

Motor yağınıboşaltırken çalıştığınız alanadökmeye özen gösteriniz. Eğer dökülür isehemen temizlemelisiniz.

Kerter üzerindeki yağboşaltma tapansınısökerken veya takarken dişlerin ve cıvatabaşlarının yalama olmamasına dikkatediniz.

Motoru araç üzerinden sökünüz.

Araç motor kaputunu sökünüz. Soğutma suyunu boşaltınız. Motor yağınıboşaltınız Elektrik bağlantılarınıdikkatlice ayırınız. Motor üzerindeki yardımcıdonanımları

sökünüz. Motoru yerinden rahat birşekilde

çıkarabilmek için radyatör ve ön panelisökünüz.

Motor takoz bağlantılarını(somunu)sökünüz

Güç aktarma organlarınımotordanayırınız.

Motorun araç tamir katalogunda belirtilenyerlerden dengeli bir şekilde caraskalabağlayınız.

Güvenlik kurallarına uygun olarak motoruaraç üzeriden alınız.

Motoru özel sehpasına bağlayınız. Özelsehpa yoksa motorun parçalarınırahatsökebileceğiniz bir yere alınız.


Hareket iletme kayışınısökebilmek için, Hareket iletim kayışmuhafazasını

sökünüz. Gergi düzeneğini gevşetiniz.


31

Krank kasnağınısökünüz Krank kasnağımuhafazasınısökünüz. Cıvata veya somunun emniyet sacını

açınız.

Manifoldlarısökünüz

Manifoldlarısökmeden önce soğumasınıbekleyiniz.

Manifoldlara bağlımotor parçalarınısökünüz (hava filtresi, egzoz borusu vb.)

Manifold bağlantıcıvata veya somunlarınıdıştan içe doğru, uygun anahtar kullanaraksökünüz.

Manifold sökülürken ve söküldükten sonraemme ve egzoz kanallarına yabancıbircismin kaçmamasıiçin gerekli önlemlerialınız.


Çevre cıvatalarınıveya somunlarınısökünüz.

Cıvataların söktüğünüz yerlere dikkatediniz. (cıvata boylarıfarklıolabilir.)

Ön kapağa zarar vermeden yerinden alınız.

Zaman ayar dişlileri, zinciri veyatriger kayışınısökünüz.


sökülmelidir. Genellikle kam mili dişlisi, krank

mili dişlisinden önce sökülür. Zaman Ayar Zincirinin Sökülmesi,

Zaman ayar zinciri gergisinigevşetiniz.

Zincirin ayrılabilen baklasıvar isezincir baklasınıayırarak çıkartınız.Zincir ayrılabilir baklaya sahip değilise kam mili dişilisi ile birliktesökünüz.

Triger Kayışının Sökülmesi, Triger kayış gergisini gevşeterek

triger kayışınısökünüz. Silindir kapak muhafazasını

sökünüz Araç tamir katalogunda belirtildiği gibi

sökünüz.

Kam milini sökünüz

Kam milini sökerken yatak bağlantılarınıkatalogda önerilen şekilde sökünüz. Kammilini çıkardıktan sonra muyluların vekamların çizilmeyecek veya ezilmeyecekşekilde muhafaza edilmesine dikkat ediniz.

Silindir kapağınısökünüz

Silindir kapağınısöküp-takma işlemlerisırasında dikkat edilmesi gereken noktalarbölümüne bakınız.

Silindir kapağınısökerken silindir kapak

32

cıvatalarını mutlaka dıştan içe doğrusökünüz. Aksi halde silindir kapağıeğilir.

Külbütör mekanizmasımevcut motorlardaönce külbütör mekanizmasısökülmelidir.

Silindir kapağının kontrolleriniyapınız.

Silindir kapak kontrolleri bölümünebakarak, silindir kapağında gözle veeğiklik kontrollerini yapınız.

Eğiklik kontrolü sonuçlarınıaraç tamirkatalogundaki ile karşılaştırınız.

Kontrollerin sonucuna göresilindir kapağını onarımagönderiniz veya değiştiriniz.

Karşılaştırmanın sonucunda eğiklik değeriaraç katalogunda belirtilen sınırlarınüstünde ise

Dökme demir kapaklar genellikletaşlanarak alüminyum kapaklar isetornalanarak onarım gerçekleştirilir.

Silindir kapağının daha önce onarım görüpgörmediğine dikkat ediniz.

Bazı motorlarda silinidir kapağıtaşlanmadan değiştirilmektedir. Araç tamirkatalogundaki talimatlara uyunuz.

Onarımdan gelen silindirkapağınıkontrol ediniz..

Taşlamadan gelen kapak tekrar kontroledilmelidir. Özellikle eğiklik kontrolütekrarlanmalıdır.

Silindir kapak contasınıtakınız.

Silindir kapakları bir defa kullanılır.Silindir kapağıtakılırken mutlaka yeniconta kullanılmalıdır.

Silindir kapağında taşlama işlemigerçekleştirilmişse “Silindir KapaklarınınEğiklik Kontrolü” bölümünde belirtilenkriterlere veya araç tamir katalogundakitalimatlara göre conta seçimi yapılmalıdır.

Ayrıca silindir kapağının hangi yüzünün netarafa geleceğine dikkat edilmelidir.Silindir kapak contasıyapısal özellikleribölümüne bakınız.

Silindir kapağınıtakınız. Silindir kapak cıvatalarını araç tamir

katalogunda belirtilen torklarda kademeliolarak içten dışa doğru sıkınız.

Silinidir kapak muhafazasınıtakınız.

Araç tamir katalogundaki işlem sırasındagöre takmalısın

Zaman ayar dişlileri, zinciri veyatriger kayışını takınız vegerginlik ayarınıyapınız.

Zaman Ayar Dişililerin Takılması, Motorun birinci pistonunu

Ü.Ö.N.’ye getiriniz. Kam mili, krank mili ve avare dişlisi

üzerinde bulunan zaman ayarişaretlerini karşılaştırarak takınız.

33

Zaman Ayar Zincirinin Takılması, Motorun birinci pistonunu

Ü.Ö.N.’ye getiriniz. Kam mili ve krank mili zincir dişlisi

üzerinde bulunan zaman ayarişaretlerinin aynıeksene getirerekzinciri takınız.

Zaman ayar zincirinin gergi ayarınıyapınız.

Triger Kayışının Takılması, Motorun birinci pistonunu

Ü.Ö.N.’ye getiriniz. Triger kayışıve dişliler üzerindeki

zaman ayar işaretlerinikarşılaştırarak triger kayışınıtakınız.

Bazımotorlarda ise dişlileri pimlerile sabitleyerek triger kayışınıtakınız.


Kapak takarken yeni conta kullanmalısınız.Sızdırmazlığıdaha iyi sağlamak için sıvıconta kullanınız. Farklı boyda olancıvatalarıçıktığıyerlerine takınız. Kapakcontasının yerine tam oturmasına dikkatediniz.

Manifoldlarıtakınız.

Manifoldların, contalarının yerlerine tamoturmalarına dikkat ediniz. Aksi haldeekzoz manifold contaları yanabilir.Manifold cıvatalarını önerilen torkdeğerlerinde içte dışa doğru sıkınız.


Krank kasnağınıtakarken kamanın yerinetakılıolmasına dikkat ediniz. Krank kasnaksomunu veya cıvatasının torkundasıkılmasına dikkat ediniz. Emniyetsaçlarınımutlaka kıvırınız.

Hareket iletme kayışınıtak vegerginliğini ayarlayınız.

Hareket iletme kayışının çok gerginolmamasına veya çok gevşek olmamasınadikkat ediniz. Araç katalogunda belirtilendeğere göre kayışgerginliğini ayarlayınız.

Motoru araç üzerine takınız.


Güvenlik kurallarına uygun olarak vearacın gövdesine zarar vermeden motoruaraç üzerindeki yerine yerleştirerek, takozbağlantılarınıyapınız.

Güç aktarma organları bağlantılarını

34

yapınız. Radyatör ve ön paneli takınız. Motor üzerindeki yardımcıdonanımların


Motoru çalıştırarak test ediniz.

