1.

Pojam organizacije i etape razvoja

Prema Urviku (Urwick-1956) upravljanje i rukovoenje je nauna disciplina koja je nastala sintezom inenjerstva, primjene psihologije, ekonomike i drutveno-politikih nauka, pri emu svaka od ovih disciplina posmatra organizaciju jednostrano. Organizacija rada je nauka utoliko ukoliko koristi rezultate i metode ostalih naunih disciplina kao matematike, fizike, psihologije i fiziologije. Etape razvoja : Prva etapa od najstarijh vremena do 1675.god., kada je objavljeno prvo sistematsko djelo od Savarija ( Savary- Le parfait negocient) Druga etapa obuhvata period od 1675. Do 1911 god. To je period tzv. Nauke o trgovini Tree etapa obuhvata vrijeme od 1911.god.tj., od amerikog naunika Tejlora do danas

2.

Tejlorov sistem organizacije

Tejlor je prvi primjenio sistematsko rasclanjivanje tehnoloskog procesa na pojedine elemente-operacije-postupke i pokrete. Pri tome je vrsio sljedeca proucavanja: - Proucavanje gaktora koji karakterisu posao u pravom smislu rijeci - Proucavanje elemenata za izvodjenje pojedinih operacija, posebno alata - Proucavanje sredine i radnih uslova - Prucavanje materijala koji se upotrebljava za izvrsenje rada. Tejlor je poznat i po svojo koncepciji orgnizacije cija je bitna karakteristika u podjeli posla na pojedine funkcije, po cemu je i dobila naziv funkcijonalna organizacija. Osnovni cilj organizacije njegovog tipa je da svaki pojedinac ostvari maksimalni ucinak. Pojedini rukovodioc (poslovodja ) imaju u svom podruju neogranienu odgovornost, ali se zato ona proteze samo na jednu funkciju u okviru tog podrucja (na primjer na pripremu, proizvodnju, kontrolu,odrzavanje masina...). On odvaja pripremu proizvodnje od same proizvodnje, i ona obuhvata uz studiju vremena i proraun cijene proizvoda. Funkcionalna organizacija se zasniva na sljedee etiri slube : - Sluba pripreme iji je zadatak da obezbjedi sve potrebne elemente da bi proizvodnja mogla racionalno odvijati - Sluba proizvodnje koja se stara o racionalnom koritenju radnika maina kao i alata, - Sluba kontrole iji je zadatak obezbjeenje kvaliteta proizvoda i - Raunovodstvo,koje treba da utvrdi cijenu prodaje i voenje sve potrebne dokumentacije.

1

3. Fajolov sisitem organizacije.Metode kojima se Fajol sluzio, bile su:posmatrati, prikupljati podatke, svrstavati ih i zatim proucavati. Po potrebi orgnizovati opite i na bazi tih studija izvlaciti zakonitosti koje treba dalje primjenjivati u praksi. Prema Fajlou svi poslovi koji se obavljaju u nekom preduzeu mogu se svrstati u est glavnih grupa i to : - Tehniki uslovi,koji se odnose na proizvodnju, fabrikaciju, i preradu - Komerscijalni poslovi koji obuhvataju prodaju,kupovinu i razmjenu i - Financijski poslovi koji se bave obezbjeenjem i manipulacijom kapitala Ove tri grupe poslova fajlou je smatrao poslovi kojima se stvaraju sredstva, dok je sljedece tri grupe smatrao neproizvodnim poslovima : - Poslovi obezbjedjenja koji obuhvataju zastitu ljudi i imovine,2

Racunovodstveni poslovi koji obuhvataju statistiku prodajne cijene, izradu bilansa, i staranje o inventaru, i - Poslovi administracije, koji obuhvataju organizacijum predvidjanje ( planiranje) komandovanje, koordinaciju i kontrolu. Pojedine grupe poslova organizaciono su obuhvacene funkcijama koji imaju sljedece zadatke: - Tehnicka funkcije: - Komercijalna funkcija - Financijska funkcija - Funkcija obezbjedjenja - Raunovodstvena funkcija - Administrativan funkcija - Organizovanje - Predvianje - Komandovanje - Koordinacija - Kontrola -

4. Emersonov sistem organizacije.Baza sa koje je Emerson poao bila je da se predstoji nova epoha u kojoj e uloga ovjeka morati da pretrpi temeljitu izmjenu. Umjesto ovjeka-motora nastae ovjek-gospodar,jer jr ovjeiji rad odvie skup. Ti njegovi principi su: Cilj mora biti postavljen I odreen. Treba razvijati zdrav smisao za borbu protiv predrasuda i irinu u poslovanju. Treba koristiti praksu profesionalnih savjetovanja. Treba stalno odravati discipline kod svih uesnika, bez obzira na kom su oni nivou. Meu lanovima kolektiva treba provoditi pravinost I estitost. (Odnosite se prema drugima na nain na koji bi eljeli da se drugi odnose prema vama.) Trba dobro ponavati proizvodnu situaciju. Izvjetaji treba da budu neposredni,bez greaka,precizni I stalni. Treba pripremiti planove proizvodnje da bi se mogao utvrditi red u funkcionisanju I da bi se mogle izbjei sve smetnje. Treba pripremiti norme,uglede i modele gde god je to mogue. U tu svrhu treba vriti studiju pokreta I vremena za sve operacije. Treba se prilagoditi uslovina spoljnih faktora. U tu svrhu treba ih svestrano analizirati da bi se njima moglo ovladati. Treba uticati na sardnike da svoje zadatke izvravaju na najbolji mogui nain. Treba se pridravati propisanog poslovnog reda. Nagraivanje treba vriti prema ostvarenom uinku.

5. Nauni pristup i opta naela organizacije rada i privreivanja (faze istraivanja).3

Osnovni principi naucno istrazivackog rada su: Princip evidencije Princip analize Princip snteze Princip kontrole

NOR koristi dvije osnovne metode istraivanja i to: Empirijsku metodu, koja se bazira na korienju steenih iskustava uz primjenu tehnike matematike statistike I teorije vjerovatnoe. Naunu metodu,koja koristi nauna istraivanja, upravo onako kako je to i praksa I kod druih prirodnih nauka. Metoda naunog prouavanja iz oblasti organizacije rada sastoji se iz sljedeih faza: Prva faza - jasna definicija cilja,tj. onoga to se eli istraivanjem postii.

Druga faza - treba usvojiti optimalnu tehologiju na bazi prouavanja varijantnih rijeenja kako metoda rada tako i moguih sredstava za rad. Trea faza - treba provesti raslanjivanje tehnolokog procesa na sastavne djelove,odabrati optimalna sredstva, optimalan reim korienja kapaciteta, kao i izraditi plan akcije i sihronizacije proizvodnih procesa I kapaciteta. etvrta faza - treba primjeniti pogodan system evidencije I kontrole, kao I analizu poslovanja radi postizanja optimalnih rezultata. Ugledajui se na ostale prirodne nauke, NOR tokom proucavnaja koristi sljedece principe da bi se obezbjedila max racionalnost I ekonomicnost: Princip permanentnog usavravanja proizvodnje u cilju unapreenja organizacije korienja sredstava I dobijanja optimalnih rezultata. Princip ekonomije, pod ime treba razumjeti usvajanje takve organizacije, tehnologije I izbor takvih sredstava za rad koje trebada uz visoku produktivnost obezbijede proizvodnju uz minimalne trokove. Princip analize I sinteze, kojim treba da se na bazi prouavanja elemenata tehnolokog procesa ostvari optimalan odnos me svim sredstvima za rad koji e obezbjediti odvijanje procesa sa minimalnim utrokom energije I uz minimalne trokove. Princip kontrole I korekcije, kojim treba da se uz stalnu brigu o kvalitetu I otklanjanjesvih smetnji obeezbjedi ostvarenje planirane dinamike I odvjanja posla kvalitetno I na vrijeme.

6. Racionalizacija proizvodnog procesa.4

Raconalizacija obuhvata ukupnost organizaciono-tehnickih mjera koje sluze za pronalazenje optimalnih odnosa izmeu primjenjenih sredstava za rad i radnika, kao i izmeu izvrenog rada i utroene energije. Cilj je d ase moguci gubici svedu na minimmum.Racionalizacija proizvodnih procesa tei da se neki odreeni rad ostvari uz minimum ulaganja I energije. Osnovna naela racionalizacije su:

Naelo otklanjanja povratnih tokova. (Podrazumjeva se da se tehnoloki process odvija u neprekidnom toku u jednom smjeru kretanja.) Naelo ulanjanja tetnih razmaka. (Svaki razmak izmeu sredstava rada osim neophodnog tetan je I predstavlja nepotrebno troenje vremena I energije.) Naelo koritenja gravitacije( kod dispozicije masina i ureaja, nastoijmo dase one razmjeste da se omoguci max koristenje sile gravitacije, jer je ona besplatna) Naelo teita.( Prilikom usvajanja svih izvora snadbjevanja (materijal,energija), treba nastojati da se oni postave u teitu potronje,kako bi se trokovi transporta sveli na minimum.) Naelo prethodne pripreme.( prije pocetka bilo kog rada, potrebno je prethodno uzvrsiti sve potrebne pripreme) Naelo predvianja (planiranje).( da vi se neki rad nesmetano odvijao i izvrsavao, neophodno je da se prije pocetka tacno utvrde sve potrebe u sredstvima, da se odredi dinamika kao i poduzmu potrebne mjere da bi se obezbjedila takva dinamika). Naelo podjele rada I zaduenja( Pozznato je pravilo da ukoliko neko ima manje zaduzenja, utoliko ce ih kvalitetnije izvrsavati) Naelo koordinacije.( Nacelo se odnosi na neposrednu proizvodnju i rukovoenje) Naelo ujednaenosti proizvodnje. (Ujednaenost proizvodnje omoguuje racionalno koritenje svih proizvodnih kapaciteta.) Specijalizacija . ( Prelazak sa klasinih metoda na idustrijske metode graenja.) Kooperacija. (Saradnja veeg broja usko specializovanih preduzea na izvrenju komplesnog zadatka.) Standardizacija I tipizacija. ( standardni proizvodi su uvijek jeftiniji od nestandardnih, jer se proizvode u velikim serijama).

5

7. Racionalizacija ljudskog rada1. Organizaciono-tehniku grupu mjera U ovu grupu mjera racionalizacije ljudskog rada dolaze sva prouavanja u vezi sa organizacijom rada, obezbjeenjem sredstava i ureaja, a sve s ciljem da se postigne to vea produktivnost rada. Tu spadaju sljedee mjere: racionalizacija radnih mjesta racionalan izbor radnika kategorizacija radova prema njihovim vrstama, u odnosu na njihovu teinu racionalizacija radnih alata predmet je studije pokreta i vrem., da se poveca produktivnost poboljsanje metoda rada i tehnologije mehanizacija radnog procesa najcesce je najefkasnija mjera za poveanje racionalnosti opte organiz. mjere obuhvataju kompleks mjera,kao poboljanje radne discipline..i sl 2. Orgamzaciono-bioloka grupa mjera Ovdje su obuhvaene one mjere koje su u vezi sa fizioloko-biolokim osobinama ovjeka kao izvrioca rada. To su mjere kojima treba da se utvrdi odnos izmeu fiziologije rada i materijalnih uslova izvrsenja u cilju povecanja produktivnosti i postizanja optimuma. To su sljedee mjere: raspored rada i odmora; uticaj radnog ritma; uticaj automatizacije pokreta; optimalno optereenje radnika; profesionalna orijentacija, koja je polje posebne grane nauke psihotehnike (uz saradnju ljekara, psihologa, fiziologa i tehniara) higijenski uslovi na radnom mjestu moraju biti takvi da ne idu na utrb zdravlja radnika i njegove radne sposobnosti. poboljanje zivotnih uslova 3. Grupa socijalno-ekonomskih mjera Ovamo dolazi ispitivanje pravilnosti nagraivanja prema radu kao i ispitivanje pravilnosti postavljenih normi, efikasnosti pravilnika o raspodjeli linih dohodaka (o nagraivanju), mjere za nagradivanje posebnog zalaganja na radu (mjere stimulisanja-podsticanja), kao i posebno nagrivanje za naroite rezultate (novatorstva, racionalizacije i si.).6

4. Socijalno-psiholoka grupa mjera Ovim se obuhvataju prouavanja uticaja koji povoljno deluju na psihu radnika, kao to je pravilan odnos,stimulisanje putem pohvala, priznanja, odlikovanja, unapreenja, vidno isticanje ostvarenih rezultata.

8. Racionalizacija u oblasti upravljanjaU oblasti upravljanja u cilju poveanja racionalizacije treba primjenjivati sve one mjere organizacione prirode koje posredno ili neposredno mogu da utiu na poveanje produktivnosti, bilo radnika kao pojedinaca ili preduzea kao cjeline. Kod toga se treba striktno pridravati sljedeih deviza: lice kome se ne moe jasno odrediti dunost i odgovornost nije potrebno preduzeu; organizacioni postupak cija cjelishodnost nije oigledna ne koristi preduzeu, ometa normalno funkcionisanje i izaziva nepotrebne trokove. Kao pomocno sredstvo primjenjuje se system bodovanja, kojim se unaprijed utvrenim mjerilima odreuje za svako mjesto teina posla, s tim da se kod toga uzimaju u obzir odreeni zahtjevi. Te zahtjeve koji se postavljaju za neko radno mjesto moemo svrstati u sledee grupe: zahtjevi u vezi sa strunosti i sposobnou; zahtjevi u pogledu odgovornosti; zahtjevi u vezi s naprezanjem na radu i zahtjevi u vezi s uslovima radnog mjesta. Prema Fajolu, sa porastom hijerarhijske ljestvice, kao i sa porastom fizikog obima preduzea raste vanost kvaliteta sposobnosti za administrativne poslove, dok kod niih rukovodilaca i manjih preduzea prevagu nosi kvalitet strunosti.

9. Osnovni ekonomike proizvodnih procesaPo svojoj prirodi, gubici mogu biti raznovrsni, ali mogu se svrstati u 4 osnovne grupe: - gubici radnog vremena radnika; - gubici u materijalu I energiji - gubici usljed nedovoljnog koristenja mehanizacije I sredstava 7

- gubici organizacione prirode

10. Gubici radnog vremena radnika, materijala I energije?Gubici radnog vremena radnika: slaba organizacija radnog mjesta (upotreba neodgovarajueg alata dovodi do nepotrebnog utroka rada) loe snadbjevanje materijalom (neblagovremeno snadbjevanje materijalom moe dovesti do zastoja u radu ) nedovoljna obuka radnika (upotreba radnika neodgovarajuih kvalifikacija) loi uslovi rada (niska tempetatura, nedovoljno osvjetljenje ) slaba zatita radnika na radnom mjestu (nedovoljna sigurnost moe da dovede do povreda) fluktuacija radne snage (nepovoljni uslovi rada dovode do nezadovoljstva zbog kojeg radnici naputaju posao, ime gubitak vremena nastaje uvoenjem novih radnika I njihovim obuavanjem) nepodesan raspored rada I odmora (postoje optimalni odnosi duine trajanja intervala rada I intervala odmora u zavisnosti od teine posla) nepodesan sistem nagraivanja (nepravilno nagraivanje dovodi do slabljenja radnog elana) loi odnosi (meu samim radnicima ili loim odnosom pretpostavljenih prema radnicima) razni subjektivni uzroci (neobezbjeen smjetaj radnika )

Gubici u materijalu I energiji: rastur materijala (loe skladitenje .) loe koritenje materijala (rava opeka, vee utroakm cementa) pretjerano nagomilavanje materijala nemarno i nesavjesno rukovanje nedovoljna kontrola (naroito kod novog materijala) neracionalno koritenje otpadaka primjena nepodesnih maina primjena neodgovarajueg materijala neodgovarajua primjena vrste konstrukcije lo raspored I lokacija izvorita slab kvalitet saobraajnica I energetskih vodova

8

11. Gubici usljed neiskoritenosti mehanizacije I ureaja, gubici organizacione prirode?Gubici usljed neiskoritenosti mehanizacije I ureaja: lo raspored maina (njihovo loe povezivanje moe dovesti do suvinog rada) rava organizacija slube odravanja I opravki nestruno I neodgovorno rukovanje (izazove nastajanje kvarova) loe ukljuivanje svih maina u rad (ako se kod veeg broja vezanih maina vri istovremeno ukljuivanje u rad one e raditi na prazno dok ne doe na njih red) nedovoljno poznavanje osobina maina I ureaja preoptereenje maina kao I nedovoljno koritenje kapaciteta )

Gubici organizacione prirode: nedovoljna priprema proizvodnje nedovoljna koordinacija pojedinih slubi u preduzeu slaba organizacija slube evidencije I kontrole odsustvo radne discipline loa organizacija HTZ (higijensko tehnike zatite) loa evidencija uzroka udesa na radu (neblagovremeno poduzimanje zatitnih mjera) nepotpuna tehnika dokumentacija (uzrok neblagovremenog sagledavanja svih potreba)

12. ovjek u procesu proizvodnje (uticaj spoljnih faktora)?U posljednje vrijeme su se razvile nove grane u oblasti naucne organizacije rada kao:

industrijska tehnika >> proucavaje metoda rad, studija pokreta i vremena u cilju povecanja efikasnosti rada Industrijska psihologija>> proucavanje uticaja tempa rada, monotonije, odnosa prema radu, flutuacije... Fiziologija radnog ambijenta>>proucava uticaje toplote, hladnoce, buke, prasine u smislu uticaja na zdravlje i radnu sposobnost radnika Indrustrijska medicina>> sanitarna id tehnika, kao i tehnika bezbjednosti pri radu...9

Radi mogucnosti sistematskog proucavanja destava pojedinih faktora, obicno se vrsi njihova klasifikacija na: 1) Spoljne faktore ( manje vise objektivne prirode) 2) Subjektivne faktore ( vezani za prirodu covjeka) 3) Faktore vezane uz organizaciju proizvodnje 4) Spoljnji faktori: Obuhvataju klimatsko meteoroloske uslove kao sto su temperatura, vlaznost vazduha, promajam, osvjetljenje, buka i sumovi, prasina... Svi ovi fakotori utici ukako na rad tako i na produktivnost radnika i postoje odreeni uslovi kada je moguce postici optimalne radne uslove.-

-

-

klimatsko-meteoroloki uslovi (spreg temperature vazduha, njegove vlanosti I atmosferskog pritiska, gdje pretjerano niske ili visoke vrijednosti ovih faktora smanjuju radnu sposobnost) temperatura, vlanost I promaja ( svi ovi faktori mogu imati uticaja kako na radnike tako I na primjenjenu tehnologiju) osvjetljenje na radnom mjestu (dnevno osvjetljenje je povoljnije od vjetakog ali I vjetako mora da je to slinije dnevnoj svjetlosti, ne smije da zasljepljuje, ne smije da stvara sjenke) buka I umovi (jaka buka I umovi izazivaju nervni I fiziki zamor) praina (praina neposredno djeluje na sluznice nosa I organa za disanje, kao i na oi)

13. Klimatsko meteoroloski uslovi

Optimalne temperature radne okoline zavise od vrste i teine posla i iznosi za pojedine sluajeve: Za veoma lak rad oko 18C( ovdje spada i umni rad) Za lak rad, 16 18 C Za intezivan fizicki rad, 13-16 C

Mjere protiv negativnog uticaja klime su: Kondicioniranje vazduha u radnim prostorijama Izbjegavanje najtoplijeg dijela dana Primjena zatitnih mjera i ureaja (npr.kao paravana protiv sunca)10

-

Primjena aklimatizovane radne snage za odreene radne uslove( obino lokalna radna snaga)

14. ovjek u procesu proizvodnje uticaj temperature, vlage ...Slino dejstvo kao ono izazvano klimatskim faktorima moe nastati na radnom mjestu i usljed specifinosti primjenjene tehnologije npr. kod termike obrade betona zaparivanjem, njegovanjem svjeih betonskih proizvoda vodenom prainom i sl. Nepovoljno dejstvo moe imati i pretjerano strujanje vazduha u sprezi sa vlagom i temperaturom. U ovakvom sluaju treba poduzeti sljedee mjere -

-

Kondicioniranje vazduha u radnim prostorijama Izbjegavanje najtoplijeg dijela dana Primjena zatitnih mjera i ureaja (npr.kao paravana protiv sunca) Primjena aklimatizovane radne snage za odreene radne uslove( obino lokalna radna snaga)

Pored ovih treba primjeniti mjere koje e sprijeiti sljedee: -

da relativna vlanost vazduha ne pree preko 70% da brzina kretanja vazdune struje ne bude vea od 6 do 8m/min po zimi, dok leti moe biti i vea dovod svjeeg vazduha po jednom radniku ne smije da bude manji od oko 28,5 m3/ smjenu

15. ovjek u procesu proizvodnje uticaj osvjetljenja, buke, umova, praine

Osvjetljenja na radnom mjestu Da bi osvjetljenje radnog mjesta bilo ispravno treba da budu zadovoljeni slj.zahtjevi: -

-

Vjetako osvjetljenje treba da je to linije dnevnoj svjetlosti. Ne smije da zaziva zasljepljivanje, tj. Ne smije da ima suvie veliki intanzitet Poloaj sjetlosnih treba da je takav da se postie povoljno osvjetljavanje iz svih pravaca, da se ne stvaraju nezgodne sjenke.11

Buka i umovi velikog intenziteta mogu negativno i tetno da utiu na ovjeiji organizam i ono se prvenstveno odraava tako to djeluje na psihu razdraujue, te kvari raspoloenje, jer jaka buka i umovi izazivaju nervni i fiziki zamor. Njihovo neg.dejstvo ima za posljedicu smanjivanje panje i koncentracije radnika, to sve moe da dovede i do poveanja broja nesrenih sluajeva i udesa na radu, koa i opadanja kvaliteta proizvoda. tetno dejstvo buke neposredno se odraava na organ sluha i na nervni sistem. Meunarodna jedinica za mjerenje jaine zvuka je fon, ili bel. Borba za sprjeavanje tetnog dejstva buke obuhvata sljedee mjere: Periodinu promjenu radnih mjesta, kako bi se radnici odmorili i oporavili od dejstva jake buke Izolovanje pojedinih odjeljenja gdje vlada velika buka Izradu zvune izolacije i izolacinih pojaseva Ugraivanje ureaja za priguivanje zvukova Izolovanje radova koji stvaraju buku vremenskom raspodjelom posla

Praina Dejstvo praine je tetno. Javlja se kod pojedinih vrsta radova, npr. istovara cementa iz vrea, kod izvrenja zemljanih radova, kod minerskih radova u tunelima. Mjere koje se trebaju poduzeti u borbi protiv praine su: Evakuacija praine ekshaustorima, odnosno hvatanje pomou ciklona Upotrba linih sredstavazatite( naoale, maske) Primjena, tzv.vodenih zavjesa

16. Uticaj faktora u vezi sa prirodom ovjeka: pol, starost, umor, monotonija

Na prirodu ovjeka utiu fenomeni kao to su monotonija, pojava zamora i umora kao i poloaj tijela tokom rada. Rauna se da radna sposobnost radnika traje od njegove dvadesete do ezdesete godine ivota. U toku tog perioda po pravilu rastu iskustvo i struna sposobnost, dok fizika sposobnost opada.Ipak se smatra da proizvodni ucinak vremenom raste zahvaljujuci tome sto radnici povecavaju strucnu sposobnost, nagomilavaju i profesionalno iskustvo, kao i rutinu u radu, cime dok su mlai ne raspolazu. Kod mladih radnika uslijed nedovoljnog iskustva broj nesretnih sluajeva vei, dok kod starijih dolazi do eih sluajeva oboljenja i bolovanja.12

Po pravilu su ene kao radnice pogodnije za poslove manje-vie automatskog karaktera, dok su mukarci pogodniji za sloenije poslove za koje pokazuju vee interesovanje. U pogleedu tempa rada, po pravilu treba odvajati mlade radnike u posebne radne brigade, jer starijim vise odgovara laganiji i ustaljen tempo rada. Umor Fenomen umora je posljedica hemijskih promjena u organizmu, koje nastaju tokom rada. Pretvaranjem potencijalne energije u kinetiku stvaraju se nusprodukti koji imaju toksino dejstvo na organizam. Pojava zamora manifestuje se nizom simptoma kao to su bezvoljnost, razdraljivost, mlitavost, smanjena brzina rada, kao i razni organski poremeaji. Postoje razni stimulatori koji sluze da se smanji osjecaj umora. Najbolji su fizioloski stimulatori kao sto je osvjeenje umivanjem svjeom vodom, pogodna gimnastika, duboko disanje i sl. Psiholoski stimulatori su prijatna radna atmosfera, dobro izabrana muzika, ljubav prema radu i sl. Monotonija Nove metode ralanjivanja proizvodnih procesa na proste operacije kod radnika brzo stvaraju osjeaj zasienosti. Efikasne mjere za sprijeavanje monotonije su promjena posla tokom radne smjene, podizanje svjesti za zajedniki rad, kao i pogodna diskretna muzika. Nepovoljan polozaj tijela tokom rada Kao nepovoljan poloaj tijela smatra se svaki onaj poloaj u kome se radnik tokom rada mora nalaziti. Takvo stanje se nepovoljno odraava na funkcionisanje pojedinih organa i dijelova tijela, uslijed ega moe doi do deformacije tijela i oboljenja pojedinih organa.

17.

Uticajni faktori vezani sa organizacijom proizvodnje

U ovu grupu faktora dolaze uticaji trajanja radne smjene, rasporeda intervala rada i odmora, vremena u kome se radi, radnog ritma i pretjeranog naprezanja radnih organa. Prekoraenje optimalnog trajanja radnog vremena dovodi do smanjenja radnog uinka i nepovoljno utie na zdravlje radnika jer iznuruje organizam, narocito ako se primjenjuje kroz duze vrijeme. Takoe produktivnost radnika osim duzine radne smjene zavisi i od dana tokom sedmice. Opravdan je prelazak na 42 casovnu nedjelju i petodnevnu13

nedjelju, jer se pod uticajme kontinualnog rada subotom, radni ucinak smanjuje. Vrijeme rada Nije svejedno kako je radna smjena rasporeena tokom dana. Ispitivanja su pokazala da se najvea produktivnost ostvaruje tokom popodnevne smjene, a najnia tokom none smjene. Varijacije produktivnosti u sve 3 smjene iznose oko 8,5%. Stalan rad u nocnoj smjeni, nepovoljjno utice na raspolozenje i zdravlje radnika, kao i na radnu sposobnost. Zato se u praksi primjenjuje rotacija smjena. Radni ritam Pod radnim ritmom podrazumjeva se brzina izvoenja rada. Kod izvjezbanih radnika, radni ritam je ujednacen i u skladu je sa disanjem, usljed cega se oni manje zamaraju. U pogledu radnog ritma, kod uvjebanih radnika on je ujednaen i u skladu je sa disanjem uslijed ega se oni i manje zamaraju. Kod radnika poetnika radni ritam je neujednaen i oni se znatno vie zamaraju od uvjebanih radnika. Do pretjeranog naprezanja pojedinih organa moe doi kod nekih vrsta radova i to moe da predstavlja njihovu zloupotrebu. U svakom pojedinom sluaju treba preuzeti takve mjere koje e efikasno sprijeiti nastajanje bilo kakvih deformacija i oteenja.

18.

Psihologija, fiziologija i energetika rada.

Psihologija rada se bavi prouavanjem uticaja rada na psihu ovjeka kao i iznalaenjem takvih radnih uslova pri kojim je mogue postii optimalne rezultate. Tim proucavanjima se bave specijalisti psiholozi. Njihova osnovna djelatnost je: -

Profesionalna orjentacija kadrova Profesionalna selekcija kadrova Pomoc kod usavrsavanja tehnike uzdizanja kadrova Istrazivanje najpovoljnijih radnih uslova.

-

Najcesce se ispituju i provjeravaju sljedeca svosjtva radnika: 1) Narocito izrazen talenat14

2) Sposobnost koncentracije 3) Vid i sluh 4) Stabilnost 5) Fizicka snaga 6) Istrajnost 7) Odnos prema radu 8) Opsta inteligencija9) Logika rasuivanja

10) 11) 12) 13) 14)

Sposobnost reagovanja Pokretljivost Iskustvo i umesnost Otpornost Poznavanje posla

Fiziologija rada Zadatak fiziologije rada je prouavanje uticaja rada na ivot ovjeka i njegove ivotne procese. Svaki ivi organizam vri dvije vrste rada, i to unutranji i spoljni rad. Svrha prouavanja u oblasti organizacije rada se svodi na preuzimanje takvih mjera koje e utroak energije svesti na najmanju mjeru, tj. omoguiti da rad bude to ekonominiji. Kod neuvjebanih radnika dolazi do ukruenja miia, brzog zamaranja i utroka vie energije.

19. Openito o proizvodnim faktorima i njihov uticaj na proizvodnjuSvaka proizvodnja, pa i graevinska, izloena je uticaju spoljnih faktora koji mogu imati manji ili veci uticaj na odvijanje toka proizvodnih procesa. Broj ovih faktora je vrlo velik i njihov uticaj se cesto ispreplice. Iz tog razloga su od interesa samo oni faktori ciji je uticaj dominantan i takve faktore nazivamo kljucnim ili karakteristicnom faktorima. Proizvodne faktore svrtavamo u pet grupa : -prosjeni stepen umjeanosti ( obunosti) radnika. -stepen razvitka nauke i njene tehnoloke primjenljivosti u organizaciji15

proizvodnje -drutvena organizacija procesa proizvodnje. -obim i efikasnosti sredstava za proizvodnju ( stepen mehanike opremljenosti, stanje i kvalitet maina). - prirodni uslovi pod kojima se izvode radovi.

20. Proizvodnja u graditeljstvu : pojedinana, serjiska, masovna.

Pojedinana proizvodnja : Ovakav tip proizvodnja specifino je krakteristian za graditeljstvo, a u industrji za tzv. zanatsku proizvodnju. Ovakva proizvodnja je najneracionalna iz sljedeih razloga: Proizvodni procesi nisu i ne mogu biti ustaljeni te je neophodno da se radnici stalno premjetaju s jednog posla na drugi. Na taj nain ne postoji mogunost da oni steknu rutinu u radu, pa prema tome i visoku proizvodnost Trokovi pripreme su vei i neracionalni, jer oni ne rastu proporcionalno sa veliinom zadatka Kod pojedinanih objekata obino se primjenjuje mahanizacija tzv. univerzalnog tipa, jer nije izvjesno kakvi e se radovi kasnije izvoditi. Takva mehanizacija je jeftinija od specijalnih maina, ali je zato i znatno manja produktivnost. Kod pojedinanih objekata i radova stepen razrade tehnike dokumentacije ne moe biti nikada takav kao da se radi o veem broju istih objekata, jer se tada i isplati vii stepen obrade i razrade.16

-

-

-

Zahtjevi u pogledu kvalifikacije radnika znatno su otriji jer su s jedne strane radovi manje mehanizovani, a sa druge strane radi nemogunosti uvoenja prakse ralanjivanja radovi su kompleksniji. Radi nekompletnosti tehnike dokumentacije esto dolazi do raznih improvizacija to onemoguuje potpuno iskoritenje sredstava za rad.

-

Serjiska proizvodnja: Ovaj tip proizvodnje je znatno ekonominiji od pojedinane proizvodnjejer ona podrazumjevaseriju jednakih proizvodnja u ograninom broju. U ovoj proizvodnji klasifikacija radnika moe biti i nia zbog pojednostavljene proizvodnje. Osnovne karakteristike ove proizvodnje su: Priprema rada vri se odjednom za cijelu seriju objekata, a ne vie samo za jedan, te prema tome moe biti i veoma racionalno. Tehniki procesi, tipovi konstrukcija, kao i vrste radova se ponavljaju, te postoje uslovi i mogunost da se radnici po dovrenju jedne vrste posla na jednom objektu prebaci na drugi objekat opet na istu vrstu posla. Na taj nain se omoguuje da oni stalno izvravajui isti posao usljed efekta ponavljana steknu visoku rutinu u radu, pa prema tome i produktivnost. Tehnoloki proces se odmah razrauje za cijelu seriju i zato on moe biti i bolje obraen i detaljnije prostudira. Mogue bolje koritenje maina i ureaja, jer se one mogu koristiti ravnomjernije, dijelom i kontinualno. Tehnika dokumentacija moe biti daleko bolje razraena jer zato postoje svi uslovi. To u dobroj mjeri moe da otkloni uzroke zastoja radi ekanja na obradu detalja i sl.

-

Masovna proizvodnja: Je ona proizvodnja kod koje se proizvodi u veoma velikim serijama, praktino neogranienim. Da bi se mogla ostvariti potrebno je da se obezbjede preduslovi kao to su veoma veliki obim radova dugog trajanja, sistem dugoronog finansiranje i povoljan plasman proizvoda na tritu.17

Osnovne karakteristike masovne proizvodnje su: Pojedina radna mjesta mogu biti potpuno specijalizovana i to zahvaljujui mogunosti potpunog ralanjivanja tehnolokih procesa i praksi uproavanja rada Na svakom radnom mjestu radi se samo po jedna operacija Oprema moe biti visokospecijalizovana, pa prema tome i visokoproduktivna Put (tok) materijala moe biti najkrai, jer je mogue maine rasporediti prema toku tehnolokih procesa Stepen razrade tehnike dokumentacije i pripremu je mogue provesti do savrenstva, i time obzbjediti maksimalno moguu racionalizaciju Mogua je primjena djelimine, a nekada i pune automatizacije u proizvodnji

-

21. Radna snaga kao ljudski faktor, materijal i energija u proizvodnji

Karakteristini faktor u vezi sa ovjekom kao radnom snagom su sljedei: -

Strunost radnika, kao izvrioca u proizvodnji Uvjebanost i njegova produktivnost Stanje radne sposobnosti radnika Pravilan izbor zvanja i profesionalna orijentacija Pravilan raspored i korienje kadrova Uslovi pod kojima rad treba da se izvodi Radna atmosfera Zalaganje radnika18

-

-

Nain isplate Odnos radnika prema radu Zainteresovanost radnog kolektiva za izvrenje zadatka

Kod materijala i pogonske energije bitno su faktori : -

Obim, vrsta i razuenost radova uslovi snabdjevanja, ekonomska opravdanost primjene Reim eksploatacije maina i ureaja Uslovi dopreme maina u ureaja Tehniki uslovi projekta i uslovi konstrukcija Mogunost primjene prefabrikovanih elemenata u cilju racionalizacije Racionalno koristenje otpadaka Racionalno koristenje skladista I deponija Racionalnost vrste i sistema manipulacije.

-

U graevinarstvu materijale dijelimo na osnovne, pomocne i pogonske.

22. Mehanoopremljenost, industrijalizacija i automatizacija u proizvodnji.Mehanika opremljenost (mehanoopremljenost) predstavlja odnos mase amortizacije osnovnih sredstava i mase linih dohodaka za odreeni posao u odreenom vremenskom periodu. Mehanizacijom radova postie se redovno maksimalna racionalizacija proizvodnje, jer se skupi i niskoproduktivni ljudski rad zamjenjuje visokoproduktivnim radom maina. Osnovni faktori koji utiu na rad maina i njihovo koritenje su:vrsta i obim graevinskih radova, uslovi dopreme i montae, uslovi snadbjevanja pogonskom energijom, organizacija odravanja i popravki, nivo organizacije ekspoatacije maina i ureaja, 19

-

fiziko stanje maina i opreme (dotrajalost), reim i stepen koritenja, strunost i uvjebanost kadra rukovalaca, racionalnost izbora vrste i veliine maina, radni uslovi i organizacija na random mjestu.

