ORGAN NAKLORGAN NAKLĐĐ VE VE BABAĞĞLANTILI ETLANTILI ETĐĐK K

KONULARIKONULARI

ÜÜzeyir Palazeyir Pala

01.04.201101.04.2011

KONUKONU

Organ nakli, organ naklinin gelişim tarihçesi, çeşitleri ve organ nakli çerçevesinde ortaya çıkan etik konular

KONUNUN TARKONUNUN TARĐĐFFĐĐ

Genel• Organ nakli modern tıbbın en güncel konularından birisidir. • Nakil sadece yasalarca tıbben beyin ölümü gerçekleşmiş kişilerden yapılabilmektedir. • Kadavradan ve canlıdan olmak üzere iki ana kaynaktan yapılabilir. • Kadavradan nakil ancak eğer ölen kişi ölmeden evvel organ bağışı yapmışsa veyahutta örneğin

trafik kazasında ölen kişilerin yakın akrabalarının karşılıksız rızası ile gerçekleşebilmektedir. • En önemli kaynaklardan biri trafik kazalarında olduğu gibi ani ölümler olup, bu ülkemizde pek

verim alınamayan bir yoldur. • Akraba veya akraba olmayanlardan olmak üzere canlıdan nakil en çok kullanılan yöntemdir

• Konu donör ve alıcı açısından direkt insan sağlığı ve geleceği ile ilgili olduğundan etikle ilgili çok sayıda üzerinde mutabakat olan ve olmayan mevzularla karşılaşılmaktadır.

Etik Nedir

• Ahlak bilimi, töre bilimi, insan ve hayvan yaşamını ilgilendiren bilimlerde yapılabilecek hareketlerin sınırları, davranışın öncesinde yol gösterici ve sınırlayıcı kurallar topluluğu olarak tanımlanabilir.

• Etik, diğer yönden bir nevi ahlakın mesleğe yönelik kısmıdır ve kendi içinde tutarlı bir takım yaptırımların uygulanmasını da öngörebilmektedir.

• Demokratik toplumların değerlerini, normlarını ve tutumlarını belirleyen; insanların hayatını, diğer insanlarla olan ilişkilerini ve toplumla olan iletişimini belirleyen temel yaptırımlardır.

• Etik kuralları genel kabul görürlerse zamanla hukuk kurallarına dönüştürülebilirler.

Etik Türleri

Etiği meslek ahlakı olarak tanımladıktan sonra genel anlamda her meslek ya da disipline bağlı olarak etik türlerinden de söz edilebilir. Örneğin, yönetim, hukuk, ticaret, tıp, akademik etik vb. gibi.

Organ ve Doku Nedir

Organ ve doku deyiminden, insan organizmasını oluşturan her türlüorgan ve doku ile bunların parçaları anlaşılır. Ancak 0to-greftler(verici bölgeden çıkartılarak saçsız bölgeye nakledilmek için hazır olan saç foliküllerine verilen ad), saç ve deri alınması, aşılanması ve nakli ile kan transfüzyonu (kan nakli) bu kapsam dışında değerlendirilmektedir.

Organ Bağışı Nedir

Organ bağışı, bir insanın organlarının bir kısmını veya tamamını, henüz sağlıklı iken, beyin ölümünün ardından başka insanlarda yararlanılmak üzere bağışlaması işlemine verilen addır.

Nakli Yapılabilen Organlar Nelerdir _1

Gözün kornea tabakası

Böbrek

Kas ve kemik iliği

Karaciğer

Akciğer

Nakli Yapılabilen Organlar Nelerdir _2

Kalp

Kalp kapağı

Pankreas

Đnce bağırsak ve pankreasın insülin salgılayan hücreleri

Beyin Ölümü Nedir_1

Beyin ölümü klinik bir tanı olup, beyin fonksiyonlarının tam ve irreversibl yani geri dönülmez bir şekilde kaybıdır.Đlk 1968 yılında Harward Üniversitesinde tanımlanmış ve beyin ölümü kriterleri Harvard Kriterleri olarak tıp dünyasında yerleşmiştir. Hemen hemen hiçbir ülkenin yasasında ölümün tanımlanması yoktur. Çünkü ölüm tanımının kültürel, yasal ve politik boyutları da mevcuttur.