Motoru çalıştırdıktan sonra herhangi biryerinde yağ, su kaçağıolup olmadığınıkontrol ediniz. Motor seslerini dinleyiniz.

Kam milinin çalışmasınımotor üzerindegözlemleyiniz.

35

ÖLÇME VE DEĞERLENDİRMEOBJEKTİF TESTLER (ÖLÇME SORULARI)1. Aşağıdakilerden hangisi silinidir kapağıüzerinde bulunmaz?

A) Yanma odasıB) Supap kılavuzlarıC) Silindir kapak contasıD) Buji ve enjektör yuvaları

2. Silindir kapaklarında buji ve enjektör yuvalarının yerleri belirlenirken aşağıdakilerdenhangisi göz önünde bulundurulur?

A) Bujiler sürekli sıcak kalacak bir yere yerleştirilir.B) Bujiler yanma odasının her yerine eşit uzaklıkta olacak şekilde yerleştirilir.C) Buji ve enjektörler egzoz supabından mümkün oldukça uzak bir yere

yerleştirilir.D) Buji veya enjektör yuvalarının yeri önemli değildir, rasgele yerleştirilir.

3. Silinidir kapağıtakılırken silindir kapak cıvatalarınasıl sıkılmalıdır?

A) Dıştan içe doğruB) Sağdan dola doğruC) İçten dışa doğruD) Soldan sağa doğru

4. Aşağıdakilerden hangisi silindir kapak contasının görevlerinden değildir?

A) Soğutma suyunun veya motor yağının sızmasınıengellerB) Silindir içerisindeki gazların sızmasınıengellerC) Motor yağının ve soğutma suyunun birbirine karışmasınıengellerD) Supapların sızdırmazlığınısağlar

5. Silindir kapak contasıtakılırken nelere dikkat edilmelidir?

A) Her iki tarafıdikişli olan contalarda, dar dikişli tarafısilindir kapağına gelecekşekilde takılmalıdır.

B) Silindir kapağına oturtularak takılmalıdır.C) Bir tarafıdikişli diğer tarafıdikişsiz olan contalarda, dikişli tarafısilindir

kapağına gelecek şekilde takılmalıdır.D) Silindir kapak contasıüzerindeki yazılara uyulmalıdır.

6. Aşağıdakilerden hangisi silindir kapağının çatlamasına neden olmaz?

A) Silindir kapağısıcakken sökülmesiB) Motorun hararet yapmasıC) Motor suyunun donmasıD) Silindir kapak cıvatalarının belirtilen torktan fazla sıkılması


36

7. Aşağıdakilerden hangisi silindir kapağının eğilmesine veya çarpılmasına nedenolmaz?

A) Ani ısıve basınç değişikliğiB) Silindir kapağının sıcakken sökülmesiC) Sıcak motora soğuk su koymakD) Silindir kapağının hatalısıkılması

8. Silindir kapağında veya contasında herhangi bir arızanın oluşmasıdurumundaaşağıdakilerden hangisi görülmez?

A) Yağiçersinde su görülür.B) Motorun su eksiltir.C) Motorun çalışmasında düzensizlik görülür.D) Yağiçerisinde yakıt görülür.

9. Silindir kapağıaşağıdaki parçalardan hangisini bulundurmaz?

A) Emme manifolduB) SupaplarC) BujilerD) Su pompası

DEĞERLENDİRME


37


Bu faaliyetin sonunda supap mekanizmasının onarımınıaraç kataloguna vestandartlara uygun olarak yapabileceksiniz.

Çevrenizdeki otomotiv alanında faaliyet gösteren servislerden ve okulunuzdakiatölyelerden yararlanarak supap mekanizmasının yapısal özellikleri ve günümüzaraçlarında supap mekanizmalarında görülen farklılıklar ile ilgili ile ilgili biraraştırma yapınız. Yaptığınız araştırmanın sonuçlarınısınıfta arkadaşlarınasununuz.

3. SUPAP MEKANİZMASI3.1. Görevleri

Supap mekanizması, zaman ayar mekanizmasıile birlikte pistonların durumuna göresupaplarıaçık kapatarak zamanların oluşmasınısağlar.

3.2. Genel YapısıSupap sisteminin yapısıkam milinin motor üzerindeki konumuna göre değişkenlik

gösterebilmektedir. Genel olarak yapılarıve parçalarıaynıdır.

Şekil 3.1: Kam mili gövde içerisinde olan motorların supap mekanizması

AMAÇ

ARAŞTIRMA


38

Şekil 3.1’ de görülen supap sisteminde kam mili motor bloğu içerisindedir. Kammilinin supaplara hareketini ulaştırabilmek için itici, itici çubuğu ve külbütör mekanizmasıbulunmaktadır. Bu sistemde tek kam mili mevcuttur.

Şekil 3.2: Üstten eksantrikli külbütör manivela tip supap mekanizması

Şekil 3.2’ de üstten eksantrikli bir motorun supap mekanizmasıgörülmektedir. Kammilinin hareketi supaplara külbütör manivelalarıyardımıyla iletilmektedir. Bu sistemdeiticiler ve itici çubuklarıyoktur. Tek kam mili mevcuttur. Ayrıca krank milinden hareketizincir ile gerçekleştirilmiştir.

Şekil 3.3: Üstten eksantrikli tip supap mekanizması

39

Şekil 3.3’ te iki kam miline sahip üstten eksantrikli bir motorun supap mekanizmasıgörülmektedir. Kam mili kamlarısupaplarıdirekt açmaktadır.

Krank milinden hareket triger kayışıyardımıyla kam mili dişlisine iletilmekte, makasdişliler vasıtasıyla da kam millerine iletilmektedir.

Şekil 3.4: Üstten eksantrikli tip supap mekanizması

Şekil 3.4’te de üstten eksantrikli iki kam milli bir motorun supap sistemigörülmektedir. Bu sistemde, Şekil 3.3’ teki sistemde olduğu gibi triger kayışkullanılmıştır.Krank milinin hareketi kam millerine bağlanmışiki ayrıdişliye iletilmektedir.

Şekil 3.3 ve Şekil 3.4’teki her iki supap sistemlerinde kam milinin supaplarahareketinin iletimi için supap itici çubukları, külbütör mekanizmasıgibi parçalarkullanılmamıştır. Bu tür parçalar supapların açılma hassasiyetini düşürmesi nedeniylemotorun performansının düşmesine neden olmakta ve yüksek devirlere ulaşmasınıengellemektedir. Ayrıca supap sisteminin sesli çalışmasına da neden olur.

Günümüzde üretilen araçların motorlarında yüksek performans ve güç elde edebilmekiçin üstten eksantrikli supap sistemleri kullanılmaktadır. Ayrıca üstten eksantrik sistemlerinsessiz çalışmasında tercih nedenlerinden birisidir.

Son yıllarda üstten eksantrik supap sistemleri, değişken supap zamanlama sistemleriile desteklenmiştir. Böylece motorun her devrinde, en uygun supap zamanlamasıgerçekleştirilmekte ve motorun performansıartırılmaktadır.

40

3.3. ParçalarıSupap mekanizmasının genel yapısıŞekil 3.5’ te görülmektedir. Supaplar kamlar

tarafından açılır. Kam mili dönmeye devam ederken yaylar tarafından kapatılırlar. Supapmekanizmasıparçalarının birçoğu silindir kapağıüzerinde yer almaktadır.

Şekil 3.5: Supap sisteminin genel yapısı

3.3.1. Supaplar

3.3.1.1. Görevleri

Emme supapları, emme zamanında açılarak silindir içerisine emme gazlarının alınmasısağlar. Egzoz supaplarıise egzoz zamanında açıklar silindir içerisinde oluşan gazlarınındışarıya atılmasınısağlar.

Ayrıca her iki supapta sıkıştırma zamanında yeterli basıncın oluşabilmesi, ateşlemezamanında ise yanma sonucunda oluşan basıncın maksimum seviyede hareket enerjisineçevrilebilmesi için sızdırmazlık sağlarlar.

