Osmanli Tarihi Cilt2 Hikmet Kivilcimli

8/9/2019 Osmanli Tarihi Cilt2 Hikmet Kivilcimli

1/104


2/104

Devlet HkmetlerAiret Hkmetlermparatorluk ve st Topraklarst Yap:Dnya Devleti - ifti MilletAYRIM II : MPARATORLUUN SOMUT YAPISIKanun anda mparatorluk

Osmanl AvrupasOsmanl Asya - Afrika - AdalarMlk Blmlerde Nicelik DeiiklikleriMlk Blmlerde Nitelik DeiiklikleriRumeli Beylerbeilii ve Deimeyen SancaklarDeien Sancaklar ve AlaybeiliklerDRDNCU KTAPOSMANLILIIN DNYA TARH NDEK YERBRNC BLM : SLAM DNYASINDA TOPRAK PROBLEMAYRIM I : SLAM TOPRAK LKLER VE HUKUKUToprak Problemi (Dnk - Bugnk Problem)slm Toprak likilerislm Toprak likilerinin ki Kayna

Trl Toprak likisiriye ve Hariciye TopraklarA. FIKIH (zel Mlkiyet Hukuku) Fkh Nedir?Mezhepler ve TopraklarFkha ktakta'n 3 TipiDirlik Dzeni Kesim Dzeni ile Kartrlmamal"Mesg" Nedir?"Mesg"n Sosyal GerekesiToprak Temlik'i ve Mezheplerrad leimi ve MezheplerB. KANUN (Kamu Mlkiyeti Hukuku) Kanun Nedir?mam - Sultan - KanunToprak Kanunlarnn nemiToprak Kanunlarnn BalangcToprak apulunu nliyen PrensipFkh - Kanun ilikileriAYRIM II: TARH NDE: SLAM TOPRAK PROBLEMslamca ve Trklerce: "lke Topraklar"slamlk ve Sosyalizmapulcu kii ve Tanr KompromisiTarihcil Devrimler bretislamlk ve Devrimci Kompromi"Mir Toprak"n Nedeni ve NaslAnadolunun Toprak Trajedisi

Ekonomi Amaz: flsPolitika kmaz: lmeden lmekKylnn Yaamaktan KaDirlik DzeniKesim DzeniKarma Ekonomi: rn irad - Para iradKNC BLM : HRSTYAN DNYASINDA TOPRAK PROBLEMAYRIM I: ROMA'DA LKEL KOMNZM'DEN TEFEC - BEZRGANLIAlk "Roma Hukuku" - lk Snflar SavaUyduruk 12 Tablet


3/104

rf: Eit Kandalk KuralKanun: Snfl Toplum KuralBaka lkel Komuna zleriBezirgnln lkel Komunay ParalayRoma'nn Batya ki ArmaanAYRIM II: ROMA'DAN KLSEYE - BARBARLIKTAN SALTANATA

Roma - Bizans - KiliseHristiyanlk: Antika Uygarlk RuhuRoma Kanunlarnn e leyiiHristiyan Kilisesinin e ileyiiSaltanat - KiliseRoma ve ToprakRoma ve BarbarlkAYRIM III: BZANS KLSESNDEN OSMANLI MPARATORLUUNABizans - Barbarlk - TanrOsmanlnn Ban Yemee arl BizansBarbarlk ve BizantizmKilise Ruhu - Barbarlk MaddesiOrtodoks - Katolik ekimesi

Sermayecinin Ezel ihanetiDerebeinin Ezel ihanetiAYRIM IV: FRANKLARDA TOPRAK LKLER: OSMANLI - SLAM ZSFranklarda Toprak DzeniAhriman'larn Alleu'leri (Memlke Topraklar)Leud'lerin Benefice'leri: (Dirlik Topraklar)ki eit Toprak: ki eit HukukKamu Mlkiyeti ToprakDou - Bat Geliim AyrdlarFransa'da.: lk Dirlik ve Kamu MlkiyetiGebe Barbar: Topra Netsin?Anlamal Toprak Paylam: (Sulhen Feth)Roma ile Uzlaarak Topraklar PaylamaZorla Toprak Paylam: (Anveten Feth)NC BLM : TRKYE'DE TOPRAK PROBLEMOsmanl Toprak Dzeni zerine Bir TezBizans'ta Toprak likilerislamlkta Toprak likileriOsmanllk Grlmedik midir, Deil midir?Zenginlik ve Balca retimTarih Gidiinin Tersine KonuluuKsaca: Olaylarn Gerek GidiiEkonomide Dirlikten Malikneye GidiFatihin Yapt Reform Nedir?Tarih Boyunca: Kamu - Kii Mlkiyetlerinin Sava

Tarih Deli Selinin Zikzak Akst Yapda Dirlikten Malikneye GeiDerebeilik Anlaymparatorluklarn Dal Anari midir?Fransa'da ve Trkiye'de DirlikilikBenefice - Fief ProblemiSosyal Toprak Dzeni ile SiyasetAgnostik (Bilmemcil) Tarih ve Hukukulukartlar Beyleri Deil, Beyler artlar Yaratyorartlar Kahramanlar Yapabilir mi?


4/104

"Zaman" ve "Kader" izah Olur mu?Mr Toprak ve Maliknelerin EvrenselliiMir Toprak Barbar Toplumun rnGebe Osmanlln Uygarlk nnde TutumuUygarlk eytan: Sosyal artlarTefeci - Bezirgn blisi: Ekonomik artlar

NC KTAP :

DRLK DZENNN KURULU ve LEY

DRLK DZENNN KURULUU ve LEY

Bu nc Kitap: Osmanl Dirlik Dzeni'nin kurulu ve ileyi manivellarn vemekanizmalarn inceliyecektir.

Osmanl Tarihinin retim temeli: ToprakEkonomisidir. Toprak Dzeni, "DevletSnflar"denilen gdc kmelerin aracl ile Devlet Yapsn da sk skya etkilerve belirlendirir. Devlet yaps Toprak dzeninden ayrca hi kavranamyaca gibi,Toprak dzeni de, Devlet yapsndan ayr ve bamszma ele alnrsa hianlalamaz.

Bu nedenle nc Kitapta, nce Toprak Dzenini: biri Soyut, tekisi Somutolmak zere iki Ayrmda vermiye alacaz. Ondan sonra, Devlet Dzenini: genebiri Soyut, tekisi Somutolmak zere iki Ayrmda zetliyeceiz. Toprak dzeni

Taban, Devlet yaps styap olduuna gre, Taban da, styapy da bir yol azokSoyut, ondan sonra daha elle tutulurca Somutilikileri iinde almak da aydnlatcolacaktr.

Bu bakmdan, nc Kitap, Osmanlln kendi Tarihive Toprakdzenizerine yazl biimde eiliine dokunan ksa bir Giri'ten sonra; iki Blmdetoplanacaktr:

1 - Toprak DzeniBlm2 - Devlet DzeniBlmSonra bu her iki Blm de, ikierAyrmda nce Soyutdzen kurallarn, sonra

Somutdzen rneklerinigzden geirecektir.

BRNC BLM

TOPRAK TABANININ YAPISI ve LEY

Osmanl Tarihine ve Dirlik Dzenine birka szckle bir an deneyelim.

GR


5/104

Osmanllk, daha admn Tarihe atarken, son kertede sayg beslediiBilginler'le yola kt. Ama Osmanl: "Teorici"olmaktan ok uzakt. Okuryazar biledeildi. Osmanl: yaradana snp srfyapt. Dirlikdzenini yapt, toprakekonomisine kalp gibi tpatp uygun gelen Devletdzenini yapt. O zaman ilerbyle idi. nsanlar yaparlard. SonraAllahn (Toplum gidiinin) dedii olurdu. Ve ensonunda da olanlar kitaba, deftere, Tarihe sokulurdu.

Osmanl'nun Kendi Kendisini yaz

15. ci yzyln sonlar, Osmanl'nn kendi kendisi zerine bir muhasebeye,yahut "Mrakabeye"(Mistike otokritie) dald adr. O zamana dek gzkara biratl ve bou iinde bulunan Osmanl, yaz ile pek ba ho olmad iin, bandangeenleri not etmiye bile vakit bulamyordu.

Onun iin 1'inci Osmanl Devleti(Osman Gaazi'den Yldrm Beyazit'e dek),karda gezip izini belli etmemi gibidir. Ancak 2'nci Osmanl Devleti, "Ebil Feth:Fetih'in Atas" denilen Mehmet stanbul'u ele geirince, nsanln Uygarlk Tarihinder atn sezmi, ne olduunu, nasl olduunu artk aratrp "kitaba"geirmekgereini daha temellice gze almtr.

Yazar bilinmiyen ilk Osmanl Tarihi: "Tarih'i Al'i Osman"(Viyana'da bulunur)

G: 874, s. D.: 1470 ylnda, Ftihin lmnden 11 yl ncede kalr. Edirneli Oru binAdil'in "Tevrih'i Al'i Osman" G.: 889, s. D.: 1493 e, Ftih'in lmnden 12 ylsonraya dek anca uzanr. Bunlar zel denemeler gibidir. Ondan sonraki AkBeezde diye nlendirilen k Bee olunun torunlarndan Dervi Ahmet, OrhanGaazi'nin mam lyas'n olu eyh Yahi'den aktararak "Tevrih'i l'i Osman" G.:908, s. D.: 1502 de keser.

Devletin Tarih yazdrma grevini at a, Tefeci - Bezirgn ekonomininOsmanl Toprak Ekonomisine egemen olmya balad Kaanun Sleymanzamanlardr. Bu da "ehnmehn"(Padiahn Eylemleri yazsn okuyan) biimindebelirir. lk ehnmehn Fethullah, Bir Acem gmenidir. Ve Kanun'nin "Gaz"(Sava) lar zerine yar Trke, yar Acemce bir Manzumeyi kaleme alr. (lm G.:960-s. D. 1552). Ondan sonraki 3 ehnmehn'n: Lokman, Ktip Mehmet, Hikemdiye adlar var, kendileri (eserleri) yoktur.

Tarihi denecek Tarih yazarlar, Vak'anvs adn aldlar. Bunlarn yazlar 16nc yzyln sonu ile birlikte balad. lk Vak'anvs, Halepli bir hoca olan Naim'dr.Yazdklar 1591 de balar,1662 de biter. Balang yl Murat III dnemidir. Bupadiahn Tarihe merak sard anlalyor. nk "Tc't Tevrih"i yazan eyislmSadettin'i de "Hoca Tarihi"ni yazmya o "memur" etmi bulunuyor.

Osmanl Toprak Dzenizerine ilk orijinal aratrmalar deilse bile tespit'lerayn yllarda grnr.

Osmanl'nun Ekonomi Yapsn Yaz

G.: 1018 (s. D.: 1609) yl:Ayn AliEfendi, Risalesine: "Risle'i Kavniyn'i l'iOsman Hlsa'i Mezamiyn'i Defter'i Divan"adn verir. Ama: ka tne "Mrmiran"

(Beylerbeyi), "mer" (Komutanlar), Kethda, Defterdar, Timar; her Beylerbeyilikteka Sancak, Defter Kethudas, Timar Defterleri, Haslar, Asker, Zemet ve TimarKlc, ne gibi "Resm'i Ayin'i Kavniyn" var; bunu belirtmektir. Ayn Ali'ye gre:"imdiye dein bir yere cem ve telfik olunmayp, bu maddelerden birisi Defterlerdenaranp bulunmak lzm gelse, her zaman Defterlere tatbik ile bulunmak g i olupbu maddelerin bilinmesi dahi nemli i olmagin"o eksii tamamlamtr.

"Ayn Ali kullar nice zaman Divan' Adalet nvan'da ktip"iken "DefterHakaan Emini olunca..." "Defter Hakaan hlleri son kertede kark ve altst (tevive ihtill) zre"dir. Vuran tutan bilmez. Zaman, Murat III'n olu Mehmet III(Kanun Sleyman'dan yarm yzyl sonralar) dr.


6/104

"rnein birisi Mahll'den (Kadro andan) bir Mzle (inden atlma)Timar verilse, ol Timar ana myesser(kolay ele geer) olmak ihtimali yogidi ki, birTimar birka kimsenin Beratinde (Buyrultuyla elinde) kaytl bulunup: "Filnzamandan ber zerimdedir" dey niza ederler(ekiirler) idi. Hele Ferg'ndan(gnlyle vazgeiten) yahut Mahll'den veya Sefere (Savaa) gelmednden birMazl'e Timar virlse daha nceki Emin'ler zamannda ol Timar verilen ahsn

kaydna erh (yorum) verilmemekle, niceleri ol Timar' daha nceki tarihlerleTemerrk'ler(ele geme belgeleri) ibraz idp Ruzname'de erh verilmemekle, anlardahi bert idp ncesi sonrasna Berl olduu bilinmezdi."(Ayn Ali Risalesi)

Bu manzara neyi gsteriyor? Eldeki ekonomik Osmanl statistikleri, ilk normalve shhatli Dirlik Dzeni zerine deil, onun bozulma ve hastalanma a zerinedir.Ona gre deerlendirilmelidir.

G.: 1041 (. D. 1630) yl "Koi Bey Risalesi", ayn manzarann betterletiiniaklar, Grice (Manastr) l belki Koo adl hristiyanlktan dnme Koi Bey, Murat IVn (Saltanat: 1622-1640) at ankete: "Herkes fikir ve dnce metan...padiaha arza"balaynca katlr. Dert durmam, aztmtr:

"Dnya hllerinin bugne deierek ktlk ve kargaalk(err' r) ve fitneve fesadn had arya kmas"(K.B. Risalesi, 18) herkesi "Gamhr"(znt iici)yapmtr. lerici Gen Osman II nin korkun sonu btn dehetiyle anlardadr.

Ne yazarnn ad, ne tarihi bulunmayan, ama nefis bir kapak iinde gzelTrkeyle gzel yazl: "Timar ve Zemet Usulnn Bozulmasna Dair"adl zet,hemen hemen Koi Bey Risalesi ile ayn gnlere rastlar (1622-1637 ler). Koi Beyin"Herkes"dediklerinden bir bakasnn mdr, yoksa "Dier telhistir"(Baka zettir)denildiine gre Koi Bey Risalesinin bir zeti midir? Belli deil.

Orada da: "Tm islm ehalinin szbirlii bunun zerinedir ki mdemki Zuamve erbb' Tmar(Dirlikiler) dnya grnnde bir trl dzeltilmez ve dindmanlarna karlk verilmez." "Padiahm sa olsun: bu denl fesadn veHazinenin ve Memleket Rey (ifti) sinin yok olmasna sebep rvet olmutur."(Yazma, nklp Mzesi, 116 K. 52)

G.: 1060 (.D.: 1649) yl Ktip elebi'nin "Neticet'n Netice"si;G.: 1064 (.D.: 1653) yl Sofyev Ali avu'un, tek fazla sz bulunmyan

adsz Risalesi, Osmanl Toprak Ekonomisinin Kanun Sleyman'dan yzyl sonrakidurumundan baka bir eyi anlatmazlar.

AYRIM I

DRLK DZENNN SOYUT Z

Osmanl Toprak ekonomisinde Dirlik Dzeni nasl biimlenir ve iler? Bunu ksa Balkaltnda izleyebiliriz:

A - Dirlik Dzeninin kuruluu ve yazlB - Dirlik Dzeninin defterlenip aralandrlC - Dirlik Dzeninin beratlar ve korunuu

A - KURULU

Osmanl Ortaasya'dan topra ile gelmedi. Btn Osmanl topraklar klhakkyla Feth'edildi: Edilir edilmez, topraklar belirli kurallara ve koullara grehemen bir dzene konuldu, ve hemen dirlik'letirildi.

Bu iin balca momentleri: Nianc - Yazu (Tahrir) - letiri(Taksim) - Mansp- Dirlikmaddelerinde toplanr.


7/104

Yazu (Tahrir) Nasl Yaplr?

Bir yerin Fetih'i zerine yaplan ilemin klsik zeti udur :"Devletin son derece gvenini kazanm bir kimse tyin"edilir. Bir de "Emin"

seilir. Bunlarla kurulan "Heyet"btn Blgenin varn yazar. Kylere dek: "Btnvergi mkelleflerinin ad, mkellefiyet cinsine gre, kaydedilirdi: toprakl, topraksz,

evli, bekr ve ilh.. Ayrca sanat sahibi, dul, sakat, pek ihtiyar, imam, mezzin, papasve ilh.. ve her kyn her cins rnden: ne kadar yetitirdii, meyva aalar, arkovanlar dahil olmak zere kaydolunur ve nihayet yllk vergi hsl, aka cinsindenolmak zere tespit olunurdu. Bzan, -daha ziyade ilk zamanlarda,- aka cinsi yerinern mikdar yazlrd. Bu arada mer'a, otlak, yaylak, klak, orman, akar su vesairenin de mlkiyeti dikkatle takip edilirdi. dar taksimat tespit edilirdi. SonraHavss' Hmyun; yni Devlet Hazinesine, Hs, Timar, Zeamet sahiplerine,vakflara, ahslara ait toprak tespit olunur ve bu suretle yazlrd.

"Bu tahrirler sonunda Tahrir Defterleri meydana gelmitir. ki yazcmsveddelerini bir araya getirerek Mufassal denilen bu defterleri tertip edipNianc'ya sunard. Bunlar 2 nsha olur. Bir de esas bu olmak zere, yalnz idarTekilta gre Liva, Kaza, Nahiye, Ky isimlerini Hsl mikdarlar ve mevcutTimarlar kadro halinde gsteren cml Defterleri meydana getirildi. Mufassal

Defterlerin banda, ayrca ait olduu Eyaletin Kanunnmesi yazl bulunurdu."Bu Kanunnme, Devletin o blgede Cri, Mal, dr ve Hukuk teamllerini

ihtiva, vergilerin ne nispette tahsil olunacan, hangi sua hangi cezannverileceini, vatandalar arasndaki her trl hukuki mnasebetlerde nasl tanzimolunacan izah ederdi. Tahrir'ler tekrarlandka yeni Defterler hasl olur, eskileriAtk diye anlrd. Bir Tahrir daha yaplrsa, Atkler Khne, eskiler Atk olurdu. YeniDefterlere ise Cedid denirdi. Bugn elimizde Murat II devrinden kalma Tahrirdefterleri vardr. Lkin bunlar ilk Defterler olmayp, Tahrir'in daha evvelki tarihlerdeyapld muhakkaktr. Ftih devrinde ise geni bir Tahrir yaplm olup, onun giritiitoprak reformu bunlardan anlalmaktadr. Bu ekilde mkemmel araz Tahrir'leri,yalnz Osmanl Trklerine nasip olmutur."(Mufassal Osmanl Tarihi, skit Yay.,1957, s. 374-375)

"Tahrir" bir Osmanl icad deildir. lkel Sosyalist Toplum, Yukar BarbarlkKonanda, Tarm ekonomisine girip Kent'i kurunca, yeni retim yordamnnKenttalar arasnda Fark rad yznden ayrtlamalar yaratabildiini grmolmaldr. Bunun zerinde, Tefeci - Bezirgn ilikiler gelitike Kandaln eitliinitehlikeden kurtarmak iin, Kenttalar arasnda sk sk yllk "Tahrir"ler yaplmtr.Sonra, Kent iinde sosyal Snf ayrtlan gelitike, herkesin varn ortaya dkpKenttalara hesap verme gelenei tavsad.

Tahrir olaynn en klsik belgesi, Antika Roma Kentinde yaplandr. slmlkgibi Osmanl'nn da, bu metodu Bizans'tan renmi ve kendi Sosyal yapsna veeilimine gre uygulatm bulunmas olaandr. Ayn Tahrir gelenek grenei, aynnedenlerle, Osmanlda da zamanla tavsyacaktr. Klsik Tarihilerimize OsmanlTahrir'inin o denli "Mkemmel"grn, zaman iinde en ge gelmi oluundanileri gelebilir. Btn eski "Tahrir"lerden hemen hemen iz kalmam iken, Osmanl

Defter'leri bugne dek yaayan belgeler olabilmitir.Nianc - Yaz

lk Osmanl bir lkeyi ele geirdi mi, oraya NANCI gelir. Nianc, OsmanlDevlet makinesinin "Kalemiye"Kolu olarak, 4 nc "Devlet Snf"na girer. "DefterHakaan"kaleminde eftir.

Trkiye kurulurken, ehir esnafl dnda, lke ekonomisinin temeli: Toprakretimi'ne dayanyordu. Onun iin, Toprak Yazm ve Datm iiyle uraanNianclk: en byk Kalemiye mansb (grevi) idi.


8/104

Sonralar Ftuhatdurdu. Nianclk ta, nemi gibi adn da deitirip, (dahagerici koyu Arapa ile) "Tevkiylik"oldu. Medeniyet Tarihinde retim grevini yitirenaralar gzelsanatarac olur. Tevkiylik te, baka yapacak ii pek kalmaynca, eskikalem kt alkanl ile, ii edebiyata dkt.

Dkmeden nce, Nianclar gene "yazar"dlar. Ama ona "Tahrir: Yaz"denilirdi: Trkesi, Topraklar "yazm"(statistik) demekti. Yerlerin bir eit istatistik

olan o saym, dkm yaplr; ardndan "Taksim: letiri" balar: Topraklarkarakterlerine gre ilgililere letirilir.

TAHRR (Yaz=Yazm: statistik), u yanlar arar: Her "Kariyye"nin (ky'n)"Nfus"u (ka ba insan), "Hne"si (ka evi), "r haslat"(ondalk geliri) ve ilh.nedir? Her Kaz'nn ortak veya balbana kullanlan Orman'lar, Otlak'lar, ve ilh.hangileridir? Btn bu eyler, ayr ayr ve dikkatle dosdoruca "Defter"e geirilir.

Bu, bir, eit Tarm statistiiolur. Bu usul, Osmanlya has deildir. Dahadorusu, Medeniyete has deildir. Yukar Barbarlk Konanda: Tarm kefedilip,Kentkurulunca, eit Kenttalararasnda, eitsizlik olmasn diye her yl sk yoklamayaplrd. Roma gelenei, Bizans ve slm kanallaryla Osmanl Toprak dzeninegemi oluyor demektir.

letiri

TAKSM(letirim - Datm - Blm) : Mir Topraklar ilkin eit eit ve boyboy "DRLK"lere ayrlr. Bu Dirlikler, idarecilerinin grevlerine gre: Has, Zeamet,Timar, Ocaklk, Yurtluk, Vakfve ilh. adlaryla bir sra pay edilmi yerlerdir.

Her Dirlik, kime "Tevcih"(yneltim) edilirse, onun ilemi kanuna uyguncaKitaba (Deftere) geirilir. "Taksim"in bu aamas, ilkin "Snf' Devlet"(DevletSnflar) denilen st Katinsanlar arasnda toprak gelirinin:. (Rant - rat) ndatlmas olur.

"Taksim" in ikinci aamas,Alt Katlar: Politika ve Sava dnda bilfiil alan"Babozuklar" (Sivil'ler) arasnda yaplr. Asl gerek Toprak datm budur. Herilenecek toprak parasna "FT"ad verilir. Her Dirlik, byle bir ok "iftlik"lereayrlr.

Dirlik : Topran yalnz ve sadece "rad"(Rant)nn belirli kiilere verilmesidir.ift: topran Tasarruf'unun (iletme, yararlanma hakknn) belirli kiilereverilmesidir. Dirlii alana Dirliki, ift'i alana iftidenir. ifti'ler, sonralar halktankopuulduka daha ok Arapa "REAY"diye anld: "Gdlenler"anlam,obanlktan gelmi Osmanl iin yerinde saylrd.

Mir Topra, Dirliki ne iliyebilir, ne kendi hesabna bakasna ilettirebilir,ztrke iftiszc dururken "Rey"uydurulduu gibi, ztrke Dirlikidururken, ona da arapa "Sahiblerz"(Topran sahibi) ad takld. Ancak,"Sahiblerz"lerin toprak zerinde ne Mlkiyet, ne de Tasarruf (iletme, yararlanma)haklar yoktu. Topran Rakabesi (Mlkiyeti) Beytlml'in, tasarrufu ifti'nin hakkidi.

ifti - Rey'dan bakasnn tasarrufunda toprak bulunmaz m? Bulunur. Ama

o topraklara, Trke "yer"demek olan szcn Acemce karl olarak "Zemin"denir. "Yer"yahut "Zemin", sz gelimi "Padiah kulu"denilen askerlerin elindekitoprak paralardr. "Zemin"ler teki ift'ler gibi "Defter"e geirilmezler.

"Harici Raiyet(iftiden bakasnn) elinde bulunan yerler zerine zemin deyyazlmak kanundur. Ve Padiah Kulu elinde yer bulunsa, mteallik(ilgili) Kullarnnzerine yazlur. Kul Tifesinin Raiyet(iftiler) gibi Defterde zerine yer yazlmakKanun deildir. Kanun."(Kvnin'i Kadime'i Osmniyye; . Zht)

Mansp - Dirlik


9/104

MANSIP: Belli "rtbe" de bir memurluktur. Dirlik: O memurlua geirilenkimseye Devlete verilen geim (imdiki anlamyla Maa) karl bir eit toprakiraddr.

Mansplara Dirlik verilmesi, biliyoruz, Osman Gaazi ile balad. DirliklerinSepah'lere Timarolarak ynetilmesi Murad Gaazi zamannda sistemleti. Bubakmdan Tahrirve Taksim iinin, hi deilse taslak biiminde, fiilen (ilemce) ilk

Gaazi'ler ayla birlikte belirip yerletii sylenebilir. Avrupa'da da Uluslarn Gadn alan BarbarFtuhat zerine yaplan ilemler tpk byle olmutur.Ancak, lke lsnde tm merkeziyetli btn bir "Defter Hkaan"sistemi,

belirtilere gre, stanbul Fethedildikten sonra, Bizans geleneinden rneklemeleresinlenerek gelimi olmaldr. "Kaanun"lkabn alan Sleyman I zamannda Tahrirve Taksim, artk yerleik ilk Osmanl dzeninin sonuna ermi en "zabt ve rabtl"biimine eriir.

Osmanl mparatorluunun Ftuhat alarnda zel Kii Mlk olan riye ileHaraciyye topraklar, Ftihlerin says orannda, ister istemez pek azdr. BykTopraklar yn hep "Mir Araz", yni Kamu mlkiyetli'dir. Bu topraklar Dirlikleriinde ift'lere blnmtr. Trabzon Sancak Beyi mer'in dedii gibi:

"Anadolu ve Rumeli'de rey elinde bulunan mme'i erzinin (tmtopraklarn) hali budur. Seb'a seb'ne tis'a mi'e"(Yl G.: 978, s. D.: 1570)

B - DEFTERLEN

Osmanl Toplumu TOPRAKekonomisi temeline dayanr. Bu temel, bir eitPln ve statistik olan Yazu: Tahriryoluyla dzenlenir. Tahrir(Yazu: statistik)yaplrken 3 Defter tutulur: 1 - cmal(zet); 2 - Mefsl(Ayrntlar); 3 - Ruzname;

cml

CMAL (ZET) : "Hiyn'i Tahrirde (yazm srasnda) Hss' Hmyun veHavss' Vzer ve mera ve Arpalklardr, ve gerek Zeamet ve Timr'dr, bilcmleher karye kime kayd olmu ise onu bildirr."(Ayn Ali Efendi: "Risalei Kavnn'i Al'iOsmn Hlsa'i Mezmiyn'i Defter'i Diyvn"(Osmangiller Kanunlarnn bror veDivan Defteri i anlamlarnn zeti), Fasl 6 Tevcih'i Kanun)

Demek "cml"defteri iine: Hem Padiah Has', hem Vezir ve KomutanlarnHas'lar, hem Emekli veya Azledilmi (Mlkiye, lmiye) mensuplarnn maalarnazam olarak verilen katma denekler (Tahsisler) demek olanArpalklar, hem deZeamet'ler ve Timar'lar toptan yazlr. Ve bu yazl: 1) Ky kyolur; 2) Her kynKii olarak Kime yazld belirtilir.

Yni "Ky": Yazu birimidir. Dirliki(kim olursa olsun) adna yazl olan kyebal kiidir.

Mefsl

MEFSIL (AYRINTILAR) : "Her Kariye'nin Reys ve r Resmi ve ebvb'

mahslt yazlan Defterdir."(A.A.E., Keza)Ayrntlar Defterine ise kyn iindeki btn varlar geirilir. Bu Varlar balca 3blktrler:

l. - Rey (Gdlenler) : denilen retmenler, Trkesi ifti'lerdir. BunlarCumhuriyet ann kaln kr burjuvalarna bir sahte kimlik diye verilen szde"ifti"ler deildirler. Tam alkan alt kat kylleridirler. Ve sonra "oban"gelmiGebe Trkn gznde: "Gdlen"insanlardr.

2. - r (Ondalk) : ifti'nin, topra ileme hakkna ve dirlik dzenliin


10/104

korunmas pahasna karlk, Toprak rnleri deerinden "Gdc"resm obanlarnadedii: vergiler, resimler ve ilh. dr.

lk Osmanl vergileri: slmdan "r"(ondalk), slm olmyandan "Hara"(Rumca "Horatio"dan gelme) adyla alnrlard. Sonra dzen deiip smrazttka, hem bu iki basit vergi biimi birbiriyle karma kark edilecek, hem deonlarn dnda, daha sryle birok baka vergi, resim, angarya.. soygun salmalar

st ste ylacaktr.Ayrntlar ve zellikleri yeri gelince grlecektir.

3. - "Ve Ebvb' Mahslt" (rnlerin Kaplar) : ifti'nin igc, ev halk gibialan insanlarn ve hizmetlilerin: saylar, karakterleri, altklar yerlerinzellikleri, tipleri, gelirlere kaynak, rnlerin ktiklar "kap"olarak birer birerkaleme alnr.

"Mefsl Defteri" bu ayrntlar gsterir.

Ruznme

RUZNME (GNDEMCE) : "Yevmen feyevma (gn gnne) verilenTimarlarn Beratlar kayddr."(A.A.E., keza)

Tanmlanmasndan da anlald gibi: Dirliklerin zaman zaman el deitirmesi,gn gnne "Ruznme"ye yazlmaldr. Ne var ki, Gdc - oban: ktipliktenyetimemitir. "Has" Dirlikler, 23 Belerbeilikile 9 Salyane'den ibarettir.Zeamet'lerin bile says 3166 y gemez. Osmanl, bunlar, yorulmam ansndatutabilir.

Asl Mir Topraklarn byk yn 100 bine yakn (97.240) Cebel's ile 40.142Kl'n rgtlendii Timar'lar iine girer. O bakmdan, bylesine kalabalk bir Toprakgdcleri'nin "Ruznme"stunlarn doldurmas kanlmaz olur.