1.6.2001 tarihli Organ ve Doku Nakli Hizmetleri Yönetmeliği’ne göre, kalp durmasıolmadan, net bir şekilde tespit edilebilecek bir primer beyin lezyonu (doku hasarı) varsa aşağıdaki 7 klinik tanı kriterlerinin beyin ölümü açısından araştırılması gerekmektedir :

1. Derin koma hali (bilincin tam kaybolması)2. Işığa reaksiyon olmaksızın; yani göz bebeklerinin 4-9mm büyümesi 3. Reflekslerin büyük oranda kaybolması4. Kornea refleksinin yokluğu5. Ağrılı uyaranlara yanıtın olmaması6. Öksürme ve yutma reflekslerinin yokluğu7. Beyin sapının da hasarı ile kendiliğinden solunumun durması

(Solunumla sağlanan oksijenin kesilmesinden 1-2 dk sonra kalp te durur. Buna klinik ölüm

denir. Kalp durunca hücrelere oksijen gitmez ve oksijensizliğe en duyarlı hücreler olan

beyin hücrelerinde 4-6 dk sonra geri dönüşü olmayan doku ölümü olur. Beyin hücreleri

öldükten sonra kalp çalışacak olursa kişi bitkisel hayata girer.)

Beyin Ölümü Nedir_2

Beyin ölümü tanısını esas olarak nöroloji ; nöroşirürji, anestezi ve kardiyoloji uzmanlarından oluşan beyin ölümütespit kurulu gerekli testleri yaparak koyar. Hakkında beyin ölümü tesbiti yapılmış kişiler artık tıbben ölüdürler ve bir daha hayata dönmeleri de mümkün değildir.Beyin ölümü bir çeşit geri dönüşü olmayan koma olarak ta tanımlanabilir.

Beyin ölümü tanısı konan hastalarda daha önce tanısı konulmuş bir nedenle hasta irreversibl(geri dönüşü olmayan) koma tablosuna girmişse en az 12 saat, etyolojisi(hastalık etkenleri) bilinmeden gelişen tablolarda en az 24 saat bu koşulların değişmeden devamlılığının gözlenmesi ve ilaveten uygun bir laboratuvar yöntemiyle de teyid edilmesi gerekir.

Eğer yakınlarının da itirazı yoksa beyin ölümü gelişmiş kişilerin organları başka insanlara nakledilebilir.

Beyin önlümünün yakınlara deklere edilmesinden sonra yaşam desteğinin kesildiği haller :1- Hastanın organlarının transplantasyon için kullanımasına hasta yakınının izin vermesi2- Hasta yakınlarının yaşam desteğinin kesilmesine izin vermesidir.

Bitkisel Hayat veya Koma Durumu ile Beyin Ölümünün Farkı Nedir

Bitkisel hayatta beynin, düşünce, konuşma ve istemli kasların hareketinden sorumlu olan üst merkezleri, yani korteks işleviniyitirmektedir. Bu durumda hasta düşünemez ve konuşamaz.Bitkisel hayatta; beyin ölümü vakasının aksine hastanın solunumu devam eder.Bitkisel hayattaki kişilerde az da olsa bir yaşam belirtisi vardır.Bu kişiler aylarca, hatta yıllarca destekle yaşayabilir ve bazı durumlarda mucizevi şekilde iyileşme şansları da vardır.Bazen TV veya gazetelerde duyulan “3 yıl - 5 yıl sonra tekrar hayata döndü” vb. türünden haberlerdeki insanlar bu türden bitkisel hayatta olan kişilerdir.

Derin koma da aynı şekildedir. Bu insanları tıp ölü kabul etmez ve organ nakli bu kişilerden yapılmaz.

Beynin, iç organların çalışmasından sorumlu olan, orta ve alt merkezleri bitkisel hayat ve koma vakalarında çalıştığı için kalp atıyor, solunum mümkün oluyor ve sindirim sistemi de çalışabiliyor. Koma durumunda bazen beynin alt merkezleri de geçici bir süreyle işlevini yitirebiliyor. Bu durumda hastayı suni solunum cihazına bağlamak ve damardan beslemek gerekiyor. Kalbin çalışmasını sağlamak ve kan basıncını belirli düzeyde tutmak için de çeşitli ilaçlar kullanılır. Beyin henüz işlevini tam olarak kaybetmediği için hastanın komadan çıkmasımümkündür.

Hangi Organ Bağışlanır

Sağlıklı ve nakli mümkün olan bütün organlar bağışlanabilir.• Türkiye’de : Kalp, karaciğer, akciğer, böbrek ve pankreas gibi

organlar; kalp kapağı, göz kornea tabakası, kemik iliği ve kangibi dokular başarıyla nakledilebilmektedir.

• Dünyada : Đse ince barsak ve pankreasın insülin salgılayan hücreleri de nakledilebilmekte.