41

3.3.1.2. Çeşitleri ve Yapısal Özellikleri

Supap yayı, supabıdaima kapatacak yönde zorlarken kam mili açmaya çalışır. Bunedenle supapta sürekli bir mekanik zorlama olur. Ayrıca, supaplar yüksek sıcaklık ve basınçaltında çalışırlar.

Supapların çok zor çalışma şartlarına rağmen yapılarının bozulmadan görevleriniyerine getirmeleri motorlar için hayati önem taşır. Bu nedenle supaplar kırılmaya,korozyona, eğilmeye ve aşınmaya dayanıklıçelik alaşımlarından yapılırlar.

Şekil 3.6: Supabın genel yapısı

Şekil 3.6’ da bir supabın genel yapısıve bölümleri görülmektedir. Supaplar, supaptablasıve supap sapıolmak üzere iki kısımdan meydana gelirler. Supap tablasında supapoturma yüzeyi, supap yuvasına göre 1º farklıtaşlanır. Böylece supap otuma yüzeyi ile yuvasıarasında çizgisel bir temas sağlanarak daha iyi bir sızdırmazlık sağlanır. Supap sapıkısmında, supap tablasınıtutan tırnakların oturduğu bir yuva vardır.

Supaplar, yüksek düzeyden sıcaklıklara maruz kalmakta, mekanik ve kimyasalzorlamalarla karşılaşmaktadır. Emme supapları550 ºC’ lere kadar çıkabilen sıcaklıklardaçalışırken egzoz supaplarıise 900 ºC üzerindeki sıcaklarda çalışmaktadır. Ayrıca supapucunda, supap sapında ve supap oturma yüzeyinde titreşimler nedeniyle mekanik aşıntılaroluşur.

42

Supap malzemeleri yüksek sıcaklıklara ve korozyona karşıdayanıma sahiptir. Emmesupaplarıgenellikle krom silisyum (CrSi) katkılıçelikten tek parça halinde (tek metal supap)yapmaktadır. Emme supaplarının, özellikle sap yüzeyleri sertleştirilmekte ve supap tablasıstelit (krom, kobalt ve tungsten alaşımı) ile kaplamaktadır. Bu şekilde supabın ömrüartırılmışolur.

Egzoz supaplarıısıya duyarlı(bimetal supap) supaplar olarak da yapılırlar. Tablakısmı, krom mangan (CrMn) katkılıçeliklerden yapılırken sap kısmıkrom silisyum (CrSi)katkılıçeliklerden imal edilmektedir. Egzoz supap yuvalara stelit çelik ile kaplanmıştır.

Şekil 3.7: Tek metal ve ısıya duyarlı(bimetal) supaplar

Ayrıca motorlarda içi boşaltılmışsupaplarda kullanılmaktadır. Bu tür supapların içkısmıboşaltılmışve boşaltılan kısım 100 ºC’de ergiyebilen metalik (kristilize) sodyumladoldurulmuştur. Supabın hareketi sırasında supap içerisinde metalik sodyum hareket edereksıcaklığın supap tablasından dağılmasınısağlar.

Şekil 3.8: İçi boşaltılmışsupap

Emme supapların tablasıgenellikle egzoz supaplarına göre daha büyüktür. Bu şekildeemme zamanında silindirler içerisine daha fazla karışım alınmasısağlanmaktadır. Ayrıca heriki supabın tablalarıda düz, dışbükey veya iç bükey olabilmektedir. Yüksek devirli veyüksek kompresyonlu motorlarda düz tablalısupaplar kullanılmaktadır.

43

Şekil 3.9: Supap tablasına göre supap çeşitleri

3.3.1.3. Supaplarda Yapılan Kontroller

Supapların oturma yüzeyleri sızdırmazlık açsından önemlidir. Bu nedenle buyüzeylerinde çatlak, yanma veya korozyon görülmesi durumunda supaplar değiştirilmelidir.

Supapların çalışmasısırasında supap saplarıaşınır. Supap sapları, kılavuzlar ilebirlikte supapların yuvalarına düzgün oturmasınısağlar. Supap saplarındaki fazla aşıntısupapların kapanmasısırasında supap yuvasının bozulmasıve zamanla kompresyonkaçaklarının oluşmasına neden olmaktadır. Şekil 3.10’da supap saplarının ölçülmesigösterilmiştir. Supap sapının kılavuz içerisinde çalışan bölümlerinden ölçü alınmalıdır.

Şekil 3.10: Supapların ölçülmesi

Supaplarda yapılan bir diğer kontrol de supap tablasıet kalınlığının ölçülmesidir.Supap tablasının et kalınlığıısıiletimi için önemlidir. Et kalınlığının azalmasısonucundasupap tablasındaki ısının aktarımıazalacağıiçin zaman içerisinde supap oturma yüzeylerindeyanma, çatlama gibi etkiler görülür.

44

Şekil 3.11: Supap tablasıet kalınlığı

Supap tablasının et kalınlığıgenellikle 0,8–1 mm altına düşmesi durumunda supaplardeğiştirilmelidir. Supap tablasının büyüklüğüne, aracın marka ve modeline göre en az etkalığıdeğeri değişkenlik göstermektedir.

Ayrıca supap saplarının doğruluk kontrolü de yapılmalıdır. Bu kontrol V yatağıvekomparatör yardımıyla gerçekleştirilir. Genellikle supap saplarının 0,05 mm’ den fazla eğikolmasıdurumunda supaplar değiştirilmelidir. Supap sapının eğriliği belirtilen sınırlarınüzerinde olmasıdurumunda supap sapıve kılavuzunda aşıntılar artar.

3.3.2. Supap Yuvaları

Supapların kapandığında silindir kapağıüzerinde oturduklarıbölgeye supap yuvaları(baga) denir. Supap yuvaları, supaplar ile birlikte sızdırmazlık sağlar. Aynızamandasupaplardaki ısının silindir kapağına aktarılmasısağlar.

3.3.2.1. Yapısal Özellikleri

Supap yuvalarıdoğrudan silindir kapağının taşlamasıyoluyla oluşturulduğu gibi, ısıve aşınmaya karşıyüksek dirence sahip, özel çelikten yapılan bagaların silindir kapağınatakılmasıyla da oluşturulur. Şekil 3.12’de bir supap yuvasının genel yapısıve oturma yüzeyigösterilmiştir.

Bagalar yerine takıldıktan sonra supap açısına göre taşlanarak aşınmaya, korozyona veısıya karşıdayanıklıbir supap yuvasıelde edilmektedir.

Motorlarda çok güç şartlar altında çalışan supapların bozulmadan, aşınmadan veyanmadan görevlerini yerine getirebilmesi için soğutulmasıgerekir. Soğutulmayan supaplarmekanik dayanımınıkaybeder, hızla aşınır ve sızdırmazlık görevini yapamaz.

45

Şekil 3.12: Supap yuvasının genel yapısı

Supaplar, yuvalarına oturduklarızaman üzerindeki ısının büyük bir kısmınıyuvalaryardımıyla soğutma suyuna aktarırlar. Isının kalan kısmıda supap sapıve kılavuzuyardımıyla soğutma suyuna aktarılır. Ayrıca emme supapları, emme zamanında silindirleregiren karışım veya hava ile de soğur.

Supap yuvalarının yapısı, supapların sızdırmazlığıaçısından ne kadar önemli isesupapların soğutulmasıaçısın da önemlidir.

3.3.2.2. Supap Yuvalarında Yapılan Kontroller

Supap ve yuvalarında derin çizikler, çukurlaşma, karıncalanma, korozyonolmamalıdır.

Supaplar uzun süre çalıştıktan sonra, supaplar ve yuvalar aşınarak genişlikleri artar.Belirtilen değerlerden genişbir supap yuvasında, supap kapandıktan sonra birim alana düşenyay basıncıazalacağıiçin supaplar sızdırmazlık görevini yerine getiremez ve kompresyonkaçağına neden olurlar. Kompresyon kaçağısırasında, sıcak gazlar supap ve yuvasınıyakar.