Primjena industrijalizacije uslovljava vii stepen projektovanja, tehnologije proizvodnje, kao i vii oblik organizacije i poslovanja privrednih organizacija. Industrijalizacijom je mogue maksimalno poveati produktivnost i sniziti cijenu proizvoda, tj. ostvariti vii stepen ekonominosti. Bitni i odluujui faktori koji utiu na industrijalizaciju su: - obim i vrsta radova,sposobnost radova u smislu mogunosti pretvaranja istih u montabilan sistem, tj. mogunost ralanjivanja konstrukcije u sistem jednakih dijelova tako da postane sposoban za primjenu montanih metoda graenja, kontinuitet radova, tj. obezbjeenje dugoronog planiranja, finansiranja i izvoenja, stepen kompletiranja i razrade tehnike dokumentacije, stepen razrade tehnolokog procesa i njegova mehanizovanost, specijalizacija izvoaa i kooperacija, nivo organizacije i sinhronizacije proizvodnje, posebno planiranja, situacija na tritu konjunktura i konkurencij, kao i mogunost plasmana proizvoda.

-

Automatizacija predstavlja najvei stepen organizacije proizvodnje, a mogua je onda kad je ve sprovedena potpuna mehanizacija tehnolokog procesa i kada se radi o velikim serijama istovjetnih proizvoda.

24. Faktor vrijeme, kontinuitet proizvodne veliine i obim radova, nivo organizacije, spoljni faktori u procesu proizvodnje.

Faktor vrijeme pod faktorom vrijeme u graevinarstvu se obino podrazumjeva uticaj koji ono moe da ima ukoliko njegova vrijednost varira. Skraenje vremena graenja moemo postii: Uvoenjem prekovremenog rada, uvoenjem viesmjenskog rada, primjenom skupljih, produktivnijih materijala, poveanjem broja mehanikih sredstava, 20

primjenom skupljih metoda i tehnologija.

Kontinuitet proizvodnje Kontinuitet radova prua vanredne mogunosti za poveanje produktivnosti usljed povoljnih uticaja. Kontinuitet radova prua vanredne mogucnosti za povecanje produktivnosti usljed povoljnih uticaja koji se odrazavaju na sljedeci nacin: 1) omogucava se ustaljenje radne snage, njeno usmjeravanje I bolje koristenje 2) usljed uticaja uigravanja, postize se vanredna rutina u radu a time I visoka produktivnost 3) postoje svi uslovi da se privredna org specijalizuje I usmjeri na izvrsavanje odreene vrste posla 4) postoje svi preduslovi za primjenu savremenih ind metoda graenja Veliina i obim radova Obim i veliina radova sadre u sebi odreene elemente kontinuiteta i faktora vremena. Veliki obim radova omoguuje privrednim organizacijama odreeno usmjeravanje u smislu specijalizacije i opremanja. Radovi velikog obima privlae strune kadrove, je rim omoguavaju strunu afirmaciju, kao i struno usavravanje i uzdizanje, pruaju bolje radne i ivotne uvjete i pozitivno djeluju na njihovo ustaljenje. Nivo organizacije Napredak tehnologije i industrije u oblasti organizacije se odraava na formiranje, kadrovsko uvravanje i podizanje kvaliteta rada odjeljenja za pripremu i unapreenje proizvodnje, kako bi se omoguilo ostvarivanje stremljenja savremene tehnologije. Spoljni faktori grupa prirodnih faktora na koje se uglavnom ne moe uticati. Spoljni faktori mogu imati odluujui uticaj na godinji fond radnih asova, kao i na vrstu, obi mi kvalitet pripremnih radova. Klimatsko-meteoroloki ulosvi odraavaju se otrinom podneblja, to se izraava srednjom godinjom temperaurom i njenim varijacijama. Geoloko-geomehaniki uslovi mogu uticati na izbor metoda u zavisnosti od vrste mehanizacije i veliine maina, izbor sistema transporta, kao in a lokaciju objekta iz oblasti pripremnih radova. Hidroloki i hidro-geoloki uslovi imaju utjecaja naroito ako se radovi izvode u blizini vodotoka, a obuhvataju kompleks nadzemnih i podzemnih voda. Topografija terena podrazumjeva razuenost i ima uticaja kod rjeavanja kompleksa pripremnih radova.

25. Priprema proizvodnje.Openito?Pripremu proizvodnje moemo da podijelimo na dva dijela: tehniku i operativnu.21

Tehnika priprema obuhvata prouavanje elemenata koji predstavljaju tehnike i tehnoloke karakteristike proizvodnje kao i osnovne organizacijske problem. Operativna pripremaproizvodnje slui neposredno u operativne svrhe i ona je vezana za djelatnost tehnike pripreme. Osnovne elemente vezane za pripremu proizvodnje cine studija tehnolokog procesa i pokreta i vremena,kao i kontrola kvaliteta. Pod tehnolokim procesom podrazumijevamo nain i redoslijed izvravanja pojedinih operacija koje sainjavaju taj process.Skoro je uvijek mogue da se jedan te isti zadatak izvri na nekoliko naina,pri emu moemo primjenjivati razliite tehnoloke procese.Optimalan teh. proces bie onaj kod koga se troi najmanje ivog opredmeenog rada tj. radne snage,materijala i energije.Svrha studije tehnolokog procesa je iznalaenje najpovoljnijeg odnosa sredstava za proizvodnju u cilju njegove racionalizacije.I reba da se tei da put proizvodnje bude najkrai,a raspored proizvodnih kapaciteta takav da omogui takav put.Studija the procesa obuhvata sljedee korake: -ocjenu realnosti moguih procesa -odreivanje kvalifikacione structure radne snage -izbor optimalnih maina i ureaja - izbor optimalnih transportnih sredstava -izbor najracionalnijeg sistema transporta -raspored i organizaciju radnih mjesta -odreivanje potrebnog radnog vremena Kod studije teh, procesa efikasno se mogu primjenitidvije osnovne metode, i to: metoda dijagrama toka(flow diagram) i metoda karte procesa (process chart). Kod metode dijagrama teh. proces se prikazuje ucrtavanjem pojedinih kapaciteta i prikazivanjem meusobnog rasporeda,kao i naina transporta materijala tokom procesa.Dijagram moe predstavljati presjek ili situaciju objekta odnosno radova koji se izvode.Kod mnogih teh. procesa teko je prikazivati redoslijed operacija metodom dijagrama toka.Tada se koristi metoda karte procesa. Ova metoda se razlikuje od prethodne po tome to se umjesto maina i ureaja unose podaci o samim operacijam.Takve karte procesa imaju naroitu vrijednost za one koje treba poduavati,kao i onda kada se radi o planiranju neodomaene vrste posla.Karta procesa sastoji se od reda stepenica predvienih za izvrenje nekog posla tako sreenih da se operacije transporta, simultane operacije kao I njihova meusobna zavisnost mogu momentano uoiti. Svaki se korak prikazuje jednim simbolom koji ga karakterie, tako da se cijeli process prikazuje slikovito. Karta se moe iscrtavati runo radi olakavanja rada i ne mora biti u razmjeri.

22

26. Openito o studiji pokreta i vremena?Studiju vremena je uveo Tejlor,a pokreta Gilbert. Studija pokreta predstavlja analizu svake komponente neke operacije ili postupka sa ciljem da se uklanjanjem nepotrebnih,neefikasnih ili suvinih pokreta svedu tekoe i trokovi na minimum. Studija vremena treba da utvrdi najpovoljinije vrijeme izvrenja nekog zadatka. Ove dvije studije su produbljene analize metode izvrenja materijala,maina i alata kao i grupe radnika koji uestvuju,ili e, u radu.

27. Pravila ureenja radnog mjesta

Za sav ala I material na random mjestu treba odreediti stalno mjesto deponovanja Sav alat, mat I kontrolne sprave treba das u smjestene u blizini radnika I to neposredno ispred njega Snabdijevanje radnog mjesta treba da se vrsi gravitacijom Gdje god je moguce treba da se gravitacijom vrsi I otprema gotovog proizvoda Mat I alat treba tako smjestiti da se obezbijedi najpovoljniji raspored pokreta Dobro osvjetljenje je prvi preduslov da se ostvari pregled koji mora biti obezbjeen Visina radnog mjesta I sjedala treba das u tako podeseni da se tokom rada moze vrsiti smjenjivanje sjedeceg I stojeceg polozaja tijela Svakom radniku treba osigurati sjedalo takvog tipa da mu bude obezbjeen dobar polozaj tijela

28. Oprema I tehnika studije pokreta vremenaTehnika provoenja studije pokreta I vremena obuhvata sljedeih 5 faza:1. Snimanje radnih operacija da bi se registrovale karakteristike. Snima

se onoliko ciklusa koliko je potrebno da bi se dobila reprezentativna slika rada. Poslje snimanja pristupa se analizi filma. U tu svrhu treba da se izradi na bazi ciklograma redosljed pokreta sa opisom rada I to se sve unosi u operacioni list. Simultani pokreti se unose u simogram.2. Sljedea faza je prouavanje operacionih listova I simograma.

Analizom simograma moe da se uoi kolika je efikasnost pokreta.23

3. Kad je jednom pronaen najekonominiji nain proizvodnje pristupa se standardizaciju postupka. 4. Provoenje studije vremena slijedi poslje utvrivanja standardne metode. U tu svrhu treba da se obuhvati sve potrebno vrijeme koje je upotrebio izvoa. 5. Kao posljednja faza dolazi obuka radnika za osvajanje nove metode. Ako se radi o malom broju radnika upotrbljava se prilikom obuke instrukcioni list, a obuavanje veih grupa radnika se vri odvojeno od proizvodnje. Neophodan je trening radi uvjebavanja radnika.

Metoda trenutnih opaanjaOna se zansiva na zakonima vjerovatnoce i njena sustina se sastoji u uzimanju uzoraka iz velikog skupa nasumice. Svaki dio skupa mora imati jednake izglede da ve bti opazen kao i bilo koji drugi dio. U tu svrhu se primjenjuju metode mat statistike i teorije vjerovatnoce kao i kod studije pokreta i vremena. Postupak snimanja: 1) Treba utvrditi koja se tacnost zeli postici sto ce odrediti potreban br opazanja 2) Treba prethodno odrediti na bazi iskustva procentualnu frekvenciju rada i zastoja koji ce se mjeriti Prednosti ove metode: Rad je znatno jeftiniji od rada na studiji pokreta i vremena Simultano snimanje veceg br radnika moze obaviti samo jedan osmatrac Manji izgledi da ce s edobiti netacan rezultat ako se radnik ne posmatra dugo Nije potrebno angazovanje strucnih analiticara Snimanje moze da se prekine u bilo kom momentu bez uticaja na tacnost Nedostaci: Metofa je neekonomicna za studiju pojedinacnih izvoaa razmjetenih na veim udaljenostima Snimanje hronometrom kod studije pokreta i vremena omogucuje diniju raspodjelu rada i zastoja Izvoa moe da izmjeni nain svog rada cim ugleda osmatraca, moze dati pogresne rezultate Ako se snima grupa radnika, rezultat ce biti prosjek bez podataka o individualnim razlikama Prilikom snimanja ne prave s ebiljeske o metodi kojom radnik radi Postoji opasnost da osmatrac umanji vaznost strogog pridrzavanja principa na kojim se zasniva metoda trebutnih opazanja

29. Kontrola kvaliteta u modernoj proizvodnji

24

Prilikom provoenja kontrole kvaliteta primjenjuju se metode matematske statistike I teorije vjerovatnoe. Primjena ovih metoda omogucuje sljede prednosti: Uticanje na kvalitet tokom proizvodnog procesa Kontrolu standardnosti gotovih proizvoda Sistematsko prikupljanje apdataka o uticaju karakt.faktora na kvalitet Omogucuje racionalizaciju proizvodnje i kontrole

30. Mjerenje i normiranje rada i nagraivanje ( system nagraivanja ). Openito.Svrha mjerenja I normiranja rada je dvojaka: s jedne strane ona treba da omogui ostvarivanje principa nagraivanja prema radu, a sa druge strane da prui potrebne elemente za planiranje potreba u sredstvima za rad, kao I potreba u radnoj snazi. Uz mjerenje radnog vremena radnika I maina vri se I mjerenje utroka materijala I pogonske energije. U tu svrhu kod nas su u upotrebi Privremene norme u graevinarstvu. Imamo sljedee norme :1. Graevinske norme vremena ( GNV ) koje za pojedine vrste

radova koji se izvravaju na tano definisani nain I pod tano utvrenim uslovima daju potrebno ( normirano ) vrijeme za izvrenje jedinice proizvoda.2. Graevinske norme uinka ( GNU ) daju vrijednost koliine rada u

naturalnim pokazateljima ( m3, m2, .. ) koju radnik odreene kvalifikacije izvri za jedinicu vremena.3. Graevinske norme utroka materijala slue da bi se utvrdila

potreba u materijalu za jedinicu proizvoda. Za sve sluajeve kad se izvode radovi koji nisu obuhvaeni normama, mogu da se izrade tzv. gradiline norme ito prema potrebama svake pojedine organizacije za sebe.25

NAGRAIVANJE Direktno utie na zalaganje I produktivnost radnika. Osnovni principi nagraivanja treba da budu da se ono vri proporcionalno izvrenom radu, a visina nagraivanja treba da se vri u skladu sa drutvenom koristi takvog rada I uloenim trudom. Sistemi nagraivanja su: Nagraivanje po vremenu Nagraivanje prema uinku Osim ovih oblika nagraivanja korisno je I stimulisanje na utedama u materrijalu. Pored stimulisanja pojedinca vrlo efikasno moe da bude I kolektivno stimulisanje I nagraivanje. Prednosti kolektivnog stimulisanja I nagraivanja su lee u tome to se razvija drugarstvo I kolektivni duh, kao I uzajamno povjerenje. Da bi bilo koji system nagraivanja bio to efikasniji potrebno je da od primarne je vanosti da se isplata zarada obavi to prije, nakon to je obavljen posao.

31. Metode mjerenja radnog vremena.Osnovne metode mjerenja radnog vremena zavise od toga da li se vri mjerenje vremena radnika ili mjerenje vremena rada maina. Za svaku vrstu postoje specifine metode. Za mjerenje rada radnika primjenjuje se tzv. hronometraa, fotopregled, kao i metoda koja se primjenjuje kod studije vremena (filmska kamera sa 1000 snimaka u minuti). Za rad maina pored hronometrae se mogu koristiti i specijalni mjerni satovi i to kako za maine tako i za vozila. Uz navedene metode moe korisno da se primjeni i metoda trenutnih opaanja, kod koje se mjerni uzorci uzimaju nasumice bez uticaja osmatraa,sa jednakom vjerovatnoom pojave.

32. Sistem operativnih istraivanja. Tehnika rada. Formulisanje problema. Konstruisanje modela.Operativna istraivanja su skup metoda kojima se vri analiza uzajamnih veza izmeu tehnikih i psiholokih faktora u namjeri da se pripremi odluka26

koju treba poduzeti da bi se omoguilo postizanje racionalnih rjeenja najvee mogue efikasnosti. Tehnika rada Predmet rada operativnih istraivanja obuhvata formulisanje i prouavanje problema neke organizacije u cilju dobijanja potrebnog rjeenja. Potrebne su sljedee faze rada:-

formulisanje problema konstruisanje modela koji treba da predstavlja problem iznalaenje rjeenja na bazi modela testiranje modela i dobijenog rjeenja uspostavljanje kontrole rjeenja primjena rjeenja u praksi

-

Formulisanje problema Kod faze koja obuhvata formulisanje problema potrebno je da tome predhodi detaljno prouavanje njegovih komponenti. Na prvom mjestu, nuno je da postoji donosilac odluke. Kod donoenja odluke treba jasno izraziti ta se eli, odnosno cilj treba da bude jasno definisan. Sljedea komponenta su potrebna sredstva (sistem). Da bi se neki problem mogao rjeavati potrebno je da postoje dva pravca akcije, odnosno da postoje i altrernativni pravci moguih akcija. Konstruisanje modela sistem se moe prikazati simbolima, kao to je to sluaj kod matematikih modela. Njihova primjena je najsloenija,ali zato i najefikasnija. Nakon upoznavanja sistema, pristupa se izradi matematikog modela. S obzirom da su sistemi koje prouavamo obino sloeni, tako je i mehanizam rada komplikovan. Iz toga razloga se modelom, umjesto kompletnog sistema, predstavljaju njegove najbitnije karakteristike. Kod izrade modela za svaku od komponenti se usvaja po jedna promjenjiva koje definiu sistem. Promjenjive se mogu podjeliti u dvije grupe i to: promjenjive na koje se moe uticati donoenjem odluke promjenjive na koje se ne moe uticati.

33. Metoda linearnog programiranja. Openito. Simpleks metoda.27

Kod linearnog programiranja izrada matematikog modela predstavlja glavni i najtei dio zadatka. Matematiki model predstavlja zbir matematikih odnosa koji definiu mogui problem. Kod izrade modela vae sljedei principi: - proporcionalnost - nenegativnost sposobnost sabiranja linearna funkcija cilja

Konstruisanje modela se vri po koracima (postupno): - polazi se od definisanja aktivnosti sistema kao cjeline, te se zatim utvruju vrste predmeta koje se troe, odnosno proizvode - utvruju se jedinice mjerenja za svaku od jedinica i posebno se odabire tzv. dragocijena jedinica kojom e biti izraena dobit treba da se ustvrde tokovi ulaza i izlaza kao i jednaine materijalnog bilansa.

Simpleks metoda Simpleks metoda predstavlja iteracioni postupak kojim se poslije konanog broja iteracija dolazi do optimuma (minimalizacije ili maksimalizacije rjeenja).Iteracioni postupak po simpleks metodi zahtjeva transformaciju matrice po odreenom sistemu. Proraun sadri dvije faze. Prva faza obuhvata zamjenu baznih promjenjivih sve dok sve vrijednosti u redu (d) ne budu jednake ili vee od nule. U drugoj fazi prorauna se postupa kao u prvoj fazi. Odreivanje kljunog stuba se vri tako da se uzima najnia vrijednost u redu (c) , i to dok sve vrijednosti u redu (c) ne budu jednake ili vee od nule. Tada je postupak prorauna po simpleks metodi zavren, a rjeenje predstavlja optimum (minimalizaciju ili maksimalizaciju).

34. Metode metoda

linearnog

programiranja

,Transportna

Kod linearnog programiranja izrada matematikog modela predstavlja glavni i najtei dio zadatka. Matematiki model kod toga predstavlja zbir matematikih odnosa koji definiu mogui program. Kod izrade modela vae sljedei principi:28

-proporcionalnost ( tok ulaza proporcionalan toku izlaza) -nenegativnost -sposobnost sabiranja -linearna funkcija cilja Konstruisanje modela vri se po koracima: 1. polazi se od definisanja aktivnosti sistema kao cjeline 2. utvruje se tzv. Koeficijenti ulaza i izlaza 3. utvruju se jedinice mjerenja za svaku od jedinica i odabira se tzv. Dragocjena jedinica kojom e biti izraena dobit 4. utvruju se tokovi ulaza i izlaza kao i jednaine materijalnog balansa

Transportna metoda Ako se transportni problem posmatra sa matematikog gledita postoje osnovne teoreme: - za svaki transportni zadatak postoji rjeenje - rjeenje ne smije da sadri vie od (m+n-1) pozitivnih prevoza koji su meusobno linearno nezavisni; -ako se koliine ne negativni cijeli brojevi, onda e i svako bazno tj.sadravati samo cijele brojeve - transportni zadatak ima optimalno rjeenje. Prije poetka rada na rjeavanju transportnog problema treba jasno definisati cilj koji se eli postii. Kako se mogu postaviti razni ciljevi, to ne znai kako e se uvijek ostvariti minimalizacija trokova, meutim za postavljeni zadatak treba tano utvrditi sve elemente od kojih zavise trokovi transporta i na bazi toga uzeti u obzir optimalan izbor transportnih sredstava i na bazi trajanja ciklusa transporta i kotanja sata transportnih sredstava izraunati vrijednosti trokova transporta za svaku relaciju.

35. Osnovni principi planiranja

Planiranje proizvodnje jedno je od osnovnih naela organizacije rada koje omoguuje sagledavanje buduih dogaaja, te preuzimanje potrebnih mjera da se oni savladaju.29

Planiranje obuhvata: 1* detaljno poznavanje zadatka tj. Investiciono-tehnike dokumente 2* izradu spiska pozicije radova 3* specifikaciju potreba u radnoj snazi, mehanizaciji i materijalu 4* utvrivanje logikih redosljeda radova 5* utvrivanje dinamike, te proraun vremena trajanja svake vrste rada 6* sistem evidencije i kontrole izvrenja radova Prilikom planiranja treba se pridravati sljedeih osnovnih principa: 1* Ukljuivanje sredstava treba da bude postupno. 2* Treba teiti ka to veoj paralelizaciji radova 3* Treba izbjegavati skokove kod ukljuivanja i iskljuivanja sredstava 4* Koritenje svih sredstava treba da bude optimalno 5* Plan treba da zadovolji uslove trita 6* Planiranje treba da bude usklaeno sa optim privrednim planiranjem i razvojem proizvodnih snaga 7* Planovi treba da budu realni 8* Treba to vie koristiti savremene naune metode iz oblasti organizacije rada Da bi planiranje bilo ralno treba da odgovara proizvodnim mogunostima, da poiva na konkretnim podacima i da koristi sistematizovana steena iskustva. Efekat planiranja e zavisiti od tanosti usvojenih pretpostavki na kojima budui plan treba da poiva. Da bi se planiranje moglo uspjeno provoditi neophodno je stalno praenje i analiziranje , kao i sprovoenje principa to boljeg usavravanja.

36. Podjela planova (statiki i dinamiki)Kod planiranja razlikujemo planiranje ukupnih potreba za dovrenje nekog objekta neovisno od vremena (tzv. Statiko planiranje) , kao i vremenski raspored tih potreba i radova po odreenoj dinamici vremenskom rasporedu ( tzv. Dinamiko planiranje).30

Prvu fazu u izradi planova predstavljaju statiki planovi koji su u stvari bilans potrebnih sredstava za rad. Statiki planovi se izrauju u vidu tabelarnog prikaza. Poslije izrade statikih planova pristupa se izradi dinamikih planova tj. Planova vezanih za vrijeme izvrenja radova (dinamiku). Dinamiki planovi obuhvataju izvrenje cijelog objekta i operativne dinamike planove, koji slue za potrebe neposrednog izvoenja radova. Postavljaju se emom:

37. Metode izrade planova. Numeriki planoviKod numerikih planova unose se planirane koliine radova za pojedine vremenske intervale izraene brojevima. Uobiajeno je da se uz podatke o31

planiranim koliinama za pojedine vrste radova unosi pratea rubrika sa podacima o izvrenju kao i rubrika koja izraava procenat izvrenja u odnosu na planirane koliine. Uz to se daju i podaci o kumulativnim iznosima za vee vremenske intervale. Na taj nain je mogue povezati planiranje sa evidencijom, to omoguuje dobru kontrolu i mogunost praenja ostvarenja planirane dinamike. Nedostatak numerikih planova je taj to oni ne daju uvid u taan poetak i zavretak radova, kao i to to ne pruaju uvid u intenzitet odvijanja rada.

38. Metode izrade planova. Grafiki planoviGrafiki planovi mogu da se izrauju na dva naina i to: -da se tok radova prikazuje paralelnim linijama bilo jednake debljine ili u zavisnosti od intenziteta rada. To su tzv. Gantovi planovi ili gantogrami (paralelni dinamiki planovi). -da se tok radova prikazuje u koordinatnom sistemu i oni se zovu ortogonalni planovi. Kod objekata linijskog karaktera kao to su saobraajnice, tuneli, kanali i dr. daleko je povoljnija primjena ortogonalnih grafikih dinamikih planova od paralelnih, jer se zahvaljujui prikazivanju u koordinatnom sistemu daje taan uvid u intenzitet odvijanja radova kao i taan poloaj mjesta rada u zavisnosti od vremena.

39. Proraun trajanja radovaIzrada planova obuhvata proraunavanje potrebnog vremena izvrenja za pojedine vrste radova. Na bazi tablica za proraun potreba u radnoj snazi, materijalu i mehanizaciji te na osnovu koliine radova proraunava se ukupan potreban broj radnih sati po kvalifikacijama radnika. Ujedno se unose i podaci o predvienim mainama i ureajima. Ovdje je neophodno vrenje kompleksnog prouavanja u vezi sa frontom rada. Potrebno vrijeme izvrenja zavisie od intenziteta rada tj od broja i koliine angaovanih sredstava (radne snage i maina). Front rada prema primjenjenoj metodi moe biti razliit i moe diktirati kako broj maina tako i broj radnika. Pri utvrivanju broja i sastava radnih brigada mogu nastupiti slijedea tri karakteristina sluaja: 1. U radu uestvuju maine. Njihov broj bie odreen na bazi mogueg fronta rada za odreanu vrstu radova i fazu radova. U zavisnosti od broja maina utvrdie se i potreban broja radnika.32

2. Ako u radovima ne uestvuju maine broj radnika koji istovremeno mogu da uestvuju u radu utvruje se prema moguem frontu rada, kod ega treba voditi rauna i o ekonomskom efektu. 3. U sluaju kada je rad potpuno mehanizovan postupak se vri kao u prvom sluaju. itav postupak prorauna potrebnog broja radnih dana moe da se obavi tabelarno te sa tako proraunatim vremenom trajanja svake vrste radova ulazimo u izradu dinamikih planova.

40. Dinamiki planovi izvrenja radova ?Baza izrade dinamikih planova napredovanja radova jeste proraun vremena trajanja, odnosno kalendarskih dana. Za svaku vrstu rada unosimo grafiki podatak (bilo da se radi o paralelnim, ortogonalnim ili drugim planovima). Ovdje dolazi do punog izraaja poznavanje tehnologije, kao i iskustvo, tako da se dobije jasan uvid kojim redom e se pojedini radovi odvijati, gdje je mogua paralelizacija, i kakve su meusobne zavisnosti. Jednom usvojen dinamiki plan napredovanja radova diktira i dinamiku svih potreba (kao radne snage, materijala, mehanizacije, i financijskih sredstava). Osim dinamikih planova izvrenja radovam, razlikujemo i sljedee dinamike planove : Dinamiki planovi radne snage, Dinamiki planovi potreba u mehanizaciji, Dinamiki planovi materijala, Dinamiki planovi ulaganja financijskih sredstava;

41. Dinamiki planovi resursa ?Dinamiki planovi izvrenja ne mogu se izraditi odjednom. U duhu prakse optimalizacije (programiranja) rad treba da bude potpuno pribliavanje optimalnom rjeenju. Iako bi na prvi pogled dobijeno rjeenje moglo da izgleda idealno, tek nakon planiranja sredstava (resursa) mogu da iskrsnu potrebe za dopunskim korekcijama, poboljanjima, jer e biti potrebno da se izglade pretjerani skokovi u potrebama, bilo radne snage, mehanizacije, materijala ili financijskih sredstava. =>> Dinamiki planovi radne snage podrazumijevaju planiranje radnika koje se vri prema njihovim vrstama i kvalifikacijama.

33

Dinamiki planovi potreba u mehanizaciji podrazumijevaju planiranje maina i sredstava, a neophodno je i voditi rauna o potrebnom vremenu za njihovu dopremu, montau i putanje u rad. Dinamiki planovi materijala podrazumijevaju odredjivanje koliina potebnih materijala, podatke o tempu isporuke, vodei rauna o obezbjeenju nunih rezervi (zaliha). Dinamiki planovi ulaganja financijskih sredstava se izrauju posle cjelokupnog zavretka planiranja i treba da ukljue sem trokova za izvoenje glavnih radova i sve ostale trokove (za pripremne, prethodne i zavrne radove).

42. Tehnika ciklogramskog planiranja ?Ciklogrami su specifina vrsta ortogonalnih planova koja je posebno pogodna i adaptirana za prikazivanje i planiranje radova koji se odvijaju kontinualno, odnosno cikliki. Planiranje se vri kao i kod ortogonalnih planova u koordinatama (vrijeme;prostor). Podjela ciklograma : -- linijski ciklogrami, -- paralelni ciklogrami, -- kruni ciklogrami, -- vektorski ciklogrami;

43. Tehnika mrenog planiranja. Openito.Poev od 1957. god. naovamo razvijena je u SAD nova tehnika planiranja specijalno za potrebe projekta Polaris za istraivanje svemira (NASA). Danas postoji vie od trideset srodnih varijanata. Sve one imaju zajedniku karakteristiku, a to je tzv. mreni plan. Zato se ta nova tehnika planiranja naziva zajednikim imenom: Tehnika mrenog planiranja Nova tehnika planiranja pokazala je velike prednosti nad dosadanjim klasinim metodama planiranja. Sutina se sastoji u tome da nova metoda omoguuje iznalaenje i uoavanje onih radova (aktivnosti) od kojih zavisi rok izrade investicionog objekta (tj. Projekta).34

Trokovi planiranja primenom TMP su neto vei od onih kod primene klasinih metoda planiranja, ali su zato ekonomske prednosti znatno vee. U sluaju remeenja plana lako je mogue vrenje potrebnih korekcija, pri emu se dobija jasan uvid gde lei uzrok i gde treba da se vre ispravke, kao i efekat izvrenih ispravki. T h ik m o p n n o u a s d tri fa e e n a re n g la ira ja b v ta le e e z ra a d: If z aa Aaz sr ku nl a tut r i e

II faza Analiza vremena III f z aa - O t a a ijat o k v pimliz c r oa

44. Redosljed rada na TMP. Analiza strukture.Polazna baza je kao i kod ostalih vrsta planiranja, tj. projekat treba prvo ralaniti na njegove sastavne delove - aktivnosti. Prvo se sastavlja spisak svih aktivnosti.Nakon izrade spiska svih aktivnosti i utvrivanja njihovih 'meusobnih za visnosti (prethodna aktivnost, naredna aktivnost, uporedna aktivnost) prelazi se na konstruisanje mrenog plana. Potrebno je da se ispita i utvrdi sledee: - koje aktivnosti mogu otpoeti neposredno posle neke posmatrane aktiv nosti, - koje aktivnosti mogu da se odvijaju uporedo - koje aktivnosti moraju prethodno da budu zavrene da bi posmatrana aktivno st mogla da zapone i da li se moe neka od aktivnosti podeliti na vie pojedinanih aktivnosti. Ovo je od posebnog znaaja jer predstavlja paralelizaciju radova. Konstruisanje mrenih planova moe da se vri na dva naina, i t o: -pomou strelica (arrow diagram), - pom ou krugova(circle diagram, odnosno precedence diagram). Sledei rad na izradi mrenih planova je numerisanje aktivnosti u mrenom planu.

45. Redosljed rada na TMP. Analiza vremena.Poetak rada na II fazi TMP zahteva proraun trajanja izvrenja za svaku pojedinu aktivnost. U tom pogledu postupak je potpuno isti kao i kod klasinog planiranja. Davanje vremenske dimenzije mreznom planu, tj.proraun trajannja izvrsenja projekta , moe da se vri na vie naina, i to: postupkom35

racunanja napred-nazad,to se vri neposredno pomou mree, ili bez neposrednog uvida u mreu pomou matrice , pomou tablice i, na kraju, pomo u rauna. Jedino proraun pomou ta blice, koji odgovara i radu raunara, prua pun uvid u veliinu i vrstu pojedinih vremenskih rezervi i predstavlja potpun proraun, dok su prorauni na mrei i pomou matrica vie orijentacione prirode. Kod TMP je u primeni specijalna terminologija za pojedine pojmove. U praksi u tom pogledu vlada veliko arenilo. Radi lakeg praenja literature (izvorne) pri menie se oznake iz amerike prakse za pojedine termine: najraniji poetak neke aktivnosti (earlier start) arlier start (ES) _ najkasniji poetak neke aktivnosti (last start) last start (LS) najraniji zavretak (earlier fini sh) arlier fini (EF) najkasniji zavretak (last f'inish) last fini (LF).

Kod toga vae sledei odnosi: ES = LEF (PA)

Najraniji poetak neke aktivnosti jednak je najkasnijem od svih najranijih zavretaka prethodnih aktivnosti. EF = ES+t n Najraniji zavretak neke aktivnosti jednak je zbiru vremena najranijeg poetka i vremena trajanja te aktivnosti. LF = ELS LS = LF-tn Najkasniji zavretak neke aktivnosti jednak je najranijem od svih najkasnijih poetaka narednih aktivnosti. (NA) Ukupna vremenska rezerva Tu = LS-ES = LF - EF Slobodna vremenska rezerva T = EES (NA) - EF

36

46. Terminiranje mrenih planova. Izglaavanje potreba u resursima.Da bi se prorauni mogli primjeniti pri izvoenja radova treba povezati rezultati sa datumima, vano je odredit poetni datum.kao baza za terminiranje se uzima godini fond radnog vremena; vodi se rauna o uslovi rada i vrijeme rada i praznici itd. U okviru terminiranje mogu da se utvruju znaajni datumi (milestone), kojim se treba predrati; zavretak neka faza rada odnosno poetak neka druga.

47. Optimalizacija mrenog plana.Optimalizacijom odnosa vrijeme-trokovi omoguuje utvrivanje najpovolnjig roka graenje;iznalaenje nekog kraeg roka uz najmanje poveanje trokova. Za vee projekte to se vri pomou raunara, dok za manjih objekata runo se rauna postupnim pribliavanjem.Polazna faza je iznalaenje zavisnosti trokova u funkciji vremena,ta zavisnost je linearna, polazi se od normalno vrijeme; vrijeme ako se uzima optimalnu mehanizaciju i organizaciju i tehnologiju.. Mjere koje se poduzimaju za optimalizaciju trebaju da budu to ekonominiji; to manji dodatnih trokova (uvoenje prekovremenskog rada,vie smijenskog rada, primjene visokoproduktivnih materijala,primjene efikasne metode rada,primjena veeg broja osnovnih sredstava)

48. Probalistiko planiranje. PERT metoda.U koliko se radi o potrebi da se izvedu neki radovi koji do sada jo nisu izvoeni(novo iskustvo) primjenuje se ta metoda.37

U prvoj fazi polazi od mrenog plana na bazi analizu strukture(kao TPM), dok u drugoj fazi se razlikuje od (TPM) u utvrivanja vremena trajanje pojedinih aktivnosti; sa (a) obiljei optimistiko vrijeme, sa (b) pesimistiko vrijeme, dok sa (m) najvjerovatnji vrijeme i rauna se oekivano vrijeme sa sljedeom formulom . Tc = (a+4m+b)/6. Prorauna se vjerovatnoa odvijanje dogaajapomou faktora vjerovatnoe, pa ako : P