• Bağış belgesinde, sadece bağışlanmak istenilen organ/lar ya da tümü işaretlenebilir

Organ Nakli Kimlere Yapılır

• Organ nakli, kronik organ yetmezliği olan hastalara yapılır. • Organ bulunamadığında bu tür hastalar için kaçınılmaz olan sonuç; “ölümdür”. • Böbrek hastalarının diyaliz makinesi sayesinde yaşamaları mümkünse de böyle bir yaşam makinaya bağlı ve çok zordur. Hastaların yaşam süresi önemli ölçüde kısalır.

• Organ nakli yapıldığında ise hastalar içimizden herhangi birisi kadar sağlıklı bir konuma gelirler ve yaşam süreleri de çok daha uzar.

• Organ bağışı için yaş sınırı yoktur.

Organ Nakli Kimlerden Yapılır

On sekiz yaşını doldurmuş ve mümeyyiz olan ve organının alınmasına rıza gösteren kişilerden organ ve doku alınabilmektedir.

Akrabadan yapılan organ nakillerinde akrabalık dereceleri aşağıdaki gibidir :1. derece akrabaları: Annesi, babası, çocuğu2. derece akrabaları: Kardeşi, dedesi, ninesi, torunu3. derece akrabaları: Amcası, halası, dayısı, teyzesi, yeğeni (kardeş çocuğu)4. derece akrabaları: 3. derecedekilerin çocuklarıdır.

Kayın hısımlığında ise kişinin eş tarafından akrabaları aynı şekilde derecelendirilir.

Organ Naklinde Başarı Oranı Nedir

Ülkemizde organ nakilleri dünya standardında yapılmakta ve hatta dünya standardının üzerinde pozitif sonuçlar alınabilmektedir. Karaciğer ve böbrek gibi önemli organların nakillerinde elde edilen başarı oranları % 90'nın üzerinde seyretmekte ve belli merkezlerde örneğin Akdeniz Üniversitesinde böbrek nakli için %99’lara ulaşabilmektedir ki; bu ABD organ nakli merkezlerindeki başarı oranının da üzerindedir.

Organ Nakli Đhtiyacının Boyutu

Türkiye'de 48 organ nakli merkezi ve hayatını diyalizle sürdüren yaklaşık 50.000 böbrek yetmezliği hastası ve 750 diyaliz merkezi mevcuttur. Hastaların arasına her yıl 11 bin kişi katılıyor. Yılda en az 2 bin böbrek nakli yapılmaz ise bu sayı beş yıl sonra 50 bini bulacak ve toplamda hasta sayısı 100.000 kişiyi aşacaktır. Devletin mevcut hastalar için harcadığıyıllık para miktarı 2 milyar dolar. Bu rakamın bu şartlar altında 5 yıl sonunda 4 milyar doları aşacağı rahatlıkla tahmin edilebilir. Her yıl diyalizdeki hastaların yüzde 10’u kaybedilmektedir. Bu demektir ki, 5 yıl sonra şimdiki hastaların yüzde 50’si aramızdan ayrılmış olacak.

Batılı ülkelerde nakillerin yüzde 75-80’i kadavradan; Türkiye’de bunun tam tersi. Türkiye’de kadavradan alınabilen böbrek sayısı yılda 200-300 aralığında. ABD’de yılda 11 bin kadavradan böbrek transferi yapılıyor. Sebepleri organ bağışına yeterli ilgi gösterilmemesi ve yoğun bakım ünitelerinin azlığı ve yetersizliğidir.

ORGAN NAKLORGAN NAKLĐĐNNĐĐN TARN TARĐĐHHĐĐ SEYRSEYRĐĐDünyada1902 yılında : Đlk kez Macar kökenli cerrah Dr. Ullman Viyana’da, hayvanlar üzerinde böbrek nakli denemesini gerçekleştirdi.1933 yılında : Dr.Voronov Sovyetler Birliği’nde, kadavra böbrek; yani ölü organı ile bunu gerçekleştirdi. 1950’li yıllar : Bu alandaki çalışmalara hız veren ABD bilim adamları, başarılı organ nakilleri yaparak; organ naklini normal bir tıbbi uygulamaya dönüştürmüşlerdir. Bugüne kadar dünyada yaklaşık yarım milyondan fazla böbrek nakli gerçekleştirilmişdurumdadır.

Milyon nüfus başına ülkelere göre donör sayıları şu şekildedir:ÜLKE %Đspanya 34,6Đtalya 21,1Fransa 20,0ABD 20,0Almanya 13,8Đngiltere 12,3Yunanistan 6,2Türkiye 2,0Romanya 0,4

Tablodan görüldüğü üzere Türkiye’nin durumu gelişmiş ülkerelere göre çok kötüdür.