Memleket Gdmnn Avadanl

Osmanl Devlet yapsnda Pyitaht'a kar kurulan dare avadanl, aadanyukarya doru: Ky, Kaz, Sancak(Liva) ve Eyaletadlaryla rgtlenmitir.

"Eyalet ve Sancaklarn mirleri olanlar, ayn zamanda asker kumandandlar.Kanunlarla tahdit ve tayin olunmu selhiyetlerini, hkmdar gibi kullanrlard. Halkazulm ve hakszlkta bulunamazlard. Zir, Divan' Hmayun... btn vatandalaravastasz ak olup, her trl ikyetleri dinlerdi. Kaz selhiyetler ise Kad'lara aitbulunurdu."(Mufassal Osmanl Tarihi, s. 375)

Metafizik bilim, hep byle "kestirmece" mutlak yarg dzer. Snfl Toplumda:"Kanunlarla snrl ve belirli yetkiler"ne zaman ve nasl yrrle girer? Bunubilmeyen yoktur. "Her trl ikayetlere ak"olu ta, modern Mahkemelerinaklna benzer. Ceza ilerinde "Savc"engelini aabilmek, hukuk dvlarnda"Masraf"surlarn delebilmek bugn nedir? Bilinince, Antika ada ne olabileceikendiliinden anlalr.

Onun iin, Osmanl yapsnda Kanun ve Usulformaliteleri, ancak Gdc

insanlarn sosyal yaplarna veya geliim ilikilerine gre "zulm ve hakszlk"yaplmasna yahut yaplmamasna elvermitir. Btn ile Osmanl Tarihinin heran kaplam bir dare veya Adalet kural ne srmek, aldatmaca deilse, artoyluk olur.

Gerekliin bu sosyal diyalektii gz nnden karlmamak ve bunaka herOsmanl gemiine tapmamak artyle, Osmanl Memleket yapsnn objektif vesomut varl az ok emalatrlabilir.

Tara Avadanl: Belerbeilik - Sancak - Kaz


11/104

Osmanllk Dirlik Dzeniile kuruldu. Dirlik dzeninde Pyitahta kar olanMemleketolaanst yaln grntldr. Bugnk idare blmleri: Vilayet (il), Kaz(le), Nhiye (Bucak), Ky drtlsnde toplanr. Osmanl lkesinin Payitahtnndeki hiyerarisi, l olur ve Toprak "Sahibi: Koruyucusu" grevine baldr.

1. - BEYLERBEYLK: imdiki birok vilyetleri iine alan en byk blmdr.Anadolu ve Rumeli birer Beylerbeyiliktir. Beylerbeyi2 tulu olur. "Ship"(Koruyucu)

olduu topran kendisine den geliri, ylda 100 bin akay akn olan HAS adnalr.2. - SANCAK: imdiki vilayetleri andrr. Sancan banda olan Sancakbeyi1

tuludur. Onun "Ship"olduu yer de HAS saylr.Bu iki st kat; Merkeze kar Taray kme kme derliyerek sorumluluk tar.3. - KAZA : Asl Tara daresi'nin birim btn olur. T, sur andan kalma

zl Devlet rgt Kaz'da zetlenir. Kaza'nn bal idarecileri unlardr:1) Alaybeyi: DevletinAskercilsorumlusudur. "eriba"adn da alr. Kaz

snrlar iine giren: "Timarlu"lar, yni en kk Dirliki "Sepah"leri derler. Savasrasnda, Sancakbeyinin emriyle, Timarl Eknc'lere (Sipahilere) kumanda eder.

2) Kad: Devletin adaletilsorumlusudur. Hem hkim, hem noter ilerinieriatprensiplerine gre yrtr.

Daha ok zel topraklarzerinde, ve zel mlkiyet ilikilerialannda rol oynar.

3) Suba : Devlet asndan bugne dek "Asyi"denilen Dirlikililerinsorumlusudur. Kaz'nn inzibat grevini yrtr.

Beratlarda yazldna gre: gerek Timar, gerekse Zeametsahibi olan Dirliki,kendi alannn "Suba"s saylr.

Bylece Subalk, modern Polis veJandarma grevinden ok daha derinlereiner. Kamu Topraklar zerinde, Mir Araz ilikilerialannda rol oynar.

C - BERAT ve DOKUNULMAZLIK

Dirlik Topra Toplumun Kamu mlkiyetindedir. Gelii gzel ne verilir, nealnr. Osmanlln en yaygn retim temeli Berat'larla dzenlenir. Ona uzanan elkesilir.

Zeamet Berat

Dirlikler nasl verilirlerdi? "Berat"la.16 nc yzyl birinci eyrei gnleri zerine yazlm BeeviTarihinin yazar:

"En yukar dedemiz Davut Beyin Berat sureti"ni verir. "an kurallar ve Kanun'ubilinsin diye rakamlanmas ihtiyar olundu"der. Berat'n sureti yledir :

"Davud, dme mecdehu, ya: Bosna Sancanda, yce kii kuandan YahyaPaa olu BaliTahvil'inden ve bz dahi Ahmet ve Yusuf Tahvillerinden olan istibdalvehi zere, Timar ibu 900 ban 27 gnnden tayin olunup, biriktirilip toplamZemet'i 50 bin akala yetip, Rumeli Beylerbeyisi Yakup Paa, dme mealiyehu,Tezkeresi gereince lyk ve evl ve mustahak grlp ve taklid klup verdim ki, zikrolunur."

Aka (...?)HaneBeher-HaneBiveBeeMcerredBenk Hasl Batna

YeyimeYetime

Red ky............. . 77 4 2 11 14 10 6.538 - -

Barlet Kakneky ...

87 - 4 - 13 2 15.824 2 1

6


12/104

KurneVidanaky ...

61 4 - 8 11 6 8.552 2 -

Nemlohaky (zami)

29 - 2/12 /18 /24 13/31 8.732 2/6 -

"An Tahvil Yusuf ve Ahmet zamimelerinden(katlmlarndan) baka, bu Timar alnp anlanDavud Beye verilp

Tarla ayr Mezrea 2 1 45

Ve anlan Davud Beyin dilei ile vazgeldii kyleellerinde kald. Timarlar ile anlan ona verildi.

Davut Bey dahi bu kylerini Zeamet ile mutasarrfola. fi 27 aban'el muazzam

Kostan Teager KyHasl

Burak Ky

Tabi MHasl hari ez defter Yekn

2214 2225 50.000Bu iki ky ile 5 nefer zerine Hsl kayd olunmasna."Bylece, Bali Beyle Ahmet ve Yusuf zerinde bulunan "Timar"lar "stibdal"

(Bedenli denme) yolu ile "Tahvil"(Deitirim) yaplarak ve biriktirilerek bir 50 binakalk "Zeamet"meydana getirilir. Beylerbeyi "Tezkeresi"ile "lyk, ncelikli vehakl" grlen Davud Beye geirilir.

Berat'in ondan sonrasnda: 1 - Verili nedeni, 2 - Hi bir nedenle kimseninkarmamas, 3 - Halkn uymas yazlarak tarihi atlr:

1 - "Ve buyurdum ki: Hzemat' mebrure'i mevfure ve mesa'i mekre'iakir'i mansre'dir. Ber mcb'i Defter'i Hkn medd kla."

2 - "Olbapta hi ehad kinen min kn, biveh'i minel vcuh ve sebeb'i minelesbap mni ve mnzi olmya."

3 - "Ve ol yerin halk fil cmle vazi(alt kii) erfi(erefli kii) anlan S Babilp muazzez ve mkerrem tutup, Subalkla ilgili ilerde bavurma anlana yapla,sznden dar kmyalar. yle bileler."

4 - Tarih: "Tahriren filyevm Cemaziyelhir aynn 10 uncu gn 902 yl,Kostantiniye (stanbul) makamnda."

Timar Berat

Timar veriliinin Berat' da aa yukar ayn olur. Gene Beev'ye gre,dedelerinden Bosna Alaybeisi Cfer Beye, Dellk Mustafa Paa zaman bir Beratveriliyor. Kyler Veysel olu Ali Bey Tahvilinden "Mahll"olmu 4986 akalk

Timardr. Timarsz olan Dvud Bey olu Cfer elebi'ye "Gaazilerin Sultan"Padiahn emriyle verilir."yle ki ve zayif'i hidemt' mebrure'i askir'i mansre'dir." "Bermucib'i

Defter medd kla. Olbapta hi ehat mni ve rfi(engel ve kaldrc) olmayp,mdahale klmaya. Edirne makamnda yazlr.

Hane Mcerred Bve Hslranik'e tbi Bergosta ky ...... 10 4 3 3159 YekunDepsi'e tbi Kaz'i mezbur ...... 19 2 1 1823 4982 "


13/104

Beevi diyor ki: "Bu Berat' erif te, Beylerbeyi Nian var, mhr yoktur."Timar da Zeamet gibi: "Dergh' muallda"(yce kap evinde, sarayda, yni

dolaysz aracsz) "emr'i vcibl ittib: uyulmas gerekli buyrultu" ile verilir. Onuniin olmal, "Merhum Cfer Beyin Berat'"olarak anlan daha aaiki yazda "Zeamet"sz geer:

"Nian' erf'i lan' Sultn ve Turay' garray' kiyt'istan' Haakaan hkm

oldur ki, imdicikte darende'i fermn' kader tuvn Cafer, Bosna Sancanda Beliyrelerinde mtasarrf olduu Zemetine Defter'i Cedit gereince lyk ve irzngrp verdim ki zikrolunur ve erh klnur (8) sekiz adet ky minvl'i merkum zereyazlp yekn 14315 ve buyurdum ki, bundan byle eli altnda olup tasarruf klupyle ki: Vezayf'i hizemat' mebrre ve mesa'i mekre'i askim'i mansure'dir. Bermucib'i Defter medd kla.

"Ve ol yerin Halk vadi, refi(alt olsun, st olsun), sagyri kebr(byk olsun,kk olsun) anlan Suba bilp muazzez ve mkerrem tutup, Subalkla ilgiliilerde bavurmay ona ideler, olbapte hi ferd ferideden kinen men kne(yaratlm kiilerden var olmu ve var olan hibir kii) mni rfi olmya, ylebileler, Almet'i erfe itimad klalar. Bimekam' Edirne."

Beev toplam 14315 akaya bakarak unu ekler :"Ol zamanda Kl' Zemet 10 bin olmak anlalr."

Miri Topran Yaygnl

Osmanlnn btn tara grevlileri, Modern Devlet usul ile "maa"almazlard.Kendilerine Dirliini koruyacaklar topran gelirinden bir pay braklrd. Bugnkkafamzla baknca, o gelirden pay almak, bize, topraa "sahip kmak"gibi geliyor. Oyzden Dirlikiler, sonralar treyen Toprak Beyleri ve Toprak Aalar ilekartrlyor.

Okullarda ocuklara Tarih o burjuva anlay ile yazlnca, ilk Osmanl Toprakilikileri yle zetleniyor:

"Osman Bey, idaresi altndaki yerleri kardeleri, oullar ve mers arasndataksim ettii gibi, Orhan Gaaz de ayn ekilde datmt. Byk Beyler lnceyerlerini oullarna vermek siyasetini gtmt."(M. Os. Tarihi)

Daha ilk admda, her i gibi idare de, Kanda eit lb'ler arasnda geti.Erturul'un arkadalar:Aka Koca, Abdrrahman Gaaz, Osman'n silh arkada:Konuralp, Turgut Alp, Aygud Alb idi.Akba Mahmut Alb, "Karaolan" Kara Mursal,Hasan Alb, Samsa avu ve kardei Sokmu avu, Yahili, Karatekin, eyhMahmut, Targal Mihman, Akbyk, Gndz Alb, Aygutalb, Tursun Fakih.. ve ilh.. sayllb'lerdi.

Bunlara Topran zel kii mlk olarak verilmediini, kendileri lnceoullarna yeniden yer verilii de gsterir. Aka Koca lnce olu Murat BeyeKandra verildi, Konuralp lnce olu Sleyman "Paa" ya Dzce-Bolu verildi. Budurum, ortada babadan oula miras geen bir zel Kii mlkiyeti deil, bir toprakMansb konu olduunu gsterir. u satrlar da onu anlatr:

"Osmanllar Anadolu'da fethettikleri yerlerin bir ksm topran sahiplerinin

ellerinde brakmlar, bir ksmn ise devletletirmilerdi. Rumeli'de fethedilen yerlerise: Klise ve Manastrlara ait vakflar mstesn olmak zere, Devletin addolunmutu.Bunlarn bir ksm harplerde yararlklar grlen byk merya mlk olarakverilmitir."(M. Os. Tarihi, s. 362)

Kiiye "Mlk"diye verilen yerlerin ne denli ireti bulunduu: Vakf eilimindegizlenir. Toprakta zel mlk edinen kii, bunun arabuk yklacan ve ocuklarnamiras kalamyacan biliyordu. yisi mi, lmeden Topra "Vakf"'yaparakdokunulmaz klmak dnlyordu. nk, yurt Topraklar Mir toprak denizindeeriyordu. Mir Toprak olmaktan: "Yalnz ehir ve Kasabalarla, bunlarn civarndakiba ve baheler istisna edilirdi."(M. Os. Tarihi, keza)


14/104

Mir Topran Dokunulmazl

Cumhuriyet Trkiyesinin dnr "Devletilik"ten baka bir kavramasnamad iin, Mir Toprak dzenini "Devletin" sayar. Mir Toprak dzeni, Vakfyoluyla bile Kiilere aktarlsa, ok gemez aslna dnerdi. Kimse uzun sre,

aldnn stne "zel Mlk"diye yatamazd. rnek:"Anadolu Kazaskeri Cinci Hasan efendi.. eriat ve Kanuna aykr olarak halknmallarna kararak Devlet ilerini yrten (Hasan Efendi).. Sadrzam kapsndahaps buyurulup teki deerli bir ok eyasndan baka 1000 keseyi akn paralarMir ynnden zapt ve kendisi Mihalc'a srlp Hak sahipleriyle ilgili durumlar dahiarabuk grldkten sonra, hapsine baland zamandan 4 nc ayda siyasetenkatline Ferman... anlan kasabada yerine getirildi, ve ondan nce kendisine TEMLKettirip, z'munca hayr ilerine VAKF eyledii kylerin ve ekinliklerin, erefli emirleMLKYET ve VAKIFLARI KALDIRILIP, eskiden olduklar zere kimisi Timar veZeamet ve kimisi Mir yanndan zapt olundu.". (Abdurrahman Abdi Paa:"Vekaayi'nme", 1058 (D. 1647) Recep 26, Beyazit No. 5154)

Osmanl hiyerarisince Vezirden hemen sonra gelen, Btn Devlet ilerini vesrlarn Padiahla babaa verip yrten, Modern Bakanlardan bin kat geni yetkili

bir adamdr Anadolu Kazaskeri. Kamunun Mlkiyetinde olan Mir Topra almannbtn inceliklerini herkesten iyi biliyor. Mzra uvala sokmu: Kitabnauydurabildiini kendisine "Temlik"ettirmi. Kii mlk edemediini "Z'munca Hayrii"deyip "Vakf"a evirmi. Osmanl yutmuyor. aldklarnn, ettiklerinin meteliinedek hesabn 3 ay iinde grdryor. Ve kellesini uuruyor.

Antika Msaderenin Modern Deheti

Dikkat edelim. Bu olay 17. ci yzyl ortasnda, Osmanlnn kat derebeilemeve kme almetleri anda geer. Anadolu Kazaskeri: Devlet hiyerarisindeSadrzamdan sonra ikinci srada gelen ve bilginler snfndan olduu iin ayrcalmiye dokunulmazl bulunan birinci derece Devlet Ulu'larndandr. Hereyi kitabnauydurup almtr. Sezildi mi, Yassada'da gne banyosu ile ykanp Kahramanyaplmak ve aldklar "Kutsal kii mlk"olduu iin yanna kr braklmak yoktur.

veren Snf, bir mavi hikye yaratt ve yayd. Kapitalizmden nceki dzeniykmak iin buna muhtat. Avrupa'da Derebeyilik zaman, Osmanlda son yllaradek: Burjuvalarca en ok ikyet edilen korkun "hakszlk", (Cinci Hasan Efendiolayna benziyen) "Zapt"ve "Msadere"lerdir. Kapitalizm, ezel ve ebed kiimlkiyeti getirmedi mi ya?

Bunlarn, hakl veya haksz ar kullanmlar ne olursa olsun, sosyal anlamlar:Kamu hrsznn, kii mlkiyeti dokunulmazlna snp soygununa devamedemeyiidir. En tepedeki Sadrzamndan, en alak gnll Sepah'sine dek, btnOsmanl Dirlikileribu "Sk ynetim"iinde bulunurlar.

"Sahibl Arz"(Toprak sahibi) adn alan Dirlikileri, her istediklerini yapacakgte gstermek kolaydr. Gerekte onlar drst kaldklar lde gldrler. Topu

birden Tefeci - Bezirgn kranna uramadka, onlar iin Kamu Topraklar ile iliki:kldan ince, kltan keskin bir Srat Kprs gibidir.Byle bir dzen, elbet veren Snfn dehet iinde brakrd. Kapitaliste gre

herhangi akgz kii: ister alsn rpsn, ister haydutluk ve korsanlk yapsn, istersuistiml ve dolandrclk etsin, ister rvet ve irtikp salasn, hi nemi yok. Omeru olmyan binbir yolla kendi kiiliine bir "Mlkiyet"edinmi midir? Edinmitir.Kii mlkiyetinin kaynana baklamaz. Akolsun akgze. Kendisine Kii Mlkyaratt m, o mlk kutsaldr!

veren Snf, en normal "Sermaye Birikii"dedii apulla adam olmutur. Oapul, verenin kendi Anayurdundaki milyonlarca kk retmenin: esnaflarn,


15/104

kyllerin mlkceizlerinden edilmeleri demektir. veren Hukuku: gizli yollardanmlkleri ellerinden alnm alanlara hi bir hak tanmaz. Her gn ilettii iilerinemei'nin byk payn art-deer olarak Kapitalist Kii Mlkiyeti durumunageirmesini "Zapt"veya "Msadere"saymaz. Kapitalist iin smr deil,smrnn Derebeibiimi gayrimerudur: veren biimi smr: merudur...

Onun iin Burjuva Bilimi, hrsz Beyleri, Efendileri, Paalar Padiahn

mlkszletirdiini grdke, dehet iinde kalr. Ya kapitalistin de bana byle birey gelirse?

AYRIM II

DRLK DZENNN SOMUT Z

Bu Ayrm ayrca balklara blmyoruz. Okura, elle tutulurca, gerek birOsmanl Defterinde yazlm bulunanlar canlca sunuyoruz: Sunulan Kurum: Dirlikdzenin de temel ta, tabann taban olan Timar'dr.

Timar'n ne olduu zerinde soyut tanmlamalar yapmaktansa, bir OsmanlDefterini okumak daha canl ve aydnlatc olabilir.

Bir Sancak Defteri

1509 yl yazlm Vidin Timar Defteri(Defter'i Timr' Vidin; Muallim CevdetKitapl, Elyazma, No: 0,90) rk, bozuk, okunmaz sayfal bir belgedir. (Bylekark bir "Defter"iinden nasl bir mparatorluk "ktna" alr. Cumhuriyetanda "Sandktan km" Hkmetleri bilenler amazlar.)

Orada Vidin Vilyetinin gelirleri, iinden klmaz bir kargaalkla stste yl,etrefil yazlarla belirtilir. Daha ilk Osmanl andaki gibi: O (o) biiminde, 4

rakam ve 5 rakam biimlerindedir.Vidin Vilyeti'nin toplam geliri (Hsl) : 237.568 akadr. Bu geliri salyan

retim kaynaklar yle zetlenir:

Kur(Kyler)

Mezr(Ekinlik)

Hne(Ev)

Pnar Mcerred?(Muharrer?)

30 3 956 85 51"Nefs'i Vilyet ma'a velyeth"denilenin "Cem'l mecmi: Toplamlarnn

toplam" geliri: 189.575 tir. O "hsl"n hemen altna daha apraz bir yazyla "Fil'asl"(aslnda) kaydiyle verilen rakam ise: 375.874 tr. Buradaki "Asl"nedir? Osmanldannceki gelir mi? O zaman Osmanlnn bir kalemde eski vergileri yaryarya indirdiianlalabilir.. Belki fetihlerin madde srr budur.

"Nefs'i Vilyet"gelirinin kaynaklar yle sralanr :

Kur Hne Pnar"Mcerred" mi,"Muharrer" mi,

"Hacret" mi?

13 523 44 34Ayn Vidin Sancak Begiiin verilmi "Hssa"nn geliri: 38.493 tr. Bu gelirin

kaynaklar:

Kur Mezri Hne Pnar Mcerred17 3 423 85 51


16/104

Sancak Yazu'su (statistii)

Bir baka Sancak iin "sa Bey tasarrufunda"denilerek, baka bir envanteryaylr. Orada alt alta u iki kayt vardr:

Kendu yerin Cebel Kacen Sokaklu ve briz Hanlu

1 47 4 1 4

Hazine(adr?)

Kilar(adr?)

Mutbah Sarahane Kenlik

1 1 1 1 1Bu envanterin altndaki "Fasl"da "Cem'i vilyet"(?) kaydyla gelir tutar:

14.855 aka olarak gsterilir. Bu gelirin kaynaklar da yle sralanr:

MuslimHne

adr (m?) Pnar (Muharrer?)Mcerred

154 187 37 8Ve hepsinin altnda: "Kayd't bzr ve niyabet ma'a velyatuha vel celb ve

gmrk ve gayrihm ve resm'i ganem'i Vidin Sancak Begi Sal"hizasna gelir tutar145.000 yazlr. Bu tutar, yukarki 14.855 le toplar: 159.800 olarak bulur. Nedense(55) rakam eksilir. Defter tutanlarn hesap bilgileri bu kadar m? Anlalmaz.Memleket Fethetmesi ve idaresi baka, hesap ii baka demek.

Timarn Yazlm

Timar'lar iin yaplan yazmlar daha az ayrntl deildir. Bu yazlarda genelolarak epey zellikler beliriyor.

Hepsi 111 sayfa tutan Defterin 85 sayfasnda 117 Timar yazlmtr.Timarlar arasnda "Sl"denilen (salair: cret) Ltin szcnden gelme:

"Maktu Sl", "Yeni Sl"denen ve "Sadaka"ve "Bidt"saylan "aka"denekleribulunur. 57. nci sayfada "Nefs'i Vidin ucunda mtemekkin olan"bir yadrg (kfir

olsa gerek) adl kii, her ne ie ise "Balyacak Mir Koc'dan dergh' lye bir"ey"gelmi. Ol bid'ati makt vire gelmiler"deniyor. Ve "imdiki" ("Belden Bei" mi?"Yldan yeni" mi? seilmez) "Makt Sl": 800 akadr.

"Ve bu cmleden gayr'i y menkul Vidin gelib harb olcek, Kal'e erenleriCagal'a yoldalk etmiler. Nuhbe'i lden Kal'e Erenlerine Ulfec idicek (...derkareve legi yevm'ulled) akc sadaka olunmu. Yeni Sl: 3160"

Timar dirlikilerinin yetkileri, ya Padiahtan, yahut Be (Komutan) lardan"Bert"almakla olur. Her Dirliki Timar sahibinin Deftere geen yazmnda 5 blmzellii yazlr: 1 - Timarl'nn ad san, hviyeti; 2 - Elindeki yetki belgesi(Bert') vebu belgenin karakteri, gerekirse nedeni, biimi, gerekesi; 3 - Timarnpersoneli; 4 -Timarn retim kaynaklar; 5 Timarn geliri(Hasl').

Timar'l'nun Kimlii

TMARLININ HVYET: srasnda gze arpan ey : Osmanlnn rk, dil, dingibi farklara hi bakmakszn yalnz insan semesi ve ayrmasdr. rnein alt alta13 Timar dirlikisi arasnda yalnz 3 tanesi (rk, dili bilinmese de) mslman babannolu mslmandr. Geri kalan 10 dirlikiden 4' hristiyan babann hristiyan oludur.6's hristiyan babann mslman oludur.

3 Mslman olu mslman:1 - "Musa oullar Bali ve Burak".2 - "Mustafa ve Cani dey emrolunmu.. Kara Msa varl."


17/104

3 - "Mustafa evldu Pazarlube".Bu zbez mslman hviyetinin bile yazl, asllarnda phe uyandryor.

Osmanl geleneinde, mslmann ocuuna "Oul"denir, hristiyann ocuuna"Veled"denir. Hl bugnk Trkede bir kiiye "Velet"denildi mi, kfr edilmisaylr. "Veled" szc "gvur olu" demee gelir. Mslmana svmek olur.

O bakmdan "Pazarlube" olu Mustafa'nn "evld" diye yazlmas, ad kark

"Pazarlube" denen babasnn hristiyan olmasn dndryor. Baba adlaraklanmyan "Mustafa ve Cani"deki "Cani"Trk - mslman ad olamaz: Belki"Yani"nin Osmanl aznda ald biimdir. "Kara Mustafa"ya "Cani deyemrolunmu"bulunmas da o kukuyu glendiriyor.

Bu hesapa, hemen btn Fethedilen topraklarn Timar adl Dirlikleri hristiyanocuklarnn elinde gibidir.

4 hristiyan olu hristiyan:"Ma'mi veled'i Yanuci""Yuvan veled'i Bat""Yani Suba""Mihayil veled'i Estrulu"6 hristiyan olu mslmanlar:"Dursun veled'i Dalman"

"Ali veled'i Milyan""Ali veled'i Minet""Dursun veled'i Dultman""Turali veled'i Mustafa"

"Burak Veled'i Kolc"

Koyu mslman Osmanl, eylerin itiiyle, topraklarn fethettii"GVUR"cuklara kar grlmedik bir DEMOKRATK tolerans gsteriyordu.

Timarl'nn YetkisiTMARLININ YETKS: Dirlikilik yetkisinin bir tek belgesi vardr : BERT.

eriat gereince, Bert': mam (Komutan, Lider: Osmanlda Pdiah) verir ve mamld m, yerine geen, eski eylemi her zaman yeniliyebilir. Ancak, eski mamn(baba ve dede Pdiahlarn) verdii Bert'larn tannmas gelenek olur.

Vidin Defterindeki Timarlar zerinde, gelii gzelmie yazlm bir ikiszckten, Timar yetkilerinin ve ilemlerinin kimi zellikleri beliriyor. Bu zellikleri,Timarn kullanl yordamnda ve aln yordamnda olmak zere iki bleayrabiliriz.

Tip Timar

Timar yetkisinin kullanl bakmndan 3 tr gze arpyor: a) Tek kiiTimar;b) OrtakTimar; c) Timar "aybal"yahut Timar "Bei bal."

a) TEK K TMARI: Genel kuraldr. Timarlarn byk ounluu besbelli

yararlk gsteren mslman veya hristiyan savalarndr. yle yazlr: "ElindePadiahmz Bert' vardr.", "Padiahm Bert' vardr."

b) ORTAK TMAR: ok seyrek grlr. Ad geen 13 timardan yanlz ikisi ikierkiiye verilmitir. Bu ortak kullanm, her ikisinde de ayn babann oullarnadmtr. rnek:

"Yani Suba oullar Mustafa ve Cani deyu emrolunmutur beratlarnda.""Msa oullar Bali ve Burak mterek tasarruf olup (okunmyan bir szck:

"Nevbetc" mi?) eler deyu ellerinde Padiahmz Bert vardr."Bu Ortak Timar nasl ve neden verilmitir, aklanmaz. Babalar "Suba" vb.


18/104

olduklar iin, Timar almya hak kazanm ta bu hakkn oullarna miras gibigeirmi ve bu gei resmen tannm olabilir. Sonralar, hele yeni Ftuhat durunca,Timarllk, Dirliki olmak kapal bir Kast iine alnm, atalarndan Sepahi, Dirlikiolmyanlar "Ecnebi"saylmtr.

O zaman, bir Dirliki ld m, onun Timar oullarndan birisine veya ikisinenasl geirilmitir? Yoksa iki kardee birden, gsterdikleri yararlk zerine ortaklaa

Timar m verilmitir? Belli deil.Ortaklaa Timar'n bir nc kullan biimi gibi grneni de var. rnek:"Tursun veled'i Dalman Koc Slihin Yoldaldr (yahut "Kardaldr") "Bu ne demek? Timar'da "Yoldalk"veya "Kardelik"besbelli, yukarda anlan

bir babadan gelme dl kardelii olmayacaktr.

c) AYBAILIK - BEBAILIK TMARI : olduka aydnlatlmak ister. Eerbtn Timar'lar iin "aybalk"ve "Beibalk"sfat kullanlabilirse, neden 13Timardan yalnz bir veya ikisi iin bu deyim yazlm, tekilerde kullanlmamtr?

Karmak Tmar

Kaytlarn karmakarkl iinde "ayba"ve "Beyiba"deyimi geen yerde

bir baka zel durum var. Onu aynen alalm:"... Beyi bal elinde (okunmyan: "blsalkm"gibi bir szck) Bert vardr."

cmlesinden nce "Timar"szcnn "ma" hecesi uzatlp alarak stne uyazlmtr :

"Kendu Cebelu Gulm adr1 3 1 1"

Ayn Uzun Timar'n altnda ise, epey kk "Hsl"l (az gelirli) 4 blk semtyle anlr:

1 - "Herzoink :

Hne Pnar Mcerred Hsl39 3 5 1817

2 - "Einine :

Hne Pnar Mcerred Hsl10 1 3 673"

3 - "Estolozog :

Hne Pnar Hsl6 1 403

4 - "Brovnik (Brodink?) :

Hne Pnar Mcerred Hsl

10 1 3 813"Sonra btn bu ayrntl drt kalem yerin altna, (a') hecesi iyice alpuzatlarak konulan "Cem'n"yazs stne ilenmice :

"Timarna gider(veya "girer") ay Bal"denir. Altna da u envantersralanr:

Kur Mezri Hne Pnar Hacret1 1 109 9 13"


19/104

Bu grne gre "agbalk"veya "Bebalk"srf paralanm, nispetenkk semt ve yerleri bir araya toplam merkezcil bir Timar mdr? Yoksa, Timarlararasnda ayr grevli bir Dirlikilik kat mdr? Defterden anlalmyor kolayca.

Timar Ediniler

Timar'nAln, Edinili yordam bakmndan "Defter"e gemi ilemlerde de 4tip yazl gze arpyor: a) "Kadim"Timarlar; b) "Padiah"veyaAtas'nn Timarlar;c) "Tahvil"grm Timarlar; d) "Tevk"li Timarlar...

a) "KADM BERATLAR: besbelli, ne Tahrir(Yazm) yapld zaman tahttaoturan Padiahn, ne de babasnn vermi olmad, pek eski Timar lar iindir.

Osmanl Tarihi, hele Padiah buyurultular okunurken, sk sk bu "Kadim"szcne rastlanr, Bir ey "Kadim"ise, hemen hemen Tabu gibi kutsallar. Ftih,Bizans rneinden yararlanrken dikte ettii kurallara: "Atam, dedem kanunudur"der ve bir dokunulmazlk kazandrr. Bu Osmanl gelenei bugn hl Kyl dnceve davranna egemendir. Anadolu'da halk bir eye "Gadim"dedi mi artk onunzerine baka sfat aranamaz ve tartma yaplamaz, anlam kar.

Deftere yle yazlr:

"Elinde Bert vardr Kadimdir.""Elinde Bert vardr. Kadim Sepahi oludur ve Berttr."

Padiah veya Atas Berat

b) "PADAH" veya ATASI BERATLARI: Bunlar, "Kadim"ler kadar eskiolmad anlalan beratlardr. Yayan Padiah tarafndan verilmi olduu, yleyazlndan anlalyor:

"Padiahmaz Bert' vardr.""Padiahm Bert vardr."11 Timar'dan "Padiahmz"yazl olan 5, "Padiahm"yazl olan 3 tanedir.Anlan "Vidin Defteri"1059 yl (tam 1648: l7.ci yzyl ortas) hazrlanrken,

yayan Padiah: "Sultan Mehmet Bin Murad Han"olarak gsterilmitir. Bu Padiah1058 yl (D.: 1647) tahta kan ve 48 yllk mrnde 41 yl saltanat sren MehmetIV tr. Babas ok etin adam Murat IV tr.

Bu Yazm: Osmanl Tarihinin en kritik alarndan birinde yaplmtr. GenOsman II Han, Devrimciliinin kurban olduktan sonra, Murad IV: Byk ReformcuKoi Bey'in telkinlerile ortal kasm kavurmutur. lnce, anas Ksem Sultan(Mhpeyker) olu brahim I i ancak 9 yl ktidarda tutmu, zorla devrilen Ibrahim'inyerine Murat ile Koi denilen Turhan Sultan'n olu Mehmet IV gemitir.

Byle kanl anack baback gnlerinde Mehmet IV n Taht'a kndan 1 ylsonra yeniden bir Yazm yaplm olduu anlalyor. Mehmet IV henz 8 yandadr.Koi Bey Reform almasna uyulmu grnyor. Onun iin Murat IV'n ruhu ayaktagibidir. Timar Bert'larndan Murat adna verilmi olanlar zel bir kayt iletannmaktadr.

O nedenle "Kadim"Bertlar gibi, Defter'de Murat adna Beratlar dagemektedir. Yazllar yle oluyor:"... Elinde merhum (... kark yazyla..) Murat Beyden Berat vardr.""... Merhum... Murat Beyden Berat vardr."

Tahvil Berat

c) TAHVL BERT'LARI: anlamca pek ak grnmyorlar. Aratrlmaya deer.ki rnei Vidin Defteri'ne yle yazlyor:

- "Silhdar Bahdr" "ilm"(yahut "Glam") (okunmaz bir szck: "Talebile"yi


20/104

andrr) TAHVL var."- "Ma'mi veled Yanuci(yahut "Banuci") Smn'na TAHVL Hac Mustafa

elinde."Timar eskiden bir hristiyan elinde idi de sonra mslmana m geirilmitir?

Yoksa, dorudan doruya bir gayr msliminzenginlii("Smn": Var) Timar'a mevrilmitir? Yahut Yanuci'nin torunlar mslman olunca, bir "deiiklik"(Tahvil) mi

gerekmitir?Ak deil. Yalnz, Bert almann, "Kadim"veya Padiah yahut babastarafndan verilme yolu gibi, bir de "Tahvil"(Deitirme) yolu bulunuyor. Bu"Tahvil", son Osmanllk anda, Bat Kapitalizmine deilince gelen irketler deki"Obligation"lara verilmi "Tahvil"adyla ilikili mi dir? Sylenemez.

Yalnz, "Tahvil"zerine Beev Tarihi'nin yazar kendi atalarnn Berat'n rnekverir. Orada bir "Zeamet" Dirliini korumak iin: "Yahya Paa olu Bali tahvilindenve bz dahi Ahmet ve Yusuf Tahvillerinden olan stibdal vehi zere Timar"(Beev,s. 102) denilir. Bu, aka bakalarna ait Timarlardan para koparp ayrmak vebirisine vermektir.

Tevky Bert

d) TEVK BERT: Vidin Defteri'ndeki 15 kadar Timar'dan yalnz bir tanesi iinyle yazlyor:

"Yovan veled'i Batu yerli Kl erli kfirdir. Elinde Tevk'i erif vardr."Btn teki Timar iin hep "Kadim", yahut "Padiahmz", yahut "Murad

Beyden"kaytlar yaplmken, bu Timar iin zellikle "Tevk'i erif"bulunduununyazlmas tesadf olmasa gerektir.

lk Ftuhat anda, yeni topraklar ele geirilip yazlr iken, Yazm yapan enyce kata NANCILIK denirdi. Toprak ekonomisine dayanan Devletin en byk veen yetkili "Mansb"Nianclk idi. Divan emirlerine bakan, Toprak ve Askerlik"Tevcih"lerini Kanuna uyduran hep Nianc idi.

Sonra bu Nianclk grevleri birer birer kaldrld. Kendisi ,gstermelik vegrevsiz bir "Divn' Hmyun"eleman gibi kald. O zaman ad da deitirilerek:"TEVK"ye evrildi. Dirlik Dzenli Toprakekonomisine Tefeci - Bezirgn ilikilerinegemen olu prosesinin geliimini karekterize eden bu olayla "Tevk"li Berat arasndabir ba var m?

Grnmyor. Ancak, Berat gibi "Tevk"ile de Timar verildii grlyor.

Timarn Kayna

Timar Beratlarndaki eitlerin oran nedir? Genel yarg iin yeterli istatistikyok. Vidin Defteri'nin seilen Timar eitleri arasnda yle bir orant var:

13-14 Bert'tan: Kadim Berat ......................... 2Mterek Berat ..... . ......... ...... 2-3aybaBeyba Berat .....:....... . 1

Padiah Berat ............ . .. ......... 8Padiah atas Berat ...... . ...... . 2Tahvil'li Berat ........................... 2Tevk'i erif ... . ................. .. .. 1

Ballkbakmndan 13 Timar'dan 10'u doru Padiaha, 2 si Kadim Padiaha,Tevk denen 1 teki de Padiah Turas ile damgalanp "nian"landna gre, genePadiahla baldr. Padiahla Timar Dirlikisi arasnda hibir "arac"yoktur.

Yetkibakmndan, 14 te: 2 ortak, 1 ayba - Beyba Dirlik vardr.


21/104

Timarn Personel ve Gelir statistii

TMAR PERSONEL: Timar Defterine yazlan Hviyet, Bert'tan sonraki blm,Timar geliri ile yayacak insanlarn kalitelerini ve saylarn anar. Bunlar Dirliki ileadamlardr. retim asndan LETENLER zmresi diye anlabilir.

En bata Dirlikinin kendisi gelir. Sra banda ona "Kendu", "Kenduyi", kimi

de nedense (belki yaz srmesi ile) "Kenduyem"denir. Ondan sonra, Dirlikininbelirli ve hi deilse kitapa eit artlarla yetitirdii Kl eri saval kii "Cebel"

adn alr. Sonra "Gulm"(Olan) ile "Bikr", "Cariye"(kimi de diyeyazlm "Hver"mi? "Cariye"mi?) adl personellerin says gelir.

Bir fikir edinmek zere, Vidin Defterinden yalnz 3 nc blme giren Personeldizisinden rnek alalm:

Kend Cebel Gulm Bikr (Cariye) Hsl1 - H.Y. ...kenduyi 1 1 - - 22912 - M.C. ...kenduyi 3 1 - 1 153863 - K.M. ...kenduyim 1 - 1 - 37914 - T.D. ...kendu 1 1 - - 35645 - M.P. ...kenduyim 1 1 1 - 30016 - A. Mil. ...kendu cebel - - - - 1067 - Y.B. ...(Tevki erif) - - - - 16538 - A. Min. ...kenduyi 3 1 - 1 110049 - D.D. ...kendu cebel - 1 1 - 367710 - T.M. ...kendu cebel - 1 - - 318311 - M.B. ...kendu cebel - 1 - - 190112 - B.K. ...kenduye 2 - - 3 504013 - M.S. ...kendu cebel - - - - 880

Tmarl'nun Adamlar

Saylan 15 Timar iinde 1 "Tevki erif"li (7.no.) ile 5 Bertl Dirliki'den yalnz

birisinin (no. 9: D.D.) 1 Gulm' ile 1 Bikr' var. kisinin 1 tek (no: 10 ve 11)Gulm' var. tekiler tam "Ti'u Teber h'i Merdan" dedikleri, tek bana Timarnhem Dirlikisi, hem Cebels, hem Gulm, hem Bikr, hem "Hver" veya"Cariye"sidirler.

Bu zrt Timarl'larn durumlar Dirliklerinin geliri ile az ok ilgili grnyor.lerinden birisi (no. 6: A. Mil.), 106 aka Hsl ile nasl geinir ve nasl aynzamanda sava iin "Cebel"olur; bilinemez (No. 13: M.S.) adl Dirlikinin Hsl 880akadr. Tevki erif'li (No. 7:Y.B.) nin 1653 aka geliri bile, yannda (Cebel yledursun) ne bir "Gulm"ne bir "Bikr"veya "Cariye"beslemesine elvermez.

Yalnz, ilerinde akas 2 bini bulanlar, yanlarna birer Gulm alabiliyorlar:(No. 11: M.B.) 1901 aka ile 1 Gulm, (No. 10: T.M.) 3183 aka ile 1 Gulmbesliyebiliyor. Ancak geliri 3677 akaya varan (No. 9: D.D) 1 Gulm'dan baka, birde "Bikr"besleme lksne kavuuyor.

"Kendu"lerinden ayr "Cebel"besliyen Dirlikilerin de adamlar, gelirleriyleorantl grnyor. Bir yol tek bir "Cebel"yetitiren 4 Dirlikinin ortalama gelirleri3001 ile 3791 aka arasnda dolar. 3000 den 3-5 yz aka fazlalk, adambeslemekte hi fark yaratmyor. Hatta tersine olabiliyor. 3001 aka Hasl'l (No. 5 :M.P.) 1 Cebel'den baka, 1 Glm ve 1 Bikrbesledii halde, 3391 ile 3791 akaarasnda geliri bulunan Dirliki 1 "Cebel"dnda ancak 1 Gulm (No. 1 ve 4)yahut 1 Bikrbulundururlar.

"Criye"(Kle kadn) yahut Hver beslemek dorudan doruya 5000 akannstnde gze alnabilen bir imtiyaz gibidir. Ne var ki bu imtiyaz, gelir fazlal ile


22/104

orantl deil. 5040 akal (No. 12: B.K.), 2 "Cebel"yannda 3 Criye besliyor. tekiiki Dirliki 3 er "Cebel"den sonra: 11004 akals da (No. 8: A. Min.), 15386akals da yalnz birer "Gulm"ve birer "Criye"ile yetiniyorlar. Anlalan mizaveya rastlant meselesi.

Gelir Kaynaklar ve Gelirler

GELR KAYNAKLARI ve GELR (HASILA): Gelir kayna "Kur"denilen"Kyler", "Mezrea"denilen "Ekinyerleri", "Hne", denilen "Evler", "Pnar"denilenSu'lar ve yazl her trl okunua ak "Mcerred"diyebileceimiz (belki tek banakii) lerdir. Bunlarn saylar ile Hsla'lar arasnda az ok bir orant bulunmasnormal saylr. Ama, ky var, kyck var. Ev var, evcik var. Pnarlar da yle. Onlarnkaliteleri bilinmedike gelirleri kestirilemez.

Gelirlerle kaynaklarnn orantlar zerinde daha ak bilgi edinmek iin onlarboy srasna koyup dizelim:

I.- Hi Cebel'sz Timarlar:

No. sras Hsla Kur Mezrea Hane Pnar Mcered Ev bana gelir

6 106 - - 3 1 - 35 % 5013 880 - - 13 - - 68 % 1007 1653 - - 18 3 - 91 % 16111 1901 3 1 39 3 2 48 % 80

II.- Bir Cebel'l Timarlar:

No. sras Hsla Kur Mezrea Hane Pnar Mcered Ev bana gelir1 2291 3 - 33 - 3 695 3001 6 - 54 3 5 5510 3183 4 - 49 4 3 644 3564 1 - 30 6 4 1189 3677 3 - 37 4 - 993 3791 2 - 38 4 7 99

III.- ki- Cebel'l Timarlar:

No. sras Hsla Kur Mezrea Hane Pnar Mcered Ev bana gelir12 5040 3 1 45 1 8 1128 11004 6 - 81 5 7 1352 15386 3 - 54 3 8 284

Gelir Deerlendirimi

Burada en ok gze batan ey: "Hsl"akasn belirlendirite, Defter'i yazann

usuz bucaksz "takdir hakk"dr. nk baka objektif bir l belli deildir.Hi "Cebel"sz Timarlar'n Bertl olanlar arasnda bir orant var: Hi biri bir"Ky" iine almaz. 3 evli'ye 106 aka, 13 evli'ye 880 aka, 18 evli'ye 1653 akagelir dyor. Ev bana den gelir, bu kategoride ortalama 60 aka olsa,aralarnda % 50 ile % 100 arasnda deiiyor. 6 ile 13 ve 7 ile 11 sayl TimarlardaEv bana den gelir % 100 farkldr. Bu ikierli kategoriler arasnda % 50 er farkolur.

Ancak 6 sayl Timar anormal kertede az (106 aka) olduundan, bu Dirlikininev bana 35 aka gelir hakk kural olamaz. O zaman, Kendisi Cebel olan ile 1 tek


23/104


24/104

HsileOsmanl mparatorluu Savala kurulduu iin, lke daresi, (Mlk Taksimat)

bakmndan, hereyden nce Ordu dzenine gre biimlendi. Ordunun yaamasgelirle olur.

Onun iin Osmanl, idare ettii yerlerde iki eye bakar:

1 - Ka Kl-Askerkarr;2 - KaAka-Gelirgetirir..Memleket idaresini, bu iki imiy adan blmler. mparatorluun Klve

Aka bakmndan balca 3 tr dare sistemi vardr: 1 - Hsile, 2 - Saliyane, 3 -Hkmet..

1. - HASLE(Hs ile olur) : Birbirine zincirleme balanm, tam askercest-Astilikileriyle ileyen Dirlik sistemidir. Has - Zeamet - Timarprensipleriylegdlr.

16. c yzyln ortalarndan 17. ci yzyln ortalarna dek mparatorluun Hslaidare edilen Dirlik dzeni topraklarndaki Eyalet (Beylerbeilik) says hi deimez.Hayrullah Efendi'de de, Ayn Ali'de de, Koi Bey'de de, Ali avu'ta daBeylerbeiliklerin says hep 25 tanedir. Asl mparatorluun elik ekirdei buTimar-Zeamet-Has adl Dirlik yaps olur.

Dirlik dzeninde Beylerbeyi Kanunu yle kurallar:"Kang Beylerbeyilik nceden feth olmu ise ol Belerbei tekilerinden ncelik

kazanr. Ve herkangi Belerbeilik ki inayet oluna (ltfen verilse), ann BelirliDefterinde ne denl Has var ise, (Beylerbeyi) ana tesarruf eder. Ve Sefer vkioldukta (Sava oldu mu) ne mikdar Hasla tasarruf ider ise 5000 akada 1Mkemmel Cebels olup, ardnda bayran eker."(Ayn Ali Ris.)

Hsla idare edilen blgelerde: Asker-idareciler kendi geimlerini kendiDirliklerinin gelirlerinden kendi elleriyle toplarlar ve kendi elleriyle harcarlar. Yalnzbu harcay, keyifleri nasl isterse yle olamaz. rnein: teki Dirlikiler (Zeamet veTimar sahipleri) de ayr llerle ayn eyi yaparlar. Beylerbeyi, Hs gelirlerinin her5000 akasna karlk, ha deyince savaa hazr bir, hem de "mkemmel Cebel"(iyisilhlanm Svari) yetitirmek zorundadr.

teki ast Dirlikiler (Zeamet sahibi "Zaim"ler ve Timar sahibi "Sepahi"ler) deyledirler. Yalnz onlarn, yerine gre deien lleri vardr. "Kl"bana denaka says 2000 ile 6000 arasnda deiir.

Beylerbeilere: eyaletlerin fetih srasna gre ncelik verildii gibi, blgeninTarihcil nemine gre daha gsterili yetki ve ayrcalklar da tannr. rnein: Budin,Badat, Msrgibi, "Vaktiyle Dr'l Hkme"(eskiden bakent) olmu EyaletlerinBeylerbeilerine u ayrcalklar verilmitir:

1 - Koilikaya binmek.2 - Rikb'nda Solak(60, 61, 62, 63 Orta'dan yenieri) Peykyrtmek.3 - Tevcihatyapmak. Maiyyetindeki Mirliv'lar (Sancak Beylerini) tyin ve

irsl etmek.Beyler arasndaki hiyerari'nin genel kural udur:"Her kang Bein HS's ziyade ise astna ncelikli olur: Meer VEZR ola..."

(Ayn Ali)Saliane

2.- SALYANE: Trkesi "Yllna"demektir. O da bir Belerbeilik'tir Ama,Saliyane'nin askerleri, dare ettikleri blgelerin gelirlerine, Hsla olanBeylerbeiliklerde olduu gibi, el koyamaz, el sremezler. Geliri Padiah toplar.Saliyane "kullar"na (Vasallerine Alt askerlerine) maa gibi geim datr.Komutanlara "Saliyane"(Yllk), erlere "lfe"(Gndelik: Yulaf paras) der, Gelir:rve rfirnlerinden toplanr. Toplyan Emn'dir.


25/104

"Saliyane ile olan Belerbeilerin tm rnleri Padiahca zapt olunupBeylerbeisine ve Sancak Beilerine ve Kul tayfasna hasl olan malndan Sliyne velfe virlr."(Ayn Ali)

Saliyane'de: "Timar ve Zemet yoktur. Fakat Kul tayfas vardr. Tm rnleriEvreni tutmu Padiah Hazretlerince zapt olunur: Hasl olan maldan Beylerbeilerinetayin olunan Saliyneleri ve kul tayfasna lfeleri virldkten sonra ziyadesi de

Devletmedr'a gelp Hazine iine girer."(Ali avu)"Ve Saliyane dey Beylere Emn'lerden er, drder yk (yz bin) aka tayinolunmutur. Ylda bir kerre alnur. Kapudanlarn Kadrgas (Sava gemisi) vardr.Ama Sanca yoktur. Hemen ylda bir kerre Emn'lerden "Saliyane" dey alnur veSliyanenin anlam, yllk demektr."(Koi Bey)

Saliyane'lerin says 9 dur. Ve 16.l7.ci yzyllar arasnda hemen hi deimez.Adlar: Msr - Yemen - Habe - Basra - Lahsa - Badat - Trablus Garp - Tunus -Cezayir Garp'tr. Adlarna baklnca u anlalyor: Osmanllar Uzak ve Mslmanlkeleri DirlikDzenine sokamamtr.

O Antika uygarlk kalntlarna,Anadolu'da olduu gibi Ouz Trk OymaklarnnTze (yni: Medeniyetle amurlamam lkel Sosyalist) insan kanndan "GebeAs"pek yaplamamtr. nk, en az 6 bin yllk Uygarlkhep oradaki insaninemi, posaya evirmitir.

Ancak, gene oralarn insanlar, Bizans Nfusu gibi Hristiyan olmadklar iin,silhla kar kmadka zor ktee uratlmamtr. O uygarlk posas ynlar,"gelene Beim, gidene Paam"demekte bin yllk idmanldrlar. Balarna tnemiou yabanc efendileri defedilir edilmez, Osmanlya yatkn bulunmulardr. Hepsikoyu Mslman (stelik "Kavm'i Necib'i Arebden": Peygamber dilini konuur)bulunduklarndan, bu "Din kardeleri"ne klla Dirlikdzeni yzde yzdayatlmamtr.

Irak rnei

Bu hipotezi en tipik biimleriyle Irakrnei okar.Anadolu'ya yakn olan ve Trk Gebelerinin epey at teptirdikleri Musul:

Antika Medeniyet ve Mslman alan iken bile Hsle Eyaleti olarak BeylerbeiliinDirlik Dzenini yaar.

Anadolu'ya bsbtn uzak den Basra tmyle Sliyane'dir.kisi ortas duran BadatBeylerbeilii ise, olaanst karmak toprak dzeni

mozayiidir. Hemen btn Osmanl Toprak ekonomisi eitlerinden bir eantiyontar. Balca en nemli tip Toprak dzeninden rnek verelim:

1.- DRLKLK: Badad'n 20 Sancandan 8'i: "Erz'i memleket saylmtr."(Ali avu). Sancak adlar: Badat - Zenkbad - Hille - Cevz - Rumahiye - Atey -Cengle - Karada... Bunlar, klsik Timar - Zeamet dzenini yaarlar.

ERZ' IRAK: teki 12 Sancaa verilen niteliktir. Adlar: Dertenk - Semavat -Beyat - Derne - Debl - Vasta - Kerend - Demurkapu - Karaniyye - Kaabur -Keyln - Esah'dr

Bu sancaklarn Toprak Dzeni iki tip gsterir :2.- YURTLUK ve OCAKLIK TP: "Sancak beyleri vardr ki, yurtluk ve Ocaklk

gibidir."(Ali avu). Bunlar Yazu ile Deftere geerler. Komutan, teki SancakBeleri gibi "Tabel ve Alem"(Davul ve Bayrak) sahibidir. Ama, Fetih srasnda"hizmet ve itaat"gsterdikleri iin, Sultan'n verdii "Temessk"(benimseyibelgesi) gereince "azil ve nasp kabul etmezler."

3.- SALYNE: "Geri kalan kur ve mezari(kyler ve ekinlikler) in tmrnleri Mri'ce zaptolunmutur."(A.) denildiine gre, bu yerler Saliy'neyi andrrAma gerekte "Kurr ve Mezri"basite "Kyler ve Ekinlikler"anlamna gelmez. zel


26/104

bir terimdir. Kimi Serhadbeylerine: Vergi tahsili, Sava mhimmat tedariki, kaaniftileri yerine getirme gibi hizmetler karl olarak verilmitir.. Bunlar da 2blktrler:

a) Timar ile olanlar: Beratli "Mlik ve Kenzler";b) Muafiyet ile olanlar: Vergiden bakl iftlikve Batna'lar.

Hkmetler

3. HKMET: Ne Hsile, ne Saliyane olmyan blgelerdir. Buralarnnkarakteristii, alabildiine ok eitli idare sistemlerini ilerine almalardr.

Ayn Ali ve Koi Bey bu konu zerinde pek durmuyorlar. Ali avu daha netkonuur. "Hkmet"i yle tanmlar:

"Fetih srasnda hizmet ve itaatleri karl olarak sahiplerine tefviz ve temlikolunmutur. Mlkiyet yolu ile tasarruf ederler, hatt Memleketleri kalemdenayrtlanm (mefruz'l kalem) ve makt'l kademdir(ayak baslmaktan kesintili?).rn kaplar Hkanlk Defteri iine sokulmamtr." (A..)

Bu genel tanmlamaya giren yerlerin bykl ve kkl zerine bir eydenilmiyor. Ama, biz Osmanl mparatorluu iinde yukarki tanmlamya az okuyabilecek yerleri gznne getirelim. Bunlar srasnda Hnlk ve Krallk kadar byk

geni lkeler de, bugn her biri ayr "Millet" ve "Devlet" olmu Prenslik'ler veDaylk'lar da, birer ileyi amyan kkAiretikve Kentik'ler de bulunur.

Bu "Hkmet"ler zerine bir fikir edinmek iin iki gruba ayrlmalarmmkndr:

1 - Devlet-Hkmetler.2 -Airet-Hkmetler.Devlet-Hkmetler :a) Hristiyan olanlar: Erdel Krall ile "Memleketeyn"(iftlke) adlarn alrlar.b) Mslman olanlar: Krm Hnl ile "Garp Ocaklar"adlarn alrlar.Drt Devlet-Hkmete kar Osmanlnn davran, pek Hristiyan - Mslman

ayrd yapar grnmemektedir. Buralarn somut karakteristikleri yle zetlenir:

Devlet-Hkmetler

"ERDEL" KRALLII: bugnk Macaristan saylabilir. zellikleri: 1 - Kralyerlihalka seilir, Osmanlca "Nasp"edilir. 2 - Kalesinde Trk askeribulunmaz.

O nedenle "Eylet'i Mmtze"(Ayrcalkl Eylet) adn alr.

"MEMLEKETEYN" (Eflk-Budan): bugnk Romanya saylabilir. lkin orada daKral(Erdel'de olduu gibi) yerli halka seiliridi. G : 1015 (. D.: 1600) ylndan berii deiir:

1 - Memleketeyn Voyvoda's: "Divan' Hmyun"da bulunan Rumtercmanlarndan gnderilir. Korona (Ta) giymez, Kul Kethuda'larnnKalensuva'sn giyer.

2 - Voyvoda'nn yanna : Divan Efendisi, "Beeli Aas"denilen Yenieri Subay

ile 700-800 kadar "Beeli Nefer"taklr.Daha sonralar bu platonik bamszlk ta sakncal grlr. Tuna rmannnemli yerlerine "Mstahfaz"(Koruyucu) asker ve Kad'lar yerletirilir.

KIRIM HANLII: Ftih anda "Ord'y Hmayn"a katlmakla yetinenbamsz bir Vasal(Tapulu) devletti, Kanun Sleyman anda evrene smyanOsmanl, Krm Hn'larn daAzlve Nasp etmiye balar.

Ayrcalklar yle zetlenir:1 - zfi zerklik(Otonomi) : Hnlk, iilerinde zerktir. Dilerinde yalnz

Hristiyan Devletlerine kar Sava ap Bar yapmakta bir kerteyedek bamszdr.


27/104

Nitekim, G.: 1090 (s. D.: 1640) ylna dek Viyana'ya ayr Elignderir.2 - Hn, kendi adna "Sikke"(para) basabilir.3 - Hna kar (Azil ve Nasb vesilesi ile de olsa) "Mlke"(Krallara,

Hkmdarlara) kar gsterilen "yzz"(Sayg) ve "Terifat"gsterilir.4 - Sefer(Sava) iin kendisine "Nme'i Hmayn"(Padiah mektubu) ile

"Sekban beha"(Yol paras) iletilir.

5 - Hn "azl"edildi mi, sokaa atlmaz: slimiye, yahut Yanbolu, yahutTekirda'nda "terfih"(rahat yaant) ettirilir.

GARP OCAKLARI: imdiki Trablus - Tunus - Cezayirdevletlerini iine alr. Buyerlerin Osmanllamas, sz yerinde ise "Devletiliimiz"ile deil, "zel giriim"ilegereklemitir. lk girikinler, Adalarla Anadolu'da su ileyip kam, tam : "ipten,kazktan kurtulma" kiilerdir.

Bedavadan yayan bu kiiler Korsanlk'tan baka geim yolu bulamazlar.zellikle Malta'ya, talya'ya, spanya'ya saldrrlar. Arada azaldlar m, kimigrevlilerini zmir, Ege vb. blgelere gnderip, u haberi uururlar:

"Solumadan can vermek, terlemeden mal kazanmak istiyenler bayramzaltna gelsin."

Korsan aknlaryla srlen Bat Ocaklar topraklarn Feth etmek Osmanl, iin

iten olmad. Fetih sras, sz geer korsan balara Day (Anne kardei! ) denildi.Daylarn idaresi altnda Askercil rgtlenmeler gelitirildi.

Eski Grek Kentleme kolonilerinin geleneini izlemie beyziyen Garp OcaklarileAna Vatan arasndaki ilikiler karlkl alveri biiminde oldu. Ocaklar:Osmanlya Hediye'ler veriyor, Osmanldan gemi, barut, top alyordu. Ocak,Donanmyi Hmyun'un yannda Sefere gidiyordu. Ocak'larn Kalelerine braklan5-6 bin Trk askeri azaldka, yerini Ocakllar alyordu.

Osmanllk bann aresine dtke, Ocaklar da yava yava AvrupallarlaAndlama serbestliini aldlar.

Airet-Hkmetler

Bugn "Krdistan"diye anlan yerler, hlAiretbiimli lkel Komunakalntlar iinde yaar. Osmanl, vaktiyle bu Krt airetlerinden yararlanarak Fetihleryapt iin, ve kendi Airet geleneklerinden sezinlenerek, onlara mparatorluk iindeayr zerk "Hkmet"ikler tanmt.

16. c yzyl ortasnda o eitAiret - Hkmetler, Saliyane'ler gibi 9 tanedir:Cizre - Ergil - Gen - Palu - Zdarro - Ekrad - Mihruvana - Oti - madiye...

Bunlarn Osmanl ile ilikileri zerine pek az bilinen eyler var. Airet -Hkmetlerinin:

"lerinde Osmanl Komutanlarndan (mer) ve Kul(Padiahn aylkl askeri)tayfasndan hi kimse yoktur. Cmle kendlere mahsustur."(Ali avu)

Yni Komutanlar da, erleri de Airet ua olur. Belki de Ikel Komunayaplarnn iine ilenmezlii yznden birer dokunulmazlk kazanmlar ve bunuandlamalarla Osmanlya kabul ettirmilerdir:

"Ve bunlar Ahitnameleri(Andlama yazlar) gereince: bundan byle Azil veNasb' kabul eylemezler. Ama, topu da Sultan Hazretlerinin emir ve fermannaitaatlidirler.

"teki Osmanl Komutanlar gibi, kang (hangi) Eyalete tbi iseler, (onlarn)Beylerbeileri ile birlikte Sefer eerler(Savaa giderler). Kavm (ulus) ve Kabiyle vebaka asker sahibidirler."(Ali avu)

lkel Komuna insanna Osmanlnn anlayn, daha dorusu karlkl anlayaklyan bir olay da, gene Krt Bakenti saylabilecek DiyarbekirEyaletinindurumudur. Irak iin Badat ne ise, Krdistan iin Diyarbekir odur. Badat gibiDiyarbekir'in Toprak ilikileri de ok eitli bir Mozayiktir. 4017 Kl' ve 18.000


28/104

Cebel's ile Rumeli ve Anadolu'dan sonra 3 nc, 22 Sancak says ile ikinci gelenDiyarbekir, toptan bir Hsile Beylerbeiliktir. Ancak o genel nitelik iinde balca 3tip idare vardr:

1.- KLASK TMAR-ZEAMETbiimi. Osmanl komutanlarnn idaresinde bulunan10 Sancaktr.

Onlarn dnda kalan 12 Sancak, Klasik Dirlikilik'ten apayr iki tip Timar -

Zemet - Has dzeni gsterirler. Hepsine birden Yurtluk ve Ocaklkad verilir.2.- DAVUL ve BAYRAK SAHPLER: "Anlar dahi teki komutanlar gibi Tabel veAlem shipleridir. Hatta tyin olunmu cmall Hslar vardr ki, ellerine Bert'Hmayn virlmitir." "Selef(daha nceki kuak) Sultanlardan ellerinde olanahitmmeleri gereince azil ve nasbi kabul eylemezler. Ama, ilerinde Zeamet veTimarlar vardr. Seferde kendleri Zem ve Timarlu Beylerbeileriyle eerler."(A..)

3.- DAVULSUZ ve BAYRAKSIZLAR: "Onlardan baka Zeamet ve Timar ilebaka Airet Beyleri vardr. Lkin anlar Tabel ve Alem sahibi deillerdir. BelkiZamler makamndadr."(A..)

mparatorluk ve s Topraklar

Mir Toprak dzeninin az ok dnda kalm grnen yerler, mparatorluunAnalke saylmayacak paralardr. Osmanl mparatorluu, tpk yerine getiiBizans mparatorluu gibi, hereyden nce bir Kilit - Boazlarmparatorluudur. Bukilidin zemberek gvdesi Anadolu, Demir kancas Rumeli'dir.

Anadolu ile Rumeli dnda kalan blgeler, genellikle uzak yollar veya snrlarzerinde, stratejik nemi bulunan yerlerdir. Osmanllk oralara u veya bu nedenlekendi Mir Toprak dzenini dayatmam, adapte etmi grnr. Byle Dirlik dzenitesinde braklm yerler balca rnekte toplanabilir :

1.- KIRIM HANLII, ERDL (imdiki Macaristan) KRALLII, MEMLEKETEYN(kilke: Eflk - Budan: imdiki Romanya) : ilerinde az ok muhtariyetli birerDominyon saylabilirler.

Bunlar, Karadeniz-Tuna deniz-rmak yollarnn Karaavrupa ilerine uzanankarakol noktalar gibidir. Bu Serhat(Sava-snr boyu) topraklar mparatorluunOrtaavrupa'daki Karadeniz slerisaylabilir.

2.- GARP OCAKLARI: Cezayir, Tunus ve ilh. lkelerinde korsan "Day"larnnbet tuttuklar yerlerdir. Oralarn Toprak dzeni de Serhatusul deiken biimleregirer.

Bu topraklar, mparatorluun Bat-Gney Avrupa'ya (o zamanlar spanya,Fransa ve daha ok talya'nn Venedik, Cenova, Floransa gibi bezirgn Kentlerine)kar kurulmuAkdeniz slerisaylabilir.

3.- SYALNEile gdlen yerler: genel olarak eski slm lkeleridir. Halep,Badat, Basra'da, Akdeniz adalarnda: Has, Zeamet, Timar usul yoktur. r ve

"rfi Hslat"toplanr. Bu hslattan Beylerbei'lerin, Sancak Beilerin, YerliKulu'nun (yercil: mahall asker'in) maalar karlr. Onlardan arta kalan gelirler, heryl Devlet hazinesine gnderilir.

Buralarn srf eski slm lkesinden olmalar deil, slmln da iine girdiiENESK MEDENYET SLER bulunmalar ilgintir. lk iki Kara sleri ile Deniz slerisaydmz lkeler daha ok BATI medeniyetlerine, ncler DOU medeniyetlerinealm yerlerdir. Yer ayrmnn MEDENYET (Uygarlk) anlam budur.

Genel MEDENYT olay iinde, en aktif rol oynyan BEZRGN EKONOMeilimli BYK TCARET YOLLARI'n ele alrsak:

1 - Krm-Memleketeyn-Erdeltopraklar KARADENZ - TUNA su yollarna;


29/104


30/104

duyulmayp, bir ka yldr ki aa vurdu.""Ol zaman": 16. c yzyl ortasdr. "Bir ka yldr"denilen gnler: 17. ci

yzyln ortalardr.Kanun'nin son gnlerindeki mparatorluk topraklar, Hayrullah Efendiye

(Devlet'i Osmniye Tarihi; C. II, s. 211-214) gre:Avrupa - Asya - Afrika lkeleri ileAdalarolarak blmlenir.

Btn mparatorluk 34 Eyalet(Beylerbeyilik), 377 Liva (Sancak Beilik) tir.Her Eyalet Vlisinin "Kapu Halk"(kapsndaki asker) 3.000 den, her SancakBeininki 1.000 kiiden aa kmaz.

Bu hesapa Sefer(Sava) srasnda Osmanlln Silhl Kuvvetleri Kanunanda yle hesaplanabilir:

Beylerbeiliklerden ............................ 100.000 neferSancak Beiliklerden .................. .... . 377.000 "Devletin Vazfehr Timarlu Askeri ...... 166.200 "Yrkn (Yrkler) .......... ...... .. . ... 34.000 "

Toplam 677.200 nefer

Bugn, kala kala, Osmanlnn doru drst iki Eyaleti kadar yer tutan

Trkiye'de: Bar zaman yarm milyon, Sava zaman en az bir milyon askerbeslendii gznne getirilsin. Trkiye vatandann srtna, Osmanl yurttann 34kat ar bir silhl kuvvet masraf bindii kendiliinden anlalmaz m?

Kylnn, retici gler bakmndan Kanun Sleyman ana gre arpa boyuileri gitmedii, belki toprak erozyonlar, traktrn otlak brakmay, Orman katlim,ve ilh. ve ilh.. yznden epey geri kald dnlsn. "Memleketin efendisi"ilnettiimiz, "Yerlerin esiri"durumundaki kylln niin o denli Sultan - Halifeler slahastalna (nostaljisine) tutulduu, neden yemeyip imeyip "Kur'an Kurslar"ile"mam - Hatipler"e drt elle sarld, dolays ile de kendilerine "Shiblarz" pozuveren Finans - Kapitalgdml Tefeci - Bezirgn Partilere intihar ederce oy verdiiepey ortaya ksa gerektir.

Osmanl Avrupas

OSMANLI AVRUPASI: 11 "Memleket"saylr. Bu memleketlerde: Tatar - Macar- slv - Rum - Bonakuluslar yaar. Bu uluslarn daresi.: 2 Devlet - Hkmet(1Hanlk. 1 Krallk), 3 Emaret(Komutanlk: Prenslik: Belik), 18 EyaletValilii(Beylerbeilik), 167 Liva (Sancak Belik) ile yrtlr.

Osmanl Avrupasnda 44.000 Timarlu Zeametaskeri, 31.000) Msellem veMuf(Badakl) Yrkn (yrkler) ile 74.000 Eyalet Muhafaza askeri bulunur.Muhafaza askerlerinin Ulfe'si (Gndelikleri) : her Eyaletin Rsumat ve Aar'ndantahsis olunur. Vlive Mrmirn (Beylerbei) lerin, Vezir'lerin: Eyalet'lere mensupHs'lar vardr.

Osmanl Avrupas: Kuzey - Dou - Bat olmak zere e blnr:

Eyaletler(Beylerbeilikler) Liva(Sancak Beilii) Says

Macar -

BudinTamuvar

EgriKanije

17698

KUZEY - Srp - BelgradSemendere -Emaret


31/104

Bosna -Hersek

DalmayaBosna

2

7

Eyaletler(Beylerbeilikler) Liva(Sancak Beilii) SaysKrm Hanlk

DOU -

Eflk - Kk EflkByk Eflk

Budan - Kara BudanAk Budan

-Emaret

-Emaret

Erdel Krallk

Eyaletler(Beylerbeilikler)

Liva(Sancak Beilii) Says

Ernebud(Arnavut)

skpYanya 34

BATI - Hrvat -kodraKarada 46

Rum -SelnikManastr

Mora

437

Bulgar

NiVidin

Silistire

Edirne

323

5

93

Osmanl Asya - Afrika - Adalar

OSMANLI ASYASI: 4 Bild(Kentler), 19 Eyalet, 184 Liva ile yrtlr.dareleri Hs, Saliyane, ltizam, Mlikne tiplerindedir. 91.000 Timarlu daimMuhafz askeri vardr.

Asya "Beldeler"i 4 etnik grupa gre ayrtlanr:

Livalar

ARAP -

YemenHabeCidde

am :

: Muha- San'a Zubeyd- Lha- Abu Ari: Necid- Habe- Der'iyye: Mekke- Tlif- Medine

Hsile : Kdus erif- Gazze- Gerk- Safed-Nablus-

Acln -Bekaa'l AzizSliyane : Tedmr- Sayda- Beyrut


32/104


33/104

oturakllamya balyor.Daha dorusu, Hayrullah Efendi'nin izdii Corafya ve EtnikMlk

Blmleniin yerini, dar Stratejikbir bzl ve derleni alyor. Krm Hnl, ErdelKrall, Srp, Eflk, Budan Emaretlerianlmaz oluyor. Rum, Bulgar, Arnavud, Hrvatetnik gruplar Rumeli Beylerbeyiliiiinde eritiliyor.

slm - Arap - Afrika lkeleri Saliyane biiminde dorudan doruya Padiah

Hslar arasna sokuluyor. (Msr - Yemen - Habe; Garp Ocaklar: Trablus - Tunus -Cezayir; Basra - Lahsa, (hatta) - Badat bu biime giriyor). Krm'da Kefe diye geneSaliyaneyiandrr bir Beylerbeilik ayrlyor.

17. ci yzyln bandan ikinci yarmna dek (1602-1653) Osmanl'nn Hsileolan Belerbeilikleri hep 25 olarak saylr. 9 Saliyane Eyaleti o Beylerbeililerindnda braklr. Yalnz Ali avu'ta : Badat Saliyane sayld halde, gene Hsilesrasna sokulur.

O 25 Beylerbeiliklerden yarm yzyl iinde ad deimeksizin kalanlarunlardr:

1 - Rumeli, 2 - Anadolu, 3 - Diyarbekir, 4 - Bosna, 5 - Budun, 6 - Tamuvar, 7- Karaman, 8 - Trabzon, 9 - am, 10 - Halep, 11 - Erzurum, 12 - ldr, 13 - Kars,14 - Van, 15 - Musul, 16 - Cezayir Bahrisefid, 17 - Kefe, 18 - Kbrs, 19 -Trablusam, 20 - Rakka (Maa Ruha),

Bunlardan sonraki adlar anlan Beylerbelikler, hem sayca, hem adlarbakmndan deiiklik gsterirler. Deiiklikleri, Tarih sras ile Osmanl yazarndayle buluyoruz :

Ayn Ali(1609)

Koi Bey(1630)

Ali avu(1653)

Eyalet says 23 26 26

IRumi SagyreZlkadiriyye

SivasZlkadiriyye

SivasMara

II --

Badatehrizor

Badatehrizol (zor)

III --

-Habe

KanijeEri

Ayn Ali ile Koi Bey arasnda 21 yl var. Koi Beyle Ali avu arasnda 23 ylvar. 1609 yl 23 olan Hasile Beylerbeilikler, artarak: 1630 yl 26 grnr.1653 yl26 saylr. Olabilir. Yahut bir say yanlgs vardr.

I Sayl stunlardaki deiiklik normaldir: 1609 yl "Rumi Sayr"(Kk Rumlkesi) saylan yerler, 1630 ile 1653 yllar kestirme "Svas"eyaleti olmutur. Gene1609 ve 1630 yllar "Zlkadiriyye"denilen, 1653 te "Mara"olmutur.

II sayl stunlardaki deiiklik te normaldir. 1609 yl ayrca bulunmyan:Badatve ehrizol(Zor ehr) Eyaletleri, 1630 yl kurulmu ve 1653 te kalmtr.

III sayl stunda: 1630 yl anlan Habe Eyaleti, ondan nce ve sonraki 20yllarda anlmaz. Buna karlk 1653 yl Kanije ve Eridiye izahsz 2 Beylerbeiliksraya konulur.

Bunlar biimcil takntlar ve deiiklikler.Mlki Blmlerde Nitelik Deiiklikleri

Asl ilgin olan ey, Beylerbeiliklerin z asndan gsterdiklerideiikliklerdir.16. c yzyl ortasndaki mparatorluktan Hayrullah Efendi'ninaktard Mlki Blmlerde, yalnz am Eyaletinin 7 Liv's Saliyne'dir. Bir deDiyarbekir, hem Krthem Osmanl Beylerin idaresinde gsterilir.

17. ci yzyl belgeleri daha aklayc olurlar. 1630 yl iin Koi Bey, sayd 25


34/104


35/104

YrkLivlar: Ofcabolu - Vize - Tanrda - Selnik - Kocack - Naldken.teki Eyaletlerden 16. c yzyl ortasndan 17 ci yzyl ortasna dek Sancak

says hi deimiyen Beylerbeilikler yalnz 5 tanedir :ANADOLU: 14 Sancak: Paa Sanca Ktahya - Saruhan - Aydn - Karasi

(Balkesir) - Mentee - Hamidili(Isparta) - Hdavendigr(Bursa) - Karasi - Bolu -Ankara - Karahisarsahip - Sultann (Eskiehir - St) - ankr - Kastamonu.

KARAMAN : 7 Sancak: Paa Sanca Konya - Nide - Beyehir - Krehir -Akehir - Aksaray.TAMUVAR: 6 Sancak: Paa Sanca Tamuvar - Libva - Gle - Morava -

Yanova - Genad(A..'den)KARS : 6 Sancak: Paa Sanca Kars maa (ile) - Pasin - Kk Bahvan

(Erdihan' Kk A..) - Zaroad - Geevan (Guceran A.) - Kazman maa (ile)Suregil - Cucvan (A..'den).

ILDIR: 13 Sancak: Paa Sanca ldr - Hartu (Erdenuc A..) - Ardahan(Ardahan' Bzrk A..: Byk Ardahan) - Bezerk - Harek(Ahklek A..) - Postho -Mahcil - Acara - Pumbeh (Penk A:.)

Ocaklk olan Sancaklar: Pertekrek - Levane - Nisflevane - avat.AM : 11 Sancak: Paa Sanca am - Gazze - Safed - Kuds erif - Acelun

(Lecun?) - Sayda - Beyrut - Nablus - Tedmr - Gerek Sveyk(Kerek maa Sveyk

K.B.) - Ak

Deien Sancaklar ve Alaybeilikler

Sancak saylar deien Eyaletleri yle sralyabiliriz:

Beylerbeyilikad

Alaybeilikler16. c Yzyl 1630 1653

BOSNA 9 8 7

: (Paa Sanca) BosnaHersek- Kilis- Izvornik-

Pozega- Rana (Zana A..).-Kerka- Rahvie (Bakris? ).

BUDUN-ERKANJE

17 20 17

: (P.S) Budun- Eri- KanijePeevi- stuni(Macarca:Szekesfehervar; slvca:stolni) Belgrad- Muha-

sek- Novigrad- Sean Soltk-Sansar- (Seksar A.. da:

Sketvar)- Estergon- Sekoy-Serem- Semendre Hatvan-Segedin- Smontorni- Kopan-

Pojim)

KIBRIS 0 8 8: (P.S.) Lefkoe- il- Tarsus-Alaiyye- Sis- Kirine- Bafi-

Magosa.

ZLKADERYYE(Mara) - 5 4

(P. S.) Mara- Malatya-Ayntab- Samsad- Karsi-Zlkaderiyye,

CEZAYR'BAHRSEFD

- 13 13

: (Kaptan Paa) Gelibolu-Ariboz- Karl ili(Korint?)-

nebaht- (Eynebaht:Lepanto?)- Mestre- Nakaa-

Sakz- Mehdiye- Rodos-Midilli- Koca li- Biga- Sla.


36/104

TRABLUSAM - 5 5: Trablus (am) Ham-

Humus- Selimiyye-Cebeliyye.

HALEB 7 10 6

: (P.S.) Haleb- Edene(Adana)- Kilis- (Ekrad' Kilis)-Birecik- Maarra- Aziz Balisi-

Mmb- TrkmanRUHA (RAKA) 0 7 4

: (P.S.) Raka (Rusa- Urfa)-Camas- Suru- Deyrihabur-

Benisebia- Ane.

DYARBEKR 22 24 22

: (P.S.)Amid- (Be HkmetOcaklk: ) Hakt(Hanck)-Ceziyre- Eil- Gen- Pertek-apakur- ermik- Harput-(Harput- Elazk)- Ergani-

Siverek- Nuseybin Hasankief-Siird- Mefarkn- Akakale-

Sencaz- Habur- emigezek.RUM (Rumiyyei

Sagyr):SIVAS

- 8 7

: (P.S.) Svas- Amasya-

Bozok- Divrik- Canik- orum-(A..: Arapkir)

ERZURUM 12 12 12

: (P.S.) Erzurum- Karahisarark- K. Pasin'i Uly- Ispir-

Hns- Malazgird Tekman-Kuzucan- Tortum- Mecenkerd

(Micinkered)- NamrevanTRABZON - 2 2 : (P.S.) Trabzon- Batum.

KEFE - - - : S a l i y a n e.

HABE - - - : S a l i y a n e (Livi Necid-Habe- Deriyye).

MUSUL 6 7 5: (P.S.) Musul- Bacvanl-Tekrid- Eski Musul- Horn-

Bane (Herobane).BADAT 18 18 20 : (anld)

VAN 13 14 13

: (P.S.) Van- dilcevaz Erci-Mu- Bargir Krkr- Kesani-

Asiberd- Agakes- Ekrad' BeniKutur (Vadi Beni Kutur)Kala'i Beyazt- Ovack-

Hkmet'i Bitlis.

EHRZOR(ZOL)

- 21 19

(P.S.) ehrizor- Srcek-Erbil- Keaf- ehribzr-

Cebel'i Hmreyn-Hezarmend

Tolcuran- Merkave- Acur-Cengle- Yakberle- Belkas-Usni Tavis Tel- Seyyid

Burencin- Irman (Iruman)-Dadan (Davudan)- Berend(Perend)- Harir maa Dudin(Harir Rudin)- Kal'a'i Gaazi

Kean Paa.


37/104

DRDNC KITAP

OSMANLILIIN DNYA TARH NDEK YER

OSMANLILIIN DNYA TARH NDEK YER

Osmanl Tarihi, slm Tarihinin bir Rnesans'dr. slmlk, iine temizlemekiin girdii btn yakndou (Irak - Msr) Tefeci - Bezirgn Uygarlklarnn bin birelikisiyle bulap, rmt. Orta Asya Mool-Trk oymak aknlarnn Gebeas, yer yer "Tavaifl mlk"(Dou-slm Feodalitesi) Devletiklerini yaratt.Osmanllk o alardan domu bir Belikoldu.

Tarihsel artlar, Osmanll Bat-Hristiyan Uygarlna kar bir serhat vurucugc yapt. Osmanllk ta, benzeri "Tavaifl-Mlk"Devletikleri gibi arabuk samanalevi olup ortal kaplad. Ve 100 yllk "Tabi mr"n Timur akn ile sonaerdirecekti. Dnya kontenjan Bizans krdmnn zmn Osmanl'yaadamt. kinci Osmanl Devleti, birincisinin sonu olan "Fetret devri"ni (Anaridnemini) giderip, Bizans' Fethedince, "Tavaifl mlk"enberini yard. Evrensel,"Cihangir"imparatorluk oldu.

Bu oluumun temel maddesi: Toprak(Tarm) retimi ile Tefeci-Bezirgnleiminin birbirine girdii ekonomi iliki-elikileri kompleksidir. Sra o kompleksiincelemeye geldi. Ancak o Kompleks gkten zembille inmedi, yahut Orta Asya'dan atsrtnda adrlarla getirilmedi. Osmanl corafyas zerinde dnya toplumlargirdabndan dodu. Bu Tarihil girdabn ana karakterini anlamadka, Osmanl olaykavranlamaz. O nedenle, Osmanlln, Evren Ekonomik, Sosyal, Tarihsel girdab

iindeki yerine iaret etmek gerekir.Bu drdnc Kitabn konusu odur. Konuya girerken, hem anlalr olmak, hemprosenin btnln yitirmemek istedik. O zaman, Drdnc kitab balca 3blme ayrmak gerekti. Her blm de, en sonunda, Osmanl Toprak Dzeniniaydnlatma amacnn pln iinde yer alr. Ama, ayr ayr incelenmedike, ok karkolan problemin kendisine: dorudan doruya Osmanl Tarihinin Maddesinegirilemezdi. Bu kitapta ele aldmz 3 blm yle sralyoruz:

1 - slm Dnyas Asndan2 - Hristiyan Dnyas Asndan3 - Trkiye Problemi Asndan.Bu adan neyi aradk? Osmanl Tarihinin Maddesi, yani Ekonomi Temeliile

uzaktan, yakndan ilgili ve aydnlatc olabilecek konular kubak ile gzdengeirmeyi denedik. Eer soyut mantkizii ile davransaydk, yukarki blmlerin

sras baka trl olurdu. rnein, 2 inci gelen "Hristiyan Dnyas"aratrmalarn 1inci srada almak gerekecekti. 2 inci gelen "Hristiyan Dnyas"1 inci sraya girecekti.Ama, okuyucu "slm Dnyas"blmn az ok bilmedike, Hrstiyan Dnyasolaylarna zge nitelii g kavrayacakt.

Tarihte zaman srasna gre: Hristiyan Dnyas Tezidi. slm DnyasAntitezoldu. nce Tezi belirtmek normal sra olurdu. Ne var ki, slm Antitezini azckseemiyen kimse, Hrstiyan Dnyasnn bu Osmanl Tarihinde ne ii olacansezemezdi. O yzden, ilkin, Osmanllka Rnesans yaplm, lmden sonradiriltmiye uratlm bulunan slm Dnyasndaki genellikle ekonomive zellikle


38/104

Toprakilikileri duruca el altnda bulunmalyd. yle yaptk. Orada edindiimiz yolgsterici kazklarla, Hristiyan Dnyasnn ilgili ynlerine hazrlandk.

Gene, 3 nc Blm "Trkiye Problemi", bu ikinci cilde deil, belki en sonuncucildin de en sonuna bir bamsz blmck diye konulabilirdi. Hatta belki de hikonulmayabilirdi. Bir polemik bror olarak karlabilirdi. nk, Osmanl TarihininMaddesiayrntlaryla anlalmadka, onun zerine Trkiye Problemi asndan ne

srlm doru yanl tezleri ve grleri tartmak ezbere kalrd.Ancak, Trkiye Problemi asndan Osmanl Tarihi zerine sylenmi olanlar,Osmanlln Dnya Tarihi iindeki yeri ile mihenk tana vurulabilirlerdi: Dahadorusu, Osmanl Toprak Dzeni zerine yaplm tek tk aklamalar, OsmanllnDnya Tarihi iindeki yerini aydnlatamadklar iin yaktrma tezlere dklyordu.Onun iin, Drdnc Kitapta bu 3 nc Blm koymak zorunda kaldk.

BRNC BLM

SLM DNYASINDA TOPRAK PROBLEM

Osmanllk, Bat-Hristiyan Dnyasna kar, Dou-slm Dnyasnn kobaoldu. Osmanl Tarihinin Maddesielifi elifine slm Uygarlnn kurallar ve koullarile kuruldu. Bat Hlrstiyanl: Oynak hayvancl,Akdeniz KentlerUygarlnnlmnden sonra kalan Ruhu idi. Dou-slml: daha durgun Bitkicil Yakndou -KentlerUygarlnn lmnden sonra kalan Ruhu oldu.

Bu iki Ruh (Hrstiyanlk ve slmlk), ayn kkten ktlar. Kentiinde, snfszYukar Barbarln sosyal snfl Uygarlkbiimine kalp deitirmesi idiler. Hrstiyanlkile slmlk, yalnz ayn Kentten kmakla kalmadlar, sz yerinde ise hatta aynSemt'ten kaynak aldlar. slmlk HicazKentlerinden, Hrstiyanlk FilistinKentlerinden dodu. Biraz eeleyince: her iki Din ve Ruh da hemen ayn IrkveyaUlus'tan fkrd. Hristiyanlk ta, Mslmanlk ta Gebe Semitlerin iidir. ken

Antika Tefeci - Bezirgn mparatorluklarn Ruhlarn Semitler benimsiyerekkurtardlar ve gelitirdiler.Ama, evren diyalektiinin kanlmazl, her iki Ruhu ve Dinide

yakalamamazlk edemedi; "Akrabann Akrabaya Akrep etmez ettiini"demi.Hrstiyanlkla slml da karlkl olarak birbirlerine ettiklerini "akrep etmemitir"denilebilir. Houmuza gitsin, gitmesin, som Tarih byle geliti. Onun iin, Ruh-Din(kiz-dman-kardeler) den birini anlamak iin, mutlak tekisini gznnde tutmakgerekir. Hristiyan Dnyas Problemi, slm Dnyas Probleminin dnda yarm kalr.Anlalmaz.

slm Trkiye'deyiz. slm Osmanlln Maddesini bize en ak ve basiteveren a, ancak slm Tarihinin Maddesi olabilir. Aaki blmde iki ayrm gerekti:

1 - nce slm Toprak likileri le Hukukuna Deeceiz.2 - Sonra, bu konunun Tarih iindeki anlamna dokunacaz.

AYRIM I :

SLM TOPRAK LKLER ve HUKUKU

Bu Ayrmda, birka szle toprakprobleminin tanmlamasna giri yaptktansonra, konuyu 3 balk altnda zetliyeceiz:

1 - slm Toprak likilerinin emas. Burada en alfabetik biimiyle slmlkta


39/104


40/104

nce mirasn ne olduunu iyi bilmek gerekir. Onun iin, Osmanl toprak dzeniniincelemek, tmyle Osmanl Tarihini ilgilendirdii kadar, o Tarihin en aslna uygunrn bulunan bugnk Trkiyemizi de canevinden ilgilendirir. Nedenaakaldmz, neden birok "hallerimizle hallendiimiz", ancak genel olarakOsmanl Tarihi, zellikle Osmanl toprak dzeni ile azok aydnlanabilir.

Onun iin, Politikamzda Sa-Sol atmalarnda "Toprak Reformu"adyla

yuvarlack ne srlen problem, bu Tarihcil Teorik Temeline oturtulmadkakrdvne evriliyor. Sac: Trkiye'nin u kadar dnm topra 35 milyon kiiyedatlsa herkes be alt dnmle topraksza dner, domagojisini yapyor. Kyl budemagojiye oy veriyor. "Solcu": Trkiye'deki Toprak ilikilerinin Tarihcil Teorisinikavramak zahmetine katlanmad, dolaysyla da anlatamad iin, ynlarkarsnda buluyor.

SLAM TOPRAK LKLER

Bugne kadarki Toplumlarn HUKUK mnasebetleri, tek szle MLKYETmnasebetleridir. Modern aa kadar gelen Toplumlarn balca Mlkiyet Hukuku,TOPRAK Mlkiyetinin temeli zerine kurulur. Osmanl Toprak dzeninin ana izilerinikavramak iin, slm Toprak Hukukunu gzden geirmelidir.

SLAM TOPRAK LKLERNN K KAYNAI

Osmanllk, btn Bat Ortaa Derebei krallklar gibi, barbarynlarn dintekilatlarna dayanmas ile dodu. Osmanl Toprak dzenine biim veren islmtoprak mnasebetleri ve hukuku uzun gelimeler geirdi. Mslmanlk, bir kartopra bulunmayan Mekke plebleri ile, kk toprak paralarna tefeci - bezirgnyahudilerce ipotek konulmu olan Medine kentlilerinin hareketi olarak balad.slmlk, topraklarn azat edilmesi, hrletirilmesi demektir. Bu hrlk, MekkePatriileri olan toprak sahibi Kureylilere ve Medine tefeci bezirganlar olanyahudilere kar zaferle sonuland.

slmlk yayldka, eline geirdii yerleri ya barla "SULHAN", yahut savala"ANVEN", "UNVETEN" (zorla) ald. Nasl alrsa alsn, bu topraklar, hep ondan nceki,medeniyetlerin tefeci - bezirgan ve mtegallibeleri eline ve tekeline dm esirtopraklard. slmln tarihsel grevi, o esir topraklar, her ne pahasna olursaolsun, kendi dou ilkelerine sadk kalarak azatlamakt. Ve netekim onu yapt.km medeniyet zalimlerinin ve mtegallibelerinin tekellerindeki topraklarn azatedilmesi: eski sahiplerine, daha dorusu kk retmen iftilere adaletledatlmas demekti.

slmlkta topraklarn azatlanmas, ele gei biimine gre iki yoldan baarld:

1 - BARILA ALINAN TOPRAKLAR: yaplan anlamaya gre, mslmanolmayanlarn ellerindeki kendi mlkleri olan topraklar kendilerine brakld. Topraksahiplerinden HARA (yer vergisi) alnd.

Hara sz, rumca "horagya"dan gelir. Bizans mparatorluunda, toprak

klesi Parehoi (poixoi) durumuna gelemeden nceki azok hr kylere: Homai(Xwua) veya Hkorion (Xwpiov), kyde oturanlara "Hiritai"(Xupza) denir. "Bunlarnhukuki kiilikleri var. Mahkeme nnde dava aabilir, hak dileinde bulunabilirler."(Charles Diel: Histoire de l'Empire Byzantine, Paris 1947, s. 105). Trkiyekylsnn bugn oluk ocuuna hla "Horanta"demesi oradan kalmadr. Haraadn alan "O vergi, slmlktan nce Bizans ve Fars egemenliine boyun eenblgelerde vard."(Henri Masse: "L'slm", s. 63, Paris 1937)

lkin hara aynidi. Yani malla denirdi. Mslmanln toprak ekonomisinegetirdii yenilik, harac, hrstiyan kesimindeki toprak mlklerden nakd olarakalmasdr. Roma mparatorluunun gh nakd, gh ayn hara toplamalar, kapal

8/9/2019 Osmanli Tarihi Cilt2 Hi

Osmanli Tarihi Cilt2 Hikmet Kivilcimli

Documents

Transcript of Osmanli Tarihi Cilt2 Hikmet Kivilcimli