Supap yuvaların genişliğini çelik cetvel veya kumpas ile ölçülür. Supap yuvalarınınkatalog değerlerinden farklıolmasıdurumunda taşlanır veya bagasıdeğiştirilir. Bazımotorların ise karmaşık yanma odasıyapısınedeniyle silindir kapaklarıdeğiştirilir. Silindirkapağının değiştirilmesi durumunda da yeni supaplar kullanılır. Onarımın sonrasında,sızdırmazlığın sağlanabilmesi için supaplar yuvalarına alıştırılmalıdır.

46

3.3.3. Supap Kılavuzları

3.3.3.1. Görevi

Supap kılavuzları, supapların düzgün (tam ekseninde) açılmasınıve kapanmasınısağlayan silindirik parçalardır. Genellikle dökme demirden yapılırlar ve silindir kapağınapres ile geçirilirler.

3.3.3.2. Supap Kılavuzlarında Yapılan Kontrolleri

Supap sapının yağlanmasıve genleşen supabın kılavuzda sıkışmasınıönlemekamacıyla çalışma boşluğu verilmiştir. Supap kılavuzu ve supap sapıarasındaki boşluktan,özellikle emme supabından, yanma odasına yağkaçmasınıönlemek için supap kılavuzununüzerinde bir yağkeçesi bulunmaktadır.

Supap kılavuzlarının iç çaplarıteleskopik geyç veya özel ayaklıkomparatör ileölçülerek, supap sapıile kılavuz arasındaki çalışma boşluğu (yağboşluğu) belirlenmelidir.

Şekil 3.13’te silindir kapağıüzerinde supap kılavuzlarının özel ayaklıbir komparatörile ölçülmesi gösterilmektedir. Supap kılavuz çapından, supap sapıçapınıçıkartarak çalışmaboşluğu bulunmalıdır.

Supap Çalışma Boşluğu = Supap Kılavuz Çapı– Supap SapıÇapı

Şekil 3.13: Supap kılavuzlarının ölçülmesi

Supap çalışma boşluğu genellikle 0,02 – 0,05 mm arasında değişir. Karar verilirkenaraç kataloguna bakılmalıdır. Aracın marka ve modeline göre supap çalışma boşluğufarklılık göstermektedir.

Supap çalışma boşluğu belirtilen sınırların altında olmasıdurumunda, motorunçalışmasısırasında supap sapındaki genleşme nedeniyle supap kılavuzda sıkışır. Bu durummotorun çalışmasında düzensizliklere neden olur.

Supabın kılavuz içerisindeki çalışma sırasında supap kılavuzu aşınır ve çalışmaboşluğu zaman içerisinde büyür. Supap çalışma boşluğunun artması, supapların yuvasınadoğru oturmasınıengeller. Bu durum supabın ve yuvarlarının oturma yüzeylerininbozulmasına neden olur. Çalışma boşluğunun araç katalogunda belirtilen değerden fazla

47

çıkmasıdurumunda supap kılavuzlarıdeğiştirmelidir. Supap kılavuzu takılırken derinliğinedikkat edilmelidir.

3.3.4. Supap Yayları

3.3.4.1. Görevleri

Supap yayları, kam mili tarafından açılan supaplarısızdırmayacak şekilde kapatır vekam mili tekrar açıncaya kadar kapalıtutar.

3.3.4.2. Yapısal Özellikleri

Supap yayalarıçok yüksek sıcaklıklarda basınçlarınıkoruyabilmeleri için yüksekkalitede yay çeliğinden helezon şeklinde sarılarak yapılırlar. Motorun çalışmasısırasında,motor yağı, su buharıve yanma gazlarından etkilenmeden çalışabilmesi için üzereleri özelboya veya vernik kaplanmıştır. Bazımotorlarda da pas ve korozyona karşınikelaj veyakromaj yapılmaktadır.

Supap yaylarının silindir kapağındaki yuvasına düzgün oturabilmesi için yayların heriki ucu da taşlanarak düzleştirilmiştir. Yayların bu özelliği aynızamanda supaplarınyuvalarına düzgün oturmasınısağlar.

Şekil 3.14: Supap yayının genel yapısı

Motorun çalışmasısırasında supap yayalarının yüksek sıcaklıktan etkilenmemesi içinbir tarafıdaha sık sarımlıolarak yapılır. Genellikle yay yerine takılırken, sık sarımlıtarafıyanma odasına (silindir kapağına) gelir. Yayın sık sarımlıtarafıyüksek ısıya maruzkaldığında genleşmesi (esnemesi) daha az olur. Yayların ters takılmasıdurumda zamaniçerisinde kompresyon kaçaklarına ve supap yuvaların bozulmasına neden olur.

Yay basıncısupabın büyüklüğüne, sıkıştırma ve işzamanında oluşan basınca göreüretici tarafından belirlenir. Motorda istenilen yay basıncının karşılanabilmesi için tek yaykullanılabildiği gibi iç içe geçmişiki farklıyay da kullanılabilir.

48

Şekil 3.15: Resim çift yay uygulaması

Tek yay kullanımıuygulamalarında gerekli yay basıncının sağlanabilmesi için, kalınyay çeliğinden yapılmış(yay basıncıyüksek) bir yay kullanılır. Yüksek basınçlıtek bir yay,supabısert bir şekilde kapatacağıiçin supap yuvalarıçok çabuk aşınır.

Supapların daha yumuşak açılıp kapanmalarınısağlamak için, aynıbasıncısağlayanince yay çeliğinden yapılmış(yay basıncıdaha düşük) iç içe geçirilmişiki yay kullanılır. İçiçe geçirilen yayların, çalışırken birbirlerine karışmaması için birbirine aksi yöndesarılmışlardır ve sarın sayılarıda farklıdır.

3.3.4.3. Supap Yaylarında Yapılan Kontroller

Supap yayarlı, supapların kamların hareketini tam olarak takip edebilmelerinisağlarlar. Böylece motorda, supap ayar diyagramıtam olarak uygulanmışolur. Yay basıncı,yay malzemesinin yorulmasınedeniyle düşer. Bunu sonucu olarak supaplar, kamlarınhareketini tam olarak takip edemez. Özellikle yüksek devirlerde, yaylarda sıçramalar (supapyüzmesi) görülür. Motorun supap diyagramıbozulduğu için motorun verimi düşer. Bunedenle supap yaylarının kontrol edilmesi gereklidir.

Serbest Boy Kontrolü

Supap yaylarının serbest boylarıkumpas yardımıyla ölçülür. Uzun süre çalışmasonunda yayların boylarıkısalabilir. Yayların boylarının kısalması, yay basıncının düşmesineneden olur. Yay basıncının düşmesi, supapların yuvasına belirli bir basınla oturmamasına,kompresyon kaçaklarına neden olur.

Supap yayalarının serbest boylarıölçülmeli, araç katalogunda belirtilen minimum yayboyu değeri ile karşılaştırılmalıdır. Ölçülen yayların serbest boyları, belirtilen değerdenküçük çıkmasıdurumunda yaylar değiştirilmelidir.

49

Eğiklik Kontrolü

Yayların eğiklik kontrolü, pleyt ve gönye yardımıyla gerçekleştirilir. Yay pleytüzerine konulur, gönye yaya temas ettirilerek yay gönyeden ayrılmadan 360º döndürülür.Yayla, gönye kenarıarasında görülen en fazla aralık tespit edilerek bu aralık sentilyardımıyla ölçülmelidir. Eğiklik kontrolünün yapılmasıŞekil 3.16’da gösterilmektedir.

Ölçülen yay eğriliği, araç katalogunda belirtilen değeri geçmesi durumunda yaylardeğiştirilmelidir.

Şekil 3.16 Supap Yaylarının Eğiklik Kontrolü

Yay Boylarının Karşılaştırılması

Supap yaylarıdüz bir yüzeyde yay yana dizilir. Yayların üst tarafına bir çelik cetvelyerleştirilerek sentil yardımıyla yaylar ile çelik cetvel arasındaki boşluk ölçülür. Yaylarınboylarıeşit olmalıdır. Yay boylarıeşit değil ise yaylar değiştirilmelidir.

Yay Basınçlarının Kontrolü

Supap yay basınçlarının kontrolü, yay basınç ölçme cihazıile gerçekleştirilir. Supapyaylarına, araç katalogunda belirtilen kuvvet uygulayarak yayın boyu ölçülür. Ölçülen değerkatalog değerli ile karşılaştırılır. Basınç altındaki yay uzunluğunun düşük çıkmasıdurumunda yay değiştirilmelidir.

50

Şekil 3.17: Supap yay basıncının kontrolü

3.3.5. Supap Yay Tablasıve Tırnakları

Supap yay tablası, yayların supap saplarına belirli bir basınç altında bağlanmasındakullanılırlar.

Bazımotorlarda supapların çalışmasısırasında eksenleri etrafında dönmelerinisağlamak için döner supap tablalarıkullanılmaktadır. Böylece supap ve supap oturmayüzeyinde karbon birikintilerinin oluşmasıönlenir. Şekil 3.18’de döner supap tablasınıngenel yapısıgörülmektedir.

Şekil 3.18: Döner supap tablasıgenel yapısı

51

3.3.6. Supap İticileri

Kam milinin hareketini supaplara ileten bir ara elemandır. Supap iticileri, motor tipinegöre değişik olabilir.

Günümüz araçlarının motorlarında kartuştipi iticiler kullanılmaktadır. Bu iticiler,silindir şeklinde yapılmışve içleri boştur.

Supap iticileri krom nikel çelikten yapılırlar. Kam ile temas eden yüzeyleri ve içikısmısertleştirilirler.

Ayrıca supap sisteminin sessiz çalışmasını, motorun rölantide düzgün çalışmasıvesupapların ömrünü artırmak için motorlarda hidrolik supap iticileri kullanılmaktadır. Supapile supap iticisi arasında bulunur. Şekil 3.19’da bir hidrolik iticinin supap mekanizmasındakiyeri görülmektedir.

Şekil 3.19: Hidrolik iticinin supap mekanizmasındaki yeri

Hidrolik iticili supap mekanizmalarında, supap ile supap iticisi arasında boşluk yoktur.Hidrolik iticiler, motor çalışırken supap mekanizmasınıoluşturan parçaların birbirlerineçarparak ses çıkarmanıengeller.

Hidrolik iticili motorlarda, kam sessizleştirme sahalarıdardır ve supap bindirmezamanlarıkısadır. Bu nedenle, egzoz gazlarıile emme gazlarıbirbirine karışmadığıiçinmotor düşük devirlerde düzenli çalışır.

52

Supapların her açılıp kapanmalarında, supap mekanizmasıparçalarıbirbirlerindenayrılıp birleşirler. Bu durum supap sisteminin sesli çalışmasına neden olduğu gibi birayarsızlık durumunda supaplardaki mekanik aşıntıyıhızlandırır. Hidrolik iticili motorlarda,itici ile supap devamlıtemas halinde olduğu için, supap mekanizmasıparçalarıbirbirindenayrılmadan çalışırlar. Bu nedenle, hidrolik iticiler supapların ömrünü artırır.

3.3.7. Külbütör Mekanizması

Külbütör mekanizması, külbütör mili, supap sayısıkadar külbütör manivelasıilemanivelaların supaplarla karşılaşmasınısağlayan yay ve ara parçalardan oluşur. Külbütörmekanizması, silindir kapağı üzerinde bulunur. Şekil 3.20’de iki farklıkülbütörmekanizmasının genel yapısıgösterilmektedir.

Şekil 3.20: Külbütör mekanizmasının genel yapısı

Külbütör mili çelik alaşımından yapılmış, içi boşaltılmışve iki başıtapalar ilekapatılmıştır. Mil üzeri sertleştirilmiştir. Mil üzerinde her manivela için yağdeliği bulunur.

Külbütör manivelalarıdökme demir veya çelik dökümden yapılırlar. Supaplarıkarşılayabilmesi için değişik eğimlerde yapılmışlardır. Külbütör manivelasıüzerinde supapayarıyapabilmek için bir ayar vidasıbulunur. Şekil 3.21’ de külbütör manivelasının genelyapısıgösterilmiştir.

Supap mekanizmasının tasarımına göre, külbütör manivelalarıaçılandırılır. Bunedenle külbütör manivelalarısöküldükten sonra dikkatlice dizilmeli ve aynısıraya göretakılmalıdır.

Külbütör manivelasının etki ucu aşınmış ise taşlanmalı veya maniveladeğiştirilmelidir. Küresel mafsal aşınmışise supap ayar cıvatasıveya somunu yalamaolmuşsa değiştirilmelidir.

53

Şekil 3.21: Külbütör manivelasıgenel yapısı

Külbütör mili muylularıda ölçülmelidir. Standart çap ile karşılaştırılarak milin aşıntısıbulunur. Külbütör milinin standart çapına araç katalogundan bakılmalıdır. Eğer standart çapbulunamaz ise milin aşınmayan bir bölgesi ölçülerek milin standart çapıbulunabilir.

Külbütör Mili Aşıntısı= Standart Çap – Ölçülen En Küçük ÇapKülbütör manivelasıyatak çaplarıölçülerek yağboşluğu da bulunmalıdır. Şekil

3.22’de külbütör mili ve manivelasının ölçülmesi gösterilmektedir.

Şekil 3.22: Külbütör mili ve külbütör parmağıyatağının ölçülmesi

54

YağBoşluğu = Manivelaİç Çapı(B) – Milin Ölçülen En Küçük Çapı(A)

Ayrıca külbütör milinin eğiklik kontrolü de yapılmalıdır. Külbütör mili V yataklarınaalınır. Külbütör milinin ortasına bir komparatör saati yerleştirilir. Külbütör mili, el ile bir turçevrilerek komparatör deki sapma takip edilir. Gözlemlenen en büyük sapma değeri,külbütör milinin eğiklik değeridir. Külbütör mili eğiklik değeri, araç katalogunda belirtilendeğerden fazla çıkmasıdurumunda, külbütör mili değiştirilmelidir.

3.3.8. Supap Boşluğu ve Supap Ayarı

Motorun çalışmasısırasında, supaplar ve supap mekanizmasının diğer parçalarıyüksek ısıya maruz kalır. Bunun sonucu olarak supaplar ve supap mekanizmasınıoluşturanparçalar genleşir. Supapların açık kalmasını, supap sap boylarının uzamasınedeniyle,önlemek için supap sapıile itici veya külbütör manivelasıarasına boşluk verilmesigereklidir. Bu boşluğa supap boşluğu denir.

Şekil 3.23: Supap boşluğu

Supap boşluğunun olmamasıdurumunda, supap yuvasına oturamaz, motordakompresyon kaçaklarına neden olur.

Supap boşluğunun fazla olmasıdurumunda ise supaplar tam açılmaz ve motorunhacimsel verimi düşer ve supap mekanizmasısesli çalışır.

55

Motorlarda supap mekanizmasında bir onarım gerçekleştirildiğinde, supap ayarımutlaka yapılmalıdır. Supap ayar değeri, supabın malzemesine, yanma odasında oluşan ısıyagöre her motorda farklık gösterir.

Supap ayarınıyapabilmek için motoru, üretici firmanın belirttiği koşullara getirmekgerekir. Bazımotorların supap ayarı, motor soğukken yapıldığıgibi bazımotorlarda çalışmasıcaklığına getirildikten sonra yapılabilmektedir.

Supap ayarının yapılabilmesi için supap ayarıyapılacak olan silindir senteyegetirilmelidir.

Külbütör mekanizmasıolana motorlarda, supap sapıile külbütör etki ucu arasındakiboşluk (supap boşluğu) sentil yardımıyla ölçülür. Katalogda belirtilen değer de değil ise,supap ayar vidasıgevşetilerek veya sıkılarak sentil yardımıyla supap ayarıyapılmalıdır.

Supaba direk hareket veren üstten eksantrikli motorlarda, kam ile supap sapıarasındaki boşluk (supap boşluğu) sentil yardımıyla ölçülür. Bu tür motorlarda supap ayarıayar şimleri ile yapılır. Sentil ile ölçülen değere ve katalogda belirtilen supap boşlukdeğerine göre ayar şimi seçilir. Şekil 3.24’te supap mekanizmasında ayar şimlerininbulunabildiği yerler gösterilmektedir.

Şekil 3.24: Supap mekanizmasında ayar şimlerinin yeri

56

3.4. Supap ÇektirmesiSupap çektirmesi (supap sökme aparatı), supaplarısilindir kapağıüzerinden

sökülmesinde kullanılır.

Şekil 3.25’te supap çektirmesini ve supap çektirmesi kullanılarak supap sökme işlemigösterilmektedir.

Şekil 3.25: Supap çektirmesi ve supapların sökülmesi

Supap çektirmesi yardımıyla supap yaylarısıkıştırılarak supap tırnaklarıalınır. Supapyay yavaşça bırakılarak supap mekanizmasının parçalarısökülür.

3.5. Motorlarda Çok Supap TeknolojisiMotorlarda genellikle her silindirde bir emme ve bir egzoz olmak üzere iki supap

bulunmaktadır.

Motorlarda supap çaplarıbüyütülerek hacimsel verimi artırabilmektedir. Supapçaplarının büyütülmesi ile gazların silindir içerisine girişve çıkışlarıkolaylaştırılmaktadır.Emme zamanında silindir içerisine daha fazla emme gazıalınmakta, egzoz zamanında iseegzoz gazlarının dışarıya atılmasıkolaylaştırılmaktadır. Ayrıca silindir içerisinde kalanegzoz gaz miktarıda azalmaktadır. Tüm bunların sonucunda motorun hacimsel verimi vemotordan elde edilen güç artmaktadır.

Ancak supap çaplarının büyütülmesi, bujilerin yanma odasının merkezindenuzaklaşmasına ve yanma veriminin düşmesine de neden olabilir. Bu nedenle üreticiler,motorun hacimsel verimini artırabilmek için supap çaplarınıbüyütmek yerine, supapsayılarınıartırmayıdaha çok tercih etmektedirler.

Günümüz araçlarının motorlarında her silindir için iki supap kullanımıyerine, dörtsupap kullanımıyaygınlaşmıştır. Böyle bir motorda supaplardan ikisi emme supabı, diğerikisi ise egzoz supabıdır. Bazımotorlarda ise supaplardan üçü emme supabı, diğeri ise egzozsupabıolabilmektedir. Fakat bu durum üreciler tarafından pek tercih edilmemektedir.

57

Bazıaraçların motorlarında ise her silindir için beşsupap kullanılmaktadır. Buuygulamada genellikle üç supap emme, diğer iki supap ise egzoz supabıolarak görevyapmaktadır.

Şekil 3.25: Motorlar çok supap kullanımı

Çok supap kullanımı, silindirler içerisine alınan karışımın artmasınısağladığıiçinmotor gücünde de artışmeydana gelmektedir.

Çok supap kullanımın bir diğer avantajı, supap ömürlerinin uzamasınısağlamışolmasıdır. Supap tablalarında biriken ısının büyük bir kısmı, supap yuvalarıvasıtasıylasoğutma suyuna geçer ve supabın soğumasında önemli bir etkendir. Supap tablasıküçüldükçe daha az ısıbirikir. Ayrıca supap yuvalarının yüzey alanlarıarttıkça soğutma dahaiyi gerçekleşir. Çok supap kullanımında, supapların tabla çaplarıküçülür ve supap oturmayüzey alanlarıartar. Supaplar etkili bir şekilde soğutulduğu için ömürleri uzar.

Supap tablalarının küçülmesi nedeniyle ataletleri de azalmıştır. Supaplarınataletlerinin azalması, supap sıçramalarınıdaha yüksek devirlere ötelenmişolur. Supapsıçraması, supap yuvalarının bozulmasına neden olan bir etkendir.

Supap sayısıarttıkça, silindir içerisine alınan gazların hızlarının artmasınısağlar, dahafazla türbülans oluşur, bujilerin uygunşekilde yerleştirilmesine izin verir.

Çok supap kullanımı ile yakıt mümkün olduğunca yanma odasının ortasınaulaştırılmasısağlanmaktadır. Böylece daha iyi bir yanma ve egzoz emisyonlarında azalmasağlamaktadır.

Motorlarda, yüksek performans, düşük emisyon ve yakıt ekonomisi için son yıllardaçok supap teknolojisi tercih edilmektedir.

58


İşlem Basamakları Öneriler

Supapların arızasınıteşhis ediniz.

Supap mekanizmasının sesli çalışması,motorun performansının düşmesi gibibelirtileri vardır.

Supapların arızasını tespit etmek içinsilindir kaçak testi yapınız.

Motorun yağını ve suyunuboşaltınız.

Motor yağınıboşaltırken çalıştığınız alanadökmeye özen gösteriniz. Eğer dökülür isehemen temizlemelisiniz.

Karter üzerindeki yağboşaltma tapansınısökerken veya takarken dişlerin ve cıvatabaşlarının yalama olmamasına dikkat ediniz.

Motoru araç üzerinden sökünüz.

Araç motor kaputunu sökünüz. Soğutma suyunu boşaltınız. Motor yağınıboşaltınız Elektrik bağlantılarınıdikkatlice ayırınız. Motor üzerindeki yardımcı donanımları

sökünüz. Motoru yerinden rahat bir şekilde

çıkarabilmek için radyatör ve ön panelisökünüz.

Motor takoz bağlantılarını (somunu)sökünüz

Güç aktarma organlarınımotordan ayırınız. Motorun araç tamir katalogunda belirtilen

yerlerden dengeli bir şekilde caraskalabağlayınız.

Güvenlik kurallarına uygun olarak motoruaraç üzeriden alınız.

Motoru özel sehpasına bağlayınız. Özelsehpa yoksa motorun parçalarını rahatsökebileceğiniz bir yere yerleşt iriniz.


Hareket iletme kayışınısökebilmek için, Hareket iletim kayış muhafazasını

sökünüz. Gergi düzeneğini gevşetiniz.

Krank kasnağınısökünüz. Krank kasnağımuhafazasınısökünüz. Cıvata veya somunun emniyet sacınıaçınız.

Manifoldlarısökünüz. Manifoldlarısökmeden önce soğumasını

bekleyiniz.


59

Manifoldlara bağlı motor parçalarınısökünüz (hava filtresi, egzoz borusu vb.)

Manifold bağlantıcıvata veya somunlarınıdıştan içe doğru, uygun anahtar kullanaraksökünüz.

Manifold sökülürken ve söküldükten sonraemme ve egzoz kanallarına yabancıbircismin kaçmamasıiçin gerekli önlemlerialınız.


Çevre cıvatalarını veya somunlarınısökünüz.

Cıvataların söktüğünüz yerlere dikkatediniz. (cıvata boylarıfarklıolabilir.)

Ön kapağa zarar vermeden yerinden alınız.

Zaman ayar dişlileri, zinciri veyatriger kayışınısökünüz.


sökülmelidir. Genellikle kam mili dişlisi, krank mili

dişlisinden önce sökülür. Zaman Ayar Zincirinin Sökülmesi,

Zaman ayar zinciri gergisini gevşetiniz. Zincirin ayrılabilen baklasıvar ise

zincir baklasını ayırarak çıkartınız.Zincir ayrılabilir baklaya sahip değilise kam mili dişilisi ile birliktesökünüz.

Triger Kayışının Sökülmesi, Triger kayışgergisini gevşeterek triger

kayışınısökünüz. Silinidir kapak muhafazasını

sökünüz. Araç tamir katalogunda belirtildiği gibi

sökünüz.

Kam milini sökünüz.

Kam milini sökerken yatak bağlantılarınıkatalogda önerilen şekilde sökünüz. Kammilini çıkardıktan sonra muyluların vekamların çizilmeyecek veya ezilmeyecekşekilde muhafaza edilmesine dikkat ediniz.

Silindir kapağınısökünüz.

Silindir kapağını söküp-takma işlemlerisırasında dikkat edilmesi gereken noktalarbölümüne bakınız.

Silindir kapağınısökerken silindir kapakcıvatalarını mutlaka dıştan içe doğrusökünüz. Aksi halde silindir kapağıeğilir.

Külbütör mekanizmasımevcut motorlardaönce külbütör mekanizmasısökülmelidir.

Supaplarısökünüz. Supapları, supap çektirmesi yardımıylasilindir kapağıüzerinden sökünüz.

60

Supap yaylarıve supaplarıkarıştırmadandiziniz.

Supaplarıve supap yuvalarınıtemizleyiniz.

Supap ve supap yuvalarını karbonbirikintilerinden, supap oturma yüzeylerinezarar vermeden, temizleyiniz.

Supapları, supap yuvalarının,kılavuzlarının ve yaylarınınkontrollerini yapınız.

Supaplarda, supap yuvalarında, kılavuzlardave yaylarda yapılan kontroller bölümlerinebakınız.

İşlem yaptığınız araçta külbütörmekanizması varsa, külbütörmekanizmasının kontrollerini de yapınız.Külbütör mekanizmasıbölümüne bakınız.

Kontrollerin sonucuna göre supapyuvalarının onarılması içinsilindir kapağını onarımagönderiniz veya değiştiriniz.

Supap yuvalarının kontrolü sonucunda,supap yuvalarının arızalı olduğu tespitedilmişse, Yuvalar baga çakılarak oluşturulmuş

ise bagaların değiştirilmesi veyataşlanması için silindir kapağınıonarıma gönderiniz.

Supap yuvaları silindir kapağınaaçılmış ise taşlanmak üzere silindirkapağını onarıma gönderiniz veyasilindir kapağınıdeğiştiriniz.

Supap yuvalarında yapılan kontrollerbölümüne ve araç tamir katalogundakitalimatlara göre onarımıgerçekleştiriniz.

Onarım için gerekli yedekparçalarıbelirleyiniz ve teminediniz.

Onarım sonuçlarını araç tamirkatalogundaki değerler ile karşılaştıraraktalimatlara göre yedek parçalarıbelirleyinizve temin ediniz

Supaplarıtakınız.

Supapları, supap çektirmesi kullanarakyerine takınız.

Supaplarıtakarken supapların ve yaylarınsöküldüğü yere takılmasına dikkat ediniz.

Silindir kapağınıtakınız. Silindir kapak cıvatalarını araç tamir

katalogunda belirtilen torklarda kademeliolarak içten dışa doğru sıkınız.

Silinidir kapak muhafazasınıtakınız.

Araç tamir katalogundaki işlem sırasındagöre takınız.

Zaman ayar dişlileri, zinciri veyatriger kayışınıtakınız ve gerginlikayarınıyapınız.

Zaman Ayar Dişililerin Takılması, Motorun birinci pistonunu Ü.Ö.N.’ye

getiriniz. Kam mili, krank mili ve avare dişlisi

üzerinde bulunan zaman ayarişaretlerini karşılaştırarak takınız.

61

Zaman Ayar Zincirinin Takılması, Motorun birinci pistonunu Ü.Ö.N.’ye

getiriniz. Kam mili ve krank mili zincir dişlisi

üzerinde bulunan zaman ayarişaretlerinin aynı eksene getirerekzinciri takınız.

Zaman ayar zincirinin gergi ayarınıyapınız.

Triger Kayışının Takılması, Motorun birinci pistonunu Ü.Ö.N.’ye

getiriniz. Triger kayışıve dişliler üzerindeki

zaman ayar işaretlerini karşılaştıraraktriger kayışınıtakınız.

Bazımotorlarda ise dişlileri pimler ilesabitleyerek triger kayışınıtakınız.


Kapak takarken yeni conta kullanmalısınız.Sızdırmazlığıdaha iyi sağlamak için sıvıconta kullanınız. Farklı boyda olancıvatalarıçıktığıyerlerine takınız. Kapakcontasının yerine tam oturmasına dikkatediniz.

Manifoldlarıtakınız.

Manifoldların, contalarının yerlerine tamoturmalarına dikkat ediniz. Aksi haldeegzoz manifold contaları yanabilir.Manifold cıvatalarını önerilen torkdeğerlerinde içte dışa doğru sıkınız.


Krank kasnağınıtakarken kamanın yerinetakılıolmasına dikkat ediniz. Krank kasnaksomunu veya cıvatasının torkundasıkılmasına dikkat ediniz. Emniyet saçlarınımutlaka kıvırınız.

Hareket iletme kayışınıtakınız vegerginliğini ayarlayınız.

Hareket iletme kayışının çok gerginolmamasına veya çok gevşek olmamasınadikkat ediniz. Araç katalogunda belirtilendeğere göre kayışgerginliğini ayarlayınız.

Motoru araç üzerine takınız.


Güvenlik kurallarına uygun olarak ve aracıngövdesine zarar vermeden motoru araçüzerindeki yerine yerleştirerek takozbağlantılarınıyapınız.

Güç aktarma organları bağlantılarınıyapınız.

62

Radyatör ve ön paneli takınız. Motor üzerindeki yardımcıdonanımların


Motoru çalıştırarak test ediniz.

Motoru çalıştırdıktan sonra herhangi biryerinde yağ, su kaçağıolup olmadığınıkontrol ediniz. Motor seslerini dinleyiniz.

Kam milinin çalışmasınımotor üzerindegözlemleyiniz.

63

ÖLÇME VE DEĞERLENDİRMEOBJEKTİF TESTLER (ÖLÇME SORULARI)

1. I tipi motorlarda supaplar nerelerde bulunur?

A) Silindir kapağıB) Motor bloğuC) KarterD) Manifoldlar

2. Bir silindirde en az kaç supap bulunur?

A) 1B) 2C) 3D) 4

3. Supap oturma yüzeyi yaklaşık kaç derecedir?

A) 15B) 65C) 45D) 90

4. Kam mili gövde içerisinde olan bir motorda, supap mekanizmasında hareketiletimi sırasıyla nasıldır?

A) İtici – Külbütör manivelası– Supap – Ayar somunuB) Kam mili – İtici – İtici çubuğu – Külbütör manivelası- SupapC) Kam mili – Baskıparmağı– Supap – Supap yayıD) Baskıparmağı– Kam mili – Supap – Ayar somunu

5. Supaplar aşağıdaki hangi parça içerisinde çalışır?

A) Silindir kapağıB) Su kanalıC) Emme kanalıD) Kılavuz

6. Supaplarıdoğruluk kontrolü aşağıdakilerden hangileri ile yapılır?

A) V yatağı- KomparatörB) Mikrometre - KumpasC) Mikrometre - KomparatörD) Çelik cetvel


64

7. Supabın silindir kapağında oturduğu yüzeye ne denir?

A) KılavuzB) Supap yuvası(Baga)C) Silindir kapağıD) Supap yay tablası

8. Supap yaylarıtakılırken aşağıdakilerden hangisine dikkat edilir?

A) Sık sarımlıtarafıöne gelmelidir.B) Sık sarımlıtarafıyanma odasına gelirC) Top yazısıüste getirilirD) Sık sarımlıtaraf üste getirilir

9. Supap yay basıncıne ile ölçülür?

A) MikrometreB) KumpasC) Yay tansiyon cihazıD) Sentil

10. Aşağıdakilerden hangisi supapların bölümlerinden bir değildir?

A) KılavuzB) Oturma yüzeyiC) Et kalınlığıD) Tabla

DEĞERLENDİRME


65

A. OBJEKTİF TESTLER (ÖLÇME SORULARI)

MODÜL DEĞERLENDİRME1. Supap sapıile kılavuz arasındaki boşluk nasıl bulunur?

A) Supap sapıçapından kılavuz iç çapıçıkartılırB) Supap tablasıçapından kılavuz çapıçıkartılırC) Kılavuz çapıile supap sapıçapıtoplanırD) Kılavuz iç çapından supap sapıçapıçıkartılır.

2. Supap kılavuzu ile supap sapıarasındaki yağboşluğu fazla olursaaşağıdakilerden hangisi olur?

A) Motorun çalışmasıdengesizleşirB) Motor çalışmazC) Motor yağyakarD) Motorun performansıdüşer

3. Supap tablasıet kalınlığıçok incelirse ne olur?

A) Supap taşlanırB) Supap yanarC) Supap alıştırılırD) Supap tornalanır

4. Supap tırnağının görevi nedir?

A) Supap tablasınıtutarB) Yayıtablaya bağlarC) Supabın yuvasına tam oturmasınısağlarD) Supap yayınısupap sapına bağlar

5. Supap iyi soğutulmaz ise ne olur?

A) Supap yerine oturmazB) Supap yuvaya kaynarC) Supap ve yuvasıyanabilirD) Supap kapalıkalır

MODÜL DEĞERLENDİRME

66

6. Supaplar motorun hangi elemanıtarafından açılır?

A) Krank miliB) Kam miliC) Külbütör miliD) Yağpompası

7. Supaplar aşağıdakilerden hangisi tarafından kapatılır?

A) Külbütör manivelasıB) İticiC) Kam miliD) Supap yayı

8. Supaplar sökülürken hangisi kullanılır?

A) ÜçayaklıçektirmeB) Kilitli penseC) Supap çektirmesiD) Tek ayaklıçektirme

9. Supap et kalınlığıen az değerinden daha az olmasıdurumunda ne yapılır?

A) Supap taşlanırB) Supap değiştirilmelidirC) Supap yuvalarıdeğiştirilir.D) Supap yuvalarıtaşlanır

10. Aşağıdakilerden hangisini supaplar yapar?

A) Çevrimleri oluştururB) Sızdırmazlık sağlarC) Silindirlere giren havayısoğuturD) Silindir içerisine giren havayısoğutur

11. Günümüz otomobil motorlarında kullanılan silindir kapaklarıgenellikle hangimalzemeden yapılır?

A) Dökme demirB) Çelik alaşımıC) Alüminyum alaşımıD) Hiçbirisi

12. Silindir kapak contasındaki dikişler kapakta hangi arızaya neden olur?

A) Conta yüzeyini aşındırırB) Yiv ve set oluştururC) Silindir kapağında çatlaklığa neden olur.D) Supapların yanmasına neden olur

67

13. Dökme demir kapaklarda eğiklik kaç mm’ yi geçerse taşlama yapılır?

A) 0,05 mmB) 0,10 mmC) 0.15 mmD) 0.20 mm

14. Silindir kapağının taşlanmasınıgerektiren arıza aşağıdakilerde hangisidir?

A) Yiv ve set oluşmasıB) Su ceketlerinin kireçlenmesiC) Kapak yüzeyinde çatlak oluşmasıD) Supap yuvalarının aşınması

15. Supap sapıile itici veya külbütör parmağıile supap sapıarasındaki boşluğunayarlanmasına ……………………. denir.

A) Supap boşluğuB) Külbütör parmağıboşluk ayarıC) Supap ayarıD) Supap oturma yüzeyi kontrolü

16. Aşağıdakilerden hangisi hidrolik iticinin avantajıdeğildir?

A) Supap mekanizmasının sessiz çalışmasınısağlarB) Motorun düşük devirlerde düzenli çalışmasınısağlarC) Supap mekanizmasınıoluşturan parçaların ömrünü uzatırD) Supapların yuvasına tam olarak oturmasınısağlar

17. Motorlarda çok supap teknolojisi kullanımıaşağıdakilerden hangisini sağlar?

A) Supap ömrünü artırır.B) İyi yanma ve düşük emisyon sağlarC) Silindir içerisine alınan emme gazlarınıartırır.D) Hepsi

18. Yüksek kompresyonlu motorlarda kullanılan supaplar nasıldır?

A) İç bükey supapB) Düz supapC) Küresel supapD) Dışbükey supap

68

19. Külbütör mekanizmasında aşağıdaki parçalardan hangisi bulunmaz?

A) Külbütör miliB) Külbütör manivelasıC) Külbütör iticisiD) Yaylar

20. Supap ayarıiçin hangi ölçü aracıkullanılır?

A) KumpasB) MikrometreC) Teleskopik geyçD) Sentil

DEĞERLENDİRME


69

B. UYGULAMALI TEST

Supap sistemi arızalıbir motorun, supap sisteminin onarımının yapınız.

Değerlendirme Ölçütleri Evet Hayır

KAM MİLİ

Kam milini doğru şekilde söktünüz mü? Kam milinin gözle kontrollerini yaptınız mı? Kam milinin eğiklik kontrollerini yaptınız mı? Kam mili eksenel gezinti kontrollerini yaptınız mı? Muyluların ovalliğini buldunuz mu? Muyluların aşıntısınıbuldunuz mu? Muylu yağboşluğunu buldunuz mu? Kamların yüksekliğini buldunuz mu? Kam aşıntılarınıbuldunuz mu? Kam milini doğru şekilde taktınız mı?

SİLİNDİR KAPAĞI Silindir kapağınıtekniğine uygun olarak söktünüz

mü? Silindir kapağının gözle kontrollünü yaptınız mı? Silindir kapağının eğiklik kontrollünü yaptınız mı? Silindir kapağınıtekniğine uygun olarak taktınız mı?

SUPAP SİSTEMİ Supapların gözle kontrollünü yaptınız mı? Supap saplarının aşıntımiktarının buldunuz mu? Supapların et kalınlığınıölçtünüz mü? Supap yuvalarının gözle kontrollünü yaptınız mı? Supap yuvalarının genişliğini ölçtünüz mü? Supap çalışma boşluğunun supap kılavuzlarının

ölçülerek buldunuz mu? Serbest boy kontrollünü yaptınız mı? Eğiklik kontrollünü yaptınız mı? Yay boylarınıkarşılaştırdınız mı? Yay basınçlarınıkontrol ettiniz mi? Supaplarıtaktınız mı?

DEĞERLENDİRME

Değerlendirme sonunda “Hayır” cevaplarınız var ise faaliyetin ilgili konularınıtekrarediniz.

70

CEVAP ANAHTARLARIÖĞRENME FAALİYETİ– 1 CEVAP ANAHTARI

1 B

2 A

3 C

4 C

5 A

6 B

7 C

8 D

9 D

10 B

ÖĞRENME FAALİYETİ– 2 CEVAP ANAHTARI

1 C

2 B

3 C

4 A

5 D

6 A

7 C

8 D

9 D

CEVAP ANAHTARLARI

71

ÖĞRENME FAALİYETİ– 3 CEVAP ANAHTARI

1 A

2 B

3 C

4 B

5 D

6 A

7 B

8 B

9 C

10 A

MODÜL DEĞERLENDİRME CEVAP ANAHTARI

1 D 11 C

2 C 12 B

3 B 13 B

4 D 14 A

5 C 15 C

6 B 16 D

7 D 17 D

8 C 18 B

9 B 19 C

10 B 20 D

72

KAYNAKÇA

YÜCE And, Günümüzde Otomotiv Teknolojisi , The Shell Company ofTurkey Limited, Ankara, 1997.

STAUDT Wilfried, Motorlu Taşıtlar Tekniği, Ajans-Türk Matbaacılık SanayiiA.Ş., Ankara, 1995.

ÖZDAMAR İbrahim, Bilal YELKEN, Benzin Motorları, Anadolu ÜniversitesiBasımevi, Eskişehir, 1998.

ÖZLÜ İrfan, Benzinli Motorlar Teknolojisi ve Tamirciliği, Çağlar Matbaası,Ankara, 1992.

TOYOTA, Temel Servi Bilgisi 1998.

TOYOTA, Benzinli Motorlar 1998.

www.obitet.gazi.edu.tr

KAYNAKÇA

Otomotiv motor mekanigi 2 - mercanservis.com · Kontrollü Sistemler (VTEC - Variable Valve Timing...

Documents

Transcript of Otomotiv motor mekanigi 2 - mercanservis.com · Kontrollü Sistemler (VTEC - Variable Valve Timing...