Türkiye’de

1969 yılında : Ankara ve Đstanbul’ da iki kalp nakli yapıldı; ancak başarısız oldu. 3 Kasım 1975 yılında : Dr. M. Haberal ve ekibince Hacettepe Üniversitesi Hastanesi’ nde, bir anneden 12 yaşındaki çocuğa canlıdan canlıya ilk başaılı böbrek nakli gerçekleştirildi.10 Ekim 1978 tarihinde : Dr. M. Haberal ve ekibince Avrupa Transplantasyon Birliği’nden (Eurotransplant) sağlanan ölü böbrek ile ilk defa kadavradan böbrek transplantasyonu gerçekleştirildi. 1978 yılında : “Organ ve Doku Alınması, Saklanması, Aşılanması ve Nakline” ilişkin 2238 sayılı yasa çıkarıldı ve organ naklinin yasal çerçevesi belirlendi. Yasanın 3 Haziran 1979 tarihinde yürürlüğe girmesinden bir ay sonra, ilk kadavradan böbrek nakli gerçekleştirildi. 8 Aralık 1988 tarihinde : Dr. M. Haberal ve ekibince Kuzey Afrika, Orta Doğu ve Türkiye’de ilk defa kadavradan karaciğer nakli gerçekleştirildi. 15 Mart 1990 tarihinde : Dr. M. Haberal ve ekibince Kuzey Afrika, Orta Doğu ve Türkiye’de ilk kez çocuklarda canlıdan segmental karaciğer nakli gerçekleştirildi. 24 Nisan 1990 tarihinde : Dünyada ilk kez yetişkinlerde, akrabalar arası yani canlıdan canlıya karaciğer nakli gerçekleştirildi. 16 Mayıs 19992 tarihinde : Dünya literatüründe ilk kez yapılan bir uygulamayla aynıvericiden aynı anda hem kısmi karaciğer nakli ve hem de böbrek nakli gerçekleştirildi.

2005 yılı sonuna kadar, Türkiye'de yapılmış toplam transplantasyon sayıları şu şekildedir

Yıl Böbrek Karaciğer Kalp1999 3220 344 1832000 4286 401 1642001 4526 414 1992002 6060 430 1462003 6501 351 1912004 8536 759 183

Toplam 33129 2699 1066

Türkiye'de organ bekleyen hasta sayısı ise şöyledir

Böbrek Karaciğer KalpCanlı 6155 - -Kadavra 2187 - -Toplam 8340 - -Canlı - 598 -Kadavra - 667 -Toplam - 1265 -Kadavra - - 201

2005 yılında yapılan istatistiklere göre donör (bağışlayıcı) sayıları

Avrupa'da böbrek nakli için bekleme listesi ve organ bağışları

HUKUKHUKUKĐĐ BOYUTBOYUT• Avrupada organ bağışı, beyin ölümü ve organ nakli ile ilgili yasal

düzenlemeler Avrupa komisyon toplantısı Porto 2000 kurallarına göredir. • Japonya organ naklinde daha yavaş davranmıştır. Japon hükümeti

çözüm için beyin ölümü kriterlerinin oluştuğu hallerde, sadece organ nakli amacına yönelik, kişilerin ölü kabul edilmesini benimsemiştir.

• Ülkemizde organ ve doku alınması, saklanması, aşılanması ve nakli ile ilgili konularıdüzenlemek üzere 3.6.1979 tarihinde 16655 nolu kanun çıkarılmıştır. Bu kanun, Genel Hükümler, Yaşayan Kişilerden Organ ve Doku Alınması, Ölüden Organ ve Doku Alınması ve Ceza Hükümleri ihtiva etmektedir.

• Đlaveten “Organ ve Doku Nakli Hizmetleri Yönetmeliği” 1 Haziran 2000 tarihinde 24066 Sayılı Resmi Gazetede yayınlanarak yürürlüğe girmiştir. Bu yönetmelikte değişiklik yapan ilave bir yönetmelik 07.03.2005 tarihinde 25748 sayılı Resmi Gazetede yayınlanmıştır.Bu kanun Organ ve Doku Nakli Hizmetleriyle Ilgili Kurum ve Kuruluslar, Ulusal Organ ve Doku Nakli Hizmetleri Koordinasyon Merkezi, Bölge Koordinasyon Merkezleri, Bilgi Đşlem Merkezi, Nakil Merkezleri, Nakil Merkezlerinin Kuruluşu, Nakil Merkezi Açılma Başvurusu ve Gerekli Belgeler, Nakil Merkezi Açılma Izin Belgesi, Nakil Merkezlerinin Izlenmesi, