ISBN 978-975-19-4488-7

Bu yayın 500 adet basılmıştır.

Bu çalışma Devlet Planlama Teşkilatının görüşlerini yansıtmaz. Sorumluluğu yazarına aittir. Yayın ve referans olarak kullanılması Devlet Planlama Teşkilatının iznini gerektirmez.

TEŞEKKÜR

Tez danışmanı olarak bu çalışmanın konusunun belirlenmesinden son şeklinin verilmesine kadar her türlü desteği sağlayan Tarım Dairesi Başkanı Sn. Mehmet TARAKCIOĞLU’na, tezin şekil ve içerik anlamında düzenlenmesine önemli katkılar sağlayan İktisadi Sektörler ve Koordinasyon Genel Müdürü Sn. Cüneyd DÜZYOL’a, Sanayi Dairesi Başkanı Sn. Latif TUNA’ya, Sn. Ömrüye AYGÜN’e, Sn. Murat KUTLUKSAMAN’a ve Sn. Ebru ÇETİNKURŞUN’a, çalışmalarımda karşılaştığım sorunlu alanlara ilişkin sağladığı açıklayıcı bilgiler için Avrupa Komisyonu Tarım ve Kırsal Kalkınma Genel Müdürlüğünden Sn. Freek JANMAAT’a ve tezin hazırlanmasında manevi desteklerini esirgemeyen aileme ve çalışma arkadaşlarıma teşekkür ederim.

ÖZET

Planlama Uzmanlığı Tezi

AB’YE ÜYELİK YOLUNDA TARIMDA DEVLET YARDIMLARININ DÜZENLENMESİ

Osman ZEMHERİ

Devlet tarafından ekonominin belirli bir bölümüne sağlanmakta olan destekler,

ayrıcalıklar ve avantajlar şeklinde açıklanabilecek devlet yardımlarının, başta AB ve DTÖ olmak üzere değişik platformlarda düzenlenmesi ihtiyacı ortaya çıkmaktadır.

AB, Birlik olmanın bir sonucu olarak ortaya çıkan “ortak çıkarların korunması” ilkesi temelinde, sağlıklı bir piyasa düzeni ve rekabet ortamının oluşturulabilmesini teminen, rekabet politikalarının bir parçası olarak, üye ülkelerin ekonomi aktörlerine sağladıkları devlet yardımlarında belirli sınırlar dâhilinde kalmaları amacıyla düzenlemeler yapmıştır. Kendine özgü özellikleri nedeniyle görece fazla kamu müdahalesi altında olan tarım sektöründeki yardımlar da bu düzenlemelere konu olmaktadır.

Ancak, tarım için bu düzenlemelerde sektörün farklı dinamikleri ve ihtiyaçları gözetilerek genel kurallardan belirli ölçülerde farklılaşmalara gidilmekte, temel kurallar ve ilkeler değişmemekle birlikte, özel mevzuat oluşturulabilmektedir. Ayrıca, Avrupa Komisyonu’nun izleme ve değerlendirme görevlerini yerine getirebilmesi için üye ülkelerin gerekli bilgileri sağlamasına dair usul ve esaslar da belirlenmiş durumdadır.

Bu doğrultuda, çalışmanın amacı, aday ülke konumunda bulunan Türkiye’deki ilgili kesimlere AB’de tarımda devlet yardımları sistemini genel hatlarıyla tanıtmak ve AB ile beraber ülkemizdeki mevcut sistemi inceleyerek bu alanda sağlanması gerekecek uyum çalışmalarına dair tespitlerde bulunmaktır.

Sonuç itibarıyla, sektör açısından yeni olan bu alanda, kısa vadede ilgili taraflarda gerekli farkındalığın ve bilincin oluşturulması, yapılması gerekenlerin başında gelmektedir. Orta ve uzun vadede ise sırasıyla, ülkemizde uygulanan tarımda devlet yardımlarının detaylı bir dökümünün çıkarılarak AB müktesebatı çerçevesinde yerinin değerlendirilmesi ve kurumsal yapılanma gereklerinin yerine getirilerek yardım tedbirlerinde ihtiyaç duyulabilecek değişikliklerin yapılması gerekmektedir.

Anahtar Kelimeler: tarım, devlet yardımları, rekabet politikası, AB’ye uyum

ABSTRACT

Thesis for Planning Expertise

REGULATING STATE AIDS IN AGRICULTURE ON THE WAY TO EU ACCESSION

Osman ZEMHERİ

There exists the need to regulate the state aids, that can be explained as the supports, privileges and advantages granted by state to certain agents of the economy, especially within the platforms of EU and WTO.

Taking the principle of protection of common interest into account, as part of the competition policy, EU imposes some constraints for the state aids granted to economic actors by the member states due to certain reasons, in order to have undistorted market conditions and a level competition environment. Agriculture sector, which is under relatively high public intervention because of its unique features, is also regulated within this context.

However, the regulatory basis for agricultural state aids vary from the general rules to some extent, without prejudice of the main principles of the state aid concept, taking the sector’s dynamics and needs into account. In addition, so as to enable the EU Commission to carry out its monitoring and evaluation duties; there are some procedural requirements set for the member states such as transferring all relevant data to the Commission regarding their state aid implementations.

In this framework, the aims of this study are to introduce the agricultural state aid system of the EU to the related stakeholders in Turkey and to come up with comments on Turkey’s cohesion efforts to EU by examining the both sides’ current state on the subject.

Consequently, increasing the awareness and consciousness of the related parties in Turkey on this new subject, seems as the first step to be taken in the short term. A detailed inventory study for Turkey’s agricultural state aids should be made in the medium term, taking the EU’s related acquis into account. Finally, necessary institutional building works should be carried on in the long term, together with the necessary modifications needed for the implemented aid measures.

Key Words: agriculture, state aids, competition policy, EU cohesion

İÇİNDEKİLER

TEŞEKKÜR....................................................................................................................... i ÖZET ...............................................................................................................................iii ABSTRACT..................................................................................................................... iv İÇİNDEKİLER ................................................................................................................. v ŞEKİLLER LİSTESİ .....................................................................................................viii TABLOLAR LİSTESİ ....................................................................................................vii KUTULAR LİSTESİ ......................................................................................................vii KISALTMALAR ............................................................................................................vii GİRİŞ ................................................................................................................................ 1 1. DEVLET YARDIMLARI KAVRAMI..................................................................... 3

1.1. Devlet Yardımları Kavramının Gelişimi........................................................... 3 1.2. DTÖ’de Devlet Yardımları ............................................................................... 6

1.2.1. Sübvansiyonlar ve Telafi Edici Tedbirler Anlaşması ............................... 7 1.2.2. Tarım Anlaşması ....................................................................................... 8

1.3. Devlet Yardımı Türleri...................................................................................... 8 1.3.1. Veriliş şekline göre devlet yardımı türleri ................................................ 9 1.3.2. Veriliş amacına göre devlet yardımı türleri ............................................ 12

1.4. Devlet Yardımları Uygulamalarının Nedenleri............................................... 12 1.5. Tarımsal Devlet Yardımları ............................................................................ 14

1.5.1. Tarımsal piyasaların temel ayırıcı özellikleri.......................................... 15 1.5.2. Tarım, tarımsal yardımlar ve sınıflandırma ............................................ 16

2. AB’DE TARIMSAL DEVLET YARDIMLARI ÇERÇEVESİ ............................. 19 2.1. AB’de Devlet Yardımlarının Genel Mevzuatı ve Yapısı ................................ 19

2.1.1. AT Antlaşması’nın rekabet politikası kapsamındaki devlet yardımları hükümleri............................................................................... 19

2.1.1.1. Madde 87–1 devlet yardımlarının yasaklanması ve özelliklerinin belirtilmesi .................................................................... 19 2.1.1.2. Madde 87–2 ve 87–3; muafiyetler ...................................................... 21 2.1.1.3. Madde 88 ve 89; usule dair hususlar................................................... 22

2.1.2. AT Antlaşması’nda tarım sektörü-devlet yardımları ilişkisi................... 24 2.1.3. Diğer hususlar ve değerlendirmeler ........................................................ 25 2.1.4. Müktesebatın tamamlanmasında ATAD’ın rolü..................................... 27

2.2. Tarımda Devlet Yardımlarının Yasal Çerçevesi ............................................. 29 2.2.1. İşletme dönemi yardımları ...................................................................... 35 2.2.2. Kırsal kalkınma tedbirleri ....................................................................... 36

2.2.2.1. Tarımsal işletmelere yönelik yatırım yardımları (birincil üreticiler) .. 36 2.2.2.2. Tarımsal ürünlerin işlenmesi ve pazarlanmasına yönelik yatırım yardımları ............................................................................... 39 2.2.2.3. Geleneksel peyzajın ve yapıların korunması....................................... 41 2.2.2.4. Kamu yararı yönünde çiftlik binalarının yerinin değiştirilmesi.......... 41 2.2.2.5. Sektöre genç çiftçilerin girişinin sağlanması ...................................... 42 2.2.2.6. Tarımsal faaliyetin sonlandırılması veya erken emeklilik için yardım42 2.2.2.7. Çevresel yardımlar ve hayvan refahı yardımları ................................. 43

2.2.2.7.1. Tarım-çevre ve hayvan refahı taahhütlerine yardım sağlanması.. 44 2.2.2.7.2. Natura 2000 ödemeleri ve 2000/60/EC Direktifi’ne bağlı ödemeler.. 45

2.2.2.8. Belirli alanlardaki dezavantajların tazminine yönelik yardımlar ........ 46

2.2.2.9. Standartların karşılanmasına yönelik yardımlar.................................. 47 2.2.2.10. Üretici gruplarına yönelik yardımlar (kuruluş yardımları) ................. 47 2.2.2.11. Arazileri yeniden parselleme yardımı ................................................. 49 2.2.2.12. Kaliteli ürün üretimi ve pazarlanmasına yönelik yardımlar................ 49 2.2.2.13. Tarım sektöründe teknik destek sağlanması ....................................... 51 2.2.2.14. Hayvancılık sektörüne yönelik yardımlar ........................................... 52

2.2.3. Risk ve kriz yönetimi .............................................................................. 53 2.2.3.1. Tarımsal üretim veya üretim araçlarının uğradığı zararların tazminine yönelik yardımlar ............................................................... 55

2.2.3.1.1. Doğal afet ve olağanüstü durumlarda oluşan hasarların giderilmesine yönelik yardımlar................................................... 55

2.2.3.1.2. Kötü hava şartları nedeniyle çiftçilerin oluşan kayıplarının tazminine yönelik yardımlar......................................................... 56

2.2.3.1.3. Hayvan ve bitki hastalıkları ile mücadele yardımları................... 57 2.2.3.1.4. Sigorta primlerinin ödenmesine yönelik yardımlar...................... 59

2.2.3.2. Üretim, işleme veya pazarlama kapasitesinin kapatılması yardımı .... 59 2.2.3.3. Kurtarma ve yeniden yapılandırma yardımları ................................... 61

2.2.4. Diğer yardımlar ....................................................................................... 63 2.2.4.1. Reklam yardımları............................................................................... 63 2.2.4.2. Sübvansiyonlu kısa dönem kredileri şeklinde yardımlar .................... 64 2.2.4.3. 2003/96/EC Direktifi çerçevesinde sağlanan vergi muafiyetleri

şeklindeki yardımlar............................................................................ 64 2.2.4.4. Ormancılık sektörü için yardımlar ...................................................... 65

2.2.5. Blok muafiyetler...................................................................................... 67 2.2.5.1. Tarımsal KOBİ’lere yönelik yardımlar............................................... 69 2.2.5.2. Tarımsal De minimis yardımı.............................................................. 70

2.3. AB’de Devlet Yardımlarına İlişkin Kontrol Süreci - Usule Dair Hususlar .... 72 2.3.1. Yeni yardıma ilişkin usul ........................................................................ 73 2.3.2. Kanuna aykırı yardıma ilişkin usul ......................................................... 74 2.3.3. Mevcut yardıma ilişkin usul.................................................................... 75

2.3.3.1. 10 yeni üye ülke için mevcut yardım .................................................. 75 2.3.4. Komisyonun 794/2004 sayılı uygulama tüzüğü...................................... 78

2.4. Kurumsal Yapılanma Gerekleri ve Üye Ülkelerde Durum............................. 79 2.4.1. Üye ülkelerde devlet yardımlarının idaresine yönelik bir örnek: İngiltere.. 81

3. TÜRKİYE’DE TARIMSAL DEVLET YARDIMLARI ÇERÇEVESİ ................. 83 3.1. Genel ............................................................................................................... 83 3.2. AB Katılım Süreci ve Getirdikleri- Son Dönem Gelişmeleri ......................... 84 3.3. Tarım Sektöründe Durum ............................................................................... 85

3.3.1. İşletme dönemi yardımları ...................................................................... 87 3.3.2. Kırsal kalkınma tedbirleri ....................................................................... 89 3.3.3. Diğer yardımlar ....................................................................................... 92

3.4. Kurumsal Yapılanma ...................................................................................... 93 3.5. Tarama Süreci Tecrübeleri.............................................................................. 97

SONUÇ VE ÖNERİLER .............................................................................................. 100 TERİMLER SÖZLÜĞÜ ............................................................................................... 107 EKLER.......................................................................................................................... 111 KAYNAKÇA................................................................................................................ 138

ŞEKİLLER LİSTESİ

Şekil 1-1 : Veriliş Şekline Göre Devlet Yardımı Türleri ........................................... 10 Şekil 2-1 : AB’de Devlet Yardımlarının Kontrolüne İlişkin Usul ............................. 77

TABLOLAR LİSTESİ

Tablo 2-1 : AB’de Devlet Yardımlarının Üye Ülke Bazında Yüzde Olarak Sektörlere Göre Dağılımı, 2007 Yılı ....................................................... 26 Tablo 2-2 : AB’de Tarım Sektöründe Uygulanan Devlet Yardımlarını Düzenleyen Mevzuat............................................................................... 30 Tablo 2-3 : Yardım Grubu Bazında Tarımda Devlet Yardımı Türleri....................... 34 Tablo 2-4 : Birincil Üreticilere Sağlanabilecek Yatırım Yardım Yoğunlukları ........ 37 Tablo 2-5 : Üye Ülkelerde Devlet Yardımlarından Sorumlu Kurumlar .................... 80 Tablo 3-1 : Tarımsal Destekleme Bütçesinin Dağılımı.............................................. 88

KUTULAR LİSTESİ

Kutu 1-1 : Sübvansiyon ile Devlet Yardımları Kavramları ......................................... 4 Kutu 2-1 : AB’de Mikro, Küçük ve Orta Ölçekli İşletme Ayrımı ............................. 23 Kutu 2-2 : ATAD ve Ulusal Mahkemeler.................................................................. 29 Kutu 3-1 : AB’de Tarımsal Devlet Yardımlarının Sınıflandırılması ......................... 92

KISALTMALAR

AB Avrupa Birliği

AET Avrupa Ekonomik Topluluğu

ATAD Avrupa Toplulukları Adalet Divanı

bkz Bakınız

BSE Bovine Spongiform Encephalopathy – Sığırların Süngerimsi Beyin Hastalığı

ÇATAK Çevre Amaçlı Tarımsal Arazilerin Korunması Programı

DEFRA Department for Environment, Food and Rural Affairs - Birleşik Krallık Çevre, Gıda ve Kırsal İşler Departmanı

DGD Doğrudan Gelir Desteği

DPT Devlet Planlama Teşkilatı

DTI Department of Trade and Industry – Birleşik Krallık Ticaret ve Sanayi Departmanı

DTÖ Dünya Ticaret Örgütü

GATT General Agreement on Tariffs and Trade - Tarifeler ve Ticaret Genel Anlaşması

IPA Instrument for Pre-accession Assistance - Katılım Öncesi Mali Yardım Aracı

KOBİ Küçük ve Orta Büyüklükteki İşletmeler

OECD Organization for Economic Co-operation and Development - Ekonomik İşbirliği ve Kalkınma Teşkilatı

OPD Ortak Piyasa Düzeni

OTP Ortak Tarım Politikası

TKB Tarım ve Köyişleri Bakanlığı

TKKB Tarım Kredi Kooperatifleri Birliği

TSE Transmissible Spongiform Encephalopathy - Bulaşıcı Süngerimsi Ensefalopatiler

1

GİRİŞ

Devlet yardımları, İkinci Dünya Savaşı sonrası GATT kapsamında

düzenlenen uluslararası ticarette, rekabet üzerindeki olumsuz etkilerinin

engellenmesi amacıyla dış ticaret bağlamında bir dizi düzenlemeye tabi tutulmuş;

benzer bir yaklaşım, AB’nin oluşturulduğu süreçte de Birlik içi ticareti düzenleme

bağlamında kendini göstermiştir.

Tarım sektörü, sektörün farklı işleyiş yapısı ve gıda güvencesi göz önüne

alındığında, ekonomik ve sosyal politikaların başlıca uygulama alanlarından birini

oluşturmaktadır. Buna rağmen, tarım politikalarının temel araçlarından birisi olan

devlet yardımları, görece derecesi değişmekle beraber, AB’de genel devlet

yardımları düzenlemelerine paralel şekilde ele alınmaktadır.

Devlet yardımlarının rekabet politikası kapsamında ele alınması, Türkiye için

1995 yılında AB ile Gümrük Birliğinin oluşturulması sürecini tamamlayan 1/95

Sayılı Türkiye-AT Ortaklık Konseyi Kararı’yla ortaya çıkmış bir olgu olup, tarım bu

kapsam içerisinde değerlendirilmemiştir. Ancak tarımda devlet yardımları konusu,

AB ile 3 Ekim 2005 tarihinde başlatılan Tam Üyelik Müzakereleri kapsamında,

sektörle ilgili ayrı bir başlık olarak gündeme girmiştir.

Bu kapsamda, adaylık sürecinde uyum sağlanması gereken yeni bir konu

olarak karşımıza çıkan tarımda devlet yardımlarının düzenlenmesi açısından, AB

müktesebatının irdelenmesi ve ülkemize yansımalarının değerlendirilmesi ihtiyacı

ortaya çıkmıştır.

Yukarıda belirtilen hususlar çerçevesinde, çalışmanın ilk bölümünde devlet

yardımlarının genel değerlendirilmesi yapılarak, türleri, uluslararası platformlarda

nasıl ele alındığı ve tarımsal devlet yardımlarının ayırt edici özellikleri genel

hatlarıyla anlatılmaya çalışılmıştır.

İkinci bölümde ise, AB’de devlet yardımları kuralları, öncelikle rekabet

politikası anlamında bir giriş bölümüyle anlatılmakta olup, tarım sektörüyle ilişkisi

belirtilmiş ve sonrasında tarım sektörüne ilişkin daha ayrıntılı düzenlemeler, üye

ülkelerden beklenen usule dair gereklerle birlikte tanıtılmıştır. Sonrasında, bu

2

sistemin işleyişi dâhilinde oluşturulan ve sorumluluklar üstlenen kurumsal

yapılanmalara değinilmektedir.

Çalışmanın üçüncü bölümünde, Türkiye’de devlet yardımları konusu yine AB

ile ilgili bölümde olduğu gibi kavramın genel çerçevesinden başlanarak anlatılmakta

olup, tarım sektöründeki yardımlar tedbir grubu bazında tartışılmaktadır. Bunun yanı

sıra, Türkiye’de adaylık ve üyelik sürecinde bu alana ilişkin yükümlülüklerin yerine

getirilmesi amacıyla kurumsal ve idari yapılanma alanında yürütülmesi gerekecek

çalışmalara katkı sağlayacak tartışmalara da bu bölümde yer verilmektedir.

Son olarak bu alanda; katılım öncesi dönemde ve üyelikten sonra, ülkemizi

nelerin beklediğini ve sürecin etkin bir şekilde geçirilmesi için neler yapılması

gerektiğini irdeleyen değerlendirmelere sonuç ve öneriler bölümünde yer

verilmektedir.

Çalışmanın hazırlanmasında, konunun niteliği nedeniyle, ilgili mevzuat

taraması ve literatürün mümkün olduğunca karşılaştırmalı olarak gözden geçirilmesi

başlıca hazırlık faaliyetlerini oluşturmuştur. Ayrıca, halen AB’de gelişimi hızla

devam eden bu konuda, Avrupa Komisyonu’nda konudan sorumlu çalışanlarla hem

tarama sürecinde hem de tarama sonrasında sürdürülen kişisel temaslar ise söz

konusu müktesebatın kritik noktalarının anlaşılmasında büyük fayda sağlamıştır. Ek

olarak, hem üye ülke kurumlarından hem de Türkiye’den konuyla ilgili kişilerle

yapılan diğer mülakat ve elektronik ortamda kurulan temaslar, çalışma için oluşan

birikimin diğer bir kaynağını oluşturmaktadır. Bunların dışında, DPT

Müsteşarlığı’ndaki çalışma döneminde elde edilmiş olan bilgi ve deneyimlerin de

çalışmanın tamamlanmasında önemli katkısı olmuştur.

3

1. DEVLET YARDIMLARI KAVRAMI

1.1. Devlet Yardımları Kavramının Gelişimi

Sözlük anlamı “kendi gücünü ve imkânlarını başka birinin iyiliği için

kullanma, muavenet”1 olan “yardım” kelimesi “devlet” kelimesi ile bir araya

geldiğinde “bir devletin sahip olduğu güç ve imkânların, ekonomik hayatta bir ya da

bir grup gerçek veya tüzel kişilerin faydasına sunulması” şeklinde bir tanıma

ulaşabiliriz. Bunun yanı sıra, “devlet yardımı” kavramı için “belirli ekonomik

faaliyetlerin diğerlerine oranla daha fazla ve hızlı gelişmesini sağlamak amacıyla,

kamu tarafından çeşitli yöntemlerle verilen maddi veya gayri maddi destek, yardım

ve özendirmeler”2 şeklinde daha teknik bir tanım da kullanılabilir. Ancak, AB ile

Müzakereler kapsamında yapılmış olan Tarım ve Kırsal Kalkınma Faslı Tarama

toplantılarında çok sık kullanıldığı üzere “kamu kaynaklarıyla bir sektöre, bir veya

birkaç firmaya sağlanan her türlü ekonomik avantaj” gibi işlevsel bir tanım da

yapmak mümkündür.

Bununla birlikte, çalışmanın adından da anlaşılacağı üzere, araştırma konusu

olan devlet yardımları olgusunun kendisi değil, yardımların düzenlenmesi gereğidir.

Her ne kadar İngiltere’nin Fransa ile 1860 tarihinde yaptığı Cobden-Chevalier

Anlaşması ve akabinde Avrupa’da yapılan bir dizi ticaret anlaşmasında,

sübvansiyonların düzenlenmesine ilişkin hükümler yer aldığı ifade edilse de3,

günümüzdeki anlayışı yansıtan uygulamalar İkinci Dünya Savaşı sonrasında,

uluslararası ticaretin düzenlenmesi amacıyla 1947 tarihinde imzalanan Tarifeler ve

Ticaret Genel Anlaşması (GATT) ile başlamıştır.

1 Türk Dil Kurumu resmi internet sitesiden edinilmiştir. http://www.tdk.gov.tr, 31 Mart 2006. 2 Erdem, Şükrü, AB Müktesebatında Devlet Yardımları ve Türkiye’nin Uyumu, Akdeniz Üniversitesi, Antalya, 2004:15. 3 Erdem, 2004:25

4

Sübvansiyon mu Devlet Yardımı mı? Konuya ilişkin literatürde “sübvansiyon” ve “devlet yardımı” kavramları sıkça birbirinin yerine kullanılmaktadır. “Sübvansiyon”(1), fransızca “parasal yardım” anlamındaki “subvention” kelimesi kökenli olup, sözlük anlamı “destekleme” iken, “yardım” ise “kendi gücünü ve imkânlarını başka birinin iyiliği için kullanma, muavenet” anlamına gelmektedir. İngilizcede ise sübvansiyon kelimesinin karşılığı olan “subsidy”(2) kelimesi “bir kişi veya yönetim tarafından bir diğerine verilen finansal yardım” şeklinde tanımlanırken Fransızcadaki “subvention”dan türetilmiştir. “Aid” ise “bir katkıda veya yardımda bulunma hareketi veya sonucu” olarak tanımlanmaktadır. Bu açıklamalar temelinde, Oswell ve Vahida (2004) tarafından da belirtildiği üzere, sübvansiyon, parasal yardım anlamında olumlu ek faydaya işaret ederken; devlet yardımı ise daha geniş kapsamda tanımlanmakta olup sadece sübvansiyonları değil aynı zamanda sonuçta olumlu ek fayda üretecek etkiye sahip davranış/eylemleri ve müdahaleleri de içermektedir. AB bütünleşmesi ilerlerken, 1951 tarihli AKÇT Antlaşması’nda ilgili bölümlerde “sübvansiyonlar veya yardım- subsidies or aid” şeklinde adlandırılırken; 1957 tarihli AET Antlaşmasında ise daha geniş tanımlı olan “yardım” kelimesi “devlet yardımı - state aid” şeklinde kullanılmıştır. (3) Bu çalışmada, tarihsel veya hukuki metinlere yapılan atıf/göndermelerde kullanılan şekline sadık kalınmış olmakla beraber, diğer kısımlarda “devlet yardımı” kavramı kullanılmıştır. (1) http://www.tdk.gov.tr 8 Mart 2007 (2)http://www.yourdictionary.com/ahd/s/s0851600.html 8 Mart 2007 (3) OECD, 2001:167 Oswell, D. and E. Vahida (2004) “E.U. State Aid Developments in 2003: More Complexity, Less Certainty” Northwestern Journal of International Law& Business, 24:754

Kutu 1-1 : Sübvansiyon ile Devlet Yardımları Kavramları

Söz konusu Anlaşma ile uluslararası ticaretin serbestleşmesini teminen,

özellikle ticareti etkileyen ulusal uygulamalar düzenlenmeye çalışılmıştır. Bu

kapsamda, Anlaşma’nın damping ve telafi edici uygulamalara ilişkin VI. Maddesi,

sübvansiyonlara ilişkin XVI. Maddesi ile Anlaşma hükümlerinin ihlali ve doğan

zararlar ile izlenecek yönteme ilişkin XXIII. Maddesi, sübvansiyonlara dair

uluslararası kuralları düzenlemektedir. İlgili maddeler kapsamında ele alınan

sübvansiyonların uluslararası ticarete etkisini en aza indirmek ve anlaşmazlıkların

hallinde daha etkili bir çerçeve sağlamak amacıyla, 1979 Tokyo Ticaret Müzakereleri

Turu sonrasında, 1980 yılında 35 ülkenin katılımı ile yürürlüğe giren (ülkemiz 1985

yılında taraf olmuştur) Sübvansiyonlar ve Telafi Edici Önlemler Kodu kabul

5

edilmiştir.4 Ek olarak, Uruguay Turu Çok Taraflı Ticaret Müzakerelerini takiben

1994 yılında imzalanan Dünya Ticaret Örgütü (DTÖ) Anlaşması ekinde yer alan

GATT Anlaşması (GATT 1994), Sübvansiyonlar ve Telafi Edici Tedbirler

Anlaşması ve Tarım Anlaşması ile konu son şeklini almıştır.

Bunların yanı sıra, GATT/DTÖ çerçevesinde oluşturulmaya çalışılan serbest

uluslararası ticaretten daha ileri ekonomik ve siyasi bütünleşme içeren AB

bütünleşmesinde ise konu, “devlet yardımları” kavramı kapsamında düzenlenmiştir.

Zira bazı devlet yardımlarının üye devletler arasındaki rekabeti bozucu ve dolayısıyla

serbestleştirilen ticareti etkileyici potansiyeli nedeniyle, bu uygulamaların kontrol

edilmesi ihtiyacı doğmuştur. Bu itibarla, “devlet yardımlarının kontrolü” konusunun,

rekabetin korunmasına ilişkin hükümlerle birlikte AKÇT ve devamında AET

Antlaşmaları’nda yer alması sağlanmıştır.

II. Dünya Savaşı sonrası Avrupa’da barışın kalıcı tesisi, Almanya’nın

istikrara kavuşturulması ve Batı Avrupa’nın geri kalanı ile bütünleşmesini sağlamak

amacıyla 1951 Paris Antlaşması ile Avrupa Kömür ve Çelik Topluluğu (AKÇT)

kurulmuştur. Söz konusu Antlaşma’nın, kendi diliyle, “rekabet koşullarına

müdahale”ye ilişkin hükümleri, “hükümet sübvansiyonlarını ve yardımlarını” da

düzenler şekilde ele alınmıştır.5 1957 tarihli Roma Antlaşması ile ortak pazarın

rekabet hukuku oluşturulurken, aynı zamanda üye devletlerin Antlaşma’nın rekabet

hukukuna ilişkin hükümlerini dolaylı yoldan ihlal etmelerini önlemek amacıyla

“devletçe sağlanan yardımlara” ilişkin de düzenlemeler yapılmıştır.

Hatta AB’deki söz konusu düzenlemelerin, Sübvansiyonlar ve Telafi Edici

Tedbirler Anlaşması için esin kaynağı olduğu da belirtilmektedir.6 Bu bağlamda,

“devlet yardımları” kavramının kullanımının münhasıran AB kaynaklı olduğu da

iddia edilebilmektedir.7 Konu, DTÖ bağlamında, sübvansiyonlar kavramı ile ele

alınırken; AB’nin hem kendi tek pazarına ilişkin düzenlemelerinde hem de ülkemiz

4 Us, Melek, “Uruguay Round’un Teşvik Sistemimiz ve Döviz Kazandırıcı Faaliyetler Üzerine Etkileri”, GATT “Uruguay Round” Müzakerelerinin Sonuçları ve Etkileri, Tuğrul Çubukçu (ed.), TUİSAV Uluslararası Ekonomik Araştırmalar Merkezi, Ankara, 1994: 86-87 5 OECD, Competition Law and Policy in the European Union, Paris, 2005:9-10 6 Erdem, 2004:25 7 Kobia, R. `Introduction to the Law, Practice and Policy of State Aids in the European Community`, 1996:1, http://ec.europa.eu/comm/competition/speeches/text/sp1996_007.htm, 2 Mart 2007.

6

de dâhil diğer üçüncü ülkelerle girdiği tercihli ticaret ilişkilerinde “devlet yardımları”

başlığı altında ele alınmaktadır.

Devlet yardımları ile ilgili AB müktesebatı, yaşayan ve sürekli gelişen bir

sistemdir. ABD başta olmak üzere rekabet hukuku gelişmiş ülkelerin aksine, AB,

rekabet hukukunu ve dolayısıyla devlet yardımlarının kontrolünü, AB çapında “Tek

Pazar” başlığı altında piyasaların bütünleşmesi üst amacına yönelik olarak

geliştirmekte olup8 bu yanı ile benzersiz bir örnek oluşturmaktadır. Topluluk, üye

ülkelerdeki her devlet yardımı programını değerlendirir, uygun görülen destekler

artık müktesebatın bir parçası olarak kabul edilir. Dolayısı ile devlet yardımlarına

yönelik AB müktesebatının kesin sınırları olan bir anayasa olarak algılanması

yanıltıcı olacaktır. Toplulukta yeni ihtiyaçlara göre yeni düzenlemelerin getirilmesi

ve farklı konularda yeni programların kabul görmesi olağan bir durumdur.9

1.2. DTÖ’de Devlet Yardımları

DTÖ, ülkeler arası ticaretin kuralları ile ilgilenen ve üye ülkelerce bu

kuralların geliştirilmesi zeminini oluşturan uluslararası bir organizasyondur. Hem

ticaret önündeki engellerin mümkün olduğunca kaldırılması yoluyla ticaretin daha

serbest bir ortamda yapılabilmesi, hem de bu ortamın ticareti gerçekleştirenlerden,

tüketicilere ve ülke yöneticilerine kadar tüm aktörler için daha öngörülebilir, açık ve

şeffaf olmasının sağlanması bu organizasyonun temel amaçlarıdır.10

Bu kapsamda, söz konusu amaçlara yönelik olarak ele alınmakta olan birincil

husus ülkelerin tarife sistemleri olmakla beraber, bunun dışında kalan ve ekonomik

sistemin uluslararası ticareti etkileyen diğer önemli hususların da bu çerçevede

değerlendirilmeleri söz konusudur. Ülkelerin kendi yerli üreticilerini ve piyasalarını

çeşitli yollarla desteklemesi ve bunun sonucunda uluslararası ticarette diğer ülkeler

aleyhine sapmalara sebebiyet vermeleri de bu hususlardan biridir.

DTÖ nezdinde sübvansiyonlar konusunda belirleyici olan iki temel anlaşma

vardır. Bunlar; DTÖ Anlaşması ekinde yer alan “Sübvansiyonlar ve Telafi Edici 8 Collins, Alexander R., “Is the Regulation of State Aid a Necessary Component of an Effective Competition Law Framework?” European Business Law Review p, 379:420, 2005:379. 9 Devlet Planlama Teşkilatı, Dokuzuncu Kalkınma Planı Devlet Yardımları Özel İhtisas Komisyonu Raporu, DPT Yayını, Ankara, 2006:76. 10 Dünya Ticaret Örgütü resmi internet sitesi, http://www.wto .org, 25 Ocak 2007.

7

Tedbirler Anlaşması” ve “Tarım Anlaşması”dır. Sübvansiyonlar ve Telafi Edici

Tedbirler Anlaşması ilgili konuda adı geçen birincil kaynak olmasına rağmen, bu

anlaşmanın 3. ve 5. maddeleri ile Tarım Anlaşması’nın 13. maddeleri ışığında, tarım

sektörüne yönelik yardımların Tarım Anlaşması çerçevesinde değerlendirilmesi

gerektiği anlaşılmaktadır.

1.2.1. Sübvansiyonlar ve Telafi Edici Tedbirler Anlaşması

Sübvansiyonlar ve Telafi Edici Tedbirler Anlaşması genel anlamda

sübvansiyonları tanımlayan ve bu konuda çerçeve çizen bir anlaşmadır. Anlaşma’ya

göre sübvansiyonlar üç sınıfa ayrılmaktadır. Bunlar sırasıyla, yasak yardımlar, dava

edilebilir yardımlar ve dava edilemeyen yardımlar olarak sıralanabilir.

Yasak yardımlar, doğrudan ihracat performansı ile ilişkili yardımları

kapsamaktadır. Benzer şekilde başka ülke ürünlerinin ithalinin azaltılması amacıyla,

yerli ürünlere destek sağlanması da bu kapsamda değerlendirilmektedir.

Bu Anlaşma kapsamında, bir sübvansiyonun dava edilebilir olan yardımlar

sınıfına girmesi için, bu sübvansiyonla başka bir ülkenin üreticilerinin ciddi kayba

uğratılmış olması ve ekonominin geneline uygulanan değil de bir işletme veya bir

sanayiye özgü uygulanıyor olması gerekmektedir (özgüllük ilkesi).

Bu Anlaşma’yla, devletlerin değişik politika hedeflerine yönelik olarak

desteklemede bulunabilecekleri kabul edilmekle birlikte, bu desteklerden

kaynaklanan muhtemel ticareti bozucu etkilerin azaltılması amacıyla da kısıtlamalar

getirilmektedir. Bu kapsamda, Anlaşma’nın 8. maddesi; bölgesel gelişmişlik

farklarının giderilmesine yönelik, çevre-koruma veya araştırma-geliştirme gibi

amaçlar güden bazı yardım türlerinin dava edilemeyecek veya karşı tedbir

alınamayacak başlıklar olarak belirlemektedir.11

Anlaşma’ya göre, diğer bir ülkenin verdiği destekle etkilenen ve bunun

Anlaşma hükümlerine göre yasak olduğunu düşünen DTÖ üyesi bir ülke; ilk olarak

bu konuda diğer ülkeyle karşılıklı irtibat sonrasında uzlaşma yolunu aramak

durumundadır. Sonuç alınamaması durumunda Anlaşmazlıkların Halli Organına

11 Devlet Planlama Teşkilatı, Devlet Yardımlarını Değerlendirme Özel İhtisas Komisyonu Raporu, DPT Yayını, Ankara, 2004:321.

8

aktarılan konuda hazırlanan rapor sonucunda, destekleme yasaklanmış bir

sübvansiyon olarak kabul edilirse, uygulamacı ülkeye uygulamayı sonlandırması

tavsiye edilir. En nihayetinde sonuç alınamaz ise, etkilenen ülkeye belirli ölçülerde

karşı tedbir alma hakkı verilmektedir.

1.2.2. Tarım Anlaşması

Tarım Anlaşması’nın temel olarak üç ayağı bulunmakta olup, bunlar; tarife

konularının ele alındığı pazara giriş, ulusal tarımsal destekleri konu eden iç

desteklemeler ve ihracat sübvansiyonlarıdır.

Anlaşma’nın ulusal tarımsal desteklere ilişkin hükümleri, destekleri piyasa

mekanizması üzerindeki etkileri oranında düzenlemeye tabi tutmuştur. Bu kapsamda

üye ülkeler, Anlaşmanın öngördüğü dönem boyunca ticareti bozucu etkisi olduğuna

kanaat getirilen iç desteklemeler için, gelişmişlik seviyeleri ile orantılı olarak

belirlenen indirim ve kısıtlama taahhütlerine girmiştir. Bu yaklaşımda hedeflenen

amaç; ülkeleri tarımsal transfer desteklemelerinde daha ziyade fiyat ve üretimi en az

etkileyen desteklere yönlendirerek, oluşabilecek ticaret sapmasını en aza indirmektir.

İhracat sübvansiyonları alanında ise ülkelerin bu uygulamalarını, temel alınan

1986–1993 dönemleri itibarıyla olan seviyelerinden, yine gelişmişlik seviyeleri

ölçüsünde, Anlaşma sürecinde azaltmaları yükümlülüğü getirilmiştir. Dolayısıyla

bahsedilen temel dönemde ihracat destekleme deseninde olmayan ürünlere yeni

desteklerin getirilmesi veya olan ürünlere belirlenen seviyeler üstünde destek

sağlanması tamamen yasaklanmıştır. Yine son olarak 2006 yılında gerçekleştirilen

Hong Kong Bakanlar Konferansında alınan kararla da bu desteklerin 2013 yılı

itibarıyla tamamen sonlandırılması hususunda mutabakata varılmıştır.12

1.3. Devlet Yardımı Türleri

Kamu açısından yardım, harcama artırıcı veya gelir azaltıcı bir önlemdir.

Yardım güncel bir kaynak kullanımı veya kaybını gerektirmemektedir. Teminat veya

garantilerle muhtemel bir kaybın üstlenilmiş olması da bir yardımdır.13

12 WTO, 13-18 December 2005 Hong Kong Ministreal Conference, Ministreal Declaration, December 2005:2. 13 Erdem, 2004:37

9

Yardım kelimesi ilk anda verme gibi bir anlam çağrıştırsa da, alacaklardan

feragat veya kolaylaştırmaya gitme, usule dair gereklerde kolaylıklar sağlama yani

faaliyetin önündeki engelleri veya maliyetleri azaltma gibi şekillerde de ortaya

çıkabilmektedir. Bu değerlendirme, devlet yardımı niteliğine sahip politika

araçlarının toplandığı kapsamlı listeyi oluşturmada önemli bir referans noktasıdır.

Bu kapsamda devlet yardımı türleri, aşağıda veriliş şekline ve amacına göre

iki ayrı başlıkta sınıflandırılmaktadır.

1.3.1. Veriliş şekline göre devlet yardımı türleri

Veriliş şekli açısından devlet yardımı türleri Şekil 1-1’de olduğu gibi

sınıflandırılabilir:

10

Şekil 1-1 : Veriliş Şekline Göre Devlet Yardımı Türleri Devlet

Yardımı

Para ve Sermaye

Yardımları

Vergi Yardımları

Hibe Kredi

Diğer

Özelleştirme Kamu Varlıklarının

Satışı

Devlet Garantileri

Nakdi

Ayni

Vergi İndirimi veya Muafiyeti

Vergi Tatili

Avantajlı Kredi

Faiz Sübvansiyonu

Kredi Garantisi

Sermaye Katılımı

Vergi Ertelemesi

11

Hibe: Karşılıksız bir şekilde, geri ödeme beklenilmeksizin yapılan para veya

mal şeklindeki yardımlardır (örn. Hazine arazisi tahsisi).

Kredi: Geri ödeme unsuru içeren yardım türüdür. Devletin piyasa oranlarının

altında bir oranla kredi fonunu bizzat sağlaması uygun koşullu kredi, başka bir piyasa

aktörü vasıtasıyla böyle bir kredi imkânının sağlanmasını amaçlayan ve aradaki faiz

farkını ilgili aracı kuruma veren şekli faiz sübvansiyonu, devletin kredilendirme

aşamasında garantör olarak yer alıp, kredi sağlanan kişi veya kurumun kredibilitesini

artırarak avantaj sağlaması da kredi garantisi olarak adlandırılır.

Sermaye katılımı: Devletin bir şirket oluşumunda hissedar olarak yer

almasıdır. Devlet yardımı unsurunun oluşması için şirketin işleyişinde özel şirket gibi

hareket edilmemesi ve devletin diğer olanaklarından diğer piyasa aktörlerine göre

farklı bir şekilde faydalanılması söz konusu olmalıdır.

Vergi indirimi veya muafiyeti: Devletin kendisi için gelir kaynağı olan

vergilerden bir endüstriyi, bir bölgeyi veya bir grubu hedef alır şekilde feragat etmesi

veya azaltma yoluna gitmesidir.

Vergi tatili: Belirli bir dönem içerisinde vergi alınmaması veya daha az

alınmasıdır. Ülkelerde genellikle yatırımlar için uygulanan bu tür yardımı bir önceki

başlıktan ayıran en belirgin özelliği bir dönemin temel alınmasıdır.

Vergi ertelemesi: Vergi gelirlerinin miktarındaki bir değişiklikten ziyade,

sektörlere veya firmalara kolaylık sağlanması amacıyla, vergilerin ödeme vadesine

ilişkin düzenlemeye gidilmesidir.

Özelleştirme: Devletin yürüttüğü özelleştirme çalışmaları sırasında piyasa

şartlarında edinilebilecek en yüksek fiyata, herkese açık ve şeffaf biçimde

gerçekleştirilen bir ihale usulü ile satış sonrasında ulaşılmış ise, bu durumda devlet

yardımının varlığından söz edilemez. Ancak, yukarıda belirtilen hususlarda sapma

olması durumunda, sapmanın büyüklüğüne bağlı olarak bu uygulamada devlet

yardımı unsurunun varlığından bahsedilebilir.

Kamu varlıklarının satışı: Yukarıdaki madde ile benzer bir şekilde ancak

özelleştirme niteliği taşımayan kamu varlıkları satış ve ihalelerinde ortaya devlet

yardımı unsuru çıkabilmektedir.

12

Devlet garantileri: Kredi garantisinin genişletilmiş bir versiyonu olarak da

düşünülebilecek bu kalemde doğrudan bir yardım iletimi söz konusu değildir.

Devletin, bir şirketin ekonomik faaliyetlerinde garantör konumunda yer alması, söz

konusu şirketin kredibilitesini yükseltmekte ve dolayısı ile şirketin normal şartlarda

maruz kalacağı risk primi oranında düşüş sağlamaktadır.

1.3.2. Veriliş amacına göre devlet yardımı türleri

Özellikle AB bağlamında da kullanıldığı üzere, devlet yardımının veriliş

amacı göz önüne alınarak aşağıdaki şekilde bir sınıflandırma yapılabilir:

Genel (yatay) devlet yardımları: Birden çok sektöre veya ekonominin

tamamına yönelik olarak belirli konularda sağlanan devlet yardımlarıdır. Eğitim,

istihdam, AR-GE gibi konularda sağlanan yardımlar bu tip yardımlara örnek olarak

gösterilebilir.

Bölgesel devlet yardımları: Birden çok sektörü hedef alan ve uygulamada

coğrafi olarak belirli bir alanla kısıtlamaya gidilen devlet yardımı türleridir.

Sektörel devlet yardımları: Belirli bir sektöre özgü sağlanan yardımlardır.

1.4. Devlet Yardımları Uygulamalarının Nedenleri

“Bir grup kör adam daha önce hiç tanımadıkları bir hayvan olan file rastlar ve onun ne tarz bir yaratık olduğunu anlamaya çalışırlar. Biri dişine dokunur ve onu bir mızrağa benzetir, biri filin yan tarafına dokunur ve duvara benzetir, biri hortumuna dokunur ve büyük bir yılana benzetir, biri ayağına dokunur ve bir sütuna benzetirken sonuncusu da kuyruğuna dokunur ve bir ipe benzetir. Yollarına devam ederlerken onun ne olduğuna dair tartışma da hararetli bir şekilde devam etmektedir. Sonuçta hiçbiri onun tam anlamıyla neyi ifade ettiğini anlayamamıştır...” (bir Hint kıssası)

Hikâyede anlatılmak istenenle paralel olarak, devlet yardımları uygulamaları

için, bakış açılarına göre değişen birçok gerekçelendirme görebiliriz. DTÖ’de

uluslararası ticaret açısından sübvansiyonlar adı altında ele alınışından, AB gibi

ekonomik birliklerde ve ülkeler üstü oluşumlarda rekabet hukuku bakımından ortaya

çıkışına, sektörlerin ihtiyaçlarının farklılaşmasından, coğrafi bölgeler açısından

değerlendirmelere ve kamu bütçesi açısından etkilerine kadar birçok başlık altında

13

görünüşü farklı olabilmektedir. Bu da konuya ilişkin tartışma ve belirsizliklerin

devamı anlamına gelmektedir.

Ek olarak, “devlet yardımlarının etkinliği” de doğuşunun nedeni kadar

tartışma konusudur. Genel itibarıyla devlet yardımlarının refah kaybına neden olduğu

hâkim olan görüştür. Örneğin, uluslararası ticarette iki ülkenin rekabette üstünlük

sağlama amacıyla kendi ülke işletmelerini sürekli desteklemelerinin, ticaret

sapmasına ve refah kaybına neden olacağı teorik bir olgudur. Ancak ekonomilerde

piyasa şartlarının halledemediği, eksik bıraktığı hususların da ortaya çıkabileceği

durumlar olabilmekte ve bu durumlarda devlet yardımları, toplam refah açısından,

ulusal ve uluslararası organizasyonlarca makul olarak nitelendirilebilmektedir.

Aşağıda, devlet yardımı oluşumunu gerekçelendiren temeller bir liste halinde

sunulmaktadır. Listede genel olarak, devlet yardımı müdahalesini haklı çıkarabilecek

veya nedeni olabilecek durumlar ele alınmıştır: 14

• Bir bölgedeki ekonomik faaliyetleri teşvik etmek veya firmaların bir bölgeye

yerleştirilmesini sağlamak,

• Devlet yardımı olmaksızın piyasanın sunamayacağı hizmetleri sağlamak,

(yayım, ulaşım ve iletişim hizmetlerinde olduğu gibi)

• Bir sanayideki geriye gidişin yavaşlatılmasını/durdurulmasını sağlamak,

• Doğal özellikleri sebebiyle, ilgili piyasalarda yaşanan dalgalanmaların

engellenmesini sağlamak, (tarım sektöründe olduğu gibi)

• Üretici gelir seviyesini muhafaza etmek,

• Diğer piyasa eksikliklerini gidermek, (AR-GE’nin desteklenmesi, çevresel

konularda iyileştirmeler sağlanması gibi)

• İstihdamı geliştirmek, (özellikle gençler, kadınlar ve özürlülere yönelik)

• Diğer bölgelerdeki firmalara kıyasla desteklenen firmaların piyasa payını

geliştirmek.

14 OECD, Competition Policy in Subsidies and State Aid, Paris, 2001: 7.

14

Yukarıdaki maddelere bakıldığında, devlet yardımlarının toplam refahı hem

artırabileceği hem de azaltabileceği durumlar olabileceği görülmektedir. İhracat

destekleri gibi rekabeti bozucu yardımlar ile piyasada düşük kalitede ürün üreten ve

etkin bir şekilde üretim yapamayan firmaları kurtarmaya yönelik yardımların toplam

refahı azaltıcı etkide bulunacağını söyleyebiliriz.15

Devlet yardımı uygulamalarının söz konusu ekonomik kaynaklı nedenlerinin

yanı sıra, politik tercihlere bağlı nedenleri de olabilmektedir. Birincisi daha çok

piyasa eksikliklerini gidermek veya piyasanın götüremediği ancak ideal olduğu

düşünülen noktalara ulaşmayı başarmayı amaçlarken, ikincisi daha ziyade yönetim

otoritesini elinde bulunduran kişilerin politik tercihleri doğrultusunda kamu

kaynaklarının yönlendirilmesi şeklinde açıklanabilir. Doğal olarak, ikincisinin

rasyonel olma ve toplam refaha katkı sağlama noktasında başarı getirme ihtimali

daha düşük olacaktır.

Sonuç olarak; gelir dağılımında önemli etkilerde bulunması ve rekabet

açısından olumsuz etki doğurma riski taşımasından dolayı, AB örneğinde olduğu

gibi, devlet yardımlarının sürekli denetim altında tutulması gereken çok kritik bir

başlık olduğunun altı çizilmelidir.

1.5. Tarımsal Devlet Yardımları

Tarımsal devlet yardımlarını tanımlamada, çalışmanın başlangıç bölümünde

verilmekte olan devlet yardımları tariflerinin tarım sektörüne uygulanmasını

düşünebiliriz.

Bu aşamada bahsedilmesi gereken en önemli hususlardan birincisi tarım

sektörüne neden bu kadar fazla müdahalede bulunulduğu ve sağlanan kamu

desteğinin açıklanması, ikincisi ise tarım sektöründe uygulanan devlet yardımları

türleri arasında bir ayrıma gidilerek, genel devlet yardımları ile tarımsal devlet

yardımları arasındaki ilişkinin ortaya konulmasıdır.

15 OECD, 2001: 7.

15

1.5.1. Tarımsal piyasaların temel ayırıcı özellikleri

Tarım sektörüne kamu müdahalesinin gerekçelerini tarım sektörü piyasa

yapısını diğerlerinden ayıran özelliklerde bulabilmek mümkündür. Bu özelliklerden

başlıcaları aşağıdaki gibi sıralanabilir:16

Üretim şartları açısından;

• En önemli girdisi olan toprağın sabit olması,

• Doğal şartlardan etkilenmesi,

Piyasa fiyat etkileşimi açısından;

• Tam rekabet şartlarında üreticilerin fiyat alıcı durumunda olması,

• Fiyat esnekliği düşük arz ve talep yapısı,

• Fiyatlarda oluşan aşırı mevsimsel dalgalanmalar,

Tüketim ve pazarlama bakımından;

• Talebin gelir esnekliğinin düşük olması,

• Ürünlerinin miktar açısından çok ve bozulabilir olması sonucu yüksek

stoklama maliyetleri.

Bu sayılan maddelere bağlı olarak tarım piyasalarında iki belirgin sorunsal

ortaya çıkmaktadır. Birincisi, arz ve talep esnekliklerinin düşüklüğü ile üretimin

doğal koşullara aşırı duyarlılığı sonucunda piyasalarda aşırı fiyat istikrarsızlıklarının

meydana gelmesidir. İkincisi ise, sabit faktör yapısının üretimi teknolojik gelişmelere

hassas kılması, fakat talebin gelir esnekliğinin düşük olması nedeniyle fiyatlar ve

gelirin aşağıya doğru baskılı olmasına dayalı bir uyum problemidir. Zira teknolojik

gelişme sonucu ilerleyen arz yapısına ve stok oluşumlarına talep tarafının aynı

oranda yanıt verememesi nedeniyle bu sorun ortaya çıkmaktadır.

Netice itibarıyla, yukarıda özetle verilmekte olan tarımsal piyasalara özgü

belirgin unsurlar sonucunda aşırı fiyat ve gelir istikrarsızlıkları yaşanmakta olup;

kamu, bu istikrarsızlıkların bir oranda azaltılması, piyasaların düzenlenmesi ve tarım

16 Kyeong-Soo 2001:2 ve Knutson 1995:227-235 ; Aktaran Tarakcıoğlu: 2001:5

16

faaliyetlerinin sağlıklı bir şekilde devamı amacıyla, ülkeden ülkeye değişen oranlarda

bu sektöre müdahalede bulunmakta ve bu piyasalarda rol almaktadır. Tarımsal

piyasaların görece başarısızlığına müdahale etmenin sosyal gerekçesinin ise, kısaca

düzenli ve yeterli gıdaya erişim olarak tanımlanabilecek “gıda güvencesinin”

sağlanması olduğu düşünülmektedir. Daha ziyade desteklemeler ve kimi

yükümlülüklerden muafiyetler şeklinde ortaya çıkabilen bu müdahale araçlarından en

önemlisi de tarımsal devlet yardımlarıdır.

1.5.2. Tarım, tarımsal yardımlar ve sınıflandırma

“Devlet yardımı kavramının gelişimi” bölümünde verilmekte olan tanımların

ifade ettiği geniş alan düşünüldüğünde, devlet yardımları için tarım sektörü özelinde

bir kapsam belirlenirken sadece tarımsal transfer ödemeleri değil, bir tarımsal

işletmenin veya ürünün faydalanıcı olduğu her türlü kamusal yardım algılanmalıdır.

Bir önceki bölümde anlatılan nedenlerden dolayı tarımsal piyasalara

müdahale ve destekler “olağan” karşılanınca, tarım sektöründe devlet yardımlarının

sınıflandırılması görece önemli hale gelmektedir. Zira ilgili bölümde anlatıldığı gibi,

tarımsal yardımların, uluslararası ticarete etkisi ile AB gibi nevi şahsına münhasır bir

yapıda Birlik seviyesinde Ortak Tarım Politikası oluşturma sürecinde, bir tanımlama

ve buna bağlı olarak da sınıflandırma ihtiyacı ortaya çıkmaktadır. Bu kapsamda,

AB’de ortak bir tarım politikasının ilk önşartını söz konusu ortak politikaya tabi

olacak olan sektörün/ürün grubunun tanımlanması oluşturmaktadır (Roma

Antlaşması EK-I ürünleri). Böylelikle, hem Ortak Tarım Politikası hem de devlet

yardımları uygulamaları söz konusu tarımsal ürün tanımını temel almaktadır.

Kısacası bu listedeki ürünlerin üretimi tarımsal faaliyeti göstermektedir. Yine

tarım sektörü dâhilinde kabul edilecek işleme faaliyetleri ise, elde edilen nihai

ürünün bu listede yer alması şartına bağlanmıştır. Çalışmanın ikinci bölümünde

Topluluk nezdinde yapılmış olan bu tanımlama ve sınır belirlenmesi işlemi

bağlamında tarımsal devlet yardımlarının çerçevesi irdelenmektedir.

Ancak Ekonomik İşbirliği ve Kalkınma Teşkilatı (OECD) gibi, üye ülkelerin

politika analizlerine dayalı bir şekilde, ortak hedeflere ulaşmada bir forum ve

araştırma işlevi üstlenen bir yapıda ise, üye ülkelerin tarımsal politikaları ele

17

alınırken daha çok bütçeyle olan ilişkisi temel alınmaktadır. Bu doğrultuda, belirli bir

çerçeve tanım yapılmaksızın, uygulamaların bütçeye ve kamuya getirdiği mali yük

değerlendirilmektedir (Üretici ve Tüketici Destek Tahminleri).

Ülkemizde ise, son dönem bütçe uygulamalarındaki gelişmeye paralel olarak,

bütçe açısından transfer veya sermaye gideri niteliği taşıyıp taşımamasına (DGD ve

diğer transfer destekleri ile yatırım yardımları gibi) veya yardımın/desteğin amacına

dayalı olarak yardımlar adlandırılıp, sınıflandırılmaktadır (DGD, prim ödemeleri,

hayvancılık destekleri, tarımsal Ar-Ge yardımları, örgütlenme yardımları v.b.).

Son dönemde yasalaşan ve sektörün en temel mevzuatı olan Tarım

Kanunu’nda tarımın tanımı; “doğal kaynakları uygun girdilerle birlikte kullanarak

yapılan her türlü üretim, yetiştirme, işleme ve pazarlama faaliyetleri” şeklinde

yapılmaktadır. Ayrıca, bitkisel ürünler için sağlanmakta olan DGD ödemelerinde

esas alınan Çiftçi Kayıt Sistemine ilişkin uygulama tebliğlerinde ise “gerçek tarımsal

üretim kaynakları kullanılarak tarım alanlarında yapılan bitkisel üretim faaliyeti”

şeklinde kendi içinde yeni tanımlar gerektiren bir tanıma da rastlanabilmektedir.

Ancak, bu şekilde yapılan niteliksel tanımlarla tarımsal faaliyet çizgisini net bir

şekilde görmek olanaksızdır. Örneğin, işleme faaliyetlerinin hangi sınıra kadar tarım

içinde kaldığı açıkça görülememektedir. Belirli bir aşamadan sonra, defalarca

endüstriyel alanlarda müdahaleye tabi tutulmuş fakat ana maddesi tarım ürünü olan

bir faaliyet dalının da tarım dâhilinde olduğunu savunmak güç olabilecektir. Örneğin

ilaç yapımında kullanılan birçok tarım ürünü olmasına rağmen, bu ürünlerin

işlenerek ilaç haline getirilmesi faaliyetlerinin tarımsal faaliyet olarak

adlandırılamayacağı açıktır.

Dolayısıyla, yukarıda bahsedilen tanımların ötesinde, tarımsal faaliyet ve

tarımsal işletme terimlerinin sınırları kesin ve işlevsel bir şekilde belirlenmelidir.

Tarım sektörü denilince ne anlaşıldığının ve buna bağlı olarak birincil üretim, işleme,

paketleme, pazarlama aşamalarının ne ölçüde bu tanım içerisine dâhil edildiği bu

tartışmalı konu bağlamında büyük önem taşımaktadır.

18

Tanımlama ve sınır çizme konusunda atılacak adımlarda AB’nin mevcut

uygulaması dikkate alınmalıdır. Zira değişik devlet yardımı uygulamalarının

etkileneceği devlet yardımları mevzuatı, bu sınırlar çerçevesinde belirlenmektedir.

19

2. AB’DE TARIMSAL DEVLET YARDIMLARI ÇERÇEVESİ

2.1. AB’de Devlet Yardımlarının Genel Mevzuatı ve Yapısı

Devlet yardımları, AB’de özellikle rekabet politikası kapsamında büyük

önem taşımaktadır. Topluluk içindeki rekabet ortamında aşırı orandaki sapmaların

bir şekilde kontrol altında tutulması amacıyla, yardımlar bir çerçeveye oturtulmaya

çalışılmakta ve üye ülke uygulamaları yakından takip edilmektedir. Bu konuda temel

dayanağı Avrupa Ekonomik Topluluğunu Kuran Antlaşma’nın (AT Antlaşması -

Roma Antlaşması) 87, 88 ve 89. maddeleri17 oluşturmaktadır. Ancak tarım sektörü

düşünüldüğünde bu maddelere ek olarak, sektöre özel diğer antlaşma maddelerinin

de incelenmesi gerekmektedir.

Ek olarak, Avrupa Toplulukları Adalet Divanı (ATAD) tarafından incelenmiş

ve karara bağlanmış olan dava sonuçları da bu mevzuatın gelişmesine önemli katkıda

bulunmaktadır.

2.1.1. AT Antlaşması’nın rekabet politikası kapsamındaki devlet yardımları

hükümleri

2.1.1.1.1. Madde 87–1 devlet yardımlarının yasaklanması ve özelliklerinin

belirtilmesi

Söz konusu 87. maddenin 1. paragrafında şöyle denilmektedir:

“İşbu Antlaşmada aksine hüküm bulunmadıkça, bir üye ülke tarafından veya

devlet kaynakları vasıtasıyla herhangi bir şekilde yapılan ve belirli

teşebbüsleri veya belirli malların üretimini kayırarak rekabeti bozan veya

bozma tehdidinde bulunan her türlü yardım, üye ülkeler arasındaki ticareti

etkilediği ölçüde ortak pazarla bağdaşmaz.”

Buradaki temel amaç, ekonomik bir birliğin içerisinde oluşturulmaya çalışılan

adil ve rekabetçi piyasa şartlarının münferit üyelerce verilen destekler nedeniyle, bir

17 Mayıs 1999’da yürürlüğe giren Amsterdam Antlaşması ile AT Kurucu Antlaşmasının madde numaraları değişmiştir. Bu kapsamda önceden 92, 93 ve 94 numaralı rekabet politikası altındaki devlet yardımlarına ilişkin maddeler yeni düzenlemede sırasıyla 87, 88 ve 89 numaralarını almıştır. Yine ileride anlatılan ve tarım sektörü ile devlet yardımlarının ilişkisini belirten 36 sayılı Antlaşma maddesinin daha önceki numarası ise 42’dir. Fakat Amsterdam Antlaşması öncesinde yayımlanmış olan tüzüklerin başlıklarına bu uygulama aktarılmamıştır. (Aygün, 2004:138)

20

ürün, ürün grubu, firma, firma grubu, sektör, bölge veya ülke lehine bozulmasının

önlenmesini sağlamaktır.

AT Antlaşması’nın 87. maddesindeki bu tanımla bir tedbirin devlet yardımı

vasfını alması için 4 temel unsuru barındırması gerekmektedir:18

i) Devlet tarafından veya devlet kaynaklarından sağlanmış olması: Devlet

kaynakları, üye ülkelerin merkezi, bölgesel veya yerel yönetimleri ile devlet

tarafından kontrol edilen kamu veya özel şirketlerce idare edilmekte olan

kamu kaynaklarını içermektedir. Kamu bütçesini etkileyebilen, vergi

muafiyetleri gibi dolaylı faydaları da içerir.

ii) Belirli işletme veya bazı ürün üretimlerinin kayırılması (seçicilik): Üye

ülkede ekonomik faaliyette bulunan belirli işletmeler, iş alanları, sektörler

veya coğrafi bölgelerin seçilmesi yoluyla faydalanıcılar belirlenir.

Ekonominin geneline sağlanan faydalar devlet yardımı olarak

nitelendirilemez.

iii) Ekonomik avantaj sağlanması: Hedef alınan işletmelere bir ekonomik

avantaj sağlanması söz konusu olmalıdır. Söz konusu avantaj, hibe gibi

doğrudan bir araçla iletilebileceği gibi; piyasa şartlarından daha uygun

şartlarda kredi sağlanmasıyla dolaylı bir şekilde de faydalanıcıya sağlanabilir.

iv) Rekabetin ve üye ülkeler arasındaki ticaretin etkilenmesi: Sağlanan

yardımların faydalanıcıyı rakiplerine göre piyasada daha güçlü bir konuma

getirmesi muhtemeldir. Bu da söz konusu piyasalarda rekabetin bozulması

anlamına gelmektedir. Çoğu ürünün uluslararası ticarete konu olduğu

düşünüldüğünde, rekabeti etkileyen veya bozan bir yardımın ticareti de

olumsuz yönde etkileyeceği söylenebilir. Kuaförlük, kuru temizlemecilik gibi

yerel olarak sunulabilen hizmet sektörleri bu konuya istisna olarak

belirtilebilir.

18 Department of Trade and Industry of UK (DTI), The State Aid Guide; Guidance for State Aid Practitioners, September 2005:5.

21

2.1.1.2. Madde 87–2 ve 87–3; muafiyetler

Devlet yardımları konusunda her ne kadar ortak pazarı bozar düşüncesiyle

genel bir kısıtlama eğilimi gösterilse de, bazı istisnalarla birlikte tarımda olduğu gibi

sektörel mevzuat ile belirtilen şartlarda devlet yardımlarının devamı söz konusu

olabilmektedir.

Antlaşma’nın 87–2. maddesi doğrudan ortak pazarla uyumlu olarak kabul edilen,

ayrıca Komisyonun takdirine de bırakılmayan yardımları sıralamaktadır, bunlar:

• Bireysel tüketicilere sağlanan sosyal nitelikli yardımlar,

• Doğal afet ve olağanüstü durumlarda iyileştirmeye yönelik yardımlar,

• Federal Almanya Cumhuriyeti’nde bölünmeden dolayı belirli alanlara yönelik

yardımlardır.

Antlaşma’nın 87–3. maddesi ise ortak pazarla uyumlu olabileceği düşünülen

ancak üzerinde takdir ve yorum yetkisi hususu açık bırakılan yardımları belirtmektedir:

• Yaşam standardının anormal derecede düşük ve ciddi seviyede eksik işsizlik

sorunlarının yaşandığı alanlarda ekonomik kalkınmanın desteklenmesine

yönelik yardımlar,

• Ortak Avrupa menfaatine hizmet edecek projelerin yürütülmesine veya üye

ülkelerden birinin ekonomisinde yaşanan sıkıntıya çözüm üretmeye yönelik

yardımlar,

• Ortak menfaate aykırı olabilecek bir seviyede ticaret koşullarını olumsuz

etkilememesi şartıyla, bazı ekonomik aktivitelerin ve ekonomik alanların

geliştirilmesine yönelik yardımlar,

• Ortak menfaate aykırı olabilecek bir seviyede rekabeti ve ticaret koşullarını

olumsuz etkilememesi halinde, kültür ve miras korumasını teşvik edici

yardımlar,

• Komisyonun önerisi ve Konseyin nitelikli çoğunluk yoluyla karar alması

sonucunda belirlenen diğer yardımlar.

22

Bu muafiyet maddeleri; bölgesel yardımlar, işsizlikle mücadele amacı taşıyan

yardımlar, önemli AB hedeflerine yönelik yardımlar, spesifik ekonomik faaliyetlere

yönelik yardımlar ve ciddi ekonomik sıkıntılarda verilebilecek yardımlar gibi

alanlarda Komisyonun yardım konusunda izin vermesine olanak sağlamıştır.19

2.1.1.3. Madde 88 ve 89; usule dair hususlar

Antlaşma’nın 88. maddesinin ilk paragrafında, Komisyonun uygulanmakta

olan devlet yardımlarını üye ülkelerle beraber düzenli bir şekilde takip etmesi

gerektiği belirtilmektedir. Bu çerçevede Komisyonun üye ülkeye ortak pazarın

işlemesi ve sürekli ilerlemesi amacıyla gerekli tedbirleri alması yönünde önerilerde

bulunabileceğinin altı çizilmektedir.

Bu paragraf çerçevesinde usule dair konular başlığı altında daha da

detaylandırılacak olan yıllık bildirim ve raporlama sistemi ortaya çıkmaktadır.

Aynı maddenin ikinci paragrafına göre ise, bildirimi yapılmış olan yardımla

ilgili Komisyonun değerlendirmesi, bu yardımın 87. madde ile uyumlu olmadığı

yönünde ise Komisyon üye ülkeden bu yardımın ya tamamen kaldırılmasını veya

belirli bir süre içinde uygun hale getirilmesi yönünde değiştirilmesini talep etmelidir.

Üye ülkenin bu talepleri yerine getirmemesi durumunda Komisyonun, ATAD’a

başvurabileceği belirtilmiştir.

İkinci paragrafın getirdiği diğer ilave hüküm ise, Konseyin bazı yardımları kendi

tercihi ile ortak pazarla uyumlu kabul edebileceğini ve Komisyonun bu yardımlar ile

ilgili değerlendirme sürecinde olması halinde, üye ülkenin Konseye başvurusunun bu

değerlendirme sürecini askıya alma etkisi yapacağını ifade etmektedir.

Antlaşma’nın 88. maddesinin 3. ve son paragrafında ise yardım programları

ve münferit yardımlara ilişkin üye ülkelerin bildirimde bulunma yükümlülüğünü

doğuran “Komisyon, uygun bir süreç zarfında görüşlerini oluşturup iletmesi

amacıyla, her yardım sağlama ve değişiklik yapma planı ile ilgili bilgilendirilmelidir.

Eğer Komisyon anılan planın 87. maddeye dayanarak ortak pazarla uyumlu

olmadığını düşünürse, gecikmeksizin 2. paragraftaki yöntemi başlatmalıdır.”

ifadelerini içermektedir. Bu kapsamda, Komisyonun, yardımların sürekli gözetilmesi 19 Martin, Stephen, State Aid in Context, University of Copenhagen, September 1999:4.

23

AB’de KOBİ tanımı Birlik, politikalarının uygulanmasında esas olarak kullanılması amacıyla mikro, küçük ve orta ölçekli işletmelerin tanımını yapmış olup 6 Mayıs 2003 tarihli Komisyon Tavsiyesi metni ile duyurmuştur. Bu kapsamda KOBİ’lere sağlanacak devlet yardımlarının ele alındığı 70/2001 sayılı Komisyon Tüzüğünün ekinde de yine bu tanım kullanılmıştır. Tanımda, işletmede çalışan insan sayısı ve bazı finansal tavanlar kriter olarak kullanılmış olup, kategoriler şu şekilde oluşturulmuştur:

- Öncelikle mikro ve KOBİ statüsünde kabul edilecek işletmelerin, 250 kişiden az işçi sayısına ve 50 milyon Euro’dan az ciro ve/veya 43 milyon Euro’dan az bilançoya sahip olmaları gerekmektedir.

- 50 kişiden az işçi sayısına ve 10 milyon Euro’dan az ciro ve/veya bilançoya sahip işletmeler küçük,

- 10 kişiden az işçi sayısına ve 2 milyon Euro’dan az ciro ve/veya bilançoya sahip işletmeler mikro işletmeler olarak tanımlanmaktadır.

ve üzerinde hüküm belirtilmesi görevlerini yerine getirebilmesi için, üye ülkelerin

verdikleri veya verecekleri yardımlar hakkında ilgili mevzuatlarda bildirilen

formatlara uygun bir şekilde Komisyona bildirimlerde bulunması gerekmektedir.

Bununla beraber, Antlaşma’nın aynı bölümünde, Komisyonun konuyla ilgili

olumlu görüşü alınmaksızın hiçbir yeni yardım planının uygulamaya konulmaması

gerektiğinin de altı çizilmektedir.20 Yine usule dair konuların anlatıldığı bölümde

detaylandırılacak olan bu hükme aykırı bir uygulama olması durumunda, ilgili

yardım kanuna aykırı yardım olarak değerlendirilmekte, bu aşamadan sonra yardımın

ortak pazarla uyumsuz olduğu kararı çıkması halinde, üye ülke için önceden

sağlanmış olan yardımları geri tahsil etme yükümlülüğü doğmaktadır.

Devlet yardımlarına ilişkin AT Antlaşması’nın son maddesi olan 89.

maddede, Komisyonun önerisi ile ve Avrupa Parlamentosuna da danışarak, Konseyin

87. ve 88. maddelerin uygulanmasına yönelik ve özellikle de hangi kategorilerin 88.

maddenin 3. paragrafında yer alan usulden muaf tutulabileceğine dair şartların

belirlenmesi yönünde düzenlemeler yapabileceği belirtilmektedir. Bu maddeyi temel

alarak; KOBİ, istihdam, AR-GE ve de minimis21 gibi yardım kategorilerine ilişkin

çıkarılan mevzuatla blok muafiyetler grubu oluşturulmuştur.

Kutu 2-1 : AB’de Mikro, Küçük ve Orta Ölçekli İşletme Ayrımı

20 Bu durum “stand-still clause” olarak adlandırılmaktadır. 21 Bkz bölüm 2.2.5.2.

24

2.1.2. AT Antlaşması’nda tarım sektörü-devlet yardımları ilişkisi

AT Antlaşması’nın 32 ile 38. maddeleri arasında ele alınan tarım bölümünde,

Antlaşma’nın Ek-1’inde listesi22 verilmekte olan tarım ürünlerinin de ortak pazar

anlayışı dâhiline alınması ve dile getirilen temel amaçların gerçekleştirilmesi için

Ortak Piyasa Düzenlerinin oluşturulması öngörülmüştür.

33. maddenin ilk paragrafında Ortak Tarım Politikasının temel amaçları şu

şekilde sıralanmaktadır:

a) Teknik ilerlemenin teşvik edilmesi, tarımsal üretimin geliştirilmesi ve

işgücü başta olmak üzere kaynakların optimum kullanımı yolu ile

tarımsal verimliliğin artırılması,

b) Özellikle tarımla iştigal edenlerin bireysel kazançlarını artırarak,

tarımsal nüfusa adil bir yaşam standardının sağlanması,

c) Piyasaların istikrarı,

d) Mal tedarikinin temin edilmesi,

e) Malın tüketiciye uygun fiyatla ulaştırılması.

Aynı maddede, Ortak Tarım Politikası amaçlarına ilaveten, politikanın

uygulanmasında; tarımsal faaliyetlerin kendine has doğasının da dikkate alınması

gerektiğinin altı çizilmektedir.

36. maddede ise, devlet yardımı kurallarını içine alan rekabet bölümünde

belirtilmekte olan hükümlerin, Konseyin Antlaşma ile verilen Ortak Tarım Politikası

ve Ortak Piyasa Düzenlerinin oluşturulması safhasında belirlediği ölçüler dâhilinde,

tarım ürünleri üretimi ve ticaretine de uygulanabilir olduğu belirtilmektedir. Bu

kapsamda, Konseyin;

• Yapısal ve doğal şartlarından ötürü zor durumda olan işletmelere,

• Ekonomik kalkınma programları kapsamında sağlanan devlet yardımlarına

onay verebileceği ifade edilmektedir.

22 Bkz. Ek I

25

36. maddeden anlaşıldığı üzere; diğer sektörlerden farklı bir şekilde,

Komisyonun tarımsal devlet yardımlarını kontrol etmesi yetkisi doğrudan

Antlaşma’dan değil, Antlaşma kapsamında Konseyin oluşturduğu mevzuattan

gelmektedir ve bu oluşturulan mevzuatta belirtilen her türlü kısıtlamaya da tabidir.23

Sonuç olarak, Antlaşma’nın bu maddesi devlet yardımlarının kontrolü

kurallarının tarıma ancak Konsey tarafından belirlenen ölçülerde uygulanabilir

olacağını ifade etmektedir.24

2.1.3. Diğer hususlar ve değerlendirmeler

Antlaşma’da ulusal yardım politikalarını uyumlaştırma amacı güdülmemiş,

üye devletler yardım politikalarını ve araçlarını belirlemede genellikle serbest

bırakılmış, bununla birlikte Komisyon denetimi negatif bir müdahale biçiminde üye

ülkelerin manevra alanını kısıtlamıştır.25 Bu bakımdan, devlet yardımları konusu

AB’nin bir ekonomik birlik olma özelliğinden dolayı, üye ülkeler için Avrupa

Komisyonu tarafından sınırları çizilen bir oyun alanı şeklinde algılanabilir. Genel

hatlarını Rekabet Genel Müdürlüğünün yönettiği ve mevzuatını oluşturduğu bu

konuda, Tarım, Balıkçılık, Enerji ve Ulaştırma sektörlerine özel devlet yardımları

düzenlemeleri bulunmakta ve ilgili Genel Müdürlükler de kendi sektörlerinde devlet

yardımları konusunda görev almaktadır.

Aşağıda Rekabet Genel Müdürlüğünce yayımlanmış olan 2007 yılına ait üye

ülkeler bazında devlet yardımları toplamı ve bu toplamın sektörler arası dağılım

paylarını gösterir tablo bulunmaktadır.

23 European Commission, Community Guidelines for State Aid in the Agriculture and Forestry Sector 2007 to 2013 (Tarım Kılavuzu), Official Journal C 319, 27.12.2006:3. 24 Erhart, Michael, “State Aid in the Field of Agriculture”, The EC State Aid Regime, Michael Sanchez Rydelski (ed.), Cameron May, 2006. 25 Erdem, 2004: 36-37

26

Tablo 2-1 : AB’de Devlet Yardımlarının Üye Ülke Bazında Yüzde Olarak Sektörlere Göre Dağılımı, 2007 Yılı

Toplamın Yüzdesi Olarak Milyon Euro

İmalat Finansal

Hizmetler Diğer

Hizmetler Tarım26 Balıkçılık KömürDiğer

İmalat Dışı Sektörler

Demiryolu Hariç

Ulaşım TOPLAM

AB-12 48 0 1 40 0 4 1 6 7.123AB-15 58 8 5 17 1 5 2 3 57.694AB-27 57 7 5 20 1 5 1 4 64.816Almanya 67 4 2 12 0 14 0 1 16.229Avusturya 44 0 12 18 0 0 25 1 1.006Belçika 77 0 4 12 0 0 0 6 1.077Bulgaristan 6 0 0 93 0 0 1 0 391Çek Cumhuriyeti

79 0 3 17 0 0 0 0 938

Danimarka 77 0 6 8 2 0 0 6 1.405Estonya 19 0 9 65 7 0 0 0 37Finlandiya 28 0 2 66 0 0 0 4 2.079Fransa 59 0 11 25 0 0 0 5 9.798G. Kıbrıs R.Y. 22 0 36 23 0 0 0 18 107

Hollanda 54 0 4 34 0 0 0 7 2.316

İngiltere 42 32 3 11 0 0 5 7 6.185İrlanda 35 0 20 41 3 0 0 0 1.093İspanya 58 0 8 13 3 15 0 3 5.371İsveç 88 0 5 5 0 0 1 0 3.100İtalya 64 1 5 15 2 0 5 7 5.096Letonya 21 0 0 30 1 0 0 48 204Litvanya 24 0 4 69 0 0 1 2 177Lüksemburg 48 0 16 36 0 0 0 0 72Macaristan 58 0 0 20 0 3 0 18 1.434Malta 73 0 2 18 0 0 0 7 99Polonya 62 0 0 31 0 6 0 0 1.849Portekiz 9 89 1 1 0 0 0 0 2.138Romanya 12 0 0 77 0 8 1 2 1.426Slovakya 79 0 2 11 0 1 0 8 273Slovenya 36 0 6 39 0 9 11 0 188Yunanistan 73 1 1 20 4 0 0 0 729Kaynak: Avrupa Komisyonu Rekabet Genel Müdürlüğü web sitesi, 17 Şubat 2009 http://ec.europa.eu/competition/state_aid/studies_reports/expenditure.html

26 Tabloda verilen oran ve meblağlar, Komisyona bildirimi yapılan devlet yardımları baz alınarak hesaplanmaktadır. Dolayısıyla, AB’de OTP finansmanı yoluyla tarıma sağlanan doğrudan ödemeler gibi tarımsal transferler bu grubun içinde yer almamaktadır.

27

AT Antlaşması’nın ana dayanak maddelerinden hareketle doğmuş olan devlet

yardımları mevzuatı; ilgili Konsey ve Komisyon tüzükleri, direktifleri, kılavuz

belgeleri ve Adalet Divanı kararları gibi unsurlarla tamamlanmaktadır.

AB’de devlet yardımları mevzuatı özellikle son yıllarda çok daha fazla öne

çıkmaya başlamış ve üye ülke ve Topluluk gündemlerinde daha belirgin yer edinme

eğilimi göstermiştir. Bunun en somut göstergesi ise Topluluk mahkemelerince ele

alınan devlet yardımı konulu davaların sayısının rekabet konulu davalara nazaran

daha çok ağırlık kazanmış olmasıdır.

1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006

Devlet Yardımları Konulu Adalet Divanı Kararları Sayısı

1 8 6 9 9 15 14 17 23 21

Kaynak: curia.europa.eu, 4 Aralık 2007

2.1.4 Müktesebatın tamamlanmasında ATAD’ın rolü

Devlet yardımları açısından ATAD; Topluluk mevzuatına uymak ve

bildirimlerde bulunmakla mükellef üye ülke ile bu bildirimleri kabul ederek

değerlendiren ve tedbirlerin durumu ile ilgili kararları veren Komisyon ve rekabet

politikası kapsamında ilgili ülkenin uyguladığı destekler neticesinde etkilenen diğer

üye ülkeler arasındaki anlaşmazlıkların halledildiği mercidir.

Uygulanmakta olan devlet yardımları ile ilgili her ne kadar büyük miktarda

Konsey ve Komisyon tüzükleri, direktifleri ve kılavuzları bulunsa da, bahse konu bir

yardımın gerçekten Antlaşma’nın bahsettiği niteliklerde, ortak pazarla bağdaşır veya

bağdaşmaz olduğu kanısına varmak her zaman çok kolay olmamaktadır. Her ne

kadar Komisyon, belirtilen süre içerisinde başvurusu yapılmış olan destek kalemine

ilişkin bir karara varsa da, bu karara ilişkin şüphesi olabilecek ilgili ülke veya başka

bir üye ülke konuyu ATAD’a taşıyabilmektedir. Aynı şekilde verdiği karara karşı

uygulamalarda ısrar eden bir üye ülke de Komisyon tarafından ATAD’a

götürülebilir.

Bu anlaşmazlıkların kaynağı Antlaşma’nın 87. maddesindeki tanımlamadan

elde edilen ve yukarıda (bölüm 2.1.1.1) bahsedilmiş olan dört adet devlet yardımı

niteliğinden birinde veya birkaçı üzerinde uzlaşmazlıktan dolayı olabilir. Mesela, bir

28

üye ülkede hem belli bir grubu veya sektörü kayıran, hem rekabeti etkileyen, hem de

Topluluk içi ticareti bozan bir yardımın finansmanında; gerçekten devlet

kaynaklarının payı olup olmadığı konusunda bir görüş ayrılığı meydana gelebilir.

Zira finansman kaynağında devlet imkânlarının bulunmadığının belirlenmesi halinde,

konu devlet yardımı tanımı dışına çıkacaktır.

Bu duruma, Fransa’da uygulanmış ve “Ulusal Tarım Kredisi Sandığı –

CNCA” isimli bir oluşum ile sağlanmış olan dayanışma yardımı isimli bir desteğe

ilişkin 290/83 numaralı dava örnek olarak gösterilebilir. Bu davada Fransız

Hükümeti bahse konu desteğin devlet kaynaklı olmadığı, özel bir banka tasarruf

hesabının işletilmesi ile elde edilen gelir ile finanse edildiği, dolayısı ile ortak pazara

aykırı olmadığı görüşünü savunmuştur. Buna karşın Komisyon ise CNCA’nın,

yönetiminde büyük oranda devletin etkin olduğu bir kredi kurumu olduğu savından

hareketle bu uygulamanın devlet yardımına eş etkili tedbir kavramı dâhilinde

olduğunu öne sürmüştür. ATAD’ın nihai kararı Komisyonun savunduğu görüşler

lehinde oluşmuştur.27

ATAD’ın yukarıda verilmiş örnekteki gibi, sorunlu uygulamalara ilişkin

vermiş olduğu kararlar, mevcut mevzuatla birlikte ilerisi için yol gösterir nitelikte

olmaktadır. Emsal teşkil etmekte olan bu kararlar ile daha sonraları çıkarılan

kılavuzlar gibi belgelerde de kullanılır bir şekilde içtihat hukuku oluşmaktadır.

27 Köksal, Tunay, Avrupa Birliği ve Türkiye’nin Devlet Yardımları Sistemlerinin Uyumlaştırılması, Etki Yayıncılık, Şubat 2002:11-15.

29

ATAD ve Ulusal Mahkemeler Topluluğun rekabet politikası kurallarının uygulanması ve yardımların uygunluğunun karara bağlanması görevleri Komisyona verilmiştir. Bu konulardaki anlaşmazlıklar ise ATAD nezdinde çözümlenmektedir. Ulusal mahkemeler ise, özel tarafların çıkarlarını koruma ve üye ülkelerin topluluk kurallarında bahsedilen usule dair hükümleri yerine getirdiğinden emin olma noktasında görevler üstlenmektedir.1 Özellikle, Komisyonun devlet yardımlarına ilişkin karar alma sürecinde gecikmeler yaşandığında, üçüncü tarafların bu süreçte yardımın olumsuz etkilerine maruz kalabildiğine dair şikayetler oluşmaktadır. Komisyon, üçüncü tarafların çıkarlarını koruma amaçlı olarak anında hareket etme ve müdahalede bulunma gibi bir işlevi yerine getiremeyeceğini kabul etmekte ve bu aşamada ulusal mahkemelerin önemli rol üstlenebileceğini vurgulamaktadır. Özellikle Antlaşmanın 88/3. maddesinin son cümlesinde sözü edilen hükmün yerine getirilmesinin üye ülke mahkemelerince sağlanabileceği düşünülmektedir.2 Anılan cümle, yardımlara ilişkin gerekli prosedür tamamlanmadan uygulanmaya başlanılmaması gereğinin üye ülkelerce yerine getirilmesi hükmünü içermektedir. Usule dair görevlerin üye ülkece yerine getirilip getirilmediğinin kontrolü noktasında, ulusal mahkemelerin bir yardımın 87/1. madde anlamında devlet yardımı olup olmadığına da karar vermesi gerekmektedir. Bu kapsamda, ulusal mahkemeler bir faydalanıcının başvurusu üzerine bir yardımın bildirimi gerekli bir devlet yardımı olmadığına dair bir ilana varabileceği gibi, yine bir müdahalenin devlet yardımı olduğunu savunan rakip bir firmanın başvurusuyla da bu yönde bir bildirge çıkartabilir. Öte yandan Komisyon tarafından geri alınmasına karar verilmiş bir yardıma ilişkin, geri alınma konusunda yaşanan zorlukların giderilmesi ve gerekli her tedbirin alınması noktasında da ulusal mahkemeler kritik görev alabilmektedirler. 3 Ulusal mahkemeler bir anlamda Komisyonun ve ATAD’ın görev alanlarına girmeden ilgili mevzuatın, gereğince uygulanmasına katkıda bulunabilmektedir. Bu görevlerin yerine getirilmesi sürecinde yine tek başına hareket etmeyip gerekli hallerde Komisyondan ve ATAD’dan yardım alması beklenmektedir. 1 European Commission, Notice on cooperation between national courts and the Commission in the State aid field, 1995:2 2 European Commission, Notice on cooperation between national courts and the Commission in the State aid field, 1995:2 3 Quigley C. and Collins A. M., EC State Aid Law and Policy, Oxford: Hart Publishing, 2003:367.

Kutu 2-2 : ATAD ve Ulusal Mahkemeler

2.2. Tarımda Devlet Yardımlarının Yasal Çerçevesi

Tarımsal devlet yardımları için genel mevzuat ile beraber sektöre özgü

mevzuatın da oluşturulmuş olmasının gerekçesi, çalışmanın ilk bölümünde de

açıklanmış olan sektörün kendine has sosyo-ekonomik özellikleri ve üretim yapısıdır.

Nitekim AT Antlaşması’nın 33. maddesinde bahsedilen tarım politikalarının ve

sektörün nasıl ele alınacağını belirten direktifler ve buradan doğan Ortak Tarım

Politikası (OTP) oluşumu böyle bir yapılanmayı zaruri hale getirmektedir.

30

Dolayısıyla, tarımsal devlet yardımları, hem rekabet politikası temelinde

çıkarılan genel devlet yardımları mevzuatının tarımı da kapsamı içine alan bölümü,

hem de Tarım ve Kırsal Kalkınma Genel Müdürlüğünce yürütülen sektör spesifik

mevzuatın devlet yardımlarına etki eden bölümü dahilinde değerlendirilmektedir.

İkinci bahsedilen grupta hem doğrudan sektördeki devlet yardımlarına ilişkin

mevzuatı, hem de Kırsal Kalkınma ve Ortak Piyasa Düzenlerine (OPD) ilişkin

mevzuatı sayabiliriz. Bahsedilen bu gruplandırma temelinde, AB’de tarımsal devlet

yardımlarını etkileyen mevzuat, örnekleri ile birlikte aşağıdaki tabloda

listelenmektedir.

Tablo 2-2 : AB’de Tarım Sektöründe Uygulanan Devlet Yardımlarını Düzenleyen Mevzuat28

Mevzuat Grubu Mevzuat İsimleri

Tarım Sektörüne Özel Devlet Yardımları Mevzuatı

• AT Antlaşması (ilgili maddeler)

• Tarım ve Ormancılık Sektörlerinde Devlet Yardımlarına İlişkin Topluluk Kılavuzu

• Antlaşma’nın 87. ve 88. Maddelerinin Tarımsal Ürünler Üretiminde Aktif Olan KOBİ’lere Sağlanan Devlet Yardımlarına Uygulanması Hakkında Komisyon Tüzüğü

• 1535/2007 sayılı Tarımsal Üretim Sektöründe De minimis Yardımına İlişkin Komisyon Tüzüğü

Tarım Sektöründe Devlet Yardımlarını Yakından İlgilendiren Diğer Mevzuat

• Kırsal Kalkınma Tüzüğü

• 1782/2003 sayılı OTP Kapsamında Doğrudan Ödemelere Dair Ortak Kuralların Oluşturulması ve Çiftçiler İçin Belirli Destek Sistemleri Oluşturulmasına Yönelik Konsey Tüzüğü

• Ürün bazında OPD Tüzükleri

Rekabet Politikası Temelinde, Genel Devlet Yardımları Mevzuatının Bir Kısmı

• AT Antlaşması (ilgili maddeler)

• Zor Durumdaki Firmalara Kurtarma ve Yeniden Yapılandırma Yardımlarının Sağlanmasına Dair Topluluk Kılavuzu

• İstihdam Yardımlarına İlişkin Kılavuz

• 68/2001 sayılı Antlaşma’nın 87 ve 88. Maddelerinin Eğitim Yardımlarına Uygulanmasına Dair Komisyon Tüzüğü

28 Bu liste tam kapsayıcı değildir. Özellikle genel devlet yardımları kapsamında bulunabilecek birçok başka tüzük, bildiri, tavsiye metni gibi kaynaklar olabilir.

31

• Devlet Yardımı ve Risk Sermayesi Konulu Komisyon Tebliği

• Antlaşma’nın 87 ve 88. Maddelerinin Garanti Şeklindeki Devlet Yardımlarına Uygulanmasına Dair Komisyon Bildirisi

• Kamu Hizmeti Tazminatları Şeklindeki Devlet Yardımlarına İlişkin Topluluk Çerçevesi

• 86/2 Sayılı Antlaşma Maddesinin, Genel Ekonomik Çıkar Hizmetleri ile Görevli İşletmelere Kamu Hizmeti Tazminatı Şeklinde Sağlanan Devlet Yardımlarına Uygulanmasına Dair 2005/842/EC sayılı Komisyon Kararı

• Üye Ülkeler ile Kamu İşletmeleri Arasındaki Finansal İlişkilerde Şeffaflık Konusunda Komisyon Direktifi

• Kamu Otoritelerince Arazi Satışlarına İlişkin Komisyon Bildirisi

• Devlet Yardımları Kurallarının Doğrudan Ticaret Vergilemesine İlişkin Tedbirlerde Uygulanmasına Dair Komisyon Bildirisi

Tarımda devlet yardımlarına etki eden ve birbiriyle paralel, bağlantılı ve

uyumlu bir şekilde yayımlanan 3 önemli AB mevzuatı;

• “Tarım ve Ormancılık Sektörlerinde Devlet Yardımlarına İlişkin

Topluluk Kılavuzu” (Tarım Kılavuzu),

• “Antlaşma’nın 87. ve 88. Maddelerinin Tarımsal Ürünler Üretiminde

Aktif Olan KOBİ’lere Sağlanan Devlet Yardımlarına Uygulanması

Hakkında Komisyon Tüzüğü” (Tarımsal KOBİ’lerde Devlet

Yardımları Tüzüğü),

• “Avrupa Kırsal Kalkınma İçin Tarımsal Fonundan Kırsal

Kalkınmanın Desteklenmesine İlişkin Konsey Tüzüğü”dür (Kırsal

Kalkınma Tüzüğü).

2000–2006 dönemini kapsayan Tarım Kılavuzu yerine, basitleştirme ve daha

iyi düzenleme temel amaçları çerçevesinde, Aralık 2006 tarihinde 2007–2013 yılları

arasında etkin olacak yeni kılavuz yürürlüğe girmiştir.29 Aynı şekilde 1/2004 sayılı

29 http://ec.europa.eu/agriculture/stateaid/leg/index_en.htm 25 Ocak 2007.

32

Tarımsal KOBİ’lerde Devlet Yardımları Tüzüğü, bu yeni kılavuzla uyumlu bir

tüzükle değiştirilmiştir. Yeni kılavuz ve Tarımsal KOBİ’lerde Devlet Yardımları

Tüzüğü ile getirilen temel değişiklikler aşağıda sıralanmaktadır.

• Yeni dönemin en radikal değişikliği daha önceleri birincil tarımsal üretimle

birlikte tarımsal devlet yardımları kapsamında ele alınan işleme ve pazarlama

aşamalarına sağlanan yardımların artık diğer sanayi kollarındaki devlet

yardımları kapsamında ele alınması yönündeki politika değişikliğidir. Son

dönemde değişen mevzuatlarla bu politika değişikliği hayata geçirilmeye

başlanmıştır.

Örneğin yeni Tarımsal KOBİ’lerde Devlet Yardımları Tüzüğü’nde tarımsal

ürünlerin işlenmesinde ve pazarlanmasında faaliyet gösteren firmaları büyük

oranda KOBİ niteliği gösteren firmalar oluşturuyor olsa da, bunların birincil

tarımla uğraşanlardan farklı olarak diğer sanayi dallarında çalışan firmalarla

benzerlikler gösterdiğinden hareketle bu yeni yapılanmada tarım dışında

bırakmıştır. Yeni Tarımsal KOBİ Tüzüğü, 1–2004 sayılı Genel KOBİ’lerde

Devlet Yardımları Tüzüğü’nde de değişikliğe giderek, tarımsal işleme ve

pazarlama faaliyetlerini bu tüzüğün kapsamına sokmuştur.

• Diğer belirgin değişikliklerden biri ise daha önceki kılavuzda yer almayan

ormancılık desteklerinin kapsam dâhiline alınmış olmasıdır.

• Yine daha önce ayrı tüzükleri olan; tarımsal ürünlerin tanıtımı ve reklamı,

Bulaşıcı Süngerimsi Ensefalopati (TSE) testleri, ölü hayvan ve kesimhane

atıklarına yönelik destekler ile kısa dönemli sübvansiyonlu kredilere ilişkin

yeni Komisyon yaklaşımı ve hükümleri yeni kılavuz dâhiline alınmış ve

anılan ayrı tüzükler yürürlükten kaldırılmıştır.

Başta kılavuz olmak üzere mevzuatların giriş bölümünde, genel anlamda

AB’nin devlet yardımları sistemi yaklaşımının ne olduğu ve tarım sektörünün

Topluluk çapında ele alınış biçimiyle ilişkilendirilmesi noktalarında bazı ipuçları

elde edilebilmektedir. Ayrıca bu genel bilgileri takiben spesifik yardım türlerine göre

yardımların ne şekilde verilebileceğinin çerçevesi de belirtilmektedir.

33

Topluluk politikasına göre, sağlanacak devlet yardımlarının:30

1) Topluluk rekabet politikası prensiplerine,

2) Ortak tarım ve kırsal kalkınma politikalarına,

3) Uluslararası anlaşmalardan kaynaklanan yükümlülüklere,

uygun olması gerekmektedir.

Bu genel hususların ardından Tarım Kılavuzu’nda belirtilen diğer önemli

prensipleri şöyle sıralamak mümkündür:

• Yeni gelişen mevzuat çerçevesinde, tarımda devlet yardımları konusu

değerlendirilmeye tabi tutularak, hem yardımların daha çabuk, daha şeffaf ve

etkin bir şekilde sağlanmasını, hem de yetkili otoritenin Komisyona

sunulacak bildirimlerin hazırlanması işinin kolaylaştırılmasını sağlayacak

basitleştirme yolları aranacaktır.

• Bu mevzuatta birçok yardım türüne ilişkin çerçeve çizilmiş olmasına rağmen,

ilgili maddeler arasında olmayan bir yardım türü söz konusu olduğunda

Komisyon; 87, 88 ve 89 sayılı AT Antlaşması hükümleri ile tarım ve kırsal

kalkınma politikaları çerçevesinde vakıa bazında değerlendirmeye gidecektir.

• Fiyata, miktara, üretim birimine veya üretimde kullanılan araçların birimine

bağlı olarak verilen ve işletme dönemi yardımı adı altında yapılan

yardımların münferit olarak üye ülkelerce sektöre sağlanması tamamen ortak

pazarla bağdaşmaz kabul edilir. Bu tür yardımların OPD’lerin etki alanına

müdahalede bulunacağı tehlikesinin de ayrıca altı çizilmektedir.

• İşletme dönemi yardımı olmayan, fakat faydalanıcı tarafından daha önceden

zaten yapılmış olan bir işlem için geriye dönük olarak yardımda bulunulması

da yine işletme dönemi yardımı gibi kabul edilir. Böyle bir yardımın

faydalanıcıya sektörü ileri taşıyacak bir teşvik güdüsü vermekten ziyade, onu

finansal bir yükten kurtarma amacı taşıdığı kabul edilmektedir. İstisna olarak

30 AB Komisyonu Tarım ve Kırsal Kalkınma Genel Müdürlüğü web sitesi, 7 Nisan 2007, http://ec.europa.eu/agriculture/stateaid/index_en.htm

34

tazminat türünden olan yardımlar doğası gereği bu maddeden

etkilenmeyeceklerdir.

• Tarım sektörünün özel yapısından dolayı bölgesel yardımlara ilişkin kılavuz

tarım sektörü için geçerli olmayacaktır.

• Çevre konusunun Topluluk politikalarındaki önemli yeri ve AT

Antlaşması’nın 6. maddesinden gelen “çevresel koruma gerekliliklerinin

Topluluğun her politika ve aktivitesinde entegre edilmesi” şartı çerçevesinde

değerlendirilmektedir. Bu çerçevede, tarım ve rekabet politikalarının bu

kapsam dışında kalmadığı, özellikle ileride bu konuya özel önem verilerek,

bildirimlerde yardım sağlanan faaliyetin çevresel sürdürülebilirlik ile

ilişkisinin ve Topluluk çevre politikaları ve mevzuatına aykırı bir işlemde

bulunulmayacağını temin eden bilgilerin iletilmesinin gerekliliği

anlatılmaktadır.

Ana hatları bu şekilde çizilmiş olan Tarım sektörüne sağlanacak devlet

yardımlarının, yardım türlerine ilişkin Toplulukta takip edilmesi gereken detay

kurallar ilgili mevzuatta ele alınmıştır. Bu yardım türleri ve belirtilen kurallara ilişkin

bilgiler, temelde kılavuzdaki bilgiler değerlendirilmek kaydıyla ve diğer ilgili

mevzuatı da göz önüne alır bir şekilde aşağıda özetlenmektedir.

Tablo 2-3 : Yardım Grubu Bazında Tarımda Devlet Yardımı Türleri31

Yardım Grubu Adı Yardım Türü

2.2.1. İşletme

dönemi yardımları

İşletmelerin kendi finansman olanakları ile karşılaması gereken maliyetlere yönelik yardımları ifade eder. OTP kapsamında Birlik seviyesinde sağlanan Tek Ödeme Sistemi benzeri destekleri kapsamakta olup, bu tür yardımların üye ülkelerce münferit uygulamaları tamamen yasaklanmaktadır.

2.2.2. Kırsal

kalkınma tedbirleri

1. Tarımsal işletmelere yönelik yatırım yardımları (birincil üreticiler) 2. Tarımsal ürünlerin işlenmesi ve pazarlanmasına yönelik yatırım

yardımları 3. Geleneksel peyzajın ve yapıların korunması 4. Kamu yararı yönünde çiftlik binalarının yerinin değiştirilmesi 5. Sektöre genç çiftçilerin girişinin sağlanması 6. Tarımsal faaliyetin sonlandırılması veya erken emeklilik için yardım 7. Çevresel ve hayvan refahı yardımları

31 Tablo, Tarım Kılavuzunda yer alan türler ve sınıflandırmalar temelinde hazırlanmış olup devamla açıklanmakta olan başlıkların listelenmesi mahiyetindedir.

35

a) Tarım-çevre ve hayvan refahı taahhütlerine yardım sağlanması

b) Natura 2000 ödemeleri ve 2000/60/EC Direktifi’ne bağlı ödemeler

8. Belirli alanlardaki handikapların tazminine yönelik yardımlar 9. Standartların karşılanmasına yönelik yardımlar 10. Üretici gruplarına yönelik yardımlar (kuruluş yardımları) 11. Arazileri yeniden parselleme yardımı 12. Kaliteli ürün üretimi ve pazarlanmasına yönelik yardımlar 13. Tarım sektöründe teknik destek sağlanması 14. Hayvancılık sektörüne yönelik yardımlar

2.2.3. Risk ve kriz

yönetimi

1. Tarımsal üretim veya üretim araçlarının uğradığı zararların tazminine yönelik yardımlar

a) Doğal afet ve olağanüstü durumlarda oluşan hasarların giderilmesine yönelik yardımlar

b) Kötü hava şartları nedeniyle çiftçilerin oluşan kayıplarının tazminine yönelik yardımlar

c) Hayvan ve bitki hastalıkları ile mücadele yardımları d) Sigorta primlerinin ödenmesine yönelik yardımlar

2. Üretim, işleme veya pazarlama kapasitesinin kapatılması yardımı 3. Kurtarma ve yeniden yapılandırma yardımları

2.2.4 Diğer

yardımlar

1. Reklam yardımları 2. Sübvansiyonlu kısa dönem kredileri şeklinde yardımlar 3. 2003/96/EC Direktifi çerçevesinde sağlanan vergi muafiyetleri

şeklindeki yardımlar 4. Orman sektörü için yardımlar

2.2.5. Blok

Muafiyetler

Konseyin 994/98 sayılı Tüzüğü, AT Antlaşması’nın 87 ve 88. maddelerinin bazı yatay devlet yardımlarına uygulanması konusunu işlemektedir. Bu Tüzüğün temel amacı, etkin kontrol yapısını bozmadan, sistemi daha kolaylaştırıcı hale getirerek AT Antlaşması’nın 88–3. maddesinde belirtilmekte olan yeni bir yardım planında veya değişikliğinde Komisyona bildirimde bulunulması yükümlülüğünün istisnalarını belirlemektir. Bu istisna gruplarına blok muafiyetler adı verilmektedir.

2.2.1. İşletme dönemi yardımları

Devlet yardımları kurallarının başlıcalarından biri; “firmaların kendi

finansman olanakları ile karşılaması gereken maliyetlere yönelik yardımları” ifade

eden işletme dönemi yardımlarının tamamen yasak olması ve bu kapsamda üye

ülkelerin münferit uygulamalarına izin verilmemesidir. Konunun tarımsal devlet

yardımlarına uyarlanmasında, bir ürünün veya girdinin fiyatına ve miktarına bağlı

olarak verilebilecek yardımlar olarak da tanımlanabilmektedir. Üye ülkelerce

sağlanabilecek bu tür destekler için Antlaşma’nın muafiyet maddelerinde haklı bir

36

gerekçelendirme bulunmamakta ve bunların tamamen ortak pazarı bozucu yapıda

destekler olduğu kabul edilmektedir.32

İşletme dönemi yardımlarının sektörün gelişmesi yönünde kritik bir katkı

sağlamak veya ortak çıkara hizmet eder şekilde yapısal bir soruna yönelik olmaktan

ziyade, firmaların finansal açıdan diğerlerine kıyasla üstün bir hale gelmesini

sağladığı ve rekabeti doğrudan bozma etkisi yarattığı görüşü benimsenmektedir.

Hali hazırda Topluluk çapında uygulanmakta olan ve Topluluğun OTP’si

kapsamında sağlanması karara bağlanmış olan desteklemeler bu konunun istisnası

durumundadır. Devlet yardımlarına ilişkin mevzuat, bu tür yardımların düzenlendiği

OPD’ne ait mevzuatı öncelikli mevzuat olarak kabul etmekte ve devlet yardımları

hükümlerinin bunlara aykırı olamayacağını hükme bağlamaktadır.33

Mevzuatta, nitelik olarak aslen muaf tutulabilecek ve ortak pazarla uyumlu

olarak kabul edilebilecek kimi yardımların bazı hallerde işletme dönemi yardımı

sınıfına kaydığı ve bu bağlamda uygulamasının yasaklanması gerektiği ifadeleri yer

almaktadır. Örneğin, zaman kısıtlamalarıyla ne şekilde verilebileceği belirlenmiş bir

yardımda, bu kısıtın aşılması sonucunda; yardımın geriye dönük olamama prensibi

ihlal edilmiş olmakta ve yardımın işletme dönemi yardımı niteliği kazandığı kabul

edilmektedir. Buradaki temel varsayım, bahse konu yardımın yapılma amacının o

süre zarfında artık geçersiz kalacağı veya işletmenin ilgili gideri zaten kendi

kaynaklarından yapmış olabileceğidir.34

2.2.2. Kırsal kalkınma tedbirleri

2.2.2.1. Tarımsal işletmelere yönelik yatırım yardımları (birincil üreticiler)

Yukarıda özellikle yeni dönem politika perspektifinde tarımsal ürünlerin

işlenmesinde ve pazarlanmasında faaliyet gösteren firmaların tarıma özel olan

çerçevenin dışında kalmaya başladığından bahsedilmişti. Ancak mevzuatta tarımsal

ürünlerin işlenmesi tanımlanırken, tarımsal ürünün bir operasyona tabi tutulması ve

bunun sonucunda ortaya çıkan ürünün de yine bir tarımsal ürün olması gerektiğinden

bahsedilmesine rağmen, çiftçilerin çiftliklerinde ürünlerini ilk satış için hazır hale 32 Tarım Kılavuzu, 2006:3 33 Tarım Kılavuzu, 2006:3 34 Tarım Kılavuzu, 2006:3

37

getirmek amacıyla gerçekleştirdikleri faaliyetlerin bu kapsam dışında kaldığı ayrıca

belirtilmektedir. Bu ayırım ile, gerçekte birincil tarım ürünleri üretimi ile ilgilenen

işletmelerin, küçük işleme ve pazarlama amaçlı faaliyetlerinin diğer işleme ve

pazarlama faaliyetlerinden ayrıştırıldığı gözlenmektedir.

Tarımsal işletmelere sağlanacak yatırım yardımları belirtilen şartları sağladığı

sürece AT Antlaşması’nın 87. maddesinin 3. paragrafı kapsamında ortak pazarla

uyumlu kabul edilmektedir. Daha sonraki bölümlerde daha detaylı açıklandığı üzere,

bahsedilen yardım bir KOBİ’ye sağlandığında ise önceden bildirim yükümlülüğü

ortadan kalkmaktadır.35

Birincil üreticilere yönelik yatırım yardımlarında kamu kaynaklarından

sağlanabilecek brüt yardım yoğunluğu aşağıdaki tabloda verilen oranlar içinde

kalmalıdır.

Tablo 2-4 : Birincil Üreticilere Sağlanabilecek Yatırım Yardım Yoğunlukları

Dezavantajlı Bölgeler

(%)

Diğer Bölgeler

(%)

Genç Çiftçiler 60 50

Diğer Çiftçiler 50 40

Bunlara ilaveten merkezden uzakta olan bölgeler ve küçük Ege adalarında bu

oran yüzde 75’e çıkabilmektedir.

Yine işletmenin ilave çevre koruması veya geliştirmesine, hayvancılık

işletmelerinde hijyen koşullarının ve hayvan refahının artırılmasına yönelik olarak

yükleneceği ekstra yatırım maliyetlerinde, dezavantajlı bölge olursa yüzde 75, bunun

dışında ise yüzde 60 oranında yardım yoğunluğu öngörülmektedir. Ancak bu

standartların minimum Topluluk standartlarının üzerinde bir seviyeyi yakalamaya

veya yeni eklenen Topluluk standartlarını sağlamaya yönelik olması ve ekstra üretim

kapasite artırımı amaçlamaması gerekmektedir. Yeni bir standart getirilmiş olması

durumunda buna yönelik verilmesi düşünülen muhtemel yardımın, standardın

getirildiği tarihten sonraki 36 ay içerisinde gerçekleştirilmesi sağlanmalıdır.

35 Bahsedilen detaylı anlatım 2.2.5. Blok Muafiyetler bölümünde yer almaktadır.

38

Standartların sağlanmasında yıllar itibarıyla azalan oranlarda destek verilebilmesinin

uygun olacağı prensibi benimsenmektedir. Bu şekilde daha önceden standartlara

uyum sağlamış olan işletmelere karşı bir rekabet dezavantajı oluşturulmaması

amaçlanmaktadır.

Yukarıda bahsedilen mevcut standartlara uyum yönünde destek verilememesi

hükmünün tek istisnası genç çiftçilerdir. Tarımla iştigal etmekte olan nüfusun yaş

ortalamasının düşürülmesi yönünde bir politikası olan Topluluğun, bu noktada genç

çiftçiler lehine bir istisna getirerek ekstra yardıma imkân tanıdığı görülmektedir.

Temelde AT Antlaşması’nın 87. maddesinin 3. bölümünde geçen “bazı

ekonomik aktivitelerin ve ekonomik alanların geliştirilmesine yönelik olma”

muafiyet şartıyla ortak pazarla uyumlu kabul edilecek olan bu yardımlarda özelde şu

amaçların hedefleniyor olması gerekmektedir:

a) Üretim maliyetlerinin düşürülmesi,

b) Üretimin geliştirilmesi ve yeniden şekillendirilmesi,

c) Kalitenin artırılması,

d) Doğal çevrenin korunması, hijyen koşullarının ve hayvan refahının

geliştirilmesi.

Yardım kapsamında desteklenebilecek harcama türleri de kısıtlanmaktadır.

Bu çerçevede;

a) Taşınmaz mal inşası, elde edinimi ve geliştirilmesi,

b) Bilgisayar yazılımı da dahil olmak üzere her türlü makine ve ekipman alımı,

c) a ve b’deki maddeler kapsamında ortaya çıkan mimar, mühendis, danışman

ücretleri, fizibilite çalışmaları, lisans ve patent edinimleri gibi giderler

desteklenebilmektedir.

Standart her yardımda olması gereken bu kısıtlama maddelerinin ardından,

tarımsal işletmelerde yatırım yardımlarına ilişkin diğer önemli hususlar şu şekilde

sıralanabilir:

39

• Yardım programlarının, OPD oluşumuna yönelik Konsey tüzükleriyle

belirtilen kısıtlamalara aykırı olmaması gerekmektedir.

• Yatırımlar belirli ürünlerle sınırlandırılmamalı ve tüm tarım sektörüne açık

olmalıdır.36

• İnşaat amacıyla arazi alımı kalemine, uygun maliyet giderleri arasında yüzde

10’a kadar destek sağlanabilmektedir.

• Bir işletmeye takip eden 3 mali yıl süresince sağlanabilecek toplam yardım

limiti 400 bin Euro’dur. Bu limit dezavantajlı bölgeler söz konusu olduğunda

500 bin Euro’ya çıkmaktadır.

• İkinci el ekipman alımında büyük firmalara yardım sağlanmasına izin

verilmemekte, yalnızca ekonomik gelişmenin lokomotifi olarak görülen

KOBİ’ler söz konusu olduğunda onay verilebilmektedir.

2.2.2.2. Tarımsal ürünlerin işlenmesi ve pazarlanmasına yönelik yatırım

yardımları

Bu tür işletmelere yapılacak yardımlar Kırsal Kalkınma Tüzüğü bünyesinde

belirtilen şartlar çerçevesinde sağlanabilmektedir. Kırsal Kalkınma Tüzüğü’nün 28.

maddesinin ilk paragrafında; tarım ve orman ürünlerine katma değer kazandırma

yönünde sağlanacak yardımların:

• İşletmenin genel performansını geliştirmesi,

• Antlaşma’nın EK–1 bölümündeki ürünler ile ormancılık ürünlerinin işleme

ve pazarlanması ile yine aynı alanlarda yeni ürünler, prosesler ve

teknolojilerin üretilmesine yönelik olması,

• Bu yatırımlarda uygulanabilecek Topluluk standartlarına uyumlu olması

gerekmektedir.

Tüzük’te yardım yoğunlukları, eğer yatırım, AT Antlaşması’nın 87-(3a)

maddesinde bahsedilen “yaşam standardının anormal derecede düşük ve ciddi

36 Spesifik bir ürüne ilişkin aşırı kapasite gibi problemler olması durumunda üye ülkelere kısıtlama hakkı tanınabilmektedir.

40

seviyede işsizlik sorunlarının yaşandığı alanlarda” yapılıyorsa yüzde 50, diğer

bölgeler için ise yüzde 40 olarak belirlenmiştir.

Aslında bu yardımlar KOBİ’lerle sınırlı olmasına rağmen, Tüzüğün 28–3.

maddesinde; 750 işçiden az sayıda işçi çalıştıran ve 200 milyon Euro’luk bir ciroyu

aşmayan işletmelere de yukarıda belirtilen oranların yüzde 50’si oranında yatırım

yardımı sağlanabileceği öngörülmektedir. Dolayısıyla, bu işletmelere 87-(3a)

maddesine uygun alanlarda ise yüzde 25, diğer alanlarda yüzde 20 oranında yatırım

yardımı sağlanabilmektedir.

Topluluk standartlarına uyum amacıyla yapılan yatırımlarda, sadece mikro

işletmeler yardımdan yararlanabilmekte ve 36 ayı geçmeyecek bir süreç zarfında

işletmenin standardı sağlaması zorunluluğu getirilmektedir. Bu yardımın mikro

işletmelerle kısıtlanmış olmasının nedeni, bunun dışında kalan işletmelerin bu

standartlara kendi imkânları dâhilinde uyum sağlayabilecekleri veya zaten sağlamış

olmaları kabulünden kaynaklanmaktadır.

Yardım bir çiftliğe veya çiftçiye işleme ve pazarlama aşamalarına geçmesi

yönünde sağlanmış olsa dahi, birincil üreticiye sağlanan yatırım yardımları dâhilinde

değil, işleme ve pazarlama faaliyetlerine sağlanan yardımları kısıtlayan bu kurallar

çerçevesinde değerlendirilmektedir.

Her ne kadar Kırsal Kalkınma Tüzüğü içerisinde olsalar da; agro-turizm, el

sanatlarının geliştirilmesi gibi alanlarda sağlanan desteklemeler bu sınıflandırmanın

dışında kalmakta ve ilgili de minimis ve KOBİ mevzuatı gibi genel devlet yardımları

kurallarına tabi olmaktadırlar.

Bir önceki bölümde olduğu gibi yine ikinci el ekipman alımında sadece

KOBİ statüsündeki işletmelere onay verilebilmektedir. Yine bir OPD kapsamındaki

kurallar çerçevesinde, özellikle fiyat istikrarı açısından aşırı üretimin engellenmesi

yönünde kısıtlayıcı hükümler bulunması halinde, bu kısıtlamaları aşacak şekilde

destek sağlanamamaktadır.

Yardımda bulunulan yatırımın uygun maliyet toplamı 25 milyon Euro’yu

veya sağlanan yardım miktarının 12 milyon Euro’yu aşması durumunda

41

Antlaşma’nın 88–3. maddesi uyarınca, üye ülkenin yardıma ilişkin bildirimde

bulunması zaruri hale gelmektedir.37

2.2.2.3. Geleneksel peyzajın ve yapıların korunması

Tarımsal KOBİ’lerde Devlet Yardımları Tüzüğü; bir tarımsal işletmeye,

işletme arazisi dâhilindeki geleneksel peyzajın ve yapıların korunması yönünde

yapmış oldukları üretimle ilişkili olmayan harcamaları için yüzde 100’e varan bir

oranda yardım sağlanabileceğini hükme bağlamaktadır. Bu tür yardımlarda bildirim

yükümlülüğü de bulunmamaktadır. Ayrıca çiftçinin kendisinin veya çalışanlarının,

bu amaçla yapmış oldukları çalışmaları karşılığında senelik 10.000 Euro’yu

geçmeyecek şekilde tazminat ödemesi yapılabilmekte ve bu bedelin usulünce

gerekçelendirilebildiği durumlarda artırılabileceği de Tarım Kılavuzu’nda

belirtilmektedir.

Eğer yardım yine geleneksel peyzaj ve yapıların korunması amacıyla, ancak

üretimle ilişkili varlıklar üzerinde bulunulan bir tasarrufa yönelik olarak veriliyor ise;

bu durumda yardım yoğunluğu oranları üretim kapasitesinin artırılmaması şartıyla

dezavantajlı yöreler için yüzde 75, diğer bölgeler için ise yüzde 60 olarak

belirlenmiştir.

Hem üretimle ilişkili hem de üretim kapasitesinin artırılması söz konusu ise,

tarımsal işletmelerde yatırım yardımları kuralları geçerli olmaktadır.

2.2.2.4. Kamu yararı yönünde çiftlik binalarının yerinin değiştirilmesi

Geleneksel peyzajın ve yapıların korunması konusunda olduğu gibi, bir

çiftliğin kamu yararı nedeniyle yerinin değiştirilmesi amacıyla yardım verilmesi

durumu da, Antlaşma’nın 87–3. maddesi kapsamında ortak pazarla uyumlu kabul

edilmekte ve bildirim gerekmemektedir. Bu gibi durumlarda yardım yoğunluğu

yüzde 100 olabilmektedir.

Ancak bu yatırım neticesinde çiftçiye, daha modern üretim tesislerine

kavuşma veya üretim kapasitesinin artması gibi faydalar sağlanıyor ise, dezavantajlı

37 İleride blok muafiyetler bölümünde de açıklandığı üzere: her ne kadar bir KOBİ’ye uygun şartlarda sağlanan bir yardımın bildirim zorunluluğu olmasa da, yardım çeşidine göre belirlenecek tavanların aşılması durumunda bildirim yükümlülüğü ortaya çıkmaktadır.

42

bölgelerde yüzde 50, diğer bölgelerde ise yüzde 60’dan az olmayacak oranlarda çiftçi

katkısı alınmalıdır. Faydalanıcının bir genç çiftçi olması durumunda talep edilen

katkı payları 5’er puan düşürülmektedir.

2.2.2.5. Sektöre genç çiftçilerin girişinin sağlanması

Genç çiftçilerin tarım sektöründe yer alması ve tesis kurma amaçlarını

gerçekleştirebilmeleri amacıyla, Tarımsal KOBİ’lerde Devlet Yardımları Tüzüğü bu

tür yardımların Antlaşma’nın 87-(3c) maddesi kapsamında ortak pazarla uyumlu

kabul edileceği ve bildirim yükümlülüğünün de bulunmadığını belirtmektedir.

Kırsal Kalkınma Tüzüğü’nün 22. maddesinde dile getirilen yardımın şartları

ise şu şekildedir;

a) Faydalanıcı kişinin 40 yaşından küçük, ilk defa tarım sektörüne giriş

yapıyor olması ve işletmenin başındaki kişi olacak olması,

b) Gerekli beceri ve yeteneklere sahip olması,

c) Çiftlik faaliyetlerinin gelişimine yönelik bir iş planı sunuyor olması.

Destek miktarı genç çiftçi başına 55.000 Euro ile sınırlandırılmıştır. Destek

40.000 Euro’yu geçmeyecek doğrudan tek bir prim şeklinde veya sermayeleştirilmiş

değeri 40.000 Euro’yu geçmeyecek faiz sübvansiyonu şeklinde verilebilmektedir. Bir

çiftçi için her ikisinin de uygulanıyor olması durumunda toplamın 55.000 Euro’yu

aşmaması gerekmektedir.

2.2.2.6. Tarımsal faaliyetin sonlandırılması veya erken emeklilik için yardım

Tarımsal KOBİ’lerde Devlet Yardımları Tüzüğü ve Tarım Kılavuzu, bu

konuda ek bir düzenleme getirmemekle birlikte söz konusu başlığa ilişkin

düzenlemede bulunan Kırsal Kalkınma Tüzüğü’nün 23. maddesine atıf yapmakla

yetinmektedir. Bu yardım başlığı da yine genç çiftçilerin desteklenmesi konusuyla

paralel olarak, Topluluk içinde tarımsal faaliyetlerde bulunan nüfusun yaş

ortalamasının düşürülmesi yoluyla, sektörün daha aktif ve dinamik kişilere

bırakılması amacını gütmektedir. Komisyon, bu tür yardımların sektörün gelişmesine

önemli katkıda bulunduğunu kabul etmektedir.

43

Tarımsal alanda faaliyette bulunan işletme sahibinin, bu işletmeyi başka bir

kişiye transfer etmek amacıyla tarımsal faaliyetten çekilmesi durumunda; tarımsal

faaliyeti bırakan kişiye ve bu işletmede çalışırken bu transfer sonucu yine tarımsal

faaliyetle iştigal etmeyi bırakan çalışanlara yardım verilebileceği öngörülmektedir.

Ancak kişilerin tarımsal faaliyetlerden çekilme kararı sürekli ve mutlak olmalıdır.

Maddenin devamında bu kişiler için yaş sınırları başta olmak üzere, sosyal

güvenlikle ilgili durumlarına bağlı olarak sahip olmaları gereken kritik nitelikler

sıralanmakta ve yardımın 15 yıldan daha fazla sağlanamayacağı hükmü

getirilmektedir.

Ödenebilecek maksimum yardım miktarları, işletmeyi devreden kişi için

senelik 18 bin toplamda ise 180 bin, çalışan işçi için ise senelik 4 bin toplamda 40

bin Euro olarak belirlenmiştir.

2.2.2.7. Çevresel yardımlar ve hayvan refahı yardımları

Çevre başlığı, Topluluk politikasının en fazla önem verilen alanlarından

biridir. Bu itibarla AT Antlaşması’nın 174. maddesinde Topluluk çevre politikasının;

çevre kalitesinin korunması ve geliştirilmesi, insan sağlığının korunması, doğal

kaynakların ihtiyatlı ve rasyonel kullanımı, bölgesel ve dünya çapındaki çevre

sorunlarına karşı uluslararası tedbirlerin desteklenmesi şeklinde sıralanan dört ana

amacı destekler mahiyette oluşturulması esas kabul edilmektedir.

Yine Topluluk politikası, değişik bölgelerdeki farklı sorun tiplerini dikkate

alır bir şekilde çevre korumasını amaçlamaktadır. Bu bağlamda politikanın temel

prensipleri; ihtiyati tedbir alma, sorunun kaynağından tespit ve tadil edilmesi ve

kirleten öder prensipleridir.

Bu doğrultuda tarım sektöründe sağlanan tüm çevresel devlet yardımlarının

Topluluğun çevre politikası ile uyumlu olması gerekmektedir. Temel olarak yukarıda

bahsedilen prensiplere uygun bir şekilde yapılandırılmamış bir yardım sisteminin,

ortak çıkarlara uygunluğu kabul edilmemekte ve Komisyon tarafından

onaylanmamaktadır.

Bu başlık altındaki Komisyon yaklaşımı diğer başlıklarda da olabildiği gibi

zaman içerisinde sürekli bir gelişim göstermektedir. Bu itibarla Komisyonun daha

44

önceki yaklaşımından farklı olarak tarım-çevre yardımları gibi doğrudan tarıma özgü

çevre ile ilişkili yardımlar haricinde kalan çevre yardımlarını diğer sektörlere

uygulanan mevzuat kapsamında değerlendirme eğilimi vardır.

OTP kapsamında doğrudan ödemeleri düzenleyen 1782/2003 sayılı Konsey

Tüzüğü, tarımsal işletmelerin arazilerini tarımsal ve çevresel açıdan iyi durumda

korumalarını gerektiren hükümler içermektedir. Kırsal Kalkınma Tüzüğü’nde yer

alan Natura 2000 gibi bu kapsamda değerlendirilebilecek bir yardım sisteminin

dışında, bu koşullara uyma karşılığında işletmelere yardım sağlanması

yasaklanmaktadır.

2.2.2.7.1. Tarım-çevre ve hayvan refahı taahhütlerine yardım sağlanması

Kırsal Kalkınma Tüzüğü’nün 39. ve 40. maddelerinde, sırası ile tarım-çevre

ve hayvan refahı alanlarında çiftçiler tarafından gönüllü olarak yüklenilen taahhütlere

karşılık sağlanabilecek yardımlar ele alınmaktadır.

Bu yardımlardan yararlanmak isteyen başvuru sahipleri, çevresel etkilerin

gereğince açıklanmasını da içeren başvurunun kabul edilmesi sonrasında her iki çeşit

taahhüt için de destek alabilmektedir. Ancak bu üstlenilen taahhütlerin 1782/2003

sayılı Konsey Tüzüğü’nde belirtilen zorunlu standartların ötesinde olması

gerekmektedir. Zira bu zorunlu standartlara uyumun işletmelerin kendilerince yerine

getirilmesi beklenmekte olup, kamu desteği sağlanamamaktadır.

Komisyon, taahhütlerin beş ile yedi yıl arasında bir süre için üstlenilmesinin

uygun olacağı yaklaşımını benimsemiş ve bu sürenin altında veya üstünde olan

uygulamalar için gerekli açıklamaların yapılması halinde bunlara da esneklik

sağlayabileceğini belirtmiştir.

Taahhüdün üstlenilmesi sonucunda ödemelerin, çiftçinin karşılaşacağı ekstra

maliyetler ile kaybedilen geliri içeren bir miktarda ve senelik olarak yapılması

gerekmektedir. Bu kapsamda Kırsal Kalkınma Tüzüğü’nün Ek’inde belirtilen

maksimum destek miktarları;

Tarım-çevre taahhütlerinde,

• Yıllık bitkilerde, hektar başına 600 Euro,

45

• Uzmanlaşılmış çok yıllık bitkilerde, hektar başına 900 Euro,

• Diğer arazi kullanım türlerinde, hektar başına 450 Euro,

• Yok olma tehlikesi olan yerli türler için, hayvan başına 200 Euro,

Hayvan refahı alanındaki taahhütlerde ise,

• Hayvan başına 500 Euro seviyelerindedir.

Bu miktarların üstünde destek sağlanması, süre konusunda olduğu gibi ancak

üye ülke tarafından uygun sebeplerle gerekçelendirilmesi durumunda olabilmektedir.

Tarım-çevre taahhütlerinin yerine getirilebilmesi için gerekli olan ve üretime

yönelik olmayan yatırımlarda yardım yoğunluğu yüzde 100 oranında olabilmektedir.

Dolayısıyla bu tarz bir yatırımın işletmenin karlılığında veya ticari faaliyetlerinde bir

artışa yol açmaması gerekmektedir.

2.2.2.7.2. Natura 2000 ödemeleri ve 2000/60/EC Direktifi’ne bağlı ödemeler

Üye ülkelerin, 79/409/EEC sayılı Yabani Kuşların Korunması Hakkındaki

Konsey Direktifi, 92/403/EEC sayılı Doğal Habitat ile Yabani Fauna ve Floranın

Korunması Hakkındaki Konsey Direktifi ve 2000/60/EC sayılı Su Politikası

Alanında Topluluk Hareketinin Çerçevesini Belirleyen Avrupa Parlamentosu ve

Konseyi Direktifleri’ne uyum sonucunda çiftçilerin karşılaşmış oldukları maliyet ve

gelir kayıplarına destek sağlayabilecekleri hususu hem Kırsal Kalkınma Tüzüğü’nün

38. maddesinde hem de Tarım Kılavuzu’nun ilgili bölümlerinde belirtilmektedir.

Bir önceki bölümle benzer bir şekilde, 1782/2003 sayılı Konsey Tüzüğü’nün,

insan, bitki ve hayvan sağlığı ile çevre gibi konularda dikkate alınması gereken

direktifleri sıralayan ve tarımsal arazilerin iyi tarımsal ve çevresel koşullarda

tutulması gibi konuları içeren Çapraz Uygunluk kriterlerinin ilerisinde olan gereklere

uyum sağlanması durumunda destek sağlanabileceği hususu yine geçerlidir.

Yıllık olarak verilebileceği öngörülen bu ödemelerin senelik limitleri ise; 5

yılı geçmeyecek birincil Natura 2000 ödemeleri için hektar başına 500 Euro, sonrası

için ise 200 Euro’dur.

46

2.2.2.8. Belirli alanlardaki dezavantajların tazminine yönelik yardımlar

Kırsal Kalkınma Tüzüğü’nün 37. maddesi, ülkelerin ilgili maddelerdeki

şartlara uygun olarak belirleyecekleri dağlık ve doğal şartlar itibarıyla dezavantajlı

alanlarda çiftçilik yapan kişilere yardım yapılabileceğini öngörmektedir. Maksimum

yardım limitleri; dağlık alanlar için işlenmekte olan tarımsal arazilerde hektar başına

250 Euro, diğer dezavantajlı alanlarda ise 150 Euro olarak belirlenmiştir.

Söz konusu bölgelerde faaliyet gösteren tarımsal işletmelerin maruz

kaldıkları şartlar dolayısı ile uğradıkları zararın tazminine yönelik destek

sağlanabileceğini belirten bu madde farklı bir Konsey tüzüğüne bağlı olarak 1 Ocak

2010 tarihinde yürürlüğe girecektir. O zamana kadar ise bir önceki Kırsal Kalkınma

Tüzüğü’nün (1257/1999) ilgili maddeleri esas alınacaktır.

Geçerli olan Tüzük hangisi olursa olsun bu tür bir yardımın Antlaşma’nın

87-(3c) maddesi ile uyumlu kabul edilebilmesi aşağıdaki şartlara bağlıdır:38

• Üye ülkenin bahse konu dezavantajı iyi bir şekilde anlatması ve verilen

destek ile aşırı tazmine yol açılmadığını ispatlaması gerekmektedir.

• Verilen tazminat ödemesinin, maruz kalınan dezavantajın ekonomik etkisi ile

orantısal olması gerekmektedir.

• Bahse konu dezavantaj sürekli olmalı ve insan kontrolü dışındaki kaynaklara

bağlı olmalıdır. Gerekli tedbirlerin alınması ile iyileştirme sağlanabilecek

yapısal problemler bu kapsamda değerlendirilebilecek sebepler sınıfına

girmemektedir.

• Komisyon, Topluluk çapında uyumlu hale getirilmiş istatistiki yöntemlerle

yardımda aşırı tazminin söz konusu olmadığını ve dezavantajın ekonomik

etkisi ile yardım miktarının orantılı olduğunu doğrulayacaktır.

• Tazminat bedeli, dezavantajın alan başına ortalama ekonomik etkisini gösterir

nitelikte olacaktır.

38 Tarım Kılavuzu, 2006:11-12

47

• Sağlanabilecek yardım miktarının hesaplanmasında, bahse konu dezavantaja

sahip işletme ile aynı ölçekte fakat normal bir bölgede faaliyet gösteren bir

işletmenin ortalama gelirleri dikkate alınmalıdır.

2.2.2.9. Standartların karşılanmasına yönelik yardımlar

Topluluk yasalarında; çevresel koruma, kamu sağlığı, bitki ve hayvan sağlığı,

hayvan refahı ve iş güvenliği gibi alanlarda ortaya çıkan gereklerin ülke dâhilinde

uygulanmasına yönelik olarak çıkarılan ulusal mevzuattaki standartlar dolayısı ile

çiftliklerin maruz kalacakları ekstra maliyet ve gelir kayıplarının karşılanmasına

yönelik yardımlar sağlanabilmektedir.

Kırsal Kalkınma Tüzüğü’nde bu standardın yeni getirilmiş olması, çiftliklerin

işletme giderlerinde belirgin bir artışa sebebiyet vermesi ve belirgin sayıda firmayı

etkiliyor olması gerektiği belirtilmektedir. Bu kapsamda işletme başına verilebilecek

maksimum 10 bin Euro’nun, süreli bir şekilde sağlanması, en fazla beş yıllık bir

süreyi kapsaması ve yardım yoğunluğunun zaman içinde azaltılması gerekmektedir.

Yukarıdaki paragrafta işletme maliyetleri artışı ve gelir kaybı ile standartlar

sonucu bu sorunlarla karşı karşıya gelen çiftlik sayısını nitelerken kullanılan

“belirgin” kelimesi Tarım Kılavuzu’nda açıklığa kavuşturulmaktadır. Buna göre

işletme maliyetlerinde belirgin bir artıştan veya gelirlerinde belirgin bir azalıştan

bahsedebilmek için; ortalama bir çiftliğin işletme maliyetlerinin yüzde 5 oranında bir

artış veya gelirinde yüzde 10 düzeyinde bir azalış olması gerektiği belirtilmektedir.

Getirilen yeni standart sonucunda bahsedilen şekilde bir etki ile karşı karşıya kalan

çiftlik sayısı ise, standarttan etkilenen çiftçilerin toplam sayısının en az dörtte biri

kadar olması gerekmektedir.

2.2.2.10. Üretici gruplarına yönelik yardımlar (kuruluş yardımları)

Topluluk, bu yardım türünde, üreticilerin gerçekleştirmekte oldukları üretim

ve arz faaliyetlerini piyasa koşullarına uygun hale getirme yolunda bir arada hareket

etmelerini teşvik etmeyi amaçlamaktadır. Bu yardım türünde büyük firmalar

tamamen kapsam dışında bırakılmakta olup, sadece KOBİ statüsündeki işletmeler

hedeflenmektedir. Bu nedenle, bildirimde bulunma yükümlülüğü de

bulunmamaktadır.

48

Belirtilen amaç doğrultusunda;39

a) Tarımsal ürün üretiminde rol alan üretici grupları veya birliklerinin,

b) Topluluk mevzuatı ile uyumlu bir şekilde; coğrafi işaretler, menşe

belirleme veya kalite işaretleri hususlarında yönetim görevi yürüten

üretici birliklerinin kuruluş maliyetlerini kapsayıcı yardımlardan

faydalanabilecekleri öngörülmektedir.

Yukarıda belirtilen kapsam dışında; karşılıklı destek, çiftlik yardımı, çiftlik

yönetim hizmetleri gibi konularla ilgilenme amacıyla kurulan birlikler

desteklenememektedir.

Yine büyük bir firmanın veya birkaç ayrı işletmenin tek elden yönetimini

amaçlayan şirket veya kooperatifler de bu destek kapsamının dışında kalmaktadır.

Bu bilgilerden, AB’nin küçük çiftçilerin bir araya gelerek piyasa odaklı

çalışmalarının teşvikini ön plana çıkarmaya çalıştığı anlaşılmaktadır. Kurulan birliğin

bu amaçları yerine getirmek için gerekli düzenlemeleri ve yönetimi yapması

beklenmektedir.

Bir birlik veya üretici grubu için belirlenmiş olan yardım tavanı 400 bin Euro

olup, desteklenebilecek maliyet türleri şu şekilde sıralanabilir:

- Uygun yerleşkenin kira bedeli

- Ofis ekipmanı

- Bilgisayar donanım ve yazılımı

- İdari personel giderleri

- Genel masraflar, yasal ve idari ödemeler

Eğer birlik için seçilen yer satın alınmakta ise; yine o yerin piyasa

şartlarındaki kira bedeli kadar yardım sağlanır. Birliğin oluşturulmasının beşinci

yılından sonraki dönemlere ait maliyetler için artık destek sağlanamaz.

39 Tarımsal KOBİ’lerde Devlet Yardımları Tüzüğü, 2006:8

49

2.2.2.11. Arazileri yeniden parselleme yardımı

Komisyon, arazilerin yeniden parsellenmesi için sağlanacak yardımları,

sektörün bir bütün olarak kalkınmasını ve altyapısının gelişimini destekleyici bir

unsur olarak kabul etmektedir. Rekabet ortamı üzerinde de sınırlı bir etkisinin

olmasından dolayı bu yardımın sürdürüleceği yönünde belirgin bir eğilimi vardır.

Tarımsal parsellerde yeniden düzenlemeye gidilerek ekonomik açıdan daha

etkin ve sürdürülebilir bir tarımsal arazi yapısının oluşturulmaya çalışıldığı bu

programlarda; yasal, idari ve ölçüm analizleri gibi ortaya çıkmakta olan maliyetler

yüzde 100 oranında kamu kaynaklarından karşılanabilmektedir. Yine bu yardımın da

bildirim yükümlülüğü bulunmamaktadır.

2.2.2.12. Kaliteli ürün üretimi ve pazarlanmasına yönelik yardımlar

Kaliteli ürünlere yönelik teşvikler Komisyon tarafından; katma değer artırıcı

ve sektörü tüketici talebine yönlendirici etkileriyle olumlu değerlendirilen bir alandır.

Ancak, özellikle:

1) Yüksek meblağlarda destek sağlandığı durumlarda,

2) Desteğin üretici üzerindeki teşvik edici etkisinin bitmesi sonucu işletme

dönemi yardımı niteliğine bürünmesi ile,

rekabet şartlarını bozarak ortak çıkara aykırı etki göstermesi tehlikesinin oluşabildiği

gözlenmiştir.

Bu kapsamda, büyük firmaların bu alanda oluşabilecek maliyetlerinin

kendileri tarafından karşılanabileceği ve yardımın sadece KOBİ’lerle kısıtlanması

gerektiği Tarım Kılavuzu’nda vurgulanmaktadır. Ayrıca tarımsal ürünlerin işlenmesi

ve pazarlanmasında faaliyet gösteren firmaların diğer sanayi dallarındaki firmalarla

olan benzerliklerinden dolayı 70/2001 Genel KOBİ Tüzüğü, 5. Maddesi uyarınca

değerlendirilmeleri hususu kabul edilmektedir. Nitekim bu madde sayesinde, işleme

ve pazarlama firmaları, rutin işletme faaliyetleri dışında kalan işler için dışarıdan

alacakları danışmanlık hizmetleri ve fuar maliyetleri gibi konularda yüzde 50 yardım

yoğunluğunu aşmayacak şekilde destek alabilmektedirler.

50

Tarımsal KOBİ Tüzüğü’nün 14. maddesinde ise, kaliteli tarımsal ürünler

üretimini amaçlar nitelikte, aşağıda sayılan hizmet faaliyetlerinde tarımsal üretimle

iştigal eden işletmelere yardım sağlanabileceği belirtilmektedir:

a) Piyasa araştırma faaliyetleri, ürün tasarımı, coğrafi işaret ve menşe belgesi

gibi hususlarda yüzde 100’e kadar,

b) ISO 9000 veya 14000 gibi kalite belirleme, Tehlike Analizi ve Kritik Kontrol

Noktaları, izlenebilirlik, piyasa normları ve çevre denetim gibi sistemlere

giriş maliyetlerinde yüzde 100’e kadar,

c) Bir önceki maddede anılan sistemlerin uygulanabilmesini teminen personel

eğitim maliyetlerinde yüzde 100’e kadar,

d) Kalite teminatı ve benzeri sistemlerde kabul edilen sertifikalandırma

kuruluşlarının talep ettiği harçlarda yüzde 100’e kadar,

e) Topluluk mevzuatının veya ulusal mevzuatın gerektirdiği zorunlu kontrol

tedbirleri sebebiyle oluşan maliyetlerde, eğer ilgili mevzuat bu yükün

doğrudan firma tarafından karşılanacağına dair bir ibare içermiyorsa, yüzde

100’e kadar,

f) Kırsal Kalkınma Tüzüğü’nün 32. maddesinde belirtilen şekilde ve meblağda.

Sonuncu maddede belirtilen Kırsal Kalkınma Tüzüğü’nün ilgili bölümünde;

Topluluk veya üye ülke tarafından oluşturulan ürün kalitesi programlarına dâhil olan

işletmelere, bu programlara katılmaları sonucunda oluşan ekstra maliyetlerinin

karşılanması amacıyla senelik 3.000 Euro ve toplamda 5 yıllık bir uygulama süresini

geçmeyecek bir yardımın sağlanabileceği belirtilmektedir. Bu tür bir yardım dışında

kalan yardımların tamamı, üçüncü bir taraf olan hizmet sağlayıcının hizmet bedeli

karşılanarak, yani faydalanıcıya sübvansiyonlu hizmet sunulması yoluyla ayni olarak

sağlanması gerekmektedir.

Kontrol işlemlerinde faydalanıcının kendisi tarafından yürütülmüş olan işlere

yönelik maliyetlerde veya ilgili mevzuatta kontrolün faydalanıcı tarafından

yapılacağına dair bir ifade olması halinde bu maliyetlere destek sağlanamamaktadır.

Ek olarak, kaliteli ürün üretimini sağlama yönünde işletmenin modernizasyonu gibi

51

yatırım içerikli bir işlem yapılacak ise bu konu yine yatırım yardımları bölümü

kapsamında değerlendirilebilmektedir.

2.2.2.13. Tarım sektöründe teknik destek sağlanması

Teknik destek sağlanması her sektörde olduğu gibi tarım sektöründe de

etkinliği ve profesyonelliği artırması gerekçesiyle olumlu mütalaa edilen bir faaliyet

alanıdır. Bu itibarla, Komisyon teknik destek alanlarında yardım sağlanmasına karşı

olumlu bir tavır benimsemektedir.

Kaliteli ürün üretimi yönünde sağlanabilecek desteklerde olduğu gibi büyük

firmalar kapsam dışında kalmakta, işleme ve pazarlama alanında faaliyet gösteren

firmalar ise Genel KOBİ Tüzüğü kapsamında bulunan 5. madde nezdinde

değerlendirilmektedirler. Yukarıda açıklandığı gibi bu maddede, söz konusu

firmaların rutin işletme faaliyetleri dışında kalan alanlarda alacakları danışmanlık

hizmetlerinde yardım sağlanabileceği belirtilmektedir.

Bu genel bilgiler ışığında, teknik destek sağlanması açısından Tarımsal KOBİ

Tüzüğü’nün 15. maddesinde kabul edilen uygun maliyetler şu şekilde

sıralanmaktadır:

a) Çiftçi ve çiftlik çalışanlarının eğitimi,

b) Hastalık veya tatil durumlarında, çiftçinin, çiftlik çalışanının ikamesini

kapsayan çiftlik ikame hizmetleri,

c) Rutin işler haricinde üçüncü taraflarca sağlanan danışmanlık hizmetleri,

d) Bilgi paylaşım amaçlı forum organizasyonu ve katılımları (katılım

ücretleri, seyahat maliyetleri, yayım maliyetleri, sergi alanlarının kirası),

e) Bireysel şirket, marka veya menşe adına olmamak kaydıyla; bilimsel

bilginin ve kalite sistemleri hakkında olan bilgilerin kamuoyuna

sunulması,

f) Sunumu tarafsız olan ve tüm üreticilerin dâhil olabileceği şekilde

tasarlanan, bir bölge veya ürün bazında üreticiler hakkında bilgiler veren

katalog, web sitesi gibi yayınlar,

52

Bu tür yardımlarda yardım yoğunluğu yüzde 100 oranında olabilmektedir.

Genel itibarıyla olumlu yaklaşılan bu yardım çeşidinde tek kritik nokta, yardım

olanağının tüm üreticilere eşit bir şekilde sağlanıp sağlanılmadığı hususudur.

2.2.2.14. Hayvancılık sektörüne yönelik yardımlar

Hayvancılık sektörüne sağlanacak yardımlarda temel amaç Topluluk

hayvancılığında genetik kalitenin korunması ve artırılmasıdır. Tarım Kılavuzu’na

göre, bu amaca gerçekten hizmet ettiği düşünülen tedbirler, bu anlamda ortak pazarla

uyumlu kabul edilebilmektedir.

Ancak bir işletmenin üretim amaçlı bir erkek hayvanı bulundurmasına ilişkin

maliyetlerin kamu kaynaklarından karşılanması kabul görmemektedir. Zira bu tür bir

maliyetin, normal faaliyet sürecinde işletme tarafından karşılanması gereken olağan

bir maliyet olduğu düşünülmektedir.

Yine işletme seviyesinde yenilikçi hayvan üretim tekniklerinin geliştirilmesi

ve uygulamaya konulması, normal faaliyet sürecinde işletme tarafından karşılanması

gereken olağan bir maliyet olarak görülmekle birlikte, bir süre daha destek

sağlanabilecek bir alan olarak değerlendirilmektedir. Suni tohumlamanın ise bu grup

faaliyetler içine girmediği düşüncesi ile yardımdan faydalanamayacağı görüşü kabul

görmektedir.

Hayvanların çoğaltılması faaliyeti normal birincil üretim faaliyeti olarak

kabul edilmemektedir. Bu nedenle, bu faaliyete yönelik olarak çalışan işletmelere

sağlanacak yardımların işleme ve pazarlama alanlarında faaliyet gösteren firmalara

uygulanacak kurallara tabi tutulması esas olarak kabul edilmektedir.

Bunların dışında kalan ve aşağıda sıralanmakta olan hayvancılık sektörüne

yönelik yardımlar, Tarımsal KOBİ Tüzüğü ile belirlenen şartlarda önceden bildirim

yükümlülüğü olmaksızın sağlanabilmekte ve KOBİ tanımı dışında kalan büyük

firmalar kapsam dışında bırakılmaktadır.

Tarımsal KOBİ Tüzüğü’nde belirlenen yardım alanları ve şartları şu

şekildedir:

53

a) Soy kütüklerinin oluşturulmasına ve geliştirilmesine yönelik idari

maliyetlerde yüzde 100’e kadar,

b) Hayvanın genetik kalitesinin ve veriminin tespitine yönelik üçüncü

kişilere yaptırılan testlerde yüzde 70’e kadar,

c) 31 Aralık 2011’e kadar, işletme seviyesinde yenilikçi hayvan üretim

tekniklerinin geliştirilmesi ve uygulamaya konulması türündeki

maliyetlerde yüzde 40’a kadar,

d) Ölü hayvanların nakil masraflarında yüzde 100’e, bu tür karkasların

imhasında ise yüzde 75’e kadar,

e) Karkas nakli veya imhasında yüzde 100’e kadar (eğer yardım bu amaç

doğrultusunda toplanmış harç ve zorunlu katkılardan yapılıyor ise),

f) Ölü hayvanlar üzerinde TSE testi yapılması zorunluluğu olması

durumunda, nakil ve imhasının yüzde 100’üne kadar,

g) TSE testi maliyetlerinde yüzde 100’e kadar destek verilebilmektedir.

İnsan tüketimi için kesilmiş olan büyükbaş hayvanlarda yapılması zorunlu

BSE testlerinde yardım oranı testin her türlü gideri dâhil olmak üzere test başına 40

Euro’dan fazla olamaz. Bu başlık altındaki yardımların hiçbiri faydalanıcıya

doğrudan nakdi bir şekilde sağlanamaz.

2.2.3. Risk ve kriz yönetimi

Sürdürülebilir ve rekabetçi bir tarım sektörü için, Toplulukta iyi bir risk ve

kriz yönetiminin oluşturulması anahtar bir olgu olarak kabul edilmektedir.

Dolayısıyla bu başlıkta da Konsey ve Komisyon nezdinde uzun süren tartışmalar ve

olgunlaştırma çabaları sürdürülmüştür. Bu tartışma ve geliştirme süreci sonrasında

Toplulukta konuya ilişkin ulaşılmış olan genel kanılar şu şekilde sıralanabilir:40

• Üye ülkeler arasında geniş çaplı uzlaşmanın sağlandığı başlıca konu: her ne

kadar bu alanda kamu finansmanının gerekli olduğu düşünülse de, özellikle

yeni araçların oluşumu ve uygulamaya sokulması açısından ortak sorumluluk

40 Tarım Kılavuzu, 2006:17

54

ilkesinin benimsenmesi, yani üreticilerin bu finansmana katkı sağlamasının

gerekli olduğudur.

• Yine genel olarak uygulanmasına olumlu bakılan yardım türleri grubu

olmasına rağmen; risk ve kriz yönetimi yardımları kapsamında, bir risk için

Topluluğun bir ülkesinde veya bölgesindeki üreticiler yardım alabilir iken,

farklı bir yerdeki üreticilerin benzer bir risk karşısında kamu yardımından

faydalanamıyor olmaları muhtemeldir. Böyle bir durumun da rekabet

ortamını bozucu etkisi olabileceği düşünülmelidir. Oluşabilecek bu tarz

rekabet bozucu etkiler, üreticilerden alınacak belirli bir minimum katkı ile

önemli oranda azalacaktır.

• Tarımsal anlamda oluşan riskler genel olarak birincil üreticileri

ilgilendirmekte olup, işleme ve pazarlama firmalarının diğerlerine nazaran

karşı karşıya kalabilecekleri daha az miktardaki risk için kendi tedbirlerini

alabilme imkânları olabilmektedir. Sonuç olarak belirli risk ve kriz

yardımlarının sadece birincil üretimle ilişkilendirilmesi uygun olacaktır.

• Bu alandaki devlet yardımlarının, riske karşı gerekli tedbirleri aldığı halde

mağdur duruma düşen çiftçiyi hedef alması gerekmektedir. Yani sağlanan

veya sağlanacak yardımlar, üreticiyi kendini rahat hissederek gereksiz riskler

almaya yönlendirmemelidir.

• De minimis olanağı, beklenmedik bir şekilde ortaya çıkan sorunlar için,

Komisyon yetkilendirmesi gerekmeksizin ivedilikle sağlanabilecek yardım

imkânını sağlamaktadır.41

• Sadece yardım sağlanması etkin bir kriz yönetimi anlamına gelmemektedir.

Ülkelerin, oluşabilecek problemlere göre önceden tedbir almaları ve

zamanında müdahale edebilecek gerekli sistemleri oluşturmaları

beklenmektedir. Aksi halde, problemin ortaya çıktığı anda, çözüm için bir

telafi mekanizmasının oluşturulması, bu yeni yardım için bildirimde

41 İşleme ve pazarlama firmalarının tarımsal olmayan işletmelerle beraber değerlendirilmesiyle, faydalanabilecekleri de minimis tavanı da üç yıl için 200 bin Euro olmuştur. Ancak yine de çok büyük ekonomik problemlerin bu yardımla çözülemeyeceği açıktır.

55

bulunulması ve yardımın Komisyon tarafından onaylanmasının beklenilmesi

süreci çok değerli zaman kaybına mal olabilecektir.

2.2.3.1. Tarımsal üretim veya üretim araçlarının uğradığı zararların

tazminine yönelik yardımlar

Bu tür yardımların sorunun oluşmasıyla birlikte en kısa sürede sağlanması,

hem yardımın etkinliği hem de uygunluğu açısından önemlidir. Olayın oluşmasından

yıllar sonra sağlanan bir yardımın, bir işletme dönemi yardımı haline dönüşmesi riski

yüksektir. Komisyon, geriye dönük destek sağlanması benzeri bu tip durumlarda,

eğer haklı gerekçeler sunulmaz ise, yardımı onaylamayacağını belirtmektedir.

2.2.3.1.1. Doğal afet ve olağanüstü durumlarda oluşan hasarların

giderilmesine yönelik yardımlar

İşleme ve pazarlama firmaları dâhil tüm tarım sektörü bu yardımın

kapsamında değerlendirilmektedir.

Komisyon; deprem, çığ, sel ve toprak kaymasını doğal afet olarak kabul

etmektedir. Savaş, iç kargaşa veya grevler ise olağanüstü haller grubunda yer

almaktadır. Yorum hakkını saklı tutmak kaydıyla, Komisyon, derecelerine göre

nükleer ve endüstriyel kazalar ile büyük çaplı kayıplara yol açan yangınları da

olağanüstü haller grubunda değerlendirebileceğini belirtmektedir. Yine Komisyonun,

normal şartlarda kabul etmemesine rağmen hayvan hastalıkları neticesinde oluşan

büyük çaplı kırımları da olağanüstü hal kapsamına dâhil ettiği görülmüştür.42

Bu şekilde tanımsal çerçevesi belirlenen bu iki tür olayın gerçekleşmesi

halinde üye ülkeler maddi zararın yüzde 100’üne kadar kamu yardımı

sağlayabilmektedirler. Ancak aşırı tazmini önlemek için, sigortadan gelebilecek

tazminat ödemeleri gibi imkânlar var ise bu kamu desteği hesaplanırken

düşülmelidir.

ATAD’ın içtihat hukukuna göre, ilgili olayda üye ülkenin oluşan zararla

verilen destek arasındaki denklik ilişkisini iyi bir şekilde ortaya koyması

beklenmektedir.

42 Tarım Kılavuzu, 2006:18

56

2.2.3.1.2. Kötü hava şartları nedeniyle çiftçilerin oluşan kayıplarının

tazminine yönelik yardımlar

Bir önceki yardım türünden farklı olarak olumsuz hava şartlarından dolayı

oluşacak zararların tazmini şeklindeki bu yardımdan, sadece birincil üreticiler

faydalanmakta ve bu yardımlar bildirim yükümlülüğünden muaf bırakılmaktadır.

Komisyon, işleme ve pazarlama firmalarının bu sorunlardan daha az etkilenecekleri,

etkilenme ihtimalleri olan ölçüde de kendilerince tedbir alabilecekleri, daha ciddi

durumlarda ise kurtarma ve yeniden yapılandırma yardımları gibi bir başlık altında

değerlendirilebilecekleri düşüncesi ile kapsam dışı bırakmıştır.

Don, dolu, yağmur ve kuraklık gibi kötü hava koşulları, Toplulukta doğrudan

doğal afet statüsünde değerlendirilmemektedir. Belirli bir eşik değerin aşılması

sonrasında ancak doğal afet olarak değerlendirilmektedirler. Uğranılan zararın,

üretim değerine oranı şeklinde belirlenmiş olan bu eşik değeri de yüzde 30’dur.43

Bu kapsamda kötü hava şartları neticesinde ürünlerinde veya hayvanlarında

belirlenen eşiğin üstünde bir zarara uğrayarak gelir kaybı yaşayan çiftçilere, yardım

yoğunluğu yüzde 80’i (dezavantajlı bölgelerde yüzde 90’ı) aşmayacak şekilde destek

sağlanabilir. Kaybedilmiş olan gelirin hesaplanması; ilgili yıldaki üretim miktarının

ortalama ürün fiyatıyla çarpılmasıyla ulaşılan sonucun, son üç yılın ortalama

üretiminin ortalama ürün fiyatıyla çarpımı sonucundan çıkarılması şeklinde yapılır.

Hesaplamada, önceden var olan sigorta poliçeleri sonucu çiftçinin başka

makamlardan alacağı tazminat miktarları ile zararın kötü hava şartları dışındaki

nedenlere bağlı olan kısımları da dikkate alınarak düşülür.

Eğer çiftçinin çiftlik binasında veya ekipmanında bir zarar oluşmuş ise

yardım yoğunlukları yine yukarıda belirtilen oranlarda olur. Ancak bu halde, kötü

hava şartlarının bir doğal afete dönüştüğü kamu yetkililerince kabul edilmiş

olmalıdır.

İdeal amaç olan daha etkin risk yönetimini gerçekleştirmek için, çiftçilerin

sigorta yaptırmaları yönünde teşvik edilmesinin gerekliliği Toplulukta hâkim olan bir

düşünce tarzıdır. Bu kapsamda Tarımsal KOBİ Tüzüğü’nün 11. maddesinin 8. 43 Tarım Kılavuzu, 2006:18

57

paragrafında, 1 Ocak 2010 tarihinden sonra yıllık ortalama üretiminin veya üretime

bağlı gelirinin en az yüzde 50’sini sigortalatmayan işletmelerde sağlanacak tazminat

bedelleri yüzde 50 oranında azaltılacağı belirtilmektedir. Ancak bir ülke, eğer her

türlü iyi niyetli çabaya rağmen çiftçinin belirli ürünleri sigortalatma imkânının

bulunmadığını gerekçeli bir şekilde açıklayabilir ise bu yaptırımdan

vazgeçilebilecektir.

Benzer şekilde, 1 Ocak 2011 tarihinden itibaren Topluluğun su politikası ve

kullanımı alanındaki kuralları ile uyumlu bir çerçevede kullanım ve ücretlendirme

gerçekleştiremeyen üyelerde kuraklığa ilişkin yardımlarda kısıtlayıcı bir yönelime

gidilmesi amaçlanmaktadır. Zira su kaynaklarını etkin kullanmayan ve kuraklığa bir

anlamda suni olarak davetiye çıkaran ülkelerin ve bu ülke çiftçilerinin uygulamadaki

hatalarına rağmen ödüllendirilmelerinin önüne geçilmesi fikri benimsenmektedir.

2.2.3.1.3. Hayvan ve bitki hastalıkları ile mücadele yardımları

Bu grup yardımlar yine sadece birincil üretici ve KOBİ statüsündeki

işletmelere sağlanabilmektedir. İşleme ve pazarlama firmaları açısından bu riskler

normal iş riski olarak kabul edilmekte ve çok zorunlu hallerde kurtarma ve yeniden

yapılandırma ile de minimis yardımları çözüm adresi olarak gösterilmektedir.

Yardımların bir program dâhilinde, düzenli ve sistemli bir şekilde kontrol

altında tutulmaya çalışılan bir ortamda oluşan zararları hedef alır bir şekilde

sağlanması önemlidir. Sorunun daha önceden kaynağından çözülmeye çalışılmadığı

ve sistemli bir yaklaşımın bulunmadığı durumlarda ise yardımın işletme dönemi

yardımı niteliğine bürünmesi çok muhtemel görünmektedir.

Hayvan ve bitki hastalıkları ile mücadele alanında 3 tür yardım amacından

söz edilebilir:

a) Önleyici: Tedbirler sorunu veya hastalığı izleme, analiz etme ve daha

öncesinden önlem almaya yöneliktir.

b) Tazmin edici: Sorundan etkilenen hayvan veya bitkisel üründen dolayı

çiftçiye tazminat yardımı sağlanmasıdır.

58

c) Birleşik: İlk iki maddenin bileşiminden oluşan durumu ifade eder. Yani

konuya ilişkin önlemler alınmasına rağmen zararın gerçekleşmesi ve

tazminat gereği doğmasıdır.

Bu kapsamda, hastalıkların veya zararlı maddelerin çoğalması sorunlarının

önlenmesi ve eradikasyonu yolunda çiftçilerin yapmış oldukları maliyetler, sağlık

kontrolü, ilaçlar ve diğer bitki koruma ürünleri, hayvanların kesim ve imha

maliyetleri ile bitkilerin imha maliyetlerine yardım sağlanması ortak pazarla uyumlu

kabul edilmekte ve bildirim yükümlülüğünden muaf tutulmaktadır. Yardım

yoğunluğunun limiti yüzde 100 olup, çiftçiye doğrudan ödeme yapılması yerine

sübvansiyonlu hizmet şeklinde ayni olarak yapılmalıdır.

Yine bu hastalıklar ve zararlılar sonucunda çiftçilerin uğramış oldukları

zararların tazmini yönünde yardım sağlanması ortak pazarla uyumlu kabul edilmekte

ve bildirim yükümlülüğünden muaf tutulmaktadır. Tazmin edilecek bedel, hastalık

veya hastalığa bağlı olarak kamu emri nedeniyle gerçekleştirilen kesim ve imhalar

sonucu kaybedilen tarımsal ürün ve varlığın piyasa değeri ile karantina

zorunlulukları ile yeniden yetiştirme ve dikme gibi durumlar sonucu oluşan gelir

kayıplarını içermelidir. Yardım yoğunluğu yüzde 100 ile sınırlanmakta ve kaybın

kamu yetkililerince varlığı tespit edilmiş olan hastalığa bağlı olarak gerçekleşmiş

olması gerekmektedir.

Hesaplamalarda, çiftçinin mevcut olan sigorta poliçeleri sonucu başka

yerlerden alacağı tazminat miktarları ile zararın hastalıklar dışındaki nedenlere bağlı

olan kısımları da dikkate alınarak düşülür.

Hayvancılık sektörüne yönelik yardımlar başlığı altında, TSE testleri ve

ölmüş hayvanlarla ilişkili düzenlemeler belirtilmişti. Bu yardımların sağlanmasındaki

temel gerekçeler ise üreticilerin bu maliyetlerden kaçmak amacıyla insan sağlığını

tehdit edebilecek tutumlara ve davranışlara yönelebilme ihtimallerinin bulunması,

bunun sonucunda istatistiksel ve kontrol anlamında da eksiklikler ile karşı karşıya

kalma riskinin oluşmasıdır. Aynı düşünce tarzıyla değerlendirilen kesimhanelere

ilişkin atıklar konusunda ise, bu risklerin oluşmadığı, kontrollerinin daha rahat

59

yapılabileceği düşünülen kesimhanelerin bu maliyetleri kendilerinin karşılaması

gerektiği kabulüyle destek sağlanmaması uygun görülmektedir.44

2.2.3.1.4. Sigorta primlerinin ödenmesine yönelik yardımlar

İyi bir risk ve kriz yönetimi açısından en önemli araç olarak görülen sigorta

sisteminin desteklenmesi yönünde Komisyonun belirgin bir olumlu yaklaşımı vardır.

Bu bağlamda KOBİ ve birincil üretici statüsündeki işletmeler ile sınırlı olmak

şartıyla;

• Doğal afet statüsüne dönebilecek kötü hava şartlarına ilişkin sigorta

poliçelerinde primlerin yüzde 80’ine kadar olan kısmı,

• Hava şartları sebebiyle oluşan kayıplar ile bitki ve hayvan hastalıkları ile

zararlıları etkisiyle ortaya çıkan kayıpları tazmin etmeyi amaçlayan sigorta

poliçelerinde primlerin yüzde 50’sine kadar olan kısmı kamu tarafından

karşılanabilmekte ve yardımlar bildirim yükümlülüğünden muaf

tutulmaktadır.

2.2.3.2. Üretim, işleme veya pazarlama kapasitesinin kapatılması yardımı

Üretim kapasitesinin düşürülmesi yönünde bir Topluluk tercihi olması

halinde Komisyon bu tür yardımlara olumlu bakmakta olup temelde şu şartların

gerçekleşmesini beklemektedir:45

• Yardımın sektörün genel çıkarına olması,

• Faydalanıcı tarafından karşılığı (taahhütname) olması,

• Yardımın kurtarma ve yeniden yapılandırma yardımı niteliğini taşımaması,

• Sermaye ve gelecekteki gelir kaybı nedeniyle verilen yardım ile aşırı tazmin

gerçekleşmemesi.

Özetle bu şekilde bahsedilebilecek kapasite kapatılması yardımları:

1) Aşırı kapasite olması halinde,

44 Tarım Kılavuzu, 2006:20 45 Tarım Kılavuzu, 2006:22

60

2) Aşırı kapasitenin olmadığı ve mevcut kapasitenin uygulanmakta olan

standartlara uygun olması durumunda; insan, hayvan, bitki sağlığı ve

çevre gibi nedenlerle,

kapasite kapatılması ve bunun sonucunda da yardım sağlanması uygun

görülmektedir.

Bu tür yardımların ürünle ilgili Ortak Piyasa Düzeni kurallarını, üretim

limitleri ve kotalara ilişkin düzenlemelerini dikkate alarak bunlara uygun bir şekilde

yapılandırılması gerekmektedir.

Kapatılma usulü herkese açık, şeffaf ve eşit yararlanma hakkı sağlanacak

şekilde duyurulmalı ve düzenlenmelidir. Kapatılmadan önceki en az beş yıllık sürede

bu işle iştigal ettiği belirlenen kişiler ve Topluluğun işletmeye ilişkin bulunan

minimum standartlarına uyan işletmeler faydalanıcı olabilmekte ve bu faydalanıcının

kapatılma işleminin kati ve geri dönülmez şekilde yaptığını belirten bir taahhütname

sunması gerekmektedir.

Kapatılma işlemi zaten önceden kati olarak yapılmışsa, kaçınılmaz ve

faydalanıcı tarafında bir karşılığı yok ise destek sağlanmamaktadır. Yine desteğin zor

durumda olan ve zaten kapanma riski ile karşı karşıya kalmış bir firmaya

sağlanmaması gerekmekte, bu tür firmalara sağlanabilecek yardımların kurtarma ve

yeniden yapılandırma yardımları kapsamında değerlendirilmesi gerekmektedir.

Toplam yardım miktarı, kaybedilen varlıkların bugünkü satış değeri ve bu

değerin yüzde 20’sinden fazla olmamak şartıyla bir teşvik bedeli toplamı olarak

belirlenmelidir. Üretim kapasitesinin yok edilmesi veya tarım dışına çıkarılan

alanlarda ağaçlandırma yapılması gibi maliyetler de yardım kapsamında

karşılanabilmektedir.

Komisyon, sonuç itibarıyla kapasite kapatılması sonucunda sektördeki diğer

üreticilerin bundan fayda sağlayacakları ve bu yüzden rekabet şartlarının bozulması

gibi potansiyel bir riskin oluşmaması için, bu yardım nezdinde yapılacak

harcamaların en az yüzde 50’sinin sektörde faaliyette bulunan diğer işletmelerden

sağlanmasını uygun görmektedir. Eğer kapasite kapatılması programı, çevresel ve

61

sağlık nedenleri ile gerçekleştirilmekte ise bu tür bir ortak finansman talebine

gereksinim duyulmamaktadır.

Kapasite kapatılması programı uygulamakta olan bir ülkenin, programın

tamamlanmasını takip eden 5 yıl içerisinde söz konusu sektörde yeni üretim

kapasitelerinin oluşturulması yolunda bir destek sağlamamayı da kabul etmesi

gerekmektedir.

2.2.3.3. Kurtarma ve yeniden yapılandırma yardımları

Tarım Kılavuzu, tarım sektöründeki işletmelere yönelik olarak kurtarma ve

yeniden yapılandırma yardımlarının, diğer sektörlere de uygulanmakta olan “Zor

Durumdaki Firmalara Kurtarma ve Yeniden Yapılandırma Yardımlarının

Sağlanmasına Dair Topluluk Kılavuzu”na tabi olacağını belirtmektedir.

Etkin olmayan firmaların piyasalarda zor durumlara düşmelerinin piyasa

işleyişinin normal bir parçası olduğu, bu konuyla ilgili birincil ve en önemli tespittir.

Dolayısı ile bu durumdaki bir firmaya kamusal yardım sağlanarak varlığının devam

ettirilmesi Topluluk çapında da tartışılan önemli devlet yardımları başlıklarından

birisidir. Bu kapsamda bu tarz yardımların sağlanabilmesi için gerekli çerçevenin

belirlenmesinde azami ihtiyat gösterildiği söylenebilir. Ayrıca kılavuza, diğer

Topluluk müktesebatı hükümlerine aykırı olabilecek şekilde bu yardımlardan

faydalanmanın yasaklandığına dair bir madde de eklenmiştir. Yani sorunlu ve

tartışmalı bir yardım çeşidi olması sebebiyle, ilgili kılavuz kendisini diğer mevzuata

göre tali bırakmaktadır.

Bu kapsamda, muhtemel bir yardım inisiyatifinin çok geçerli bir

gerekçelendirmesi olmalıdır. Bu gerekçelendirme sosyal veya bölgesel nitelikli

olabileceği gibi, KOBİ’lerin ekonomik hayattaki önemli rolünün dikkate alınması

veya ilgili piyasada rekabet ortamının bozulmaması gibi şekillerde de açıklanabilir.46

Genel anlamda bu yardıma konu olabilecek “zor durumda olan firma”

nitelendirmesi ile; kendisini piyasa dışı bırakabilecek zarar ve kayıpları kendi

46 Firmanın piyasa dışına çıkmasıyla o piyasada monopol veya ciddi bir oligopol durumu oluşacak ise firmanın kurtarma ve yeniden yapılandırma yardımı alması mazur görülebilir.

62

imkanları ile engelleyemeyen bir işletmeden söz edilmektedir. İlgili Kılavuz’da

finansal bazı limitlerle içinde bulunulan bu zorluk derecesi netleştirilmektedir.

Kılavuz, kurtarma ve yeniden yapılandırma yardımlarını şu şekilde

tanımlamakta ve ayırmaktadır:

a) Kurtarma yardımı: Temel amacı, sağlıksız bir firmayı yeniden yapılandırma

veya likidite planı dönemine kadar ayakta tutmak olan geçici bir yardımdır.

Kurtarma yardımı dönemi, firmanın içinde bulunduğu sorunlu konuların

tespit edilerek, bu sorunların tadil edilmesi amacıyla yapılması gerekenlerin

içerileceği bir planın hazırlanması için yeteri kadar zaman tanımalıdır.

Yardım, kredi garantisi veya kredi gibi geri döndürülebilir bir likidite desteği

tarzında olmalıdır.

b) Yeniden yapılandırma yardımı: Yeniden yapılandırma veya likidite planının

oluşturulması ve uygulamaya başlanması sonrasında sağlanan yardımları

içermektedir. İşletmenin zarar ettiren bir alt sektörden veya faaliyet dalından

çekilmesi gibi bir yapısal tedbir bu planın içeriği olabilecek konulardan

biridir. Yeniden yapılandırma işleminde, işletmeye sadece zararların

hafifletilmesi için finansal açıdan yardım sağlanmamalı, bu zararların doğuş

nedenleri de dikkate alınmalıdır.

Bu yardım çeşidinin ortak pazarla uyumluluğuna dayanak teşkil edebilecek

tek Antlaşma maddesi “ekonomik faaliyetlerin geliştirilmesi yönündeki

yardımlardan” bahseden 87-(3c) maddesidir. Bu maddeyle ilişkisi de piyasa

eksiklikleri sonucunda oluşan farklılıkları düzeltmek, ekonomik ve sosyal uyumu

sağlamak tezleri ile birlikte yapılmaktadır.

Yardımın ticaret ve rekabet üzerindeki olumsuz etkileri düşünülerek, yardım

karşılığında faydalanıcı firmanın varlıklarında, kapasitesinde veya piyasa payında

azaltılmaya gidilmesi şeklinde bir telafi edici yaptırıma gidilmelidir. Faydalanıcının

küçük çaplı bir işletme olması durumunda bu tazmin mekanizması işletilmeyebilir.47

47 Ancak Kılavuz’un tarım sektörüne ilişkin spesifik düzenlemelerinin bulunduğu bölümünde, bu derogasyonun tarımda uygulanmayacağı, yani işletme ölçeği ne olursa olsun işletmeye telafi edici bir yaptırım uygulanması gerektiği belirtilmektedir.

63

Yine sektörde aşırı kapasite varlığı gibi bir yapısal sorunun mevcudiyeti durumunda

bu tazmin oranı yüzde 100’e kadar çıkabilmektedir.

Kurtarma ve yeniden yapılandırma yardımlarına ilişkin önemli bir prensip ise

“bir kez, son kez” prensibidir. Bu prensibe göre; bu tür bir yardımdan bir kez

faydalanmış olan bir işletmenin ileride tekrar aciz duruma düşmesi halinde benzer bir

yardımdan faydalanamaması gerekmektedir.

2.2.4. Diğer yardımlar

2.2.4.1. Reklam yardımları

Tüketicileri bir ürünü satın almaya yönlendirici veya ikna edici yönde

kullanılan her türlü operasyon, reklam tanımı içerisinde kabul edilmektedir. Bu

operasyonlar, tüketiciye sunulan materyalleri ve satış noktasında tüketicinin ilgisini

çekmek üzere düzenlenen diğer faaliyetleri içermektedir.

Ancak, “tarım sektörüne teknik destek sağlama” başlığı altına girdiği kabul

edilen ve burada işlenmiş olan; genel kamuoyuna bilimsel bilgi anlamında yayım

yapma, ticaret fuarları ve sergiler gibi promosyon faaliyetleri, anket ve piyasa

araştırmaları benzeri faaliyetler reklam faaliyeti kapsamında kabul edilmemektedir.

Yine bir gıda ürününün genel faydalarını anlatan genel bir bilgi sağlanması da bu

anlamda bir reklam sayılmamaktadır.

Temel olarak, reklam faaliyetlerinin işletmelerce üstlenilmesi gereken bir

maliyet alanı olduğu düşünülmekte ve bu anlamda reklamı yapılabilecek ürünler

noktasında kısıtlamaya gidilmektedir. Tarım Kılavuzu’nun ilgili bölümünde,

Topluluk içerisinde reklam kampanyalarına devlet yardımı sağlanabilecek ürünler ve

reklam kampanyası açısından şu şartların sağlanması beklenmektedir:

a) Kırsal Kalkınma Tüzüğü’nün 32. maddesindeki anlamıyla kaliteli ürünler,

korunan menşeli ve coğrafi işaretli ürünler dâhilinde olması,

b) Reklam kampanyasının bir veya iki belirgin firma tarafından üretilmekte olan

ürünlere yönelik olmaması,

64

c) Kampanyanın 2000/13/EC sayılı Direktif’in 2. maddesi ile uyumlu olması.48

Kampanyada, Toplulukça kabul edilmiş isimlendirmelerin vurgulanmasının

amaçlandığı durumlarda, yine Toplulukça kayıt altına alınan bilgiler dâhilinde

ürünün menşei ile ilgili özelliklerine yer verilebilir. Ulusal veya bölgesel kalite

etiketleri söz konusu olduğunda ise, bunlara ait bilgilere reklam kampanyasında tali

bilgi olarak değinilmesi uygun görülmektedir.

Reklam kampanyası faydalanıcıları bu maliyetlere en az yüzde 50 oranında

katkı sağlamak durumundadırlar. Ancak kampanyanın bütün tarım sektörünün

faydasına olacak şekilde genel bir kapsamı olması durumunda, yardım oranı yüzde

100 oranına çıkabilmektedir.

Tarım Kılavuzu’nda yer alan veriler dâhilinde ele alınmış olan reklam

kampanyalarının desteklenmesiyle ilgili buraya kadar olan bilgiler, Topluluk

ürünlerinin Topluluk içindeki reklamlarına ilişkindir. Komisyon, üçüncü ülkelerde

Topluluk ürünlerinin reklamına ilişkin fazla bir tecrübesinin bulunmadığını

belirterek, 2702/1999 sayılı Konsey Tüzüğü’nün bu hususta uygun bir referans

belgesi olduğunu belirtmekle yetinmektedir.

2.2.4.2. Sübvansiyonlu kısa dönem kredileri şeklinde yardımlar

Komisyon bir önceki kılavuz döneminde kısa dönemli avantajlı kredi

sağlanmasına müsaade etmekte iken yeni dönemle birlikte bu tür yardımın

kaldırılmasını öngörmektedir. Yardımın kati bir işletme dönemi yardımı niteliği

taşıdığı ve bu tür maliyetlerin de sektörün kendisi tarafından karşılanması gerektiği

gerekçesiyle bu karar alınmıştır.49

2.2.4.3. 2003/96/EC Direktifi çerçevesinde sağlanan vergi muafiyetleri

şeklindeki yardımlar

Tarım sektöründe vergilendirme konusunda; Topluluğun ilgili mevzuatında,

düşük vergi oranları veya muafiyetleri şeklinde avantajlar sağlanması hususu 1993

48 Gıda maddelerinin etiketlenmesi, sunumu ve reklamı ile ilgili kanunların birbirine yakınlaştırılması amacıyla çıkarılmış olan Direktifin ilgili bölümünde, üreticilerin etiketleme ve diğer metodlarında, tüketicileri ürünlerin özellikleri ile ilgili sorunlu bilgilerle yanlış yönlendirilmemesi gereği vurgulanmaktadır. 49 Tarım Kılavuzu, 2006:27

65

yılından beri yer almaktadır. Fakat bu tür avantajların devlet yardımları politikası ile

uyumu noktasında açık bir politika oluşturulamamıştır.

Bu çerçevede, Tarım Kılavuzu’nda sadece Direktif 2003/96/EC kapsamında

ele alınan enerji ürünleri ve elektrik vergilemesi konularında iki ayrı maddeye atıfla

düzenlemeye gidilmektedir.

1) İlgili direktifin Ek-1’inde yer alan tablodaki, minimum vergileme

seviyeleri tarım ve ormancılık faaliyetlerine de uygulanabilmektedir.

2) 31 Aralık 2007 tarihine veya Konsey tarafından belirlenebilecek başka bir

tarihe kadar enerji ürünleri ve elektrikte “0”a kadar vergilemede indirime

gidilebileceği ve bunun ortak pazarla uyumlu kabul edileceği

belirtilmektedir.

Vergilendirme hususunda sağlanan avantajlar, işletmelerin genel olarak

küçük ölçekli bir yapıda olması ve bu bağlamda sağlanan avantajın sektörün

gelişimine katkısının yüksek olacağı şeklinde gerekçelendirilmektedir. Ancak,

sağlanan muafiyetlerde temel prensip, muafiyetin sektörün tamamına eşit bir şekilde

uygulanması, sektör içi farklılaşmaya gidilmemesidir.

2.2.4.4. Ormancılık sektörü için yardımlar

Vergilendirmede olduğu gibi, orman sektörüne yönelik yardımları da

çerçeveleyen bir kurallar bütünü bulunmamaktadır. Tarım Kılavuzu’nda;

• Tüm sektörlere uygulanan Topluluk kurallarını içeren; AR-GE, Kurtarma ve

Yeniden Yapılandırma Yardımlarına ilişkin çerçeve mevzuatın,

• Ulusal Bölgesel Yardım ve Çevresel Koruma İçin Devlet Yardımları

kılavuzları gibi ticaret ve endüstriyel üretim sahalarına uygulanmakta olan

yardımlara ilişkin Topluluk mevzuatının,

• Endüstriyel aktiviteler için De minimis Tüzüğü ve 70/2001 sayılı Genel

KOBİ Tüzüğü’nün orman sektörüne de uygulanabilir olduğu belirtilmektedir.

Bunların dışında kalan ve ormanların ekolojik, koruyucu ve rekreasyonel

fonksiyonlarını gözeterek; ormanların korunması, geliştirilmesi ve devamlılığının

sağlanmasını amaçlayan yardımlara ilişkin bazı düzenlemeler Tarım Kılavuzu

66

kapsamında ele alınmıştır. Bu amaçlara katkı sağlamak üzere, üye ülkelerin aşağıda

sıralanmakta olan yardım konularında sağlayacakları desteklerin hem ortak pazarla

uyumlu kabul edileceği hem de yardım oranının yüzde 100 seviyesine kadar

çıkarılabileceği hükme bağlanmaktadır.

Belirlenen yardım konuları:

a) Ağaçların dikimi, sökümü, budanması, yıkılmış ağaçların nakli ile hava

kirliliği, hayvanlar, fırtınalar, yangınlar ve seller gibi olaylar sonucu

tahrip olan ormanların yeniden eski haline getirilmesi gibi faaliyetler,50

b) Ormanlardaki toprak kalitesinin korunması ve geliştirilmesine yönelik

faaliyetler,

c) Zararlıların ve hastalıkların önlenmesi ile eradikasyonuna yönelik

faaliyetler,

d) Doğa yolları ve peyzaj unsurları ile hayvan habitatının restorasyonu ve

korunması maliyetleri,

e) Orman yollarının düzenlenmesi, ziyaretçiler için gerekli işaret ve

işaretçilerin sağlanması, gözlem evleri gibi altyapının yapılması ve

geliştirilmesi faaliyetleri,51

f) Ormanla ilgili genel bilgilerin içerildiği, seminer, kamu ilişkileri

faaliyetleri ile yazılı ve elektronik medyada yapılan bilgi yayımına dair

maliyetler,

g) Kanuni zorunlulukla doğal koruma alanı ilan edilmiş arazinin satın

alınması ile ilgili maliyetler.

Ayrıca, Kırsal Kalkınma Tüzüğü’nün 43 ile 49. maddeleri arasında da;

tarımsal veya tarımsal olmayan alanların ağaçlandırılması, tarımsal alanlarda agro-

ormancılık sistemlerinin oluşturulması, Natura 2000 ödemeleri, orman-çevre

ödemeleri, ormancılık potansiyelinin yenilenmesi ve önleyici tedbirlerin

50 Faaliyetlerin birincil amacının, orman ekosisteminin ve biyoçeşitliliğinin korunması ve iyileştirilmesi olmalıdır. Ticari bir amacın ön plana çıkması durumunda destek sağlanmaz. 51 Bu maliyetlerin karşılanması için ilgili bölgenin halka açık ve bedelsiz ziyaret ediliyor olması gerekmektedir.

67

uygulanması ile üretimle ilişkili olmayan yatırımlar başlıkları altında, ilgili tüzüğün

ekinde belirtilen limitler dâhilinde ormancılıkla ilgili yardım sağlanabileceği

öngörülmüştür.

Yine üretici gruplarına sağlanan yardımlar gibi tarım sektörüne uygulanmakta

olan bazı yardım kuralları ormancılıkta da uygulanabilecektir.

2.2.5. Blok muafiyetler

Konseyin 994/98 sayılı Tüzüğü, AT Antlaşması’nın 87 ve 88. maddelerinin

bazı yatay devlet yardımlarına uygulanması konusunu işlemektedir.

Bu Tüzüğün temel amacı, etkin kontrol yapısını bozmadan, sistemi daha

kolaylaştırıcı hale getirerek AT Antlaşması’nın 88–3. maddesinde belirtilmekte olan

yeni bir yardım planında veya değişikliğinde Komisyona bildirimde bulunulması

yükümlülüğünün istisnalarını belirlemektir.

Komisyon tarafından ilgili usule uygun olarak çıkarılacak tüzükler ile ortak

pazarla uyumlu kabul edilebilecek ve bildirim yükümlülüğünden muaf tutulabilecek

yardım grupları şunlardır:52

1) KOBİ’lere yönelik yardımlar,

2) AR-GE yardımları,

3) Çevre korumaya yönelik yardımlar,

4) İstihdam ve eğitim yardımları,

5) Komisyon tarafından onaylanmış olan haritaya uygun olarak üye

ülkelerin bölgesel yardımları.

Tüzük’te, muafiyet kazandırılan bu yardım çeşitleri için Komisyon tarafından

çıkarılacak mevzuatta; yardımın amacının, faydalanıcılarının, yardım limit

miktarlarının ve kümülasyon ile izlemeye ilişkin koşullarının belirlenmesi

gerekmektedir.

Yukarıdaki beş başlık dışında, Komisyona, işletmelere belirli bir dönem için

belirlenen bir üst limiti aşmayacak şekilde, Antlaşma’nın 87–1. maddesinin bütün

52 994/98 sayılı Konsey Tüzüğü, 1998:2

68

kriterlerini karşılamadığı varsayılan yardımlara ilişkin bir düzenlemeye gitme yetkisi

verilmiştir. De minimis olarak adlandırılan bu muafiyet alanında tarım sektörü için

diğer sektörlere uygulanmakta olan Komisyon Tüzüğü’nden ayrı özel bir Tüzük

çıkarılmıştır.53 Antlaşma’nın 87–1. maddesinin bütün kriterlerini yerine

getirmediğinin kabul edilmesi ifadesinden, bu yardımlar için sadece bildirim değil,

senelik raporlama gibi bir işlemin dahi yapılmayacağı sonucu çıkmaktadır. Ancak

aşağıda daha detaylı şekilde açıklanan bölümden de görüleceği üzere, üye ülkelerin

bu kapsamda yerine getirmesi gereken küçük çaplı yükümlülükleri bulunmaktadır.

Yine bu beş başlığa ilişkin bildirim yükümlülüğünden muafiyet şeklinde bir

kolaylık sağlanmasına rağmen, şeffaflık ve izleme ilkelerinin yerine getirilebilmesine

yönelik olarak üye ülkelerin bazı gerekleri yerine getirmeleri beklenmektedir:54

1) Muafiyet alanına girdiği düşünülen bu tür yardım sistemine veya tekil

yardıma ilişkin olarak, Avrupa Toplulukları Resmi Gazetesi’nde

yayımlanmak üzere bilgi özetleri gönderilmelidir.

2) Üye ülkeler yardıma ilişkin her türlü bilgiyi düzgün bir şekilde edinmek

ve saklamak zorundadır. Zira herhangi bir şüphe durumunda Komisyonun

üye ülkeden söz konusu yardıma ilişkin ek bilgi talep etmesi muhtemel

olup, üye ülke bunun gereğini yerine getirmek durumundadır.

3) En azından yılda bir kere, üye ülkelerin grup muafiyetler kapsamında

sağladıkları yardımlara ilişkin raporlama yapmaları gerekmektedir.

Komisyon tarafından bu muafiyet alanlarına yönelik olarak çıkarılacak

mevzuatın bir zaman dilimi ile kısıtlı olması da şart olarak konulmuştur. Burada

güdülen amaç, değişen ve gelişen şartlara ve ihtiyaçlara göre oyun kurallarının da

revizyona tabi tutulması gereğidir.

Bu açıklamalar ışığında tarım sektörüne de etki eden ve Komisyon tarafından

çıkarılan tüzüklerle kuralları belirlenmiş olan blok muafiyet alanlarından; tarımsal

KOBİ’lere yönelik yardımları içeren Tarımsal KOBİ’lerde Devlet Yardımları

53 Tarım için en son çıkarılan de minimis tüzüğü 1535/2007 sayılı Tüzüktür. 54 994/98 sayılı Konsey Tüzüğü, 1998:3

69

Tüzüğü ile tarım işletmeleri için de minimis kurallarını belirleyen 1535/2007 sayılı

Komisyon Tüzüğü için detay bilgiler aşağıda verilmektedir.

2.2.5.1. Tarımsal KOBİ’lere yönelik yardımlar

Tarım sektörüne uygulanacak devlet yardımı kurallarının önemli bir kısmını

içeren Tarımsal KOBİ’lerde Devlet Yardımları Tüzüğü’nün yardım konularına göre

içerdiği hükümler ilgili yardım başlıkları altında işlenmiş idi.

Bu bölümde ise, sadece içerik anlamında yardım başlıkları ile ilgili olan

konular dışında kalan genel koşullar ve usullerden bahsedilecektir.

Topluluk, KOBİ’lere, istihdam kaynağı olması, sosyal istikrar ve ekonomik

ilerlemede belirleyici olması nedeniyle özel önem vermektedir. Ancak piyasalardaki

eksiklikler nedeniyle, KOBİ’lerin gelişmesinin önünde, yeterli sermayeye veya kredi

olanaklarına ulaşma gibi engellerin de oluşabildiği bilinmektedir. Dolayısıyla ortak

çıkarın dışına bir oranda çıkılabildiği, ancak ticari koşulları bozmayacak şekilde

küçük ve orta ölçekli işletmelerin teşviki desteklenmektedir. Böyle bir sistem

oluşturulurken var olan kuralların KOBİ’ler için kolaylaştırılması yolu da

benimsenmektedir.

Daha önceki bölümlerde de değinildiği üzere; diğer endüstri kollarındaki

işletme yapılarına daha da yakınsamış olan tarım ürünlerinin işleme ve

pazarlamasıyla uğraşan işletmelerin, Genel KOBİ Tüzüğü kapsamına alınması

güncel ve önemli bir gelişmedir.

Tarım sektörüne sağlanan herhangi bir devlet yardımı yatay bir konu değil ise

(yatay konuları işleyen kılavuz veya tüzüklerle ele alınmıyor ise), öncelikle Tarımsal

KOBİ’lerde Devlet Yardımları Tüzüğü kapsamında değerlendirilir. Eğer işletme

KOBİ tanımına girmiyor veya bu tüzükte içerilen yardımların dışında bir yardım

uygulanmakta ise bu kez referans alınması gereken belge Tarım Kılavuzu

olmaktadır. Yine bir yardım kapsamında işletmeye sağlanmakta olan yardım

miktarının net olarak hesaplanamaması gibi şeffaflığı engelleyen bir husus var ise, bu

70

yardım da Tarım Kılavuzu kapsamına girmekte ve bildirim yükümlülüğü

doğmaktadır.55

Bir yardım, ulusal, bölgesel veya yerel otoriteler tarafından verilen başka

yardımlarla (benzer maliyetlerin finansmanını içeren) kümüle edilmiş ve kılavuzda

anılan eşik değerler (yardım türüne göre değişmekte idi) bu kümülasyonla aşılmakta

ise, kılavuzun muafiyet imkanı bu yardıma uygulanamamaktadır. Yani KOBİ’lere

sağlanan ve Tüzük dâhilinde tanımlanan yardım çeşitleri kapsamında bildirimden

muaf bir yardımın uygulanabilmesi, benzer bir yardımla kümülasyona gidilmemesine

veya kümülasyona gidilmesi durumunda belirlenmiş yardım limitlerinin

aşılmamasına bağlıdır. Bu Tüzük kapsamında muafiyet kazanan bir yardım, de

minimis koşulları altında benzer maliyetlerin karşılandığı bir yardımla da yardım

yoğunlukları aşılacak şekilde kümüle edilemez.

Tarımsal KOBİ’lerde Devlet Yardımları Tüzüğü’nün yürürlük dönemi 2007–

2013 yılları arasıdır. Blok Muafiyetler başlığının giriş bölümünde ele alınan 994/98

sayılı Konsey Tüzüğü’nün gerektirdiği şekilde bu yardımların izlenmesi için Resmi

Gazete’ye yönelik kısa bilgi özeti ve senelik raporlama gerekleri bulunmaktadır.

Resmi Gazete’de yayımlanmak üzere gönderilecek olan bilgi özeti en geç

uygulamanın 10 gün öncesine kadar iletilmelidir. Üye ülke yardımla ilgili bilgileri,

Komisyonun herhangi bir şüphe durumunda başvurma ihtimaline karşı 10 yıl süre ile

saklamalıdır.

2.2.5.2. Tarımsal De minimis yardımı

Konseyin 994/98 sayılı Tüzüğü, Komisyona, işletmelere belirli bir dönemde

belirlenen bir üst limiti aşmayacak şekilde sağlanabilecek ve bildirimden muaf

tutulacak yardımları düzenleme yetkisi vermektedir.

Bu bağlamda Komisyon 2001 yılında 69/2001 sayılı Tüzük ile de minimis ile

ilgili kurallarını açıklamıştır.56 Ancak tarım ve balıkçılık sektörlerinin kendilerine

has özellikleri ve az miktarda bir yardımın dahi Antlaşma’nın 87–1. maddesinin

içerdiği anlamda rekabeti etkileme riskinin bulunması nedenleri ile bu genel tüzüğün

55 AB Komisyonu Tarım ve Kırsal Kalkınma Genel Müdürlüğünden Freek Janmaat ile yapılan mülakat, 29 Kasım 2006. 56 1988/2006 sayılı Tüzükle yenilenmiştir.

71

bu sektörlere uygulanmaması, onun yerine özel bir De minimis Tüzüğü’nün

çıkarılması yaklaşımı benimsenmiştir.

Komisyonun 1535/2007 sayılı “Tarımsal Üretim Sektöründe De minimis

Tüzüğü”, hem işletme hem de ülke bazında verilebilecek de minimis yardım

limitlerini belirlemiştir. İşletme başına üç yıllık bir periyotta verilebilecek toplam

yardım limiti 7.500 Euro’dur. Yardım limitinin, sağlanan yardımın amacı veya türü

ile hiçbir ilişkisi yoktur.

Yine üç yıllık dilimler için belirlenen ülke limitleri ise, ülkenin tarımsal

üretim değeri üzerinden hesaplanmaktadır.57 Bahsedilen üç yıllık periyot

hareketlidir. Yani herhangi bir yılda de minimis limitiyle ilgili hesaplama yapmak

için geçmiş iki yılın verileri de ayrı hesaplanmış olmalıdır.

DTÖ-Tarım Anlaşması hükümlerinin uygulanmasına yönelik olarak bu

Tüzük ihracat desteklerini de minimis kapsamı dışında bırakmıştır. Aynı şekilde,

işletme dönemi yardımları da, ülkelerin OPD’de yer alan düzenlemelere aykırı

bireysel tutumlarda bulunamayacağına dair Adalet Divanı kararı uyarınca kapsam

dışıdır.

Bu yargılardan anlaşıldığı üzere, de minimis muafiyetiyle üye ülkeler, belirli

kısıtlamalara bağlı kalmak şartıyla, Komisyondan bağımsız istedikleri gibi

kullanabilecekleri bir yardım limitine kavuşmuş olmaktadırlar.

Uygulamada sorunlarla karşılaşılmaması amacıyla, üye ülke bu tür bir

yardımın sağlanmasını izleme ve yönetme amacıyla gerekli makine ve ekipmanı

oluşturmak ve uygun bir şekilde limitlerin takibini yapmak durumundadır. Bu

kapsamda, yeni bir de minimis yardımı sağlanması halinde, işletmeyi yardımın bu

karakteri hakkında bilgilendirmesi ve işletmenin benzeri bir yardım alıp almadığının

takip edilmesi gerekmektedir. Düzenli bir merkezi yönetim sistemi kurulmasıyla

ilgili işletmeden faydalandığı diğer de minimis yardımları ile ilgili malumat

alınmasına gerek duyulmayacağı açıktır.

57 Tarımsal üretim değerinin yüzde 0,75’i düzeyinde verilen bir de minimis yardımı ticareti ortak çıkara aykırı bir derecede bozmaz kabul edilmektedir.

72

Bu şekilde toplanan ve düzenlenen de minimis yardımlarına ilişkin bilgilerin

10 yıl süre ile saklanması gerekmektedir. Komisyonun herhangi bir durumda, üye

ülkeden bu sisteme ilişkin bilgileri incelemek amacıyla talep etmesi durumunda,

gerekli görülen bilgilerin 20 iş günü içerisinde Komisyona iletilmesi beklenmektedir.

2.3. AB’de Devlet Yardımlarına İlişkin Kontrol Süreci – Usule Dair Hususlar

AT Antlaşması’nın 88. maddesine ilişkin giriş mahiyetinde bilgilere 2.1.1.3

sayılı bölümde yer verilmişti. Bu madde Komisyonun yardımlara ilişkin kontrol,

izleme ve değerlendirme sisteminin temelini oluşturmakta ve bu kapsamda çıkarılmış

olan EC 659/1999 sayılı Konsey Tüzüğü ile bu Tüzüğün uygulamasına yönelik EC

794/2004 sayılı Komisyon Tüzüğü’nün de dayanak noktasını oluşturmaktadır.

Özetle Antlaşma’nın 88. maddesinde, üye ülkelerin yeni veya değişen

yardımlarıyla ilgili bildirimde bulunma yükümlülükleri, mevcut yardımlarla ilgili

düzenli bilgi aktarım yükümlülükleri,58 Komisyonun kararı belli olmaksızın yardım

uygulamaya başlamama yükümlülüğü, eğer Komisyon onayı olmaksızın

uygulanmaya başlanmış olan kanuna aykırı yardım söz konusu ise ve Komisyon

tarafından uygun bulunmamışsa daha önceden verilen yardımların geri alınması

yükümlülükleri bulunmaktadır. Üzerinden 10 yıllık bir süre geçmiş olan kanuna

aykırı yardım için, Komisyonun geri tahsil talep hakkı zaman aşımı nedeniyle

kalkmış olmaktadır.

EC 659/1999 sayılı Konsey Tüzüğü tanımıyla mevcut yardım;

a) Yeni üye ülkelerin üyelik öncesinde uygulamakta oldukları yardım

programları veya bireysel yardım uygulamaları,59

b) Komisyon veya Konsey tarafından izin verilmiş yardımlar,

c) 10 yıllık zaman aşımı süresi dolmuş olan kanuna aykırı yardımlar,

d) Uygulanmasına başlandığı tarihte yardım olarak değerlendirilmeyen ancak

ortak pazarın değişimiyle birlikte yardım niteliği kazanmış yardımlardır.

58 Genel uygulama yıllık raporlar şeklindedir. 59 EC 659/1999 sayılı Konsey Tüzüğünde 2003 yılında yapılan değişiklik ile eklenmiştir.

73

Yeni yardım ise, mevcut yardım dışında kalan her türlü yardım programları

ve bireysel yardımlar ile mevcut yardımın değiştirilmesiyle oluşturulan yardımdır.

2.3.1. Yeni yardıma ilişkin usul

Yeni yardımın sağlanmasına ilişkin bir tasarı hazırlığı durumunda, üye ülke,

Komisyona gerekli bildirimi, uygun zamanlama ve nitelikler çerçevesinde

yapmalıdır. Komisyon iki aylık bir süreyi geçmeyecek ön değerlendirme sonucunda

bildirimi yapılan yardıma ilişkin kararını belirlemek durumundadır. Eğer bildirim

yeterli görülmemiş ve üye ülkeden ek bilgi talep edilmiş ise iki aylık süre bu ek

bilgilerin ulaşmasıyla başlamaktadır. Ön değerlendirme sonucunda verilecek karar;

yardımın ortak pazarla uyumu noktasında şüphe oluşmaması nedeniyle olumlu

olabilir iken, şüphe oluşması halinde ise resmi inceleme sürecinin başlatılması

şeklinde de olabilir. Süresi dâhilinde Komisyonun ön değerlendirmeyi

sonuçlandırmaması üzerine ilgili ülke Komisyona bu durumu belirten bir bildiri

verebilir, ardından 15 gün içinde bir değerlendirme gelmemesi halinde yardım

otomatik olarak kabul edilmiş sayılarak uygulanabilmektedir.

Ön değerlendirme sonucunda çıkan olumlu sonuç bildirisi, bu sonucun

Antlaşma’nın hangi maddesi kapsamında ortaya çıktığını belirtmek ve diğer

gerekçelendirmeleri de içermek durumundadır.

Şüpheli bir durumda çıkan resmi inceleme kararı da, yine yardımın

niteliklerine ve mevcut hukuki kurallara atıf yaparak durumu özetler ve Komisyonun

birincil tutumunu belirtir. Sonrasında ilgilenen üye ülkeler ile ilgili diğer taraflara

konuya ilişkin görüşlerini belirtmeleri için bir ayı geçmeyecek bir süre tanınır. Bu

süreç sonucunda gelen görüşler konu üye ülkeye gönderilir. Üye ülke isterse, bir ayı

geçmeyecek bir süre içinde bu görüşlere ilişkin değerlendirmelerini Komisyona

iletebilmektedir.

Komisyonun resmi inceleme sonucundaki tutumu ön değerlendirme

sonucunda ulaşılan sonuçlara benzer nitelik taşımaktadır. Şüphelerin kalkması ile

Komisyon;

74

• bahse konu desteğin Antlaşma’daki tanıma göre bir yardım olmadığı,

yardımın uygulanabilir ve ortak pazarla uyumlu bir yardım olduğu

(olumlu karar),

• yardımın belirli şartları sağlaması durumunda uygulanabilir olacağı

(koşullu karar),

• veya yardımın uygulanmaması gereken ve ortak pazarla uyumlu

olmayan bir yardım şekli olduğu (olumsuz karar) kararlarından birini

verir.

Resmi inceleme sürecinin, başlangıcı ile birlikte 18 aylık bir süreyi

geçmemesi beklenmektedir.

2.3.2. Kanuna aykırı yardıma ilişkin usul

Komisyonun, herhangi bir yardım programı veya bireysel yardımın kendi

yetkilendirmesi alınmaksızın uygulandığını bir şekilde öğrenmesi halinde, bu

yardıma dair inceleme başlatılmalıdır. Bu durumda Komisyon ilgili ülkeden yardıma

ilişkin bilgileri talep edebilir.

Komisyon, gerekli gördüğü durumlarda yardımın uygulanması hakkındaki

kararın kesinleşmesine kadar yardımı askıya alabilir. Yine; eğer yardımın niteliği ile

ilgili fazla bir şüphe yoksa, acele müdahale etme gereği varsa ve rakip firmaların

bundan ciddi etkilenme durumu söz konusu ise, Komisyon kesin karar belli olmadan

önce verilmiş olan yardımın da geri alınmasını talep edebilir. Bu kararlara

uyulmadığı takdirde Komisyon konuyu Adalet Divanına taşıyabilir.

Gerekli bilgilerin edinilmesini müteakip, Komisyon kanuna aykırı yardıma

ilişkin kararını yukarıda normal bildirimlere ilişkin usulle belirler. Olumsuz bir karar

çıkması halinde, üye ülke verilmiş olan yardımların faiziyle birlikte geri alınması için

gerekli bütün tedbirleri almakla yükümlü tutulur.

Ayrıca, “yardımın kötüye kullanılması” olarak adlandırılan ve onaylanmış bir

yardımın aslından uzaklaşması veya yanlış bilgilerle onayının sağlanmış olması gibi

durumlarda ortaya çıkabilen yardımlar da; yine fark edilmeleriyle birlikte resmi

inceleme sürecine tabi tutulabilir ve kanuna aykırı yardım kuralları uygulanır.

75

2.3.3. Mevcut yardıma ilişkin usul

EC 659/1999 sayılı Konsey Tüzüğü’nde mevcut yardıma dair bahsedilen ilk

ve en belirgin hüküm Antlaşma’nın 88–1. maddesi gereğince Komisyonun gözden

geçirme amaçlı olarak üye ülkelerden sürekli bilgi edinmesidir.

Bu gözden geçirme sürecinin herhangi bir yerinde Komisyon mevcut

yardımın artık ortak pazarla bağdaşır olmadığını düşünürse, bu birincil görüşünü

ilgili üye ülkeye ileterek üye ülkenin bu durum hakkında görüş belirtmesi için fırsat

verir. Üye ülkenin göndereceği ek görüş ve bilgilere rağmen Komisyonun kesin tavrı

yardımın ortak pazarla bağdaşmaz olduğu yönünde ise; Komisyon üye ülke için bir

tavsiye metni hazırlar ve iletir. Bu metinde:

a) Yardım düzeninin esaslı bir şekilde yeniden yapılandırılması veya,

b) Usule dair gereklerin devreye sokulması veya,

c) Yardımın tamamen kaldırılması seçeneklerinden biri tercih edilmiş

olabilir.

Üye ülke bu tavsiye metni gereklerini kabul eder ve uyacağını bildirirse,

Komisyon bu durumu kayda geçirir. Aksi takdirde, üye ülkeyle Komisyon arasında

konu üzerinde anlaşma sağlanamaz ise, Komisyon resmi inceleme usulünden

başlayarak yardımı tekrar değerlendirmeye alarak hakkındaki kararı sonuçlandırır.

2.3.3.1. 10 yeni üye ülke için mevcut yardım

Mevcut yardım tanımının yapıldığı bölümdeki ilk maddede, yeni üye

ülkelerce üyelik öncesinde uygulanmakta olan yardımların da mevcut yardım çatısı

altında kabul edilmesi hususu; EC 659/1999 sayılı Konsey Tüzüğü’nün ilgili

bölümüne sonradan eklenmiş olup bu konu ülkemiz açısından da önem taşımaktadır.

Bu tanımlamayla birlikte yeni üye olan ülkelerin üyelik öncesinde

uygulamakta oldukları yardımlar Komisyondan önceden onay almış yardımlar

sınıfına dahil edilmiş yani mevcut yardım olarak kabul edilmiş ve üyelikten sonraki

üç yıllık süre içerisinde uygulamalarının devam edebileceği hükmüne varılmıştır.

Bu kapsamda, son on üye ülkenin katılım anlaşmalarında uygulamakta

oldukları yardımlara ilişkin bilgileri, üyelikle birlikte başlayan dört ay içerisinde

76

Komisyona iletmeleri hususu kabul edilmiştir.60 Yeni üyelere tanınmış olan üç yıllık

süre içerisinde bu ülkelerin yardımlarını ilgili AB Müktesebatı gereklerine uygun bir

şekilde yeniden yapılandırmaları veya tamamen kaldırmaları beklenmektedir. Zira bu

üç yıllık süre sonrasında bu yardımlar da yeni yardım gibi muameleye tabi tutulacak

ve Komisyon tarafından uygun görülmemesi halinde yardımların geri tahsili riski ile

karşı karşıya kalacaklardır.61

60 Bu süreçte 10 ülkeden toplamda 451 yardım türüne ilişkin bilgi iletilmiştir. 61 Erhart, 2006

77

Şekil 2-1 : AB’de Devlet Yardımlarının Kontrolüne İlişkin Usul

DEVLET YARDIMI

Yeni Yardım Kanuna Aykırı Yardım Mevcut Yardım

üye ülkenin bildirimde bulunması

Komisyon ön değerlendirmesi

şüphe oluşmamış ise; uyumlu kabul edilir

mevcut yardım statüsüne gelir, uygulanmaya başlanır

şüphe oluşmuş ise; resmi inceleme süreci başlatılır

87/1 anlamında devlet yardımı değil

87/1 anlamında devlet yardımı niteliği kabul edilir

ilgili taraflardan görüşler toplanır

olumlu görüş: mevcut yardım statüsüne gelir, uygulanmaya başlanır

şarta bağlı görüş: şartlar sağlanırsa olumlu görüş sonuçları uygulanır

olumsuz görüş: yardım uygulanmaz, ancak ATAD’a başvurabilir

üye ülkeden bilgi temini

Komisyon değerlendirmesi

olumsuz; sona erdirilmesi ve geri tahsil

olumlu; mevcut yardım statüsüne gelir, uygulamaya devam edilir

düzenli raporlama

herhangi bir aşamada ortak pazarla bağdaşmaz hale geldiği düşünülürse

Komisyon görüşünü üye ülkeye iletir

üye ülke değerlendirmesini yapar

Komisyon hala uyumsuz olduğunu düşünür ise yardımın tadilini veya kaldırılmasını tavsiye eder

üye ülke kabul eder ve gereği yapılır

üye ülke kabul etmez, Komisyon yeni yardım bölümündeki resmi inceleme sürecini başlatır

78

2.3.4. Komisyonun 794/2004 sayılı uygulama tüzüğü

EC 659/1999 sayılı Konsey Tüzüğü’nün 27. maddesine dayanarak, bu

Tüzüğün uygulamasına yönelik çıkarılmış olan EC 794/2004 sayılı Komisyon

Tüzüğü, yukarıda açıklanan usule dair gereklerin yerine getirilmesi için bildirim ve

yıllık raporlarda kullanılacak form, içerik ve diğer detayları belirleme amacını

taşımaktadır. Yine bu Tüzük ile, usullerde uygulanacak olan zaman limitleri ve

kanuna aykırı yardımın geri alınması durumunda kullanılacak faiz oranlarıyla ilgili

detay hükümler belirlenmektedir.

Tarım dâhil bütün sektörlere uygulanacak olan bu Tüzüğün ek bölümünde:

a) Yeni yardım (ve kanuna aykırı yardım) için bildirim formu,

b) Tüzük’te belirlenen şartlarda değişikliğe uğramış yardım düzenleri için

basitleştirilmiş bildirim formu,

c) Yardımların düzenli takibi için gerekli olan yıllık rapor formları yer

almaktadır.

Yeni yardımlar için kullanılacak bildirim formu üç ana bölümden

oluşmaktadır:

1) Genel bilgi bölümü,

2) Resmi Gazete’de yayımlanması amacıyla özet bilgi bölümü,

3) Yardımın türüne göre değişen tamamlayıcı bilgi bölümü.

Yeni yardıma ilişkin doldurulan bildirim formunun üye ülkenin daimi

temsilciliği aracılığı ile Komisyona iletilmesi gerekmektedir.

Bir alandaki yardımlarla alakalı Topluluk kurallarının değişikliğe tabi

tutulması halinde bildirim formlarının da bu kapsamda değiştirilmesi

beklenmektedir. Nitekim 2006 yılı sonu itibarıyla değişen tarım sektörüne yönelik

devlet yardımları kuralları çerçevesinde bu Tüzüğün ilgili bölümlerinin de yeniden

düzenlenmesine yönelik bir mevzuat çalışması taslak halindedir.

79

Basitleştirilmiş bildirim formu yardımın esasını etkilemeyen, dolayısıyla da

yardımın ortak pazarla uyumu noktasında farklılaşma getirmeyen aşağıdaki türdeki

değişiklikleri kapsamaktadır:

• Onaylanmış bir yardım düzeni için bütçenin yüzde 20’nin üzerinde

artırılması,62

• Bütçede değişiklik olsun veya olmasın; mevcut onaylanmış yardımın

süresinin 6 aya kadar uzatılması,

• İlgili yardıma başvuruda bulunulması için konulan kriterlerde azaltmaya

gidilmesi (yardım yoğunluğunda veya uygun giderlerin sayısında azaltmaya

gitme gibi).

2.4. Kurumsal Yapılanma Gerekleri ve Üye Ülkelerde Durum

Topluluğun birçok politika alanında olduğu gibi, devlet yardımları alanında

veya daha dar anlamda tarımda devlet yardımlarında, karşısında muhatap olarak

görmek istediği kuruma ilişkin kısıtlayıcı bir tutumu bulunmamaktadır.

Üye ülke, çerçeve mevzuatın gereklerini zamanında ve en doğru olarak ne

şekilde yapabileceğini tasarlıyorsa, ona göre bir yapılanmaya veya görevlendirmeye

gitmesi şifahi olarak önerilen yaklaşımdır. Bu kapsamda, Türkiye’de üyelikle

birlikte, hangi mevcut veya müstakbel kurumun bu alandaki; yardımlar hakkında

verileri toplama, uygulayıcılara tavsiyelerde bulunma ve Komisyona bildirim ve

raporlama görevlerini yapma şeklinde sıralanabilecek bir dizi görevi yerine

getirmekle sorumlu olacağı da yine ülke yöneticilerine ait bir karardır.

62 Söz konusu yardım düzeni için, bütçede yüzde 20’nin altında bir artırıma gidilmesi durumunda, basitleştirilmiş bildirim dahi gerekmemektedir.

80

Tablo 2-5 : Üye Ülkelerde Devlet Yardımlarından Sorumlu Kurumlar

Almanya Federal Ekonomi ve Teknoloji Bakanlığı Avusturya Avusturya Federal Ekonomi ve Çalışma Bakanlığı Belçika Ekonomi, KOBİ’ler, Serbest Çalışanlar ve Enerji Federal Kamu

Hizmetleri Bulgaristan Maliye Bakanlığı Çek Cumhuriyeti Rekabetin Korunması Ofisi Danimarka Danimarka Rekabet Otoritesi Estonya Maliye Bakanlığı Finlandiya Ticaret ve Sanayi Bakanlığı Fransa Fransa Rekabet Otoritesi G. Kıbrıs R. Y. Devlet Yardımlarının Kontrolü Komisyoner Ofisi Hollanda Ekonomik İşler Bakanlığı İngiltere Ticaret ve Sanayi Departmanı İrlanda İşletme, Ticaret ve İstihdam Departmanı İspanya Dışişleri ve İşbirliği Bakanlığı İsveç Sanayi, İstihdam ve İletişim Bakanlığı İtalya Altyapı ve Ulaşım Bakanlığı Letonya Maliye Bakanlığı Litvanya Rekabet Konseyi Lüksemburg Ekonomi ve Dış Ticaret Bakanlığı Macaristan Maliye Bakanlığı – Devlet Yardımlarını İzleme Ofisi Malta Devlet Yardımları İzleme Kurulu Polonya Rekabet ve Tüketicinin Korunması Ofisi Portekiz Ekonomi ve Yenilik Bakanlığı Romanya Rekabet Konseyi Slovakya Maliye Bakanlığı Slovenya Maliye Bakanlığı Yunanistan Yunan Rekabet Komisyonu Kaynak: AB Komisyonu Rekabet Genel Müdürlüğü web sitesi, 24 Şubat 2007, http://ec.europa.eu/comm/competition/state_aid/overview/contacts.html

Üye ülke örnekleri incelendiğinde, yukarıdaki tabloda sıralanmakta olan ve

AB Komisyonu Rekabet Genel Müdürlüğüne muhatap kurum olarak genel anlamda

devlet yardımları ile ilgilenen Rekabet Kurumu veya Ekonomi Bakanlığı tarzındaki

kurumların, tarım sektörünü çoğunlukla kapsam dışında bıraktığı görülmektedir.

Komisyondan ve bazı üye ülkelerden ilgililerle yapılan görüşmelerde, tarım

sektörüne ilişkin olarak ortaya çıkan devlet yardımları yükümlülüklerinin ilgili üye

81

ülkenin tarım bakanlıkları tarafından yürütülmesinin genel uygulama olduğu

belirtilmektedir.

Ancak, Litvanya’da olduğu gibi istisnai örneklere de rastlanabilmektedir. Söz

konusu ülkede rekabet ve devlet yardımı konularından sorumlu kurum olan Rekabet

Konseyi, aynı zamanda tarım dâhil tüm sektörlerdeki devlet yardımı uygulamalarını

da koordine etmekte ve Komisyonla uygulamacı kuruluşlar arasında bir aracı kurum

görevini yerine getirmektedir. Sektörle ilgili bakanlık ise yardımların uygulanması,

izlenmesi ve bildirim formlarının doldurulması aşamalarında faaliyet göstermektedir.

2.4.1. Üye ülkelerde devlet yardımlarının idaresine yönelik bir örnek: İngiltere

Her ülkede olduğu gibi İngiltere’de de merkezi yönetimdeki kurum ve

kuruluşlardan, bölgesel bazda kalkınmaya yönelik işlev gören ajanslara ve yerel

yönetimlere kadar birçok kamu birimi piyasalara devlet yardımı sağlamaktadır.

Bunlardan Bölgesel Kalkınma Ajansları özellikle yatırım amacıyla sağladığı yüksek

orandaki yardımlarla İngiltere’deki sistemin idaresinde önemli rol üstlenmektedir.

Bir kamu kuruluşu veya ajansı yeni bir yardım programı oluşturma sürecinde,

öncelikle ulusal düzeyde uygulanmakta olan kılavuzları dikkate alarak, gerekli

düzenleyici etki analizi çalışmasını yapmakta ve yardıma dair diğer hazırlıkları

tamamlamaktadır. Sonrasında taslağı oluşturulmuş yardım sistemine dair bildirim,

Ticaret ve Sanayi Departmanına (DTI) bağlı Devlet Yardımları Politikası Birimi

vasıtasıyla AB Komisyonuna iletmekte, nihai olarak da Komisyonun onayı ile

yardım programı uygulamaya alınmaktadır. Yardımın tarımsal nitelikte olması

durumunda, Komisyon ile uygulayıcı kuruluş arasındaki bağlantıyı kurma görevi

İngiltere’nin tarım bakanlığı olarak da ifade edilebilecek olan Çevre, Gıda ve Kırsal

İşler Departmanı’na (DEFRA) aittir.63

Bu kapsamda DTI’nın devlet yardımları alanında yerine getirmekte olduğu

görevler şu şekilde ifade edilmektedir:64

• Ulusal, bölgesel ve yerel yönetim birimleri ile hükümet ajanslarına; devlet

yardımları kuralları hakkında tavsiyelerde bulunmak ve rehberlik etmek,

63 OFT, Public Subsidies A Report by the Office of Fair Trading, 2004: 47-58. 64 http://www.dti.gov.uk/bbf/state-aid, 13 Şubat 2007

82

• Şikâyet ve yargıya intikal etmiş olan durumlar ile resmi inceleme sürecinde

koordinasyonu yürütmek ve tavsiyelerde bulunmak,

• Komisyon onayı için iletilmesi gereken bildirimlerde gerekli bilgi transferini

sağlamak,

• Kamu birimlerinde devlet yardımları bilincini artırmaya yönelik eğitimler

düzenlemek,

• İngiltere’nin devlet yardımları uygulamalarına ilişkin raporları Komisyona ve

DTÖ’ye iletmek.

Görüldüğü gibi aracı kuruluşlar, Komisyona iletilen bildirimler ve raporlar

dışında, yardımlarla alakalı Topluluk kurallarını uygulayıcı kuruluşlara tanıtmakta ve

bir anlamda danışmanlık görevi yerine getirmektedirler. Bu görevi, internet

sitesinden yapılan yayın ve bilgilendirmelerden, broşür ve raporlar hazırlayarak

ilgililerin dikkatine sunmaya kadar birçok yöntem ile gerçekleştirebilmektedirler.65

Ancak uygulanması düşünülen yardımın AB kurallarına uyumu, bu aracı kuruluşların

sorumluluğunda olan bir konu değildir. Bu hususu bizzat uygulayıcı kuruluşların

dikkate alması gerekmektedir. Yine yardımın Topluluk sistemine uygun olup

olmadığına karar verme sorumluluğu da aracı kuruluşlara ait olmayıp, Avrupa

Komisyonunun gerçekleştirdiği bir görevdir.66

65 Nitekim İngiltere’de devlet yardımlarından sorumlu bu iki kuruluşun, diğer üye ülkelerle kıyaslandığında, internet sitesi üzerinden bu bilgilendirme çalışmalarını iyi bir şekilde yerine getirdiği gözlenmiştir. Diğer ülkelerdeki sorumlu birimlere ait web siteleri incelendiğinde, bu konuya çok az değinildiği görülmüş, bir anlamda üye ülkelerce konunun yeterince özümsenemediği izlenimi edinilmiştir. Özellikle de tarımsal devlet yardımları ile ilgili tarım bakanlıklarının web sitelerinin hiçbirinde devlet yardımlarına ilişkin bir ifadeye rastlanmamıştır (DEFRA hariç). Bu da, yine üye ülkelerdeki bir özümseme problemi ile birlikte, Birliğin bu alanda getirdiği zorunlu işlemlerin yapılmasıyla yetinildiğini (bildirimler gibi), ülke içinde farkındalığın artırılmasından, politika etkilerinin incelenmesine kadar pek çok önemli konuda bir mesafe katedilemediğini düşündürmektedir. 66 OFT, 2004: 59

83

3. TÜRKİYE’DE TARIMSAL DEVLET YARDIMLARI ÇERÇEVESİ

3.1. Genel

Türkiye’de devlet yardımları konusunda ilk akla gelen terimler çok başlılık

ve/veya karmaşık yapıdır. Bu sorunlar, hem uygulanmakta olan devlet yardımı

türlerinin çokluğu ve düzensizliği hem de bu uygulamalardan sorumlu kurumların

çok sayıda olması ve birbirleriyle koordinasyon içinde çalışamaması şeklinde ortaya

çıkmaktadır.

Ülkemizde devlet yardımları, günümüze kadar münferit uygulamacı

kuruluşların, münferit inisiyatifleri dâhilinde şekil almıştır. Kamu kaynaklarının ne

şekilde harcanması veya harcanmaması kararlarına yol gösterebilecek, gelir

dağılımında çok önemli etkiler doğurabilen böylesine önemli bir başlık genelde

merkezi bir kontrol dâhiline alınamamıştır.

Geçmişte, gerek Sanayi ve Ticaret Bakanlığı gerekse DPT Müsteşarlığı

bünyesinde faaliyet göstermiş olan Teşvik Uygulama Başkanlığı benzeri birimlerle

bir şekilde tek elden yürütülüyor görüntüsü oluşmuşsa da, gerçek anlamda devlet

yardımları tarifi ve kaynakları ele alındığında bu birimlerin tüm devlet yardımı

uygulamalarını uhdesinde barındırmış olduğu söylenemez. Yine günümüzde teşvik

kavramı denince akla gelen ilk birim olan Hazine Müsteşarlığı bünyesindeki Teşvik

ve Uygulama Genel Müdürlüğü, temel olarak Yatırımlarda Devlet Yardımları

Hakkında Karar gibi genel mevzuat kapsamında sağlanmakta olan desteklemeler ve

yatırım teşvik belgelerinden sorumlu durumdadır. Bunların dışında kalan onlarca

farklı uygulama, farklı bakanlık ve birimler nezdinde, bağımsız olarak yürütülmeye

devam edilmektedir.67

İlgili uygulamacı kuruluşlar arasındaki iletişim eksikliği hem uygulamaların

etkinliğini azaltmakta, hem veri temini noktasında eksiklikler oluşturmakta, hem de

yardım sonuçlarının ve etkilerinin izlenmesini olanaksız kılmaktadır. Bu bağlamda

bir faydalanıcının, belirli mevzuat çerçevesinde edindiği yardımı başka bir yardım

düzeni ile kümüle etmesinin önünde mevzuat açısından engeller konulmuş olsa da,

67 Erdem, 2004:158

84

bahsedilen izleme eksiklikleri neticesinde gereğinin yerine getirilmesi mümkün

olamamaktadır.

Devlet yardımları konusunda etkinlik incelemesi, mevcut durumun bizi

nereye götürdüğü ve rekabet gücü ile diğer ekonomik göstergeler bağlamında ülkeye

ne kattığı konularında yeterli çalışma olmaması, özellikle bu sistemin düzgün bir

biçimde izlenememiş ve verileri derlenememiş olmasından kaynaklanmaktadır.

3.2. AB Katılım Süreci ve Getirdikleri- Son Dönem Gelişmeleri

Türkiye ile AB arasındaki rekabet ve devlet yardımlarına ilişkin hükümler

içeren önemli politika belgeleri sırasıyla Ankara Anlaşması (1963), Katma Protokol

(1973) ve 1/95 sayılı Ortaklık Konseyi Kararı’dır (Gümrük Birliği Kararı).68

Ticaret alanında ileri düzeyde bir serbestleşmenin amaçlandığı Gümrük

Birliği Kararı’nın 34. maddesi, AB’nin ticareti etkileme potansiyeli olan devlet

yardımları kurallarını ve müktesebatını uygulama yolunda iki tarafın taahhütlerini

belirleyen kuralları ele almaktadır. Tarafların, kamu kaynaklarından belirli ülke

işletmelerini veya ürünlerini kayırma suretiyle desteklemesini (istisnai haller dışında)

Gümrük Birliği ile bağdaşmaz kabul eden bu madde, AT Antlaşması’nın 87.

maddesinin bir adaptasyonu şeklinde değerlendirilebilir.

Süreç içerisinde, Topluluk tarafından çıkarılan Katılım Ortaklığı Belgesi ile

bu alanda yapılması gerekenler belirtilirken, ilerleme raporları ile de gelişmeler takip

edilmiştir. Türkiye ise, Katılım Ortaklığı Belgesi’ne karşılık olarak, konunun öncelik

durumu, uyum takvimi ve nelerin yapılacağına dair bilgilerin ele alındığı Ulusal

Program belgesini sunmuştur.

Bu çerçevede, uygulanmakta olan devlet yardımlarının Topluluk kuralları ile

uyumlu hale getirilmesi ve gerekli idari organizasyona gidilmesi şeklinde

özetlenebilecek ödevlerde sınırlı ilerleme sağlanabilmiştir. İlerleme Raporları’nda

özellikle işlevsel olarak bağımsız bir devlet yardımları izleme otoritesinin henüz

oluşturulamamış olmasının, rekabet konusundaki uygulama kurallarının

uyumlaştırılması noktasında geri kalınmasının önemli bir sebebi olduğunun altı

68 Özkarabüber, Mustafa M., “Avrupa Birliği ve Türkiye’de Devlet Yardımlarının Kontrolü” Rekabet Kurumu, Uzmanlık Tezi, Ankara, 2003

85

çizilmektedir. Söz konusu kurumsal yapıya ilişkin kanun taslağı çalışmaları ilerlemiş

olmasına rağmen henüz yasalaşamamıştır.

Ancak buraya kadar bahsedilen gelişmeler tarımsal devlet yardımları dışında

genel devlet yardımlarına ilişkin gelişmelerdir. İleriki bölümlerde daha detaylı

anlatılacağı üzere tarımsal devlet yardımları alanında AB ile Türkiye arasındaki

ilişkilerde ilk belirgin iletişim tarama sürecinde gerçekleşmiştir.69

3.3. Tarım Sektöründe Durum

Konunun özünden uzaklaşılmaması amacıyla çok kısa olarak değinilmiş olan

Türkiye’de devlet yardımları konusundaki genel yapının geçmişle beraber bugünkü

durumu içerisinde tarım sektörü, çalışmanın muhtelif yerlerinde değinildiği üzere

hep bu sistemin dışında özerk bir yapıda değerlendirilmiştir. Bu kapsamda,

yasalaşması beklenen Devlet Yardımları Çerçeve Kanun Tasarısı tarım sektörüne

sağlanan yardımları kapsam dışında bırakmaktadır.70

Bununla birlikte tarım sektörü ile ilgili kişi ve kurumların, devlet yardımları

literatürüne rekabet politikası yaklaşımı çerçevesinde yeterince aşina olmadıkları bir

gerçektir. Nitekim ülkemiz için bu konuya yönelik tartışmaların ilk olarak Tarım ve

Kırsal Kalkınma faslının tarama toplantıları ile gerçekleştiği söylenebilir.

Devlet yardımının kavramsal tartışmasının yapıldığı birinci bölümde, tarım

sektörüne sağlanan yardımlar söz konusu olduğunda kişilerin çoğunlukla salt

tarımsal transferleri (DGD gibi) algıladığı belirtilmiştir. Ancak bunun dışında kalan71

ve diğer sektörlerdeki yardım türleri ile benzeşen yardımların da (tarımsal

işletmelerde yatırım gibi) var olduğu ve bunların özellikle AB süreci dikkate

69 Aslında Gümrük Birliği OKK’nın devlet yardımları hükümlerini içeren “Mevzuatın Yaklaştırılması” bölümünde tarımın dışarıda bırakıldığını belirten açık bir husus olmamasına rağmen; sürecin devamında böyle bir hariç bırakma varmış gibi hareket edildiği ve tarımsal devlet yardımlarında uyum gibi bir hususun hiç gündeme taşınmadığı görülmektedir. İki taraf için de zımni niyet tarımı dışarıda bırakma yönünde olsa dahi, hukuki açıdan bunu sağlayacak bir hükmün konulmadığı görülmektedir. Bahse konu OKK’nın sadece “Malların Serbest Dolaşımı ve Ticaret Politikası” bölümünde tarım ürünlerinin kapsam dışı olduğu vurgulanmaktadır. Nitekim tarım ürünlerinde iki taraf arasında tercihli ticaret sisteminin oluşturulması (1/98 sayılı OKK ile) yaklaşımı benimsenmiştir. 70 Mevcut üye ülkelerde genel yaklaşım bu yönde olmasına rağmen, Litvanya’da olduğu gibi istisnaları da vardır. 71 Yardım türü bazında AB mevzuatının açıklandığı ikinci bölümdeki başlıklar bu konuda fikir vermektedir.

86

alındığında akıbeti noktasında bir netlik görünmediği ifade edilmiştir. Bu sorunun

temelinde, bahsedilen kanun çalışması dâhil hiçbir platformda; tarım sektörü ve

tarımda devlet yardımları ibarelerinin açıklığa kavuşturulmamış olması yatmaktadır.

Topluluk nezdinde kabul görmüş tarımsal devlet yardımları tanımının, ülkemiz

sisteminde de aynen geçerli olarak ele alınması durumunda, Topluluğun tarımsal ürün

olarak kabul ettiği ürün isimlerinin bulunduğu Antlaşma’nın Ek-1’inde yer alan listenin

ülkemize uygunluğu noktasında sorunlar ortaya çıkabilecektir. Zira anılan listenin ülkemiz

tarımsal üretim yapısını tam anlamıyla yansıtıp yansıtmadığı hususu açıklığa

kavuşturulmalıdır. Yine Hazine Müsteşarlığı gibi kurumlarca uygulanan ve ülkede genel

anlamda yatırımların teşvikini amaçlayan düzenlemeler dâhilinde tarım sektöründe faaliyet

gösteren işletmelerin de faydalanıcı konumunda yer alabildiği durumlar olabildiği gözden

kaçırılmamalı ve bu tür bir yardımın izlenmesi değerlendirilmesi ve bildirimi gibi

hususların nasıl sonuca bağlanacağı konularının da dikkate alınması gerekmektedir.

Tarım ve Kırsal Kalkınma Faslı’nın tarama toplantıları sürecinde Komisyon

tarafından iletilen bir sualname kapsamında, ülkemizden devlet yardımlarına ilişkin

doldurulması talep edilen formların hazırlanması ile ülkemizde uygulanmakta olan

tarımda devlet yardımı türlerine ilişkin bilgi ve değerlendirmeleri içeren bir ön stok

tespiti çalışması yapılmış durumdadır.

Türkçeye çevrilerek ekte yer verilmiş olan bu formların başlangıç bölümünde

de değinildiği üzere; zaman ve imkân kısıtları da düşünüldüğünde verilen bilgilerin

ve destek türlerinin tam kapsayıcı olduğu söylenemez. Bu çalışmanın amacı

kapsamında, ön stok tespiti niteliğinde olduğu değerlendirilen bu formların

Türkiye’de uygulanan tarımsal devlet yardımları hakkında fikir vermede yeterli

olacağı düşünülmüş ve destek türü bazında daha fazla detaya girilmemiştir.

Bu çerçevede, aşağıda ülkemizde tarıma sağlanan devlet yardımlarına ilişkin

destek türleri grupları halinde görüş ve değerlendirmelere yer verilmektedir. Grup

başlıkları şunlardır:

3.3.1. İşletme Dönemi Yardımları

3.3.2. Kırsal Kalkınma Tedbirleri

3.3.3. Diğer Yardımlar

87

3.3.1. İşletme dönemi yardımları

Konumuz bağlamında işletme dönemi yardımları tabiri ile; özellikle tarımsal

ürünün veya girdisinin miktarına veya fiyatına bağlı olarak sağlanan ve işletmelerin

düzenli finansal giderlerini karşılamaya yönelik yardımlar işaret edilmektedir.

Bu tür destekler, Toplulukta OTP ve OPD’ler kapsamında, ülkemizde ise

ilgili politika metin ve stratejileri ile kurumsal yapılar72 bağlamında değerlendirilen

tarımsal destekleme politikaları kapsamında mevcudiyet bulmaktadır.

Kavramsal tartışması yapılmış olan “tarımsal transfer ödemeleri” ile bu gruba

giren yardımlar nitelendirilmektedir. Türkiye’de uygulanmakta olan bu tür

yardımların başlıcaları aşağıda sıralanmaktadır; 73

• Doğrudan gelir desteği (DGD) ödemeleri

• Prim ödemeleri (yağlı tohumlar için)

• Süt primi

• Alternatif ürün ödemeleri

• Çay desteği

• Hububat primi

• Tiftik desteği

• İpekböceği desteği

• İhracat iadesi

DGD ödemelerinin de içinde bulunduğu alan bazlı desteklerin destekleme

bütçesi içerisindeki payı 2004 yılında yüzde 80 iken, bu oran 2008 yılında yüzde 35

olarak gerçekleşmiştir.74

72 Tarımsal Destekleme ve Yönlendirme Kurulu ile Tarım Stratejisi 2006-2010 Belgesini kabul eden YPK bu kurumsal yapılar arasında örnek olarak sayılabilir. 73 Tarım ve Kırsal Kalkınma Faslı Sualname Cevapları, Ocak 2006 74 Devlet Planlama Teşkilatı, 2009 Yılı Programı, Ankara

88

Tablo 3-1 : Tarımsal Destekleme Bütçesinin Dağılımı (Cari Fiyatlarla, Milyon TL)

2004 2005 2006 2007 2008(1) 2009(2)Alan Bazlı Tarımsal Destekleme Ödemeleri 2.480 2.353 2.653 2.525 2.063 1.533

Doğrudan Gelir Desteği 2.125 1.673 2.653 1.640 1.140 0

Mazot 355 410 0 480 492 583

Gübre 0 270 0 345 352 737

Diğer 0 0 0 60 79 213

Fark Ödemesi Destekleme Hizmetleri 334 897 1.292 1.797 1.848 2.078

Arz Açığı Olan Ürünlere Ödemeler (3) 294 622 1.085 1.273 1.135 1.081

Hububat 0 205 120 435 610 795

Çay 40 70 87 89 103 136 Bakliyat ( Kuru Fasulye, Nohut, Mercimek) 0 0 0 0 0 66

Hayvancılık Destek Ödemeleri 209 345 661 741 1.158 1.314

Kırsal Kalkınma Amaçlı Tarımsal Dest. 0 0 0 80 128 297

Tarım Sigortası Destekleme Hizmetleri 0 0 2 40 55 90

Telafi Edici Ödemeler 0 56 67 79 80 94

Patates Siğili Desteği 0 13 14 23 24 24

Çay Budama Tazminatı ve Masrafları 0 43 53 56 56 70

Kuraklık Desteği 0 0 0 266 535 0

Diğer Tarımsal Amaçlı Destekler 61 57 72 26 44 94

TOPLAM 3.084 3.708 4.747 5.555 5.911 5.500Kaynak: DPT, 2009 Yılı Programı * 2004-2005-2006-2007 yılları Tarım ve Köyişleri Bakanlığı bütçesi kesin hesap verileridir. (1) Gerçekleşme Tahmini (2) Program (3) Kütlü pamuk, zeytinyağı, ayçiçeği, soya fasulyesi, kanola, aspir ve dane mısıra verilmektedir

Yukarıdaki tabloda son beş yıl için Türkiye’nin tarımsal destekleme

bütçesinin dağılımı ve 2009 yılı için programlanan değerler görülmektedir. Dikkat

edilmesi gereken husus tablonun TKB bütçesinden yapılan ödemeleri gösterdiğidir.

Bir önceki listede yer verilen ancak bu tabloda yer almayan kalemler, ya başka bir

finansman kaynağından karşılanıyor (ihracat iadesi gibi) ya da burada adı geçen

desteklemelerden birinin altında yer alıyor (süt primi hayvancılık desteklemeleri

grubunda yer almaktadır) durumdadır. Tabloda yer alıp bir önceki listede yer

almayan kalemler ise nitelik itibarıyla işletme dönemi yardımı statüsünde

değerlendirilmemiştir.

AB tarım-rekabet kuralları çerçevesinde üye ülkelerin uygulayacağı münferit

işletme dönemi yardımlarının yasak olduğu bilinmektedir. Ayrıca bu tür yardımların

89

Toplulukta ortak bir politika çerçevesinde ve ortak bir fondan (EAGF-European

Agricultural Guarantee Fund) karşılanması esastır.75 Bu itibarla ülkemizin

hedeflediği üyelik sıfatını kazandığı durumda; kendine özgü, Topluluğun

benimsemediği ve işletme dönemi yardımı niteliğinde tarımsal desteklemesi

kalmamış olmalıdır.

Tarım ve Kırsal Kalkınma faslının müzakere sürecinde, devlet yardımları

başlığı dışında kalan ve bu faslın omurgasını oluşturan; “doğrudan destek düzenleri”

ve ilgili OPD’lere ilişkin konu başlıklarında alınacak tedbir ve düzenlemeler ile

işletme dönemi yardımları açısından gerekli olan uyum sağlanacaktır. Bu süreç

sonucunda Türkiye’de uygulanmakta olan işletme dönemi yardımı niteliğindeki

destekleme araçları, Topluluk çapında uygulanan benzer nitelikteki destekleme

araçlarına dönüştürülmüş olacaktır.

Bu nedenle Topluluğun tarım-devlet yardımlarına ilişkin hukuki

düzenlemelerinde bu tür yardımlara ilişkin çerçeve belirleyici/düzenleyici bir madde

bulunmamakta, sadece ülkelerin münferit işletme dönemi yardımı sağlamalarının

kesinlikle yasak olduğu ifadesi ile yetinilmektedir. Dolayısı ile tarımda devlet

yardımları başlığı altında gerçekte ele alınması gereken yardım türlerinin işletme

dönemi yardımı dışında kalan yardımlar olduğu anlaşılmaktadır.

3.3.2. Kırsal kalkınma tedbirleri

Kırsal kalkınma politikalarının gerçekleştirilmesi yönünde sağlanabilecek

Topluluk yardım türleri Kırsal Kalkınma Tüzüğü dâhilinde belirlenmiş ve tarımda

devlet yardımı kurallarına da temel teşkil etmiştir. Üye ülkeler, hazırladıkları ve

Komisyon tarafından da onaylanmış programlar dâhilinde bu yardım türlerinden

kendileri için uygun gördükleri destekleri belirli dönemler için uygulamaya almakta,

gerek Topluluk ortak finansmanı yoluyla gerekse ulusal katkılarla bu desteklerin

finansmanını sağlamaktadırlar.

OTP’nin ikinci ve giderek önem kazanan ayağı olan kırsal kalkınma

politikası gereklerine ülkemizin de uyum sağlama çalışmaları devam etmektedir.

75 Yeni üye ülkelerin bir geçiş süreci için bu yardımları ulusal katkı (top-up) sağlayarak tamamlamaları ve yardımların tamamının ortak fondan karşılanmasına bu süreç sonucunda başlanacağı hususu bir istisna olarak hatırlanmalıdır.

90

2007–2013 döneminde aday ülkelere sağlanacak olan IPA fonlarından kırsal

kalkınma bileşeninin aktif hale gelmesi için; operasyonel bir program ve

akreditasyonu tamamlanmış bir ödeme kurumu şartları bulunmaktadır.

Bu çerçevede kırsal kalkınmanın hızlandırılması ve AB ile uyumun

sağlanması yönünde kırsal kalkınma politika çerçevesi oluşturulması amacıyla

Ulusal Kırsal Kalkınma Stratejisi hazırlanmış ve 2006 yılında yayımlanmıştır. Bu

belge doğrultusunda, öncelikli tedbir ve faaliyetler ile bunların uygulanmasına ilişkin

hususları düzenleyen Kırsal Kalkınma Planının hazırlık çalışmaları sürdürülmektedir.

Kırsal kalkınmaya yönelik IPA fonlarından yararlanmak amacıyla hazırlanan AB

Kırsal Kalkınma Programı, Komisyon tarafından 2008 yılının Şubat ayında kabul

edilmiştir.76

Kırsal kalkınma programlarının uygulamasından sorumlu olacak Tarım ve

Kırsal Kalkınmayı Destekleme Kurumunun Kuruluş ve Görevleri Hakkında 5648

sayılı Kanun 2007 yılının Mayıs ayında yürürlüğe girmiştir. Kurumun faaliyete

geçebilmesi için gerekli olan ikincil mevzuat çalışmaları devam etmektedir.77

Üyelik öncesi AB ile uyum kapsamında durumu özetlenen kırsal kalkınma

alanında, AB’deki sınıflandırmalar da baz alınarak uygulanmakta olan devlet yardımı

türlerini şu şekilde sıralayabiliriz:

• Kırsal kalkınma yatırım tedbirleri (Köy Bazlı Katılımcı Yatırım Programı

gibi)

• Çevre Amaçlı Tarımsal Arazilerin Korunması (ÇATAK) programı

• Hayvancılık destekleri78

• Kooperatifler için kuruluş desteği sağlanması

• Arazi toplulaştırma ve parselleme faaliyetleri

76 2009 Yılı Programı 77 2008 Yılı Programı 78 Ülkemizde, Hayvancılığın Desteklenmesi Hakkındaki Bakanlar Kurulu Kararı ile sağlanmakta olan yardım olanaklarının bir kısmı işletme dönemi yardımı niteliğine sahip desteklemeler iken, bir kısmı ise bu sınıflandırmanın dışında kalan devlet yardımları niteliğine sahiptir.

91

Özellikle kırsal kalkınma yatırım yardımları gibi yardım programlarının

temel faydası, Topluluğun kırsal kalkınma tedbirlerine benzer uygulama

deneyimlerinin kazanılması olacaktır.

Ancak her ne kadar bu başlıkların Topluluk yardım türleri arasında yerleri

olsa da, bunların içerik ve şekil anlamında AB müktesebatıyla tam uyumlu olduğunu

söylemek mümkün değildir. Gerek yardıma uygun maliyet çeşitleri, gerek yardım

yoğunlukları veya tavanları manasında sıralanabilecek bir dizi Topluluk

mevzuatından kaynaklanan kriterler açısından üyelik durumunda uyumun sağlanmış

olması gerekecektir.79 Bu uyum için hem adaylık sıfatı taşınan müzakere dönemi

hem de yeni üye ülkelere tanınmış olan mevcut yardım istisnası için belirlenen üç

yıllık dönem80 iyi bir şekilde kullanılmalıdır.

Tarama toplantılarında Ek’te de bilgileri sunulmakta olan yardım türlerine

ilişkin Komisyonca yapılan değerlendirmeler, genel itibarıyla; “yardımlarla ilgili ek

bilgiler gerektiği” şeklinde olmuş veya belirli şartlara bağlı değerlendirmeler

yapılabilmiştir.81

Topluluğun Kırsal Kalkınma Tüzüğü’nün 88. maddesinde, bu Tüzük

kapsamında tanımlanan yardım türlerinin de devlet yardımları kurallarına tabi olduğu

hükmüne rağmen, kırsal kalkınma alanındaki Topluluk politikalarının uygulanması

için hem üyelik hem de adaylık süreçlerinde hazırlanan planların Komisyonca

onaylanması, bir anlamda bu yardımların devlet yardımları mevzuatı açısından da

sorunsuz hale gelmesi anlamını taşıdığı söylenebilir. Zira tarımda devlet yardımları

kurallarının çerçevesi çizilirken ilgili yardım türlerinde doğrudan Kırsal Kalkınma

Tüzüğü başta olmak üzere belirlenen kurallara atıf yapılmakta ve bu kurallar esas

alınmaktadır.

79 Örneğin ülkemizde uygulanmakta olan kırsal kalkınma yatırım desteklerinde yardım yoğunluğu yüzde 50 iken, ilgili AB mevzuatı kapsamında bu oranın normal alanlarda yüzde 40 olması gerekmektedir. Dezavantajlı bir bölge söz konusu olması halinde bu oran yüzde 50 olabilmektedir. (Bkz Bölüm 2.3.2.1) 80 Türkiye’nin de aynı istisnayı alabileceği varsayımıyla. 81 Ör: “Eğer konu yardım şu niteliklerde ise işletme dönemi yardımı olarak değerlendirilir ve üyelik sonrasında uygulanmaması gerekir.”

92

Tarımsal Devlet Yardımları Grupları Tarımsal devlet yardımlarına ait AB sistemi baz alınarak yapılan sınıflandırmanın kaynağı OTP ve OTP’nin iki ayağı olan “OPD’ler ve doğrudan ödemeler” bölümü ile “Kırsal Kalkınma” bölümleridir. Birincisi, daha çok tarımsal transfer ödemelerinin düzenlendiği bölüm olup, daha önce de belirtildiği üzere bu yardımlar nitelik itibarıyla işletme dönemi yardımlarıdır. İkincisi ise AB’de ve dünyada son dönemlerde süregelen; piyasa şartlarını daha az etkileyen destekleme mekanizmalarını tercih etme akımının bir sonucu olarak ortaya çıkmış olan kırsal kalkınma yardımlarını içermektedir. Her ikisinin de ilgili mevzuatı (Kırsal Kalkınma Tüzüğü gibi) tarımsal devlet yardımları uygulamalarına etki etmektedir. Bunların dışında kalmakta olan yardım türleri ise doğrudan, oluşturulmuş devlet yardımları mevzuatı çerçevesinde ele alınmaktadır.

3.3.3. Diğer yardımlar

Sınıflandırma olarak Topluluğun sınıflandırması esas alınmış olan bu

çalışmada yine Topluluğun benimsediği şekilde yukarıdaki iki sınıfın dışında kalan

yardımlar bu başlık altında toplanmıştır.

Kutu 3-1 : AB’de Tarımsal Devlet Yardımlarının Sınıflandırılması

Bu kapsamda Risk ve Kriz Yönetimi grubuna dâhil olan Tarım Sigortalarında

Prim Desteği, Doğal Afetlerden Zarar Gören Çiftçiler İçin Yardım, Bitki ve Hayvan

Sağlığının Desteklenmesi şeklindeki yardımlar ile AR-GE Projeleri İçin Destek ve

Çiftçiler İçin Sübvansiyonlu Kredi Yardımları; ilk iki yardım grubunda

değerlendirilmemiştir.

Risk ve Kriz Yönetimi dâhilinde verilmekte olan yardımlar AB mevzuatı

kapsamında ilke edinilmiş olan açık ve şeffaf olma, izlenebilir olma, işletmeyi

gereksiz risk almaya yöneltmeme ve bazı limitlere uygunluk82 gibi şartları sağladığı

sürece amacı açısından sorunsuz görülmektedir. Yine AR-GE yardımları da blok

muafiyetler dahiline alınması sebebiyle amaç açısından sorunsuz görünen ancak

spesifik şartların sağlanması gerekecek bir yardım türüdür.

Fakat bölüm 2.3.4.2’de açıklandığı üzere, sübvansiyonlu kısa dönem

kredilerin sağlanması yeni dönemle birlikte ortak pazarla uyumlu kabul

82 Örneğin olumsuz hava şartlarından zarar gören çiftçilere yardım sağlanabilmesi için konulmuş zarar eşiği yüzde 30’dur.

93

edilmemektedir. Bu da, Ziraat Bankası aracılığı ile kullandırılmakta olan kredilerin

belirtilen açıdan değerlendirilmesi ve düzenlenmesi gereğini beraberinde

getirmektedir.

Tarama sürecindeki zaman kısıtı ve imkânlar dâhilinde yapılan çalışmalar ile

ortaya konmuş olan Türkiye’de tarım sektörüne sağlanmakta olan devlet yardımları

envanteri dâhilinde bu değerlendirmeler yapılabilirken, bundan sonraki süreçte bu

envanterin daha da belirginleştirilerek, tedbir bazında AB mevzuatı açısından

durumlarının ve sorunlarının tespit edilmesi ve uyum yönünde yapılması

gerekenlerin belirlenmesi gereği açıktır.

3.4. Kurumsal Yapılanma

Çalışmanın giriş bölümünde devlet yardımı kavramının ülkemiz tarihinde

yerinin çok geriye gitmediği belirtilmişti. Tarım sektörü yardımları açısından ise bu

terimin ilk belirgin telaffuzunun 2005 yılı sonu ve 2006 yılı başı itibarıyla

düzenlenen tarama toplantıları olduğu söylenebilir. Buradan da açıkça anlaşıldığı

üzere bu konuda sektörle ilgili birimlerde bir bilgi ve tecrübe birikimi

bulunmamaktadır.

Dolayısı ile Komisyona karşı bu başlıkta sorumlu olacak, üyelik sonrasında

gerekli bildirim ve raporlamaları yapacak ve bu alanda uygulanan devlet

yardımlarının uygunluğunun sağlanması için gerekli çalışmaları yürütecek sorumlu

bir birim oluşturma yönünde de bir çalışma yapılmamış olup, böyle bir kurumsal

yapının geleceği henüz belirsiz durumdadır.

Diğer bütün benzeri idari yapılanma konularında olduğu gibi; AB tarafının,

Tarımsal Devlet Yardımlarının izlenmesi ve bildirimlerde bulunulması açısından

gerekli idari yapılanmaya ilişkin bir tercihi veya mevzuatta dikte edici bir ibaresi

bulunmamaktadır. Bu noktada sergiledikleri tutum, AB müktesebatı gerekleri yerine

getirildikten sonra, bu yapılanmanın aday/üye ülkede, nerede, ne şekilde, hangi isim

altında olduğu gibi hususların hiç bir önem taşımadığıdır.

Bu görüş neticesinde, benzeri kurumsal yapılanma konularına ilişkin beyan

veya metinlerinde muhatap kurum veya yetkili kurum gibi genel isimlendirmeler

kullanılmaktadır. Dolayısı ile bu konudaki tasarruf tamamen Türkiye Cumhuriyeti

94

Hükümetine aittir. Yani ilgili Bakanlık altında bir birim oluşturulmasından, Devlet

Yardımlarına İlişkin Otoriteye bu sorumluluğun verilmesine veya herhangi başka bir

çözüm önerisine kadar alternatiflerin artı ve eksileri ile değerlendirilmesi

gerekmektedir.

Böyle bir birimde istihdam edilecek insan kaynağının AB’nin devlet

yardımları mevzuat ve uygulamaları konusunda, hem genel hem de tarım özelinde,

yeterli bir kapasiteye sahip olmaları gerekmektedir. Bunun dışında çok detaylı bir

şekilde hazırlanması gereken bildirim formları ve düzenli raporlamaların da önemli

bir kapasite gerektireceği açıktır.

Yeni üye ülkelerde bu sorumluluğun çoğunlukla Tarım Bakanlıklarında ilgili

bir birime verildiği görülmektedir. Bahse konu ülkelerde ilgili kurumlarla yapılan

temaslarda uzmanlar; Tarım Bakanlığı ile ilgili ülke Devlet Yardımları Otoritelerinin

bu konuda sıkı bir işbirliği içinde oldukları/olmaları gerektiğini vurgulamışlardır.

Usule dair konularda ve devlet yardımları çerçevesinin gereklerine ilişkin noktalarda

Otoritenin, sektöre ilişkin devlet yardımlarının izlenmesi, verilerinin aktarılması

noktalarında ise Bakanlık biriminin diğer paydaşa yardımcı olduğu belirtilmiştir.

Değerlendirilmesi gereken bir diğer veri ise AB Komisyonunda, üye

ülkelerdeki devlet yardımları otoritelerinin ve genel devlet yardımı mevzuatının

muhatabı Rekabet Genel Müdürlüğü iken, tarımsal devlet yardımları söz konusu

olduğunda Tarım ve Kırsal Kalkınma Genel Müdürlüğüdür.

Yukarıda açıklandığı gibi, Devlet Yardımları Otoritesinin, tarımsal devlet

yardımlarına ilişkin başta AB’ye yönelik yükümlülükler olmak üzere yerine

getirilmesi gereken izleme, değerlendirme, raporlama görevlerinde pasif bir tutum

izleyerek, konuyu daha çok sorumlu ve uygulayıcı bakanlığa devretmesi bir seçenek

iken; bunun tersinin de değerlendirilmesi gerekmektedir. Yani, uygulayıcı bakanlığın

yine uygulamada kalarak, yardımlara ilişkin verileri Devlet Yardımları Otoritesine

iletmesi, bunun ötesindeki çalışmaların (örneğin bildirim formlarının hazırlanarak

Komisyona iletilmesi gibi) ise Devlet Yardımları Otoritesi tarafından yerine

getirilmesi de ayrı bir alternatif olarak ele alınabilir.

95

Bu tercihin faydası, zaten hâlihazırda tamamen devlet yardımları konusuna

odaklı kurulmuş bir kurumdaki kapasitenin, yine tarım sektöründeki yapılanmaya da

hizmet etmesi olacaktır. Yalnızca bu kurumun altındaki ilgili birimde tarım sektörüne

ilişkin özel hususların daha iyi anlaşıldığı bir ekip oluşturulması gerekecektir.

Kısacası buradaki etkinlik sorununun cevaplanabilmesini sağlayacak temel

tercih; aslen tarım konusunda çalışan uzmanların mı devlet yardımları ve rekabet

sistemini daha rahat kavrayabileceği, yoksa aslen devlet yardımları ve rekabet

alanında ihtisaslaşmış uzmanların mı tarıma ilişkin ayrıştırılması gereken bilgileri ve

dolayısı ile bazı noktalarda farklılık gösteren devlet yardımları mevzuatını daha

kolay içselleştirebileceği noktasında olacaktır.

Bu çerçevede, gelecekte tarımsal devlet yardımları bağlamında Komisyona

karşı muhatap olarak belirlenecek birim için görünen iki farklı alternatifin de kendine

göre avantajları ve dezavantajları olabileceği görülmektedir. Aşağıdaki tabloda bu iki

seçenek için muhtemel avantajlar veya haklı gösterebilecek gerekçeler

sıralanmaktadır. Birisi için olumlu bir madde olarak bahsedilen bir husus diğeri

açısından dezavantaj olarak algılanabilir.

96

Tarım Bakanlığı Devlet Yardımları Otoritesi

• Kendine has dinamikleri olan tarım

sektörüne ait her türlü politikanın tek

çatı altında ele alınabilmesi imkânı

sağlaması.

• Nitelik itibarıyla farklılaşabilen

tarımsal destekleme araçlarının

sektörel perspektif ile ele

alınabilmesi.

• Genel devlet yardımlarına ait

ivedilikle gerçekleştirilmesi gereken

çalışmaların tarım sektörüne özel

problemlerle uğraşılmadan

sonuçlandırılabilmesi.

• Ülke örneklerinin yoğunlukla bu

seçeneği işaret etmesi.

• Komisyondaki sorumlu birimin

Tarım ve Kırsal Kalkınma Genel

Müdürlüğü olması.

• Devlet yardımlarına ilişkin bütünleşik bir

çatı olması.83

• Oluşturulmuş hazır kapasitenin tarımsal

devlet yardımları için de kullanılabilecek

olması.84

• Tek bir bilgi ve teknoloji altyapısı ile

merkezi bir izlemenin sağlanması ve

maliyetlerin düşürülmesi.

• Genel olarak dünyadaki tarımsal

müdahalelere ilişkin küresel trendler ve

Topluluğun devlet yardımları

müktesebatının yönelimine bakıldığında;

artık sektörler arası farklılaşmanın giderek

azaldığının ve yatay konuların daha da

ağırlık kazandığının izlerinin bulunması.85

• Bildirimlerin ve diğer yükümlülüklerin

zamanında ve eksiksiz yapılabilmesi

açısından daha az risk taşıması.

83 Tarımsal devlet yardımlarının tek uygulayıcısının Tarım Bakanlığı olmadığı düşünüldüğünde, zaten merkezi bir kuruluş niteliği ile ortaya çıkacak olan Devlet Yardımları Otoritesi’nin bu anlamda daha avantajlı olacağı görülmektedir. 84 Devlet Yardımları Otoritesi henüz kurulmamış olsa da, konunun aciliyeti, yasasının gündemde olması gibi hususlar değerlendirildiğinde tarımsal devlet yardımları için görevlendirilebilecek farklı bir birimden daha önce oluşturulacağı ve kapasite birikiminin tamamlanacağı söylenebilir. 85 Çalışmamız içinde değinilen tarımsal devlet yardımlarına dair yeni Topluluk yaklaşımına baktığımızda: işleme ve pazarlama firmalarının yavaş yavaş tarım kapsamından çıkarılarak diğer endüstri kollarındaki firmalarla benzer mevzuata tabi tutulması, kısa dönemli kredilerin kaldırılması, yatay konulara ait kılavuzların tarıma uygulanabilirliğinin artırılması (çevre gibi), OTP açısından bakılınca OPD’lerin sayısının bire indirilmesi yönelimi, destek türlerinin azaltılarak piyasa şartlarına daha az etkide bulunan destekleme türlerine ağırlık verilmesi ve kırsal kalkınma tedbirlerinin ağırlık kazanması gelişmelerinden bahsedilebilir. Bütün bunlar artık tarımın aşırı müdahale edilen ve yapılan her türlü müdahalenin kolayca mazur görüldüğü bir alan olmaktan düzenli bir şekilde çıktığının göstergeleridir. Bu yönelim neticesinde, daha sonraki yıllarda tarımın diğer alanlardan farklı ele alınır tarafları daha da azalacaktır.

97

Her iki şekilde de yapılanma örnekleri olmasına rağmen, bildirimlere ve yıllık

raporlamalara dair sıkı ve zahmetli süreç, altyapı yeknesaklığının sağlanması ve

maliyet etkin bir şekilde görevlerin yerine getirilmesi gibi hususlar

değerlendirildiğinde ve artık tarımın zamanla diğer sektörlerden veya başlıklardan

farklı bir çerçevede ele alınması yaklaşımının daha az rağbet göreceği kabul

edildiğinde; ülkemiz şartlarında, tarımsal devlet yardımlarına ilişkin izleme,

değerlendirme, uygulamacı kuruluşlara danışmanlık yapma, verilerin merkezi bir

şekilde toplanması ve saklanması, Komisyona gerekli bilgilerin aktarılması gibi bir

dizi görevlerin Devlet Yardımları Otoritesi altında ele alınmasının daha doğru bir

tercih olduğu düşünülmektedir.86

3.5. Tarama Süreci Tecrübeleri

Müzakere döneminin 3 Ekim 2005 tarihinde başlamasıyla birlikte öncelikle

AB ile Türkiye arasında mevzuat ve uygulama süreçlerinde mevcut durumların

karşılaştırılmasının amaçlandığı tarama süreci başlatılmıştır. Belirlenmiş olan 35 ayrı

fasıldan birisi de Tarım ve Kırsal Kalkınma faslıdır. Tarımsal devlet yardımları

başlığını da içeren bu fasıla ilişkin tanıtıcı tarama toplantısı 5–8 Aralık 2005, ayrıntılı

tarama toplantısı ise 23–26 Ocak 2006 tarihlerinde gerçekleştirilmiştir.

Tanıtıcı tarama toplantısında AB tarafı Topluluğun müktesebatı ile uygulama

süreçlerini Türk heyeti ile birlikte hazır bulunan Hırvat heyetlerine anlatmış ve aday

ülke heyetlerince yöneltilen soruları da cevaplamak suretiyle gerekli bilgilendirmeyi

yapmıştır. Sadece Türk heyetiyle Komisyon yetkililerinin bulunduğu ayrıntılı tarama

toplantısında ise Türk tarafı bir önceki toplantıda anlatılanlara karşılık ülkemizdeki

durumu Komisyona aktarmıştır.

İki toplantı arasındaki süreçte ise Komisyonun her bir başlık için öğrenmek

istedikleri hususları içeren bir sualname ülkemiz yetkili mercilerine iletilmiş,

yaklaşık beş haftalık kısa bir sürede bu sualnameye karşılık cevaplar ayrıntılı tarama

toplantısı öncesinde Komisyona iletilmiştir.

86 Ancak, ilgili Bakanlık ile Devlet Yardımları Otoritesi arasında sıkı bir işbirliği ve koordinasyonun sağlanması, idari gereklerin sağlıklı bir şekilde yerine getirilebilmesinde yine bir önkoşuldur.

98

Süreçte konu başlıkları altında ayrılan her bir gündem maddesine ait

sorumluluk paylaşımı kurumlar arasında yapılmış ve tarımda devlet yardımları

başlığına ait sorumluluk ve koordinasyon görevi DPT Müsteşarlığına verilmiştir. Bu

kapsamda hem ayrıntılı tarama toplantısında yapılacak sunum çalışması hem de

sualnamede tarımsal devlet yardımları için istenilen fişlerin doldurulması çalışmaları

koordine edilerek tamamlanmıştır.87

Ülkemizde öne çıkan tarımsal devlet yardımlarının AB’deki sınıflandırmalar

baz alınarak bilgileri derlenmiş ve anılan fişler doldurularak çalışmaya nihai hali

verilmiştir. Bu çalışmada yardımlarla alakalı bir uyumluluk veya uyumsuzluk

değerlendirmesi yapılmamış, bu konunun hem kısıtlı bilgi ve süre göz önünde

tutularak hem de niteliği itibarıyla müzakerelerin daha ileriki dönemlerine

bırakılması gerektiği fikri benimsenmiştir. Bir anlamda üye ülkelerden bildirimlerle

malumat toplayan Komisyonun, benzeri bir çalışmayı tarama sürecinde ülkemize

yaptırdığı düşünülmüş ve bu şekilde çalışmalar yürütülmüştür.

Ayrıntılı tarama toplantısında yapılan sunuda da sualname cevaplarında yer

verilen yardım türlerine ilişkin kısa bilgiler içerilmiş, ardından Komisyon yetkilisi

sualname cevapları ve sunu çerçevesinde yorumlarını Türk heyetine sunmuştur.

Yukarıda yardım gruplarına ilişkin genel değerlendirmeler yapılırken de

bahsedildiği üzere, Komisyon yetkilisinin değerlendirmelerinde öne çıkan

hususlardan birincisi; özet denebilecek yardım türlerine ait sunulan bu bilgilerle

yardımların AB müktesebatıyla uyumu veya uyumsuzluğu noktasında yorum

yapmanın çok zor olacağı olmuştur. Dolayısı ile net cümleler yerine yardım türleri

için şarta bağlı yorumlar getirilmiş ve o alanlardaki kritik Topluluk prensipleri

aktarılmıştır.

Komisyon yetkilisinin ikinci ve en öne çıkan yorumlarından biri de müzakere

sürecinde bu başlık için ne zaman ne yapılacağına dair kendilerinin de net bir

fikirlerinin olmadığıdır. Buradan ülkemiz için yeni ve bilinmedik bir terim olan

tarımda devlet yardımları konusunda, Komisyonun da aday ülkelerle bu süreci

87 Bkz. Ek II

99

yönetmede yapılması gerekenler noktasında pek hazırlıklı olmadığı izlenimi

edinilmiştir.

Tarama sürecine dair öne çıkan hususlardan bir diğeri de çay gibi; ülkemize

özgü olan, kırsal kalkınma ve geçim güvencesi açısından büyük önem taşıyan bir

ürüne dair bilgilerin Komisyona kısa bir şekilde aktarılması olmuştur. Zira bu ürün

Roma Antlaşması’nın Ek-1’inde yer alan AB tarımsal ürünler listesinde bulunmasına

rağmen, OPD’si olmayan bir üründür. Bu itibarla, özellikle İngiltere’nin eski

sömürgesi Hindistan ve diğer ülkelerden ithalatı gümrüksüz, serbest ticarete konu bir

şekilde yapılmaktadır. Bu anlamda Türkiye’nin üyeliği ile birlikte, çay ve benzeri

ürünlere Topluluk politikasının verdiği önem ve iltimasın artırılması gereğine vurgu

yapılarak müzakere döneminde ele alınması muhtemel bir konu başlığına ilişkin ilk

izlenimler iletilmiştir.

100

SONUÇ VE ÖNERİLER

İlgili bölümde, “kamu kaynaklarıyla bir sektöre, bir veya birkaç firmaya

sağlanan her türlü ekonomik avantaj” şeklinde tanımlanan devlet yardımları ile

piyasanın işleyişi değiştirilip, aktörlerin tercihleri ile piyasadaki gelir ve refah

dağılımına müdahalede bulunulmaktadır. Bu kapsamda, ulusal ve uluslararası ve

hatta AB bağlamında uluslar üstü seviyede devlet yardımlarının rekabet

politikalarıyla birlikte düzenlenme ihtiyacı ortaya çıkmaktadır. Nitekim doğası ve

işleyişi itibarıyla, kamusal destekleme ve müdahaleye yoğun bir şekilde konu olan

tarım sektörü ve sektördeki devlet yardımları da giderek artan bir oranda bu süreç

dâhilinde değerlendirilmektedir.

Bu çerçevede, tarım sektöründe uygulanan devlet yardımları Toplulukta bazı

genel kurallara tabi olmakla beraber, sektörün kendine has özellikleri nedeniyle özel

kuralları da oluşturulan bir alan olmuştur. Ancak, tarımsal devlet yardımları

kurallarında iki yönlü olarak bir serbestleşme yöneliminin bulunduğu görülmektedir.

Bu yönelim, ilk olarak işleme ve pazarlama firmalarının zamanla tarım kapsamından

çıkarılarak diğer endüstri kollarındaki firmalarla benzer mevzuata tabi tutulması gibi

örnekleriyle ortaya çıkan tarıma özel kurallar yerine genel devlet yardımları

kurallarının daha hâkim olması şeklinde gerçekleşmektedir. Diğer yandan ise; OTP

kapsamında OPD’lerin sayısının bire indirilmesinin hedeflenmesi ve destek türlerinin

azaltılarak piyasa şartlarına daha az etkide bulunan destekleme türlerine ağırlık

verilmesi gibi daha piyasa ağırlıklı bir tarım politikasına geçiş şeklinde

gerçekleşmektedir. Bu yönelim neticesinde, konumuz bağlamında, AB’de tarımsal

devlet yardımlarının genel devlet yardımlarından farklılaşmasının zaman içerisinde

azalacağı düşünülmektedir.

Bu bağlamda, AB’ye üye olma yolunda olan ve müzakere döneminde

bulunan Türkiye’nin de Topluluk müktesebatının tarımsal devlet yardımları

alanındaki kendi uygulamaları açısından ne getireceğini, ne tür kısıtlamalarla karşı

karşıya kalabileceğini önceden bilmesi ve bu uyum sürecinde gerekli tedbirleri

alması gerekmektedir. Ancak, ilgili AB müktesebatının, özellikle ATAD kararlarıyla

sürekli gelişen ve yenilenen bir yapı arz ettiği de unutulmamalıdır.

101

Türkiye’nin tarımda uyguladığı devlet yardımları gruplarının AB

müktesebatına uyumuyla ilgili şu aşamada bahsedilebilecek en temel bulgular şu

şekilde ifade edilebilir:

• İşletme dönemi yardımları: Tarımsal transfer ödemeleri, AB’nin işletme

dönemi yardımları grubuna girmektedir. Bu tür yardımlar, münferit ülke

uygulamalarının tamamen yasak olması sebebiyle üyelik sonrasında tamamen

ortadan kalkmış olmalıdır. Bu açıdan bakıldığında, Tarım ve Kırsal Kalkınma

Faslında OTP kapsamında sağlanan işletme dönemi yardımı niteliğindeki

Topluluk desteklerine sağlanacak uyumla bu başlıktaki uyum sorunu

halledilebilecektir. Kısacası, tarım sektörü için işletme dönemi yardımları

aslında devlet yardımları başlığı altında değil, “OTP ve doğrudan ödemeler”

başlığı altında ele alınması gereken bir uyum alanıdır.

• Kırsal kalkınma tedbirleri: Tarımsal devlet yardımları bütününü oluşturan

en önemli gruplardan biri ise OTP’nin ikinci ayağı olan kırsal kalkınma

başlığından ve ilgili mevzuatından kaynaklanan kırsal kalkınma tedbirleridir.

Ülkemizde şu anda uygulanmakta olan bu tür yardımlara bakıldığında, amaç

ve konu anlamında bu yardımlar için ilgili AB mevzuatında uygulama alanı

bulunabilse de; yardım yoğunluğu, karşılanabilir giderler, zamanlama gibi bir

takım kriterler açısından uyum için değişiklikler gerekebileceği

görülmektedir. Ancak bu başlıkta bahsedilmesi gereken ve devlet yardımları

kuralları açısından uyumu kolaylaştırıcı etkisi olacağı düşünülen en önemli

konu ise; kırsal kalkınma alanında OTP kapsamında Birlik çapında

sağlanmakta olan desteklere uyum için hali hazırda yürütülmekte olan bir

takım çalışmalar ve idari yapılanma hazırlıkları olduğudur. Ayrıca, AB

fonlarının da kullanılacağı bu tür yardımlarda AB Komisyonu Tarım ve

Kırsal Kalkınma Genel Müdürlüğünce de onaylanacak operasyonel planların

esas alınacak olması, bu yardımların bir anlamda devlet yardımları

kurallarına da uyumlu hale gelmesi anlamını taşıyacaktır. Zira ilgili bölümde

değinildiği üzere bu tür yardımlar için esas alınan devlet yardımları kuralları,

doğrudan kırsal kalkınmaya ilişkin mevzuattan alıntıdır veya bu mevzuata

atıfta bulunmaktadır.

102

• Diğer yardımlar: İlk iki yardım grubu dışında kalan Risk ve Kriz Yönetimi

yardımları açık ve şeffaf olma, izlenebilir olma, işletmeyi gereksiz risk

almaya yöneltmeme gibi ilkeler dâhilinde yönetilmelidir. Bu anlamda

ülkemiz tarımına ise; tarım sigortası prim desteği ve doğal afetlerde zarar

gören çiftçilere yardım sağlanması gibi destekler sağlanmaktadır. Bir önceki

grupta olduğu gibi, bu yardımlar amaç ve konu açısından AB mevzuatında

kendine yer bulabilmesine rağmen alt detaylarda da verilen kriterlere uyum

sağlanması gerekecektir. Yine AR-GE yardımları da blok muafiyetler

dahiline alınması sebebiyle amaç açısından sorunsuz görünen ancak spesifik

şartların sağlanması gerekecek bir yardım türüdür. Bu bölümde anılabilecek

bir diğer yardım türü olan sübvansiyonlu kısa dönem kredilerin sağlanması

yeni dönemle birlikte ortak pazarla uyumlu kabul edilmemektedir. Bu açıdan

ülkemizde Ziraat Bankası aracılığı ile sağlanmakta olan avantajlı kredi

imkânları, kısa dönemli işletme yardımı şeklinde verilemeyecektir.

Yukarıda belirtilen, hem AB’deki genel ve tarım alanındaki piyasaya yöneliş

hem de AB müktesebatına uyumu açısından ülkemizdeki tarımsal devlet

yardımlarının durumuna ilişkin bulgular dikkate alınarak, Türkiye’nin konu ve

zaman açısından atacağı adımları belirlemesi ihtiyacı bulunmaktadır.

Bu çerçevede, konuya ilişkin farkındalığın oluşturulması, ayrıntılı bir

envanter çalışması ve etki analizinin yapılması ile mevzuat ve kurumsal açıdan

uyumun tamamlanması şeklinde üst başlıklar halinde sıralanabilecek olan ve

önümüzdeki dönemde gerçekleştirilmesi uygun görülen çalışmaların ayrıntıları

aşağıda verilmektedir.

1) Kısa vadede; bakir olan ve yeterli kapasite ve farkındalık oluşmamış

bu konuda gerekli bilinçlenme ve bilgilenme çalışmalarının

gerçekleştirilmesi gerekmektedir.88

Ülkemizde diğer devlet yardımları alanlarında olduğu gibi tarım alanında

da devlet yardımları konusunda bir dağınıklık mevcuttur. Bu dağınık

yapıda her kurum, hatta kurumlar altında her birim, kendi uygulamakta

88 Nitekim bu çalışmanın da bahsedilen amaca yönelik bir kaynak olması amaçlanmaktadır.

103

olduğu yardımları yönetmektedir. Bu birimlerde ne devlet yardımı ve AB

süreci açısından yeterli bir malumat vardır ne de bu münferit dağıtılmakta

olan yardımların tek elden izlenebilmesi ve etkilerinin

değerlendirilebildiği bir sistem bulunmaktadır.

Bu bağlamda, ilk olarak bu terimin ve AB düzlemindeki rekabet

başlığından başlayarak ortaya çıkan sistemin, tarımsal devlet yardımlarını

uygulayan ve yöneten kuruluşlar ile bu konunun düzenlenmesinde ileride

görev alması muhtemel kurum ve kuruluşlara tanıtılması gerekmektedir.

Bu tarz girişimler olmaksızın, ileride uygulamakta oldukları yardımlarla

ilgili bir takım çalışmalar ve bu çalışmalar sonucunda değişiklikler

yapması gerekecek kurumlar hazırlıksız yakalanmış olacaklardır.

Bu tür bir eğitim ve bilinçlendirme sürecinde yöntem olarak bu çalışma

benzeri kaynaklardan yararlanılabileceği gibi, AB-Mali İşbirliği imkânları

kullanılarak davet edilebilecek uzmanlar ile yapılabilecek seminer ve

konferans benzeri organizasyonlardan da yararlanılabilecektir. Daha

sonraki dönemler için (özellikle sorumlu birim veya kurumun

belirlenmesi sonrasında) yine mali işbirliği kapsamında bir eşleştirme

projesi etkili bir kapasite oluşturma aracı olabilecektir.

Bu bilinçlendirme ve tanıtma faaliyetlerinde birincil olarak kamu

kuruluşlarının hedeflenmesi gerekmesine rağmen, yardımların

faydalanıcısı olan sektör temsilcileri ve sektörde faaliyet gösteren tüm

aktörlerin de bu konudaki gelişmeler ile bu gelişmelerin muhtemel

etkilerinden haberdar edilmesi önemlidir.

Sonraki çalışmalar için de kapasite oluşturulması anlamına gelen bu

faaliyetlerin zamanlaması açısından vakit kaybetmeden harekete

geçilmesinin, tarımsal devlet yardımları alanında AB’ye uyumun daha

kolay ve sıkıntısız geçmesi açısından önemli olduğunun altı çizilmelidir.

2) Orta vadede ise; Türkiye’de tarım sektörüne sağlanmakta olan her

türlü devlet yardımının tedbir bazında kapsamlı olarak incelenerek,

bu yardım türlerinin AB müktesebatındaki kurallara uyumu için

104

yapılması gerekenlerin belirleneceği çalışma/çalışmaların yapılması

gerekmektedir. Ayrıca bu çalışmalarla birlikte yardım uygulamaları

bazında sürdürülecek bu uyum sürecinin etki analizi de yapılmalıdır.

Tarım ve Kırsal Kalkınma Faslı tarama sürecinde yapılmış ve Ekte

verilmekte olan stok tespit çalışmasının bahsedilen çalışma için bir ön

değerlendirme niteliği taşıdığı söylenebilir. Ancak ekteki çalışmanın

gerekli uyum adımlarının tespiti için yeterli olduğunu söylemek mümkün

değildir.

İhtiyaç duyulacak böyle bir kapsamlı çalışma için de AB-Türkiye mali

işbirliği teknik destek imkânları önemli bir açılım sunabilecektir.

Hazırlanacak bir proje kapsamında alınacak teknik destekle, Topluluğun

ilgili mevzuatına hâkim uzmanlar her tedbiri uygulayan veya paydaş olan

diğer kurumlarla görüşmek suretiyle amaçlanan nitelikte bir yol

haritasının çıktısını ortaya koyabileceklerdir. Böyle bir proje dâhilinde,

uzun dönemde sonuçlandırılması beklenen “idari anlamda sorumlu

birimin belirlenmesine” ilişkin öneri ve değerlendirmeler de beklenebilir.

Bu çalışmanın zamanlaması açısından 2. bölümde de ele alınmakta olan

AB müktesebatının değişim süreci ve o günkü şartlarının dikkate alınması

uygun olacaktır. Zira hareketli bir hedef niteliğinde olan bu mevzuatın

çalışma sonrasında yaşayabileceği değişiklikler neticesinde çalışma

sonuçları da etkilenebilecektir. Dolayısıyla bu aşama için önerilen orta

vade ile amaçlanması gereken süreç başlangıcının 2010 yılından sonra

olması gerekmektedir. Hatta müzakereler döneminin uzaması ihtimalinde

bu aşama için daha ileri bir tarihin başlangıç olarak alınması daha faydalı

olabilecektir. Bu noktada 2013 yılı kritik bir tarihtir. Zira başta Tarım

Kılavuzu olmak üzere konuya ilişkin önemli mevzuatın bitiş/değişim

tarihi, AB mali takviminin de bitiş tarihi olan 2013 yılı ile örtüşmektedir.

Tedbirlerin, uyum sağlanması gerekecek müktesebat kapsamındaki

yerinin belirlenmesi çalışmasına paralel bir şekilde; tarım sektörüne

yönelik bu yardımlarda sağlanacak uyuma ilişkin bir düzenleyici etki

105

analizi yapılması uygun olacaktır. Çalışmanın; bu uyumun sektörü ne

şekilde etkileyeceğinin belirlendiği, kamuya/özel sektöre/faydalanıcılara

maliyeti ile getirileri arasında karşılaştırmaların yapıldığı ve bu çerçeve

dâhilinde sürecin nasıl daha etkin bir hale getirilebileceği sorusunun

cevaplandığı bir nitelikte olması gerekmektedir.

3) Uzun vadede; yapılmış olan çalışmalar ve değişen AB müktesebatı da

göz önüne alınarak tedbir bazında gerekli değişikliklerin yapılması,

idari yapılanmanın netleştirilmesi ve bu yapılanmanın işlemesi için

gerekli altyapıların oluşturulması gerekmektedir.

Uzun vade ile kastedilen dönem, üyeliğe yakın yıllar ile üyelikle birlikte

başlayan yeni üye ülkeler için tanınması muhtemel olan 3 yıllık “mevcut

yardım dönemidir”.

Tedbir bazında yapılabilecek değişikliklerin uygulanması üyelik

sonrasına dahi bırakılabilecek hususlardır. Üyelikle başlayacak mevcut

yardım döneminde Komisyonla etkileşim içerisinde, uygulanmakta olan

yardımların durumları, varsa sorunları tespit edilebilir ve gerekli

düzenlemelere gidilebilir.

Ancak kurumsal yapılanmaya ilişkin çalışmaların üyelik gerçekleşmeden

önce yapılması ve gerekli bilgi, teknoloji ve insan kaynakları altyapısı ile

işler hale getirilmesi, tedbirler üzerinde yapılması gerekebilecek

değişiklikler gibi hususların sağlıklı bir şekilde gerçekleştirilmesi

açısından gerekli görülmektedir.

İdari yapılanmaya ilişkin tercihler açısından; kısa dönemde özellikle Gümrük

Birliğinden doğan yükümlülüklerimizin yerine getirilmesini teminen, Devlet

Yardımları Otoritesi, mevcut yasa taslağında olduğu gibi tarımsal devlet yardımlarını

kapsam dışında bırakır bir şekilde kurulsa dahi, ileride yasada yapılacak bir

değişiklikle tarımsal devlet yardımlarının da bu çatı altına dâhil edilmesi tercih

edilebilecek bir yol olarak değerlendirilmektedir.

Tarımsal devlet yardımları konusunda AB’ye uyum yolunda, tüm bu

adımlarla beraber halledilmesi gereken en önemli eksikliklerden biri de, işlevsel bir

106

tarım - tarımsal faaliyet tanımlamasının yapılmasıdır. Zira tedbirler bazında AB

müktesebatına uyum çalışmalarının yapılabilmesi söz konusu tanımlamalara bağlıdır.

Sonuç olarak, Topluluğun genel ve tarımsal devlet yardımları müktesebatına

yönelik yapılacak uyum çalışmaları, Türkiye’nin bu alandaki dağınık yapısını bir

düzen altına sokabilmesi açısından önemli bir fırsat olarak görülmelidir. Böylelikle

yardımlar daha bütüncül bir perspektifle, maliyetleri ve etkileri ile birlikte daha açık

bir şekilde takip edilebilecek, daha rasyonel kaynak tahsisi kararlarına ulaşılabilecek,

faydalanıcılar için ise daha öngörülebilir ve şeffaf bir sistem sunulmuş olacaktır.

107

TERİMLER SÖZLÜĞÜ

ayrıntılı tarama toplantısı (bilateral screening meeting): Müzakerelerin ilk

aşaması olan tarama toplantılarından ikincisidir. Bu toplantıda aday ülke

konumundaki ülkemiz yetkililerince, ilgili başlıktaki mevzuat, uygulama usul ve

esasları Avrupa Komisyonuna aktarılmıştır.

bildirim (notification): Üye ülkelerin uyguladıkları devlet yardımları programları

hakkında, Avrupa Komisyonunu mevzuattaki usüllere uygun bir şekilde

bilgilendirmesi işlemidir.

birincil üreticiler (primary producers): Doğal kaynakların kullanılması yoluyla

işlenmemiş tarımsal ürünler elde eden üreticilerdir.

bir kez, son kez prensibi (one time, last time principle): AB’de Kurtarma ve

Yeniden Yapılandırma Yardımları başlığında yer alan bu prensibe göre; bu tür

yardımdan bir kere faydalanmış olan bir işletmenin ileride tekrar acziyete düşmesi

halinde, bu işletmeye benzer bir yardımın sağlanmaması gerekmektedir.

blok muafiyetler (block exemptions): AT Antlaşması’nın 87 ve 88. maddelerinin

bazı yatay devlet yardımlarına uygulanmasına yönelik Konseyin 994/98 sayılı

Tüzüğü, etkin kontrol yapısını bozmadan, sistemi daha kolaylaştırıcı hale getirerek

AT Antlaşması’nın 88–3. maddesinde belirtilmekte olan yeni bir yardım planında

veya değişikliğinde Komisyona bildirimde bulunulması yükümlülüğünün

istisnalarını belirlemektir. KOBİ’lere yönelik yardımlar, AR-GE yardımları, çevre

korumaya yönelik yardımlar, istihdam ve eğitim yardımları şeklinde sıralanabilecek

bu yardım türleri grubu blok muafiyetler şeklinde isimlendirilmektedir.

çapraz uygunluk (cross compliance): OTP kapsamında sağlanmakta olan doğrudan

yardımları düzenleyen 1782/2003 sayılı Konsey Tüzüğü’nde, bir işletmenin bu

ödemelerden faydalanabilmesi için; insan, bitki ve hayvan sağlığı, çevre, hayvan

refahı, tarımsal arazilerin iyi tarımsal ve çevresel koşullarda tutulması gibi konularda

yerine getirmesi gereken yükümlülükler ve sağlaması gereken standartlar

sunulmaktadır. Bu uygulamaya çapraz uygunluk adı verilmektedir.

gıda güvencesi (food security): İnsanların yeterli düzeyde gıdaya, düzenli bir

şekilde erişebilmesini ifade eder.

108

işletme dönemi yardımları (operating aids): AB devlet yardımları

düzenlemelerinde, işletmelerin kendi finansman olanakları ile karşılaması gereken

maliyetlere yönelik yardımları ifade eder. Bu bağlamda, Toplulukta münferit işletme

dönemi yardımlarının uygulanması tamamen yasaklanmaktadır. Tarım özelinde, bir

tarımsal ürünün veya girdisinin miktarına veya fiyatına bağlı olarak sağlanabilecek

yardımlar şeklinde tanımlanmaktadır. Bu tanımdan hareketle, AB’de özellikle Ortak

Tarım Politikası kapsamında Birlik seviyesinde sağlanan destekleri, ülkemizde ise

DGD ve prim ödemeleri gibi örneklendirilebilecek tarımsal transfer ödemelerini

kapsamaktadır.

kanuna aykırı yardım (unlawful aid): AT Antlaşması’nın 87. maddesi kapsamında

devlet yardımı niteliği bulunan, ancak üye ülkece Komisyona bildirimi yapılarak

onay alınmadığı halde uygulamasına başlanılmış yardımlar kanuna aykırı yardım

olarak isimlendirilmektedir.

karşı tedbir vergisi (countervailing duty): DTÖ nezdindeki anlaşmalardan

Sübvansiyonlar ve Telafi Edici Tedbirler Anlaşması kapsamında, bir üye ülkenin

uygulamış olduğu (ve anlaşma hükümlerince karşı tedbir alınabilir yardımlar

kategorisinde bulunan) sübvansiyonlar nedeniyle, başka bir üye ülkedeki iç piyasa

aktörleri ithal edilen sübvansiyonlu üründen zarar görmekte ise zarar görmekte olan

bu ülke söz konusu ürün ithalatına “karşı tedbir vergisi” adı altında ekstra gümrük

vergisi uygulayabilmektedir.

koşullu karar (conditional decision): Komisyonun, AT Antlaşması’nın 87. maddesi

kapsamındaki bir devlet yardımına ilişkin bildirimi inceleyerek, yardımın belirli

şartları sağlaması durumunda uygulanabilir olacağına dair karar alması “koşullu

karar” olarak adlandırılmaktadır.

mevcut yardım (existing aid): Genel itibarıyla Avrupa Komisyonu tarafından

onaylanarak uygulanmasına başlanılmış yardımlar mevcut yardım olarak kabul

edilmektedir. Ancak yeni üye ülkeler için Katılım Anlaşmaları dâhilinde tanınan

ayrıcalıkla, yeni üye ülkelerin katılım öncesinde uygulamakta oldukları devlet

yardımları da mevcut yardım olarak kabul edilmektedir. Ancak katılım sonrası 3

109

yıllık bir süreç içerisinde bu yardımların AB müktesebatı ile tam uyumlu hale

getirilmiş olması gerekmektedir.

olumlu karar (positive decision): Komisyonun, AT Antlaşması’nın 87. maddesi

kapsamındaki bir devlet yardımına ilişkin bildirimi inceleyerek, yardımın

uygulanabilir ve ortak pazarla uyumlu bir yardım olduğuna dair karar alması “olumlu

karar” olarak adlandırılmaktadır.

olumsuz karar (negative decision): Komisyonun, AT Antlaşması’nın 87. maddesi

kapsamındaki bir devlet yardımına ilişkin bildirimi inceleyerek, yardımın

uygulanmaması gereken ve ortak pazarla uyumlu olmayan bir yardım şekli olduğuna

dair karar alması “olumsuz karar” olarak adlandırılmaktadır.

Ortak Tarım Politikası (Common Agricultural Policy): AB’de, tarım için

birleştirilmiş ortak bir politika çerçevesi kurulmasına yönelik olarak oluşturulmuş

mevzuat ve uygulamaların tamamına verilen addır. AT Antlaşması’nda bu politika

çerçevesinin amaçları; tarımsal üretimin geliştirilmesi ve verimliliğin artırılması,

tarımsal nüfusa adil bir yaşam standardının sağlanması, tarımsal piyasalarda

istikrarını sağlanması ve tüketicinin tarımsal ürünlere makul fiyatlardan ulaşabilmesi

şeklinde sıralanmaktadır.

özgüllük ilkesi (specificity principle): DTÖ Sübvansiyonlar ve Telafi Edici

Tedbirler Anlaşması kapsamında, bir uygulamanın sübvansiyon sıfatını

kazanabilmesi için gerekli şartlardan biri, bu sübvansiyonla sağlanmakta olan

faydanın ekonominin geneline değil, bir işletme veya bir sanayiye özgü olması

gerekmektedir. Bu kritere özgüllük ilkesi adı verilmektedir.

tanıtıcı tarama toplantısı (explanatory screening meeting): Müzakerelerin ilk

aşaması olan tarama toplantılarından birincisidir. Toplantıda, Avrupa Komisyonu

yetkilileri AB’nin ilgili konudaki mevzuat, uygulama usul ve esaslarını, aday ülke

konumundaki ülkemize (ve beraberinde Hırvatistan heyetine) aktarmıştır.

uygun koşullu kredi (soft loan): Devletin piyasa oranlarının altında bir oranla kredi

olanağı sağlaması uygun koşullu kredi olarak adlandırılmaktadır.

yardımda aşırı tazmin (overcompensation): Yardımların türlerine göre kamu

yardım limitleri belirlenmiş iken, bu limitlerin aşılması durumunu ifade eder.

110

yardım yoğunluğu (aid intensity): AB mevzuatında, yardıma esas maliyetler

toplamı içerisinde kamu yardımı payını ifade eder.

yardımda seçicilik (selectivity) : Bir uygulamanın devlet yardımı niteliğini

kazanması için gerekli olan; ekonominin geneline değil, bir sektöre, işletmeye veya

sanayiye özgü olması şartının AB müktesebatındaki ismi “yardımda seçicilik”

kriteridir.

yardımın geri alınması (recovery of aid): Kanuna aykırı yardım hakkında

yürütülen bilgi toplama ve değerlendirme çalışmaları sonucunda olumsuz karar

alınması durumunda, daha önceden sağlanmış olan yardımların faydalanıcılardan

geri alınması durumudur.

zorunlu muafiyetler (mandatory exemptions): Bireysel tüketicilere sağlanan

sosyal nitelikli yardımlar ile doğal afet ve olağanüstü durumlarda iyileştirmeye

yönelik yardımlar gibi AT Antlaşması’nın 87–2. maddesi kapsamında, doğrudan

ortak pazarla uyumlu olarak kabul edilen ve Komisyonun takdirine de bırakılmayan

yardımları ifade etmektedir.

111

EKLER

EK I : AT Antlaşması Ek-I Ürünleri Brüksel sınıflandırmasına göre

Ürün açıklaması

1. fasıl Canlı hayvanlar 2. fasıl Etler ve yenilebilir sakatat 3. fasıl Balıklar, kabuklu hayvanlar ve naimler 4. fasıl Süt ürünleri, kuş yumurtaları ve doğal bal 5. fasıl 05.04 05.15

Bağırsak, mesane ve mideler (balık dışında), tüm ve parça olarak İnsan tüketimine uygun olmayan, diğer bölümlerde içerilmemiş hayvan ürünleri, 1. ve 3. faslın ölü hayvanları

6. fasıl Canlı ağaçlar ve diğer bitkiler, çiçek soğanı, kökleri ve benzeri; kesme çiçek ve çiçekçilik ürünleri

7. fasıl Yenilen sebzeler ve belirli kökler ve yumrular 8. fasıl Yenilen meyveler ve kabuklu yemişler; kavun veya turunçgiller

kabuğu 9. fasıl Kahve, çay ve baharatlar; 09.03 hariç 10. fasıl Hububat 11. fasıl Değirmencilik ürünleri, malt, nişasta, inülin, buğday glüteni; 12. fasıl Yağlı tohum ve meyveler, sanayide ve tıpta kullanılan bitkiler,

saman ve hayvan yemleri 13. fasıl 13.03 pektin hariç 15. fasıl 15.01 15.02 15.03 15.04 15.07 15.12 15.13 15.17

Domuz yağı ve tavuk yağı Büyük baş hayvanlardan, koyun ve keçilerden elde edilen yağ Domuz yağı stearini, sıvı domuz yağı, oleostearin, oleo-yağı ve donyağ, emulsiyon haline getirilmemiş, karıştırılmamış ya da herhangi bir şekilde işlem görmemiş Balık ya da deniz memelilerinden elde edilen rafine edilmiş ya da edilmemiş katı ve sıvı yağlar Bitkisel yağlar ve fraksiyonları Hayvansal veya bitkisel katı ve sıvı yağlar, hidrojene, rafine edilmiş veya edilmemiş Margarin, imitasyon domuz yağı ve diğer hazırlanmış yenilen katı yağlar Yağ maddelerinin muamelesinden çıkan kalıntılar

16. fasıl Et, balık, kabuklu hayvanlar, yumuşakçalar ya da diğer su omurgasızlarının müstahzarları

17. fasıl 17.01 17.02 17.03

Kamış ya da pancar şekeri ve kimyaca saf sakkaroz (katı halde) Diğer şekerler, şeker şurupları; suni bal (tabii bal ile karıştırılmış olsun ya da olmasın); karamel Şeker ekstraksiyonundan ya da rafinajından elde edilen

112

17.05

melaslar Aromalandırılmış veya renklendirilmiş şekerler, şuruplar ve melaslar, ekli şeker içeren meyve suları hariç

18. fasıl 18.01 18.02

Kakao taneleri (ham ya da kavrulmuş, bütün ya da kırık) Kakao kabukları, iç kabukları, zarları ve diğer kakao döküntüleri

20. fasıl Sebzeler, meyveler, sert kabuklu meyveler ve yenilen diğer bitki parçaları

22. fasıl 22.04 22.05 22.07 22.08 hariç 22.09 hariç 22.10 hariç

Üzüm şırası, Taze üzüm şarabı Diğer fermante içecekler Antlaşma’nın I. Ekinde yer alan tarım ürünlerinden elde edilen denatüre edilmiş veya edilmemiş etil alkol veya alkollü içkiler; likörler ve diğer alkollü içkiler; içki imalatında kullanılan alkollü bileşik müstahzarları hariç Sirke ve sirke yerine geçen maddeler

23. fasıl Gıda sanayinin kalıntı ve döküntüleri, hayvanlar için hazırlanmış kaba yemler

24. fasıl 24.01

Yaprak tütün; tütün döküntüleri

45. fasıl 45.01

Doğal mantar, işlenmemiş ya da basit bir şekilde hazırlanmış, döküntü mantar; kırılmış, granül ya da toz haline getirilmiş mantar

54. fasıl 54.01

Keten, ham veya işlenmiş fakat iplik haline getirilmemiş; kıtık ve döküntüleri

57. fasıl 57.01

Kendir, ham veya işlenmiş fakat iplik haline getirilmemiş; kıtık ve döküntüleri

113

EK II : Tarama Sürecinde AB Komisyonuna İletilen Sualname Cevapları Tarımda Devlet Yardımları Bölümü

Tarımda Devlet Yardımları

Tam kapsayıcı olmayan konular listesi, ayrıntılı tarama toplantılarına destek amacıyla sualname cevapları

TÜRKİYE Tarımda Devlet Yardımları sualname cevapları, sadece sektöre özgü hükümleri içermiş olup, Rekabet Politikası Faslında anlatılmış olan genel devlet yardımları hükümlerini içermemektedir. Rekabet Politikası tarama faslına ilişkin sunumlara şu web sitesinden ulaşılabilir: http://www.abgs.gov.tr/tarama/tarama_files/08/08AT_Annotated.htm. Ancak rekabet politikası faslına ilişkin bir kısım programların tarımsal işletmeleri de kesmesi münasabetiyle, aşağıda bu tür programların bir özetinin yapılması tercih edilmiştir. Rekabet politikasındaki sunuda, yatay amaçlı devlet yardımlarının değerlendirilmesindeki kurallar: de minimis yardımı, eğitim yardımı, KOBİ yardımları, istihdam yardımı, AR-GE yardımı, çevre koruma için devlet yardımı ve risk sermayesi için devlet yardımı başlıkları altında açıklanmıştır. Aşağıdaki bazı teşvik türleri ve uygunluk kriterleri örnek olarak verilmekte olup, bunlar; 2002/4367 sayılı Yatırımlarda Devlet Yardımları Hakkında Karar, 2000/1822 sayılı KOBİ’lerin Yatırımlarında Devlet Yardımları Hakkında Karar, 2004/5084 sayılı Yatırımları ve İstihdam Teşviki Kanunu kapsamında yer almaktadırlar. Teşvik türleri:

- Gümrük vergisi muafiyeti, - İthal edilen veya içerden alınan makina ve ekipman için KDV muafiyeti, - Bütçeden kredi tahsisi, - Gelir vergisi yardımı, - Sosyal güvenliğe sağlanan işveren katkısının tazmini, - Bedelsiz arsa tahsisi, - Enerji desteği.

Uygunluk kriterleri: - Tesisin kurulacağı bölgenin kalkınmışlık seviyesi, - Yatırım ile yaratılan istihdam olanakları, - Yatırım miktarı için belirlenmiş limitler, - KOBİ’nin büyüklüğü (KOBİ desteği için).

Yukarıda bahsi geçen programların vergi muafiyeti, uygun koşullu kredi ve hibeler gibi bir kısım tedbirlerin kombinasyonlarından oluşmasından ötürü, sektöre veya kullanılan araca göre toplam destek meblağına ulaşmak zordur.

114

Tarıma sağlanan devlet yardımlarının büyük bir kısım işletme faaliyet yardımları başlığına girmektedir. Bu başlık altındaki tedbirler “Finansal destekleme: doğrudan ödemeler ve diğer yardım düzenleri” bölümünde detaylıca ele alındığı için, bu doküman işletme faaliyet yardımlarına ilişkin bir brifing sunmakla yetinecek, ayrıca fişler olmayacaktır. Aşağıda listelenen devlet yardımları türleri sadece Türkiye’deki mevcut durumu yansıtmaya yönelik olup, bunların üyelik sonrasında korunup korunmayacağına dair bir değerlendirme bulunmamaktadır. Tarımda devlet yardımlarına ilişkin tam kapsayıcı olmayan bir liste aşağıda verilmektedir: (1) İşletme yardımları

Doğrudan Gelir Desteği + Mazot ve Gübre Desteği (alan bazlı) Prim Ödemeleri (Ayçiçeği, Pamuk, Kanola, Soya, Zeytinyağı ve Mısır için) Süt Primi Çay Desteği Alternatif Ürün Ödemeleri (Fındık ve Tütün için) Hububat Primi Tiftik Desteği İpekböceği Desteği İhracat İadesi

(2) Birincil üretici için yardımlar a. Yatırım yardımları

Çiftçiler İçin Sübvansiyonlu Kredi (Ziraat Bankası ve TKKB aracılığı ile) b. Ormancılık destekleri

Orman Köylüleri İçin Kişi ve Kooperatif Bazlı Krediler c. Tarım-çevre yardımları

Çevre Amaçlı Tarımsal Arazilerin Korunması Programı (ÇATAK) (3) Tarımsal ürünlerin işlenmesi ve pazarlanmasına yönelik yardımlar

Hayvancılık Destekleri Köy Bazlı Katılımcı Yatırım Programı Tarımsal KİT’ler İçin Görev Zararı Ödemeleri (bu araç, rekabet politikasındaki

sunuda, “Genel Ekonomik Yarara Yönelik Hizmetlerin Değerlendirilmesindeki Kurallar” başlığında açıklanmıştır. Ancak konuya olan ilgisi nedeniyle bu başlık altında da ele alınması düşünülmüştür)

Tarımsal KİT’ler İçin Sermaye Transferi (bu araç, rekabet politikasındaki sunuda, “Kamu İşletmelerine Finansal Transferler” başlığında açıklanmıştır. Ancak konuya olan ilgisi nedeniyle bu başlık altında da ele alınması düşünülmüştür)

TSKB’leri İçin Sübvansiyonlu Kredi Uygulaması

115

(4) Kırsal kalkınma ve tarım için diğer yardımlar a. Doğal afet ve olağanüstü durumlarda sağlanan yardımlar

Doğal Afetlerden Zarar Gören Çiftçiler İçin Yardım b. Hayvan ve bitki hastalıkları ile mücadele için yardımlar

Bitki ve Hayvan Sağlığının Desteklenmesi c. Doğal afet ve diğer durumlar için sigorta politikalarında yardımlar

Tarım Sigortalarında Prim Desteği d. Üretici örgütlenmesi başlangıç yardımları

Kırsal Alanda Sosyal Yardım Desteği Hayvancılık ve Seracılık Kooperatifleri İçin Destek

e. AR-GE yardımları AR-GE Projeleri İçin Destek

f. Diğer yardımlar Arazi Toplulaştırma Faaliyetleri

116

(1) İşletme dönemi yardımları Tablo: Türkiye’de işletme dönemi yardımları, yaklaşık değerler milyon Euro

Yardımın Adı Yardımda Baz Alınan Gösterge

Yasal Dayanak 2005 Harcaması

2006 Tahmini Harcama

DGD Alan (ürün tip veya miktarından bağımsız) Yıllık Yayımlanan Tebliğler 999,7 1.077,8

Mazot Desteği Alan 2005/38 Sayılı Bakanlar Kurulu Kararı 243,2 -

Gübre Desteği Alan 2005/42 Sayılı Bakanlar Kurulu Kararı 162,3 -

Prim Ödemeleri (Ayçiçeği, Pamuk, Kanola, Soya, Zeytinyağı ve Mısır için)

Miktar Yıllık Yayımlanan Tebliğler 376,2 439,5

Hububat Primi Miktar 2005/8872 Sayılı Hububat Üreticilerini Destekleme Kararı 125,0 -

Süt Primi Miktar 2005/8503 Sayılı Hayvancılığı Destekleme Kararı 50,9 53,2

Çay Desteği Gelir Desteği: Miktar

Yapısal Destek: Verim

2004/8302 Sayılı Çay Üreticilerini Destekleme Kararı 2004/7758 Sayılı Çay Budama Hakkında Karar

67,7 83,9

Alternatif Ürün Ödemeleri (Fındık ve Tütün için)

Alan Fındık: 2003/5495 sayılı Karar Tütün: 2001/2705 sayılı Karar 0,36 0,36

İhracat İadesi(*) Miktar İlgili P-KKK Kararları 24,8 25,0 Tiftik Desteği

Miktar 2005/8534 sayılı Karar 0,76 1,06

İpekböceği Desteği

Miktar 2005/8534 sayılı Karar 0,86 0,84

Toplam 2.051,78 1.681,66 (*) Kullanılan Euro/USD kuru; 2005: Euro=1,25 USD, 2006: Euro=1,26 USD

Kaynak: Tarım ve Köyişleri Bakanlığı, Dış Ticaret Müsteşarlığı ve Sanayi Bakanlığı verileri kullanılarak kendi

hesaplamalarımız yapılmıştır.

117

(2) Birincil üretici için yardımlar a. Yatırım Yardımları Çiftçiler İçin Sübvansiyonlu Kredi (Ziraat Bankası ve TKKB aracılığı ile)

(1) Yardımdan ve uygulamasında yasal olarak sorumlu bakanlık veya idari birim: Hazine Müsteşarlığı (Ziraat Bankasının normal ve sübvansiyonlu faiz oranları arasındaki farkı karşılamak) Ziraat Bankası ve TKKB (uygulama)

(2) Yasal dayanak: 2005/8378 sayılı Karar (sonuncusu) 2004/6840 sayılı Karar

(3) Yardımın hangi seviyede yönetildiği: Merkezi İdare

(4) Yardımın amacı: Tarımsal ürünlerin verimliliğini ve kalitesini artırmak

(5) Faydalanıcılar: Çiftçiler

(6) Diğer yardım kısıtlamaları veya kriterleri: Her çiftçi hayvancılık için maksimum 500.000 YTL (299.490 Euro), diğer konular için ise 250.000 YTL (149.745 Euro) kredi kullanabilmektedir. Kredilerin vade süresi yatırım kredilerinde 5 yılı, işletme kredilerinde 18 ayı geçemez.

(7) Yardımın şekli veya enstrümanı: Sübvansiyonlu Kredi

(8) Yardımın her enstrümanı için başvuru koşul ve kurallarının kısa bir açıklaması: Kredi almaya uygun çiftçilere, Ziraat Bankası’nın güncel faiz oranlarından yüzde 25 ile 60 arasında değişen oranlarda indirimli kredi kullandırılır. Hazine Müsteşarlığı Bankanın arada kalan gelir kaybını telafi eder. Banka bütçesel tavanlar içinde kalmak şartıyla, gerekli dokümanlarla başvuran çiftçilerin iyi bir kredi geçmişi olduğunu tespit etmesiyle otomatik olarak yardımı sağlar.

(10) Bir faydalanıcı, birden fazla yardım enstrümanı olması halinde, konu olan yardımla diğer yardımları ne dereceye kadar kümülatif olarak alabilir? Bazı yardımlardaki spesifik durumlar hariç (ki bu ilgili fişlerde açıklanmıştır), Türkiye’de uygulanmakta olan yardımlar için belirlenmiş bir üst sınır yoktur.

(11) Yardımın devam süresi: Yardımın kapsamı senelik olarak revize edilmektedir.

(12) 2005 yılı harcaması; 2006 yılı tahmini harcaması: 2005 yılı harcaması: 40 Milyon Euro 2006 yılı tahmini harcaması: 67,2 Milyon Euro

118

b. Ormancılık Yardımları Orman Köylüleri İçin Kişi ve Kooperatif Bazlı Krediler

(1) Yardımdan ve uygulamasında yasal olarak sorumlu bakanlık veya idari birim: Çevre ve Orman Bakanlığı

(2) Yasal dayanak: Orman Köylüleri Kalkınma Hizmetlerine İlişkin Esas ve Usuller Hakkında Tebliğ (Resmi Gazete no: 25454 tarih 6.5.2004)

(3) Yardımın hangi seviyede yönetildiği: Merkezi İdare

(4) Yardımın amacı: Orman köylülerinin refahını artırmak, ormanları korumak ve geliştirmek.

(5) Faydalanıcılar: - Orman köylerinde yaşayan fakir ve ihtiyaçlı aileler - Orman köylülerince kurulmuş kooperatifler

(6) Diğer yardım kısıtlamaları veya kriterleri: Kişiler için kredi şartları: - Köy ilgili yıl çalışma programında yer almalı, - TC vatandaşı olunmalı, - Kişi söz konusu orman köyünün sürekli sakini olmalı, - Kişi düşük gelirli olmalı, Kooperatifler için kredi şartları: - Kooperatif bir orman köyünde kurulmuş olmalı, - Köyün nüfusu 2000’den az olmalı, - Yerleşke belediye idaresine sahip bir yer olmamalı, - Kooperatifin belli miktar özkaynağı olmalı (proje türüne göre yüzde 10-30 veya

50) (7) Yardımın şekli veya enstrümanı:

Hibe (eğitim, yayım ve demonstarasyon faaliyetleri için hibe verilebilmektedir) Uygun koşullu kredi

Kredi Türü Geri Ödeme Süresi

Geri Ödemesiz Süre Faiz Oranı

Sosyal * Kredi konusuna bağlıdır - 0

KİŞİ BAZLI

Ekonomik * 3-9 Yıl 1 Yıl

KOOPERATİF 3-10 Yıl

Geri ödeme tesisin

işletmeye alınmasıyla

başlar

Ziraat Bankasınca tarımsal kredilere uygulanan oranın

1/7’si

* Kişisel Sosyal Krediler çiftçilerin aşırı odun kullanımının engellenmesiyle ormanların korunmasına yöneliktir. Kişisel Ekonomik Krediler ise aile işletmelerinin ölçeklerinin karlı seviyelere ulaşabilmesi amacıyla sağlanan kredilerdir.

119

(8) Yardımın her enstrümanı için başvuru koşul ve kurallarının kısa bir açıklaması: Kredilerin karar alma süreci, orman mühendisleri, ziraat mühendisleri, ekonomistler ve sosyologlardan müteşekkil profesyonel bir komite tarafından hazırlanan Bölge Kalkınma Planlarına bağlıdır. Planlar, söz konusu köylerin gelirlerine, refahlarını artırma yönündeki istek ve eğilimlerine ilişkin çalışmaları içermektedir. İlgili idare, bu plan ve bütçe kısıtlarını göz önünde tutarak, faydalanıcıları çalışma programına alarak süreci başlatır.

(9) Bir faydalanıcı, birden fazla yardım enstrümanı olması halinde, konu olan yardımla diğer yardımları ne dereceye kadar kümülatif olarak alabilir? Bazı yardımlardaki spesifik durumlar hariç (ki bu ilgili fişlerde açıklanmıştır), Türkiye’de uygulanmakta olan yardımlar için belirlenmiş bir üst sınır yoktur.

(10) Yardımın devam süresi: (mevzuatında) Açıkça belirtilmiş değildir.

(11) 2005 yılı harcaması; 2006 yılı tahmini harcaması:

2005 2006

Kredi Türü Faydalanıcı

Sayısı

Bütçe

(000 Euro)

Tahmini Bütçe

(000 Euro)

Sosyal 725 KİŞİ BAZLI

Ekonomik 4.613 24.584

KOOPERATİF 14 910

25.604

Kaynak: Çevre ve Orman Bakanlığı

120

c. Tarım – Çevre Yardımları Çevre Amaçlı Tarımsal Arazilerin Korunması Programı (ÇATAK)

(1) Yardımdan ve uygulamasında yasal olarak sorumlu bakanlık veya idari birim: TKB (TÜGEM)

(2) Yasal dayanak: 2005/9230 sayılı ÇATAK Programını Tercih Eden Üreticilerin Desteklenmesine Dair Karar ÇATAK Programını Tercih Eden Üreticilerin Desteklenmesi ve Teknik Destek Sağlanmasına Dair Yönetmelik (Resmi Gazete no: 25994 tarih 15.11.2005)

(3) Yardımın hangi seviyede yönetildiği: Merkezi ve Yerel İdare

(4) Yardımın amacı:: Tarımsal faaliyetlerin çevre üzerindeki olumsuz etkilerinin azaltılması, erozyonun önlenmesi, yenilenebilir doğal kaynakların sürdürülebilir kullanımı, hassas alanlarda doğal örtü ile toprak ve su kalitesinin korunması

(5) Faydalanıcılar: Hassas alanlardaki üreticiler

(6) Yardımın şekli veya enstrümanı: Hibe

(7) Yardımın her enstrümanı için başvuru koşul ve kurallarının kısa bir açıklaması: Ödemeler 3 kategoride yapılacaktır; Kategori 1)

a) Erozyonla mücadele (setleme, canlı veya cansız perdeleme, ideal sürüm tekniğinin uygulanması ve/veya koruma amaçlı boş bırakma).

b) Arazinin ıslah edilmesi. c) Drenaj. d) Taş toplama.

Mevcut üretimden vazgeçerek yukarıda belirtilen uygulamalardan iki veya daha fazlasını tekniğine uygun bir şekilde tatbik eden üreticilere, dekar başına yılda bir defa olmak üzere üç yıl süre ile ödeme yapılır. Kategori 2)

a) Uygun sulama tekniklerinin kullanımı. b) Kontrollü ilaç ve gübre kullanımı. c) Hayvan gübresi gibi organik kökenli gübre kullanımı. d) Organik tarım ve iyi tarım uygulamaları.

Mevcut üretime devam eden veya değiştiren ve aynı zamanda yukarıda belirtilen uygulamalardan iki veya daha fazlasını tekniğine uygun bir şekilde tatbik eden üreticilere, dekar başına yılda bir defa olmak üzere üç yıl süre ile ödeme yapılır. Kategori 3)

a) Daimi bitki örtüsü oluşturulması. b) Yeni çayır-mera tesisi ve/veya iyileştirilmesi. c) Aşırı otlatmanın engellenmesi. d) Yem bitkileri yetiştirilmesi.

Mevcut üretime devam eden veya değiştiren ve aynı zamanda yukarıda belirtilen uygulamalardan iki veya daha fazlasını tekniğine uygun bir şekilde tatbik eden üreticilere, dekar başına yılda bir defa olmak üzere üç yıl süre ile ödeme yapılır.

(8) Bir faydalanıcı, birden fazla yardım enstrümanı olması halinde, konu olan yardımla diğer yardımları ne dereceye kadar kümülatif olarak alabilir?

Bazı yardımlardaki spesifik durumlar hariç, Türkiye’de uygulanmakta olan yardımlar için belirlenmiş bir üst sınır yoktur. ÇATAK programı için tek kısıtlama

121

DGD ödemeleridir. ÇATAK’tan yararlanan bir kişi ayrıca DGD ödemesinden faydalanamaz.

(9) Yardımın devam süresi: 2006 – 2007

(10) 2005 yılı harcaması; 2006 yılı tahmini harcaması: 2005 yılı harcaması: olmamıştır 2006 yılı için tahmini harcama: Her ne kadar harcaması başvuruların yoğunluğuna bağlı olacak olsa da, bu yıl için programa ayrılan kaynak 7,14 milyon Euro’dur.

122

(3) Tarımsal ürünlerin işlenmesi ve pazarlanmasına yönelik yardımlar Hayvancılık Destekleri

(1) Yardımdan ve uygulamasında yasal olarak sorumlu bakanlık veya idari birim: Tarım ve Köyişleri Bakanlığı

(2) Yasal dayanak: 2005/8503 sayılı Hayvancılığın Desteklenmesi Hakkında Karar

(3) Yardımın hangi seviyede yönetildiği: Merkezi İdare

(4) Yardımın amacı: − Hayvancılığın gelişiminin desteklenmesi − Hayvancılık üretiminde kalite ve miktarın artırılması − Genetik varlığın geliştirilmesi − Yem üretiminin artırılması − Süt üretiminde hijyenin sağlanması − Suni tohumlamanın artırılması

(5) Faydalanıcılar: Hayvan yetiştiricileri, hayvancılıkla uğraşan tarımsal işletmeler

(6) Diğer yardım kısıtlamaları veya kriterleri: Süt primi (Genel Konular: Tek Ödeme Sistemi, Bağlı Yardım Türleri ve Entegre İdare ve Kontrol Sistemi (IACS) bölümünde açıklanmıştır). Sığır ve dana eti primi (Genel Konular: Tek Ödeme Sistemi, Bağlı Yardım Türleri ve Entegre İdare ve Kontrol Sistemi (IACS) bölümünde açıklanmıştır). Genetik varlığın geliştirilmesine yönelik destek; − Damızlık belgeli sığır desteği

− Soykütüğü sistemine kayıtlı sığır için: 500 YTL/baş (299 Euro/baş) − Ön-Soykütüğü sistemine kayıtlı sığır için (düve): 250 YTL/baş (149

Euro/baş) − Suni tohumlama sonucu doğan buzağıların desteklenmesi

− Soykütüğü sistemine kayıtlı sığır için: 80 YTL/baş (48 Euro/baş) − Ön-Soykütüğü sistemine kayıtlı sığır için (düve): 40 YTL/baş (24 Euro/baş)

Yem üretiminin artırılması için destek − Yonca gibi çok yıllık yem bitkileri için: yönetim ve yatırım giderlerinin

(tarımsal makina dahil, ulaşım ve ilaç masrafları hariç) yüzde 40’ı hibe olarak verilmektedir.

− Silaj gibi tek yıllık yemler için: yönetim ve yatırım giderlerinin (tarımsal makina dahil, ulaşım ve ilaç masrafları hariç) yüzde 30’u hibe olarak verilmektedir.

− Sertifikalı yem tohumu üretimine yönelik projelerin yüzde 25’i hibe olarak desteklenmektedir.

Arıcılığın Desteklenmesi − Arıcılık Birliğine üye, ana arı besleyen arıcılar için: 15 YTL/ana arı (9

Euro/ana arı) − Diğer, ana arı besleyen arıcılar için: 7,5 YTL/ana arı(4,5 Euro/ ana arı) − Süzme bal için: 40 YKr/kg (24 Eurocents/kg) (Arı Yetişricileri Birliği

üyeleri için) − Süzme bal için: 30 YKr/kg (18 Eurocents/kg) (diğer arı yetiştiricileri için)

Hayvan hastalıklarından ari işletmelerin desteklenmesi − Hayvan ve bitki sağlığı fişinde açıklanmıştır.

123

Hayvan Hastalıkları ile Mücadelenin Desteklenmesi − Hayvan ve bitki sağlığı fişinde açıklanmıştır.

Hayvan Kayıt Sistemi − Her kayıtlı hayvan için: 2 YTL/baş (1,2 Euro/baş).

Hayvan Gen Kaynağının Korunması − Sığır için (Yerli Kara vb): 250 YTL/baş (149 Euro/baş) − Koyun ve keçi için (Ankara keçisi vb): 30 YTL/baş (18 Euro/baş)

Süt üretim hijyeni − Süt sağım makinası ve soğutma tankı için yapılan yatırımın yüzde 40’ı

desteklenmektedir.(80.000 YTL- 48.000 Euro’ya kadar) (7) Yardımın şekli veya enstrümanı:

Hibe (8) Yardımın her enstrümanı için başvuru koşul ve kurallarının kısa bir

açıklaması: Üretici TKB’nin il müdürlüğüne gerekli belgelerle başvurur ve müdürlük bir hakediş belgesi düzenler. Bu belge en yakın Ziraat Bankası şubesine iletilir, daha sonra destekleme meblağı bilgisi Ziraat Bankasının Genel Müdürlüğüne bildirilir. Ardından ilgili meblağ üreticinin bankadaki hesabına aktarılır.

(9) Bir faydalanıcı, birden fazla yardım enstrümanı olması halinde, konu olan yardımla diğer yardımları ne dereceye kadar kümülatif olarak alabilir? Bazı yardımlardaki spesifik durumlar hariç (ki bu ilgili fişlerde açıklanmıştır), Türkiye’de uygulanmakta olan yardımlar için belirlenmiş bir üst sınır yoktur.

(10) Yardımın devam süresi: 2005-2010

(11) 2005 yılı harcaması; 2006 yılı tahmini harcaması:

Kaynak: TKB

2005 2006

Harcamanın Türü Bütçe (Milyon Euro) Tahmini Bütçe (Milyon Euro)

Hayvancılık Destekleri 165 308

124

Köy Bazlı Katılımcı Yatırım Programı (1) Yardımdan ve uygulamasında yasal olarak sorumlu bakanlık veya idari birim:

TKB (2) Yasal dayanak:

Köy Bazlı Katılımcı Yatırım Programlarının Desteklenmesi Hakkında Yönetmelik (Resmi Gazete no:25915 tarih 23.8.2005)

(3) Yardımın hangi seviyede yönetildiği: Merkezi İdare

(4) Yardımın amacı:; Kırsal alanda gelirin artırılması ve doğal kaynakların korunması yoluyla sosyal standartların yükseltilmesi.

(5) Faydalanıcılar: Özel kesim ve kamu kesimi; Birinci grup faydalanıcılar Özel Sektör Yatırım Projeleridir; Fiilen tarımsal üretim kaynaklarını kullanmak suretiyle tarımsal üretimle iştigal eden veya küçük ölçekli kırsal iş alanlarında faaliyet gösteren kişiler, - Türk Ticaret Kanunu ve Borçlar Kanunu’nda tanımlanan âdi ortaklık, iş

ortaklığı, kolektif şirket, limited şirket ve anonim şirket şeklinde kurulmuş olan şirketler,

- Vakıflar Kanunu çerçevesinde kurmuş oldukları vakıflar - İlgili kanunlara göre kurmuş oldukları tarımsal amaçlı kooperatif ve birlikler ile

bunların üst örgütleridir. Faydalanıcılar ÇKS’ye ve/veya diğer TKB kayıt sistemlerine kayıtlı olmalıdırlar. Faydalanıcıların program kapsamındaki 16 ilden birinde ikamet ediyor olması veya firma yönetim merkezinin bu iller dahilinde olması gerekmektedir. İkinci grup faydalanıcılar Kamuya Ait Yatırım Projeleridir; - Kaymakamlıklar ve Köylere Hizmet Götürme Birlikleri

(6) Diğer yardım kısıtlamaları veya kriterleri: Yardımlar proje önerileri il değerlendirme komitelerince değerlendirilip, TKB tarafından onaylandıktan sonra verilmektedir.

(7) Yardımın şekli veya enstrümanı: Hibe

(8) Yardımın her enstrümanı için başvuru koşul ve kurallarının kısa bir açıklaması: Program 16 ilde uygulanacaktır (Çanakkale, Denizli, Bolu, Konya, Karaman, Burdur, Hatay, Niğde, Tokat, Artvin, Gümüşhane, Rize, Ardahan, Malatya, Adıyaman, Batman). Kamu kesimi için proje konuları köy bazlı altyapı rehabilitasyon faaliyetleri ile sınırlandırılmıştır (kanalizasyon, içme suyu, yol ve sulama sistemleri). Özel sektör yatırım destek konuları şu başlıklarla sınırlandırılmıştır; • Mısır kurutma ve depolama, • Süt toplama, soğutma ve işleme, • Meyve sebze depolama, işleme ve paketleme, • Alternatif enerji kullanımı(jeotermal, güneş, rüzgar gibi) ile sera kurulması, • Hatay, Malatya, Bolu illerinde et işleme, Denizli ilinde bakliyat işleme

ve paketleme ve diğer proje illerinde ise arı ürünleri işleme ve ambalajlama. Kişisel projelerin yüzde 50’si, 17.500 USD’a kadar (14.000 Euro), Özel sektör projelerinin yüzde 50’si, 125.000 USD ‘a kadar (100.000 Euro) (KDV hariç) ve kamu projelerinin yüzde 75’i, 225.000 USD’a kadar (180.000 Euro) (KDV dahil).

125

(9) Her yardım enstrümanı için uygun giderler: Destekelenebilir giderlerin 15 ay içerisinde yapılmış olması gerekmektedir ve bu giderler şunlardır; • Yapı İşleri • Makina ve Ekipman Giderleri • Danışmanlık Hizmetleri • Proje Yürütme Giderleri

Proje sahiplerince, proje kapsamında satın alınacak mal, makine, ekipman ve inşaat işleri yüklenicilerle yapılacak sözleşmeler kapsamında sağlanır. Proje sahibi, projenin tamamını veya projeyi mal alımı, inşaat ve danışmanlık gibi bölümler halinde ayrı ayrı ihale edebilir. Proje sahipleri ve ortakları tarafından sürekli çalıştırılan veya düzenli ya da dönüşümlü olarak işe alınmış kişiler, kamu çalışanları, kamu kurumları ile kamu tüzel kişiliğine haiz kuruluşlar yüklenici olarak iş göremezler.

(10) Bir faydalanıcı, birden fazla yardım enstrümanı olması halinde, konu olan yardımla diğer yardımları ne dereceye kadar kümülatif olarak alabilir? Bazı yardımlardaki spesifik durumlar hariç (ki bu ilgili fişlerde açıklanmıştır), Türkiye’de uygulanmakta olan yardımlar için belirlenmiş bir üst sınır yoktur.

(11) Yardımın devam süresi: 2005-2007

(12) 2005 yılı harcaması; 2006 yılı tahmini harcaması:

2005- 2007 2005 2006

Harcamanın Türü Toplam Bütçe

(Milyon Euro)

Euro Tahmini Bütçe

(Milyon Euro)

Faydalanıcılara Hibe 24 0 17 Kaynak: TKB

126

Tarımsal KİT’ler İçin Görev Zararı Ödemeleri (1) Yardımdan ve uygulamasında yasal olarak sorumlu bakanlık veya idari birim:

Hazine Müsteşarlığı (2) Yasal dayanak:

1984/233 sayılı KHK (3) Yardımın hangi seviyede yönetildiği:

Merkezi İdare (4) Yardımın amacı::

KİT’lerin, Bakanlar Kurulu Kararınca yerine getirdikleri görevlerinden ötürü doğan görev zararlarının karşılanması.

(5) Faydalanıcılar:: Tarımsal KİT’ler: Toprak Mahsulleri Ofisi (TMO), Türkiye Şeker Fabrikaları A.Ş. (TŞFAŞ), Tarım İşletmeleri Genel Müdürlüğü (TİGEM), ÇAYKUR, Et ve Balık Kurumu A.Ş. (EBK)

(6) Diğer yardım kısıtlamaları veya kriterleri: Ödemeler görev zararının resmi denetimler sonucu belirlenmesiyle yapılır. Tek kısıt yıllık bütçedir; dolayısı ile tahahkkuku yapılmış görev zararı bir sonraki yıl da ödenebilir.

(7) Yardımın şekli veya enstrümanı: Görev zararı ödemesi

(8) Yardımın her enstrümanı için başvuru koşul ve kurallarının kısa bir açıklaması: Ödemeler görev zararının resmi denetimler sonucu belirlenmesiyle yapılır. İşletme ile devlet arasında karşılıklı bir borç ilişkisi olduğunda mahsuplaştırmaya gidilebilir. (Mahsuplaşma KİT’in Hazineye borcu ile Hazine’den alacağı (görev zararı veya ödenmemiş sermaye) arasında yapılır, bunlar da aşağıdaki tabloda gösterilmiştir.)

(9) Her yardım enstrümanı için uygun giderler: Görev zararı kaybedilen kara göre hesaplanır, mal ve hizmetin satış maliyeti üzerinden % 10 kar payı tahakkuk ettirilerek belirlenir.

(10) Yardımın devam süresi: Düzensizdir

(11) 2005 yılı harcaması; 2006 yılı tahmini harcaması: Milyon EuroYardımın Adı 2005 2006 Görev Zararı 49.691 110.302 TMO 29.949 92.945 TŞFAŞ 0 11.198 ÇAYKUR 19.742 6.159 TEKEL 0 0 TİGEM 0 0 Mahsuplaşma 959.137 0 TMO 552.089 0 TŞFAŞ 407.048 0 ÇAYKUR 0 0 TEKEL 0 0 TİGEM 0 0 Kaynak: Hazine Müsteşarlığı

127

Tarımsal KİT’ler İçin Sermaye Transferi (1) Yardımdan ve uygulamasında yasal olarak sorumlu bakanlık veya idari birim:

Hazine Müsteşarlığı Özelleştirme İdaresi Başkanlığı (ÖİB)

(2) Yasal dayanak:: 1984/233 sayılı KHK (Hazine portföyünde olan KİT’ler için) 1994/4046 sayılı Özelleştirme Uygulamaları Hakkında Kanun (ÖİB portföyünde olan KİT’ler için )

(3) Yardımın hangi seviyede yönetildiği: Merkezi İdare

(4) Yardımın amacı:: KİT’lerin faaliyetlerini sürdürebilmesini teminen sermaye yapılarını desteklemek.

(5) Faydalanıcılar:: Hazine portföyünde olan Tarımsal KİT’ler: Toprak Mahsulleri Ofisi (TMO), Türkiye Şeker Fabrikaları AŞ (TŞFAŞ), Tarım İşletmeleri Genel Müdürlüğü (TİGEM), ÇAYKUR, Et ve Balık Kurumu A.Ş. (EBK) ÖİB portföyünde olan Tarımsal KİT’ler: TEKEL, Türkiye Şeker Fabrikaları A.Ş.’nin 3 Fabrikası (TŞFAŞ)

(6) Diğer yardım kısıtlamaları veya kriterleri:: Sermaye transferi veya artırımı ödemelerinin ileriki yıllara kalmasına sebep olabilecek bütçe/özelleştirme fonundan kaynaklanabilecek kısıt dışında yoktur.

(7) Yardımın şekli veya enstrümanı: Sermaye transferi

(8) Yardımın her enstrümanı için başvuru koşul ve kurallarının kısa bir açıklaması: KİT’lerin faaliyetleri sonucunda sermaye artırımı gerekliliği doğarsa, Yüksek Planlama Kurulu Kararı ile bu transfer sağlanır. Yukarıdaki Görev Zararı fişinde açıklandığı üzere, gerektiğinde mahsuplaşmada kullanılabilir.

(9) Yardımın devam süresi: Düzensizdir

(10) 2005 yılı harcaması; 2006 yılı tahmini harcaması: Milyon EuroYardımın adı 2005 2006 Sermaye Transferi 26.857 42.966 TMO 0 0 TŞFAŞ 0 0 ÇAYKUR 0 0 TEKEL 0 0 TİGEM 26.857 25.609 EBUAS 0 17.357 Kaynak: Hazine Müsteşarlığı

128

Tarım Satış Kooperatif Birllikleri (TSKB) İçin Sübvansiyonlu Kredi Uygulaması (1) Yardımdan ve uygulamasında yasal olarak sorumlu bakanlık veya idari birim:

Hazine Müsteşarlığı (2) Yasal dayanak::

2005/8839 Sayılı Karar (3) Yardımın hangi seviyede yönetildiği: Merkezi İdare (4) Yardımın amacı::

4572 sayılı TSKB’lerin Yeniden Yapılandırılması Hakkındaki Kanun, TSKB’lere sağlanabilecek: borç tasfiyesi, kıdem tazminatı ödemeleri, denetim, danışmanlık ve diğer hizmetler ile kredi desteklemeleri gibi yardım unsurlarını içermektedir. 2005/8839 sayılı Karar, Destekleme ve Fiyat İstikrar Fonundan (DFİF) TSKB’lere yeniden yapılanma süreçlerinde yapılabilecek sübvansiyonlu kredilerin kural ve koşullarını belirler. Yukarıda bahsedilen diğer destekler tamamen Tarım Reformu Uygulama Projesi (TRUP) Kapsamında sağlanmaktadır.

(5) Faydalanıcılar:: Nihai faydalanıcılar TSKB’lerin üyeleri olan çiftçilerdir. TSKB’ler üyelerinden sağladıkları tedariklerin finansmanı için Döner Sermayeden borçlanırlar. TSKB’ler aynı zamanda kısa dönem (6 aylık) işletme sermayesi kredisi de kullanabilirler.

(6) Diğer yardım kısıtlamaları veya kriterleri:: Krediler TSKB’lere İş Planlarına göre sağlanır. Döner Sermayede bulunan meblağ uygulamanın diğer kısıtıdır. (2005 yılı Aralık ayı itibarıyla 275.8 milyon Euro’dur).

(7) Yardımın şekli veya enstrümanı: Sübvansiyonlu kredi

(8) Yardımın her enstrümanı için başvuru koşul ve kurallarının kısa bir açıklaması: TSKB’ler Ziraat Bankası’nın güncel faiz oranının yüzde 25’i oranında sübvanse edilmiş kredi kullanırlar.

(9) Yardımın devam süresi: Uygulama TSKB’lerin yeniden yapılanma süreçlerine bağlıdır. Kanunda yeniden yapılandırmanın sürecine ilişkin bir ibare olmadığından, çalışmalar TRUP’un kapanış tarihi olan 31.12.2007’ye göre yürütülmektedir.

(10) 2005 yılı harcaması; 2006 yılı tahmini harcaması: 2005/2006 iş yılı için, toplam 144 milyon Euro kredi aşağıdaki TSKB’ler için sağlanmıştır. 2006/2007 dönemi kredileri iş planlarının hazırlanmasını müteakiben değerlendirilecektir. (2006 Temmuz-Ağustos dönemlerinde) TSKB Ürün Kredi (000 Euro) ANTBİRLİK Pamuk 2.995 ÇUKOBİRLİK Pamuk 17.969 GÜNEYDOĞUBİRLİK Fıstık 2.995 KARADENİZBİRLİK Ayçiçeği tohumu 8.985 MARMARABİRLİK Zeytin 29.949 TARİŞ İNCİRBİRLİK İncir 6.289 TARİŞ ÜZÜMBİRLİK Kuru üzüm 8.985 TARİŞ Z.YAĞIBİRLİK Zeytinyağı 29.949 TRAKYABİRLİK Ayçiçeği tohumu 35.939 TOPLAM 144.055

Kaynak: Hazine Müsteşarlığı

129

(4) Kırsal kalkınma ve tarım için diğer yardımlar a. Doğal afet ve olağanüstü durumlarda sağlanan yardımlar Doğal Afetlerden Zarar Gören Çiftçiler İçin Yardım

(1) Yardımdan ve uygulamasında yasal olarak sorumlu bakanlık veya idari birim: TKB

(2) Yasal dayanak: 1977/2090 Sayılı Tabii Afetlerden Zarar Gören Çiftçilere Yapılacak Yardımlar Hakkında Kanun

(3) Yardımın hangi seviyede yönetildiği: Merkezi İdare

(4) Yardımın amacı: Tabii afetlerden zarar gören çiftçilerin gelirlerinin korunması ve telafi edilmesi

(5) Faydalanıcılar: Tabii afetlerden dolayı tarımsal varlıklarının en az yüzde 40’ını kaybeden çiftçiler

(6) Yardımın şekli veya enstrümanı: Hibe Uygun koşullu kredi

(7) Yardımın her enstrümanı için başvuru koşul ve kurallarının kısa bir açıklaması: Hasarın oranı illerde kurulan Hasar Tespit Komisyonlarınca belirlenir. Komisyonca tespit edilen hasar sonucu belirlenen meblağ çiftçiye ödenir.

(8) Her yardım enstrümanı için uygun giderler: Hasara uğramış, ekipman, ürün ve çiftlik hayvanları.

(9) Bir faydalanıcı, birden fazla yardım enstrümanı olması halinde, konu olan yardımla diğer yardımları ne dereceye kadar kümülatif olarak alabilir? Bazı yardımlardaki spesifik durumlar hariç, Türkiye’de uygulanmakta olan yardımlar için belirlenmiş bir üst sınır yoktur. 5363 sayılı Tarım Sigortaları Kanun uyarınca sigortasını yaptırmayanlar, 2090 sayılı Kanun kapsamındaki devlet yardımından faydalanamazlar.

(10) Yardımın devam süresi: Zaman kısıtı yoktur.

(11) 2005 yılı harcaması; 2006 yılı tahmini harcaması:

2005 2006

Harcamanın türü Bütçe (000 Euro) Tahmini Bütçe (000 Euro)

Çiftçilere Hibe 314 294

Kaynak: TKB

130

b. Hayvan ve bitki hastalıkları ile mücadele için yardımlar Bitki ve Hayvan Sağlığının Desteklenmesi

(1) Yardımdan ve uygulamasında yasal olarak sorumlu bakanlık veya idari birim: TKB

(2) Yasal dayanak: - 2005/20 sayılı Sertifikalı Tohumluk ve Fidan Desteği ile Patates Siğili Görülen

Alanlarda Alternatif Ürün Desteği Hakkında Tebliğ - 2005/8503 sayılı Hayvancılığın Desteklenmesi Hakkında Karar

(3) Yardımın hangi seviyede yönetildiği: Merkezi İdare

(4) Yardımın amacı: - Bitki ve hayvan sağlığının iyileştirilmesi - Hastalıkların bulaşmasının önlenmesi - Sağlıklı besin tüketiminin temini

(5) Faydalanıcılar: Bitkisel üretim ve hayvancılıkla uğraşan üreticiler

(6) Diğer yardım kısıtlamaları veya kriterleri: Bitki sağlığına ilişkin aktiviteler:

1- Bitki Hastalık ve Zararlıları ile Mücadele TKB bitki hastalık ve zararlılarının yayılmasını engellemek amacıyla bazı dezenfeksiyon tedbirleri alır. Çiftçiler bu hizmet için bir bedel ödemezler. Maliyetler TKB’nin bütçesinden karşılanır. 2- Süne ile Mücadele TKB süne zararlısını engellemek amacıyla (özellikle buğday alanlarında) bazı dezenfeksiyon tedbirleri alır. Çiftçiler bu hizmet için bir bedel ödemezler. Maliyetler TKB’nin bütçesinden karşılanır. 3- Patates Siğili Görülen Alanlarda Alternatif Ürün Desteği Bu destek 2005 yılında başlamış olup, Giresun, Ordu, Niğde ve Nevsehir illerinde uygulanmaktadır. Bu illerde hastalığın görülmesiyle, üreticiler; yağlı tohumlar, hububat, protein ürünleri, yem bitkisi, bağ ve bostan gibi alternatiflere geçişte desteklenmektedir. (Çiftçinin destekten faydalanabilmesi için ÇKS’ye kayıtlı olması gerekmektedir.)

Yıllık ürünler için: - Yağlı tohumlar: 75 YTL/da (45 Euro/da) - Yem bitkileri: 60 YTL/da (36 Euro/da) - Hububat + Baklagiller : 40 YTL/da (24 Euro/da) Çok yıllık ürünler için: - Yem bitkileri : 200 YTL/da (120 Euro/da) - Bağ ve bostan : 340 YTL/da (204 Euro/da) Hastalıktan ari bölgelerde işletmeleri destekleme − Sağlıklı sığır için prim: 50 YTL/baş (30 Euro/baş) (şu anda sadece Trakya

Bölgesinde uygulanmaktadır) Hayvan Hastalıkları ile Mücadeleyi Destekleme − Eğer bir köydeki sığır mevcudunun en az yüzde 80’ine Şap aşısı yapıldıysa;

hayvan başına 75 Ykr/baş (45 Eurocent/baş) destek verilir. − Eğer bir köydeki koyun/keçi mevcudunun en az yüzde 80’ine Şap aşısı

yapıldıysa; hayvan başına 50 Ykr/baş (30 Eurocent/baş) destek verilir.

131

− Eğer bir köydeki sığır mevcudunun yüzde 80’inden azı Şap aşısı yapıldıysa; hayvan başına 50 Ykr/baş (30 Eurocent/baş) destek verilir.

− Eğer bir köydeki koyun/keçi mevcudunun yüzde 80’inden azı Şap aşısı

yapıldıysa; hayvan başına 25 Ykr/baş (15 Eurocent/baş) destek verilir. − Sığır Brusellozu için (S-19 Genç Aşısı): 1 YTL/baş (60 Eurocent/baş) − Koyun Brusellozu için (Rev-1 Genç Aşısı) : 50 Ykr/baş (30 Eurocent/baş) − Koyun-keçi çiçeği, Antraks, koyun-keçi vebası: 25 Ykr/baş (15 Eurocent/baş)

(7) Yardımın şekli veya enstrümanı: Hibe

(8) Yardımın her enstrümanı için başvuru koşul ve kurallarının kısa bir açıklaması: Patates siğili için: Başvuru Formu ve Alternatif Ürün Destek Formu gerekmektedir. Diğerleri için: uygulama ve diğer ilgili formlar gerekmektedir.

(9) Bir faydalanıcı, birden fazla yardım enstrümanı olması halinde, konu olan yardımla diğer yardımları ne dereceye kadar kümülatif olarak alabilir? Bazı yardımlardaki spesifik durumlar hariç (ki bu ilgili fişlerde açıklanmıştır), Türkiye’de uygulanmakta olan yardımlar için belirlenmiş bir üst sınır yoktur.

(10) Yardımın devam süresi: (mevzuatında) Açıkça belirtilmiş değildir.

(11) 2005 yılı harcaması; 2006 yılı tahmini harcaması:

2005 2006

Harcamanın Türü Bütçe

(000 Euro)

Tahmini Bütçe

(000 Euro)

Bitki Hastalık ve Zararlıları ile Mücadele 1.168 1.624

Süne ile Mücadele 5.990 5.207

Patates Siğili Görülen Alanlarda Alternatif Ürün Desteği 8.985 11.198

Hastalıktan Ari Bölgelerde İşletmeleri Destekleme 42 39

Hayvan Hastalıkları ile Mücadeleyi Destekleme 48 45

TOPLAM 16.233 18.113

Kaynak: TKB

132

c. Doğal afet ve diğer durumlar için sigorta politikalarında yardımlar Tarım Sigortalarında Prim Desteği

(1) Yardımdan ve uygulamasında yasal olarak sorumlu bakanlık veya idari birim: TKB Sorumluluklar:

– uygulama – sigorta kısmı hariç diğer işlemlerin kontrolü

Hazine Müsteşarlığı Sorumluluklar:

– sigorta kontratlarını bağlayan kuralları belirlemek – sigorta işlemlerinin kontrolü

(2) Yasal dayanak: 2005/5363 sayılı Tarım Sigortaları Kanunu

(3) Yardımın hangi seviyede yönetildiği: Merkezi İdare (düzenleme ve kontrol)

(4) Yardımın amacı: Tarımsal, hayvansal, çiftlik balıkçılığı ürünleri, tarımsal bina ve ekipmanların içerildiği bir sigorta sistemi sağlamak

(5) Faydalanıcılar: Tarımsal, hayvansal, çiftlik balıkçılığı üretimleri ile ilgilenen üreticiler

(6) Diğer yardım kısıtlamaları veya kriterleri: Faydalanmak isteyenler katılımcı şirketler nezdinde poliçe imzalamak suretiyle sisteme dahil olmalıdırlar.

(7) Yardımın şekli veya enstrümanı: Hibe: Sigortalanan kişinin ödemesi gereken prim tutarının Bakanlar Kurulunca belirlenecek oranda bir kısmının devlet tarafından karşılanması.

(8) Yardımın her enstrümanı için başvuru koşul ve kurallarının kısa bir açıklaması: Temel olarak sistem, tarım alanında lisans sahibi şirketlerin gönüllü katılımıyla oluşturacakları bir sigorta havuzu şeklinde işlemektedir. Sigorta şirketleri primleri ve dolayısı ile riski bu şirketlerce kurulacak özel bir şirket tarafından işletilen bu havuza aktarmak durumundadır. Kanun içerilen temel riskleri (doğal zararlar, kuraklık, don, dolu, fırtına, hayvan hastalıkları gibi) sayıyor olsa da, Bakanlar Kurulunun bu tehdit ve riskleri genişletme ve tarımsal, hayvansal, çiftlik balıkçılığı ürünleri, tarımsal bina ve ekipmanlarının hangilerinin sigorta kapsamına girip girmeyeceğine karar verme yetkisine sahiptir. Bakanlar Kurulu aynı zamanda sigorta primi için de devlet tarafından karşılanacak kısmın oranını da belirlemede yetkilidir.

(9) Her yardım enstrümanı için uygun giderler: Sigorta kontratında belirtilen net prim miktarı

(10) Bir faydalanıcı, birden fazla yardım enstrümanı olması halinde, konu olan yardımla diğer yardımları ne dereceye kadar kümülatif olarak alabilir? Bazı yardımlardaki spesifik durumlar hariç (ki bu ilgili fişlerde açıklanmıştır), Türkiye’de uygulanmakta olan yardımlar için belirlenmiş bir üst sınır yoktur.

(11) Yardımın devam süresi: (mevzuatında) Açıkça belirtilmiş dönem kısıtlaması yoktur.

(12) 2005 yılı harcaması; 2006 yılı tahmini harcaması: 2005 yılında uygulaması yoktur. 2006 yılı tahmini harcaması: Yılı harcamasının miktarı başvuru yoğunluğuna bağlı olsa da, tahsis edilen fon miktarı 112 Milyon Euro’dur.

133

d. Üretici örgütlenmesi başlangıç yardımları Kırsal Alanda Sosyal Yardım Desteği

(1) Yardımdan ve uygulamasında yasal olarak sorumlu bakanlık veya idari birim: TKB Sosyal Yardımlaşma ve Dayanışmayı Teşvik Fonu (SYDTF)

(2) Yasal dayanak: - Tarımsal Amaçlı Kooperatiflere Kullandırılacak Kredilere İlişkin Yönetmelik

(Resmi Gazete no: 24474 tarih 26.7.2001) - TKB ve SYDTF arasında imzalanmış olan ilgili protokol

(3) Yardımın hangi seviyede yönetildiği: Merkezi İdare

(4) Yardımın amacı: - Kırsal alandaki üreticilere alternatif gelir ve istihdam olanakları sağlamak - Fakir üreticiye sosyal yardım sağlamak

(5) Faydalanıcılar: Kırsal alandaki fakir üreticiler (sosyal güvenlik koruması ve maaşı olmayan)

(6) Diğer yardım kısıtlamaları veya kriterleri: Üreticiler tarafından aşağıdaki konularda faaliyet gösterecek kooperatifler kurulmalı: - Süt İneği Yetiştiriciliği (100 aile X 2 baş süt ineği) - Koyun Yetiştiriciliği (50 aile X 25 baş koyun) - Seracılık (100 aile X 500 m2 sera) Kooperatif TKB’nin il müdürlüğüne yukarıdaki konu başlıklarından birini seçerek başvurur. Eğer başvuru, TKB kontrolörünün incelemesi sonucunda onaylanırsa, kooperatif, başvuru sırasına ve Fonun bütçesel durumuna göre SYDTF tarafından desteklenir.

(7) Yardımın şekli veya enstrümanı: Uygun koşullu kredi (harcamanın yüzde 100’ü uygun koşullu kredi olarak SYDTF tarafından kullandırılır.) - Toplam 5 yıl vade - Kooperatifin her üyesinin eşit sorumluluğu vardır - 2 yıl geri ödemesiz süre - Faizsiz

(8) Her yardım enstrümanı için uygun giderler: Arazi, ahır, ağıl, tarımsal ekipman, hayvan ve sera

(9) Bir faydalanıcı, birden fazla yardım enstrümanı olması halinde, konu olan yardımla diğer yardımları ne dereceye kadar kümülatif olarak alabilir? Bazı yardımlardaki spesifik durumlar hariç, Türkiye’de uygulanmakta olan yardımlar için belirlenmiş bir üst sınır yoktur. Protokol, bir sonraki fişte açıklanan Hayvancılık ve Seracılık Kooperatifleri İçin Destek Programından faydalananların, bu programdan da faydalanmasını yasaklamaktadır.

(10) Yardımın devam süresi: 2004-2009

134

(11) 2005 yılı harcaması; 2006 yılı tahmini harcaması:

Kaynak: TKB (12) Diğer gerekli bilgi:

2005 yılı sonu itibarıyla, bu program kapsamında 398 kooperatif ve bu kooperatiflerin üyeleri (yaklaşık 35.000 aile) desteklenmiştir.

2005 2006

Harcamanın Türü Bütçe (000 Euro) Tahmini Bütçe (000 Euro)

Kooperatif Destekleri 74.873 69.989

135

Hayvancılık ve Seracılık Kooperatifleri İçin Destek (1) Yardımdan ve uygulamasında yasal olarak sorumlu bakanlık veya idari birim:

TKB (2) Yasal dayanak:

Tarımsal Amaçlı Kooperatiflere Kullandırılacak Kredilere İlişkin Yönetmelik (Resmi Gazete no: 24474 tarih 26.7.2001)

(3) Yardımın hangi seviyede yönetildiği: Merkezi İdare

(4) Yardımın amacı: Üretici örgütlenmesini desteklemek ve üretici gelirini artırmak

(5) Faydalanıcılar: Kooperatif kurmak isteyen üreticiler

(6) Diğer yardım kısıtlamaları veya kriterleri: Üreticiler tarafından aşağıdaki konularda faaliyet gösterecek kooperatifler kurulmalı; - Damızlık Sığır Yetiştiriciliği - Süt İneği Yetiştiriciliği - Sığır ve Dana Besiciliği - Koyun Yetiştiriciliği - Arıcılık - Seracılık Kooperatif TKB’nin il müdürlüğüne yukarıdaki konu başlıklarından birini seçerek başvurur. Eğer başvuru, TKB tarafından incelemesi sonucunda onaylanırsa, kooperatif, başvuru sırasına ve Bakanlığın bütçe durumuna gore TKB tarafından desteklenir.

(7) Yardımın şekli veya enstrümanı: Uygun koşullu kredi (harcamanın yüzde 80’i uygun koşullu kredi olarak TKB tarafından kullandırılır, geri kalanı faydalanıcılar tarafından karşılanır.) - Toplam 7 yıl vade - Kooperatifin her üyesinin eşit sorumluluğu vardır - Birinci yıl sonunda sadece faiz geri ödemesi vardır - Ziraat Bankasınca tarımsal kredilere uygulanan oranın yüzde 50’si oranında

faiz uygulanır. (8) Her yardım enstrümanı için uygun giderler:

Arazi, ahır, ağıl, tarımsal ekipman, hayvan ve sera (9) Bir faydalanıcı, birden fazla yardım enstrümanı olması halinde, konu olan

yardımla diğer yardımları ne dereceye kadar kümülatif olarak alabilir? Bazı yardımlardaki spesifik durumlar hariç, Türkiye’de uygulanmakta olan yardımlar için belirlenmiş bir üst sınır yoktur. Bir önceki fişte açıklanan Kırsal Alanda Sosyal Yardım Desteği Programından faydalananlar bu programdan faydalanamazlar.

(10) Yardımın devam süresi: (mevzuatında) Açıkça belirtilmiş dönem kısıtlaması yoktur

(11) 2005 yılı harcaması; 2006 yılı tahmini harcaması:

2005 2006

Harcamanın Türü Bütçe (000 Euro) Tahmini Bütçe (000 Euro)

Kooperatif destekleri 53.908 50.392

Kaynak: TKB

136

e. AR-GE yardımları AR-GE Projeleri İçin Destek

(1) Yardımdan ve uygulamasında yasal olarak sorumlu bakanlık veya idari birim: TKB (Tarımsal Araştırmalar Genel Müdürlüğü)

(2) Yasal dayanak: AR-GE Projelerini Destekleme Tebliği (No: 2005/27)

(3) Yardımın hangi seviyede yönetildiği: Merkezi İdare

(4) Yardımın amacı: Tarımsal AR-GE çalışmalarının desteklenmesi

(5) Faydalanıcılar: Özel veya tüzel kişi araştırmacılar

(6) Diğer yardım kısıtlamaları veya kriterleri: Proje tarımsal AR-GE niteliğinde olmalı. Projenin, özel sektör veya STK’larla işbirliğini içermesi tercih nedenidir. Araç, bina, yapım gibi maliyet giderleri karşılanmaz.

(7) Yardımın şekli veya enstrümanı: Hibe

(8) Yardımın her enstrümanı için başvuru koşul ve kurallarının kısa bir açıklaması: Araştırmacı, proje önerisini TKB’ye iletir. TKB tarafından oluşturulan Değerlendirme Komitesi projeler hakkında gerekli incelemeyi yapar. Komitenin projeyi onaylaması halinde, bu TKB’ye bildirilir ve proje bütçe imkanları ölçüsünde Bakanlık tarafından desteklenir.

(9) Her yardım enstrümanı için uygun giderler: Laboratuvar ekipmanı, kimyasallar, yazılım, donanım, hayvan ve tohum vb..

(10) Bir faydalanıcı, birden fazla yardım enstrümanı olması halinde, konu olan yardımla diğer yardımları ne dereceye kadar kümülatif olarak alabilir? Bazı yardımlardaki spesifik durumlar hariç (ki bu ilgili fişlerde açıklanmıştır), Türkiye’de uygulanmakta olan yardımlar için belirlenmiş bir üst sınır yoktur.

(11) Yardımın devam süresi: 2005-2010

(12) 2005 yılı harcaması; 2006 yılı tahmini harcaması:

2005 2006

Harcamanın Türü Bütçe (000 Euro) Tahmini Bütçe (000 Euro)

Hibe 898 1.680

Kaynak: TKB

137

f. Diğer yardımlar Arazi Toplulaştırma Faaliyetleri

(1) Yardımdan ve uygulamasında yasal olarak sorumlu bakanlık veya idari birim: TKB (Tarım Reformu Genel Müdürlüğü-TRGM)

(2) Yasal dayanak: Sulama Alanlarında Arazi Düzenlenmesine Dair Tarım Reformu Kanunu (No: 1984/3083)

(3) Yardımın hangi seviyede yönetildiği: Merkezi ve Yerel İdare

(4) Yardımın amacı: − Arazi toplulaştırması yolu ile ortalama işletme büyüklüğünün artırılması − Tarım arazilerinin parçalanmasının önlenmesi

(5) Faydalanıcılar: Bu program kapsamına dahil olmayı isteyen çiftçiler

(6) Diğer yardım kısıtlamaları veya kriterleri: Çiftçilerin TRGM’ye başvurusu üzerine, TRGM konuyu araştırarak Bakanlığa rapor eder. Eğer talep arazi toplulaştırması için uygun bulunursa (TRGM ve TKB tarafından) TKB bir Bakanlar Kurulu Kararı (BKK) hazırlar. Çıkarılan BKK ile bu alanlar Tarım Reformu Alanı olarak ilan edilir. Araziler: - arazi kaydı - sulama durumu - hazine arazisi bulunup bulunmadığı - otlak miktarı - parçalılık oranı gibi kriterler çerçevesinde değerlendirilir.

(7) Yardımın şekli veya enstrümanı: Uygun koşullu kredi: Çiftçilere önceden hazineye ait bir arazinin verilmesi durumunda; arazi bedeli 10 yıllık bir vade dahilinde eşit ödemeler halinde faizsiz olarak ödenir.

(8) Yardımın her enstrümanı için başvuru koşul ve kurallarının kısa bir açıklaması: - Programın işletilmesi için üreticilerin gönüllü katılımı gerekmektedir. - Araştırma, toplulaştırma ve parselleme faaliyetlerine ilişkin tüm giderler kamu

tarafından karşılanır. - Çiftçilere önceden hazineye ait bir arazinin verilmesi durumunda; arazi bedeli

10 yıllık bir vade dahilinde eşit ödemeler halinde faizsiz olarak ödenir. (9) Her yardım enstrümanı için uygun giderler:

Arazi (10) Yardımın devam süresi:

Zaman kısıtı yoktur (her proje yaklaşık 3 yıl sürmektedir) (11) 2005 yılı harcaması; 2006 yılı tahmini harcaması:

Hazine arazisi alınması sonucu oluşan çiftçi borçları proje sonunda oluşmaktadır. Bu nedenle, bu konu kapsamındaki hazine arazilerinin toplam değerini gösteren, düzenli ve toplu olarak tutulan bir istatistik yoktur.

138

KAYNAKÇA

Kitaplar – Makaleler

AYGÜN, Ömrüye, “Avrupa Birliğinde Devlet Yardımları Sistemi ve Türkiye’ye Yansımaları” DPT Müsteşarlığı, Uzmanlık Tezi, Ankara, 2004.

COLLINS, Alexander R., “Is the Regulation of State Aid a Necessary Component of an Effective Competition Law Framework?” European Business Law Review p, 379:420, 2005.

Department of Trade and Industry of UK, The State Aid Guide; Guidance for State Aid Practitioners, September 2005.

Devlet Planlama Teşkilatı, Türkiye-AT Mevzuat Uyumu Sürekli Özel İhtisas Komisyonu Raporları, Devlet Yardımları Alt Komisyonu, DPT Yayını, Ankara, 1995.

Devlet Planlama Teşkilatı, Devlet Yardımlarını Değerlendirme Özel İhtisas Komisyonu Raporu, DPT Yayını, Ankara, 2004.

Devlet Planlama Teşkilatı, Dokuzuncu Kalkınma Planı Devlet Yardımları Özel İhtisas Komisyonu Raporu, DPT Yayını, Ankara, 2006.

Devlet Planlama Teşkilatı, 2008 Yılı Programı, Ankara.

Devlet Planlama Teşkilatı, 2009 Yılı Programı, Ankara.

ERDEM, Şükrü, AB Müktesebatında Devlet Yardımları ve Türkiye’nin Uyumu, Akdeniz Üniversitesi, Antalya, 2004.

ERHART, Michael, “State Aid in the Field of Agriculture”, The EC State Aid Regime, Michael Sanchez Rydelski (ed.), Cameron May, 2006

European Commission, Commission Staff Working Document, Turkey 2006 Progress Report, Brussels, 2006.

KOBIA, R. “Introduction to the Law, Practice and Policy of State Aids in the European Community”, 1996. <http://ec.europa.eu/comm/competition/speeches/text/sp1996_007.htm>, 2 Mart 2007

KÖKSAL, Tunay, Avrupa Birliği ve Türkiye’nin Devlet Yardımları Sistemlerinin Uyumlaştırılması, Etki Yayıncılık, Şubat 2002.

LEBLEBİCİ, Fatih, Devlet Yardımları Uygulamasının Maliyeti ve Ekonomik Göstergelerle Mukayesesi, Devlet Planlama Teşkilatı, İktisadi Sektörler ve Koordinasyon Genel Müdürlüğü, Sanayi Dairesi, Ankara, Aralık 2002.

MARTIN, Stephen, State Aid in Context, University of Copenhagen, September 1999.

OECD, Competition Law and Policy in the European Union, Paris, 2005.

OECD, Competition Policy in Subsidies and State Aid, Paris, 2001.

OFT, Public Subsidies A Report by the Office of Fair Trading, 2004.

139

OSWELL, D. and VAHIDA E., “E.U. State Aid Developments in 2003: More Complexity, Less Certainty” Northwestern Journal of International Law & Business, 24:754, 2004.

ÖZKARABÜBER, Mustafa M., “Avrupa Birliği ve Türkiye’de Devlet Yardımlarının Kontrolü” Rekabet Kurumu, Uzmanlık Tezi, Ankara, 2003.

QUIGLEY C. and COLLINS A. M., EC State Aid Law and Policy, Oxford: Hart Publishing, 2003.

TARAKCIOĞLU, Mehmet, “Uruguay Turu Sonrası Dünya Ticaret Örgütü Tarım Anlaşması ile Ulusal Tarım Destekleme Politikalarına Getirilen Kısıtların İncelenerek Türkiye İçin Değerlendirilmesi” DPT Müsteşarlığı, Basılmamış Uzmanlık Tezi, Ankara, 2001.

US, Melek, “Uruguay Round’un Teşvik Sistemimiz ve Döviz Kazandırıcı Faaliyetler Üzerine Etkileri”, GATT “Uruguay Round” Müzakerelerinin Sonuçları ve Etkileri, Tuğrul Çubukçu (ed.), TUİSAV Uluslararası Ekonomik Araştırmalar Merkezi, Ankara, 1994.

WTO, General Agreement on Tariffs and Trade, 1994.

WTO, 13-18 December 2005 Hong Kong Ministreal Conference, Ministreal Declaration, December 2005.

Mevzuat

5488 Sayılı Tarım Kanunu (25.04.2006 tarih, 26149 sayılı T.C. Resmi Gazete)

AB-Türkiye Gümrük Birliği Kararı (1/95 Sayılı Ortaklık Konseyi Kararı), Aralık 1995.

Devlet Yardımlarının Çerçevesi, İzlenmesi ve Denetlenmesi ile Bazı Kanun ve Kanun Hükmünde Kararnamelerde Değişiklik Yapılmasına İlişkin Kanun Tasarısı.

European Union, Consolidated Versions of the Treaty on European Union and of The Treaty Establishing the European Community, Official Journal C 321E, 29.12.2006.

<http://eur-lex.europa.eu/LexUriServ/site/en/oj/2006/ce321/ce32120061229en00010331.pdf>

European Council, Council Regulation (EC) No 1698/2005 of 20 September 2005 on support for rural development by the European Agricultural Fund for Rural Development (EAFRD), Official Journal L 277, 21.10.2005. (Kırsal Kalkınma Tüzüğü)

<http://eur-lex.europa.eu/LexUriServ/site/en/oj/2005/l_277/l_27720051021en00010040.pdf>

European Council, Council Regulation (EC) No 994/98 of 7 May 1998 on the Application of Articles 92 and 93 of the Treaty Establishing the European Community to Certain Categories of Horizontal State Aid, Official Journal L 142, 14.5.1998.

<http://eur-lex.europa.eu/LexUriServ/LexUriServ.do?uri=OJ:L:1998:142:0001:0004:EN:PDF>

140

European Council, Council Regulation (EC) No 659/1999 of 22 March 1999 laying down detailed rules for the application of Article 93 of the EC Treaty, Official Journal L 83, 27.3.1999.

<http://eur-lex.europa.eu/LexUriServ/site/en/oj/1999/l_083/l_08319990327en00010009.pdf>

European Council, Council Regulation (EC) No 1782/2003 of 29 September 2003 establishing common rules for direct support schemes under the common agricultural policy and establishing certain support schemes for farmers and amending Regulations (EEC) No 2019/93, (EC) No 1452/2001, (EC) No 1453/2001, (EC) No 1454/2001, (EC) 1868/94, (EC) No 1251/1999, (EC) No 1254/1999, (EC) No 1673/2000, (EEC) No 2358/71 and (EC) No 2529/2001, Official Journal L 270, 21.10.2003.

<http://eur-lex.europa.eu/LexUriServ/site/en/oj/2003/l_270/l_27020031021en00010069.pdf>

European Council, Council Directive 2003/96/EC of 27 October 2003 restructuring the Community framework for the taxation of energy products and electricity, Official Journal L 283, 31.10.2003.

<http://eur-lex.europa.eu/LexUriServ/site/en/oj/2003/l_283/l_28320031031en00510070.pdf>

European Commission, Communication from the Commission; Community Guidelines on State aid for Rescuing and Restructuring Firms in Difficulty, Official Journal C 244, 1.10.2004.

< http://eur-lex.europa.eu/LexUriServ/LexUriServ.do?uri=CELEX:52004XC1001(01):EN:HTML >

European Commission, Commission Regulation (EC) No 794/2004 of 21 April 2004 implementing Council Regulation (EC)No 659/1999 laying down detailed rules for the application of Article 93 of the EC Treaty, Official Journal L 140, 30.4.2004.

<http://eur-lex.europa.eu/LexUriServ/site/en/oj/2004/l_140/l_14020040430en00010134.pdf>

European Commission, Community Guidelines for State Aid in the Agriculture and Forestry Sector 2007 to 2013, Official Journal C 319, 27.12.2006. (Tarım Kılavuzu)

<http://eur-lex.europa.eu/LexUriServ/site/en/oj/2006/c_319/c_31920061227en00010033.pdf>

European Commission, Community Guidelines for State aid in the Agriculture Sector, Official Journal C 28, 1.2.2000.

<http://eur-lex.europa.eu/LexUriServ/site/en/oj/2000/c_028/c_02820000201en00020024.pdf>

European Commission, Commission Regulation (EC) No 1857/2006 on the application of Articles 87 and 88 of the Treaty to State aid to small and medium-sized enterprises active in the production of agricultural products and amending Regulation (EC) No 70/2001. (Tarımsal KOBİ’lerde Devlet Yardımları Tüzüğü)

<http://ec.europa.eu/agriculture/stateaid/exemption/reg_en.pdf>

European Commission, Commission Regulation (EC) No 1/2004 of 23 December 2003 on the Application of Articles 87 and 88 of the EC Treaty to State aid to Small and Medium-sized Enterprises Active in the Production, Processing and Marketing of Agricultural Products, Official Journal L 1, 3.1.2004.

<http://eur-lex.europa.eu/LexUriServ/site/en/oj/2004/l_001/l_00120040103en00010016.pdf>

141

European Commission, Commission Regulation (EC) No 1535/2007 of 20 December 2007 on the Application of Articles 87 and 88 of the EC Treaty to De minimis Aid in the Sector of Agricultural Production, Official Journal L 337, 21.12.2007.

<http://eur-lex.europa.eu/LexUriServ/site/en/oj/2004/l_325/l_32520041028en00040009.pdf>

European Commission, Commission Recommendation of 6 May 2003 Concerning the Definition of Micro, Small and Medium-sized Enterprises, Official Journal L 124, 20.5.2003.

<http://eur-lex.europa.eu/LexUriServ/site/en/oj/2003/l_124/l_12420030520en00360041.pdf> European Commission, Notice on Cooperation Between National Courts and the

Commission in the State Aid Field, Official Journal C 312, 23.11.1995. <http://eur-lex.europa.eu/LexUriServ/LexUriServ.do?uri=CELEX:51995XC1123(01):EN:HTML>

Web Siteleri

Avrupa Komisyonu Rekabet Genel Müdürlüğü <http://ec.europa.eu/comm/competition/index_en.html> Avrupa Komisyonu Tarım ve Kırsal Kalkınma Genel Müdürlüğü <http://ec.europa.eu/agriculture/index_en.htm> Avrupa Toplulukları Adalet Divanı <http://curia.europa.eu/> Birleşik Krallık Ticaret ve Sanayi Departmanı <http://www.dti.gov.uk/bbf/state-aid/>

Birleşik Krallık Çevre, Gıda ve Kırsal İşler Departmanı <http://www.defra.gov.uk/farm/policy/state-aid/index.htm> Dünya Ticaret Örgütü <http://www.wto.org> OECD <http://www.oecd.org>

Diğer

JANMAAT, Freek, elektronik ortamda muhtelif kereler yapılmış mülakat ve danışmalar, 2006–2007

JANMAAT, Freek, State Aid in Agriculture, Presentation for Explanatory Screening Meeting of the Chapter Agriculture and Rural Development, 8 December 2005.

RATKEVICIUTE, Jurgita, Litvanya Rekabet Konseyi üzerine elektronik görüşme, 19.01.2007.

Tarım ve Kırsal Kalkınma Faslı Ayrıntılı Tarama Toplantısı Notları, 23-26 Ocak 2006.

Tarım ve Kırsal Kalkınma Faslı Sualname Cevapları, Ocak 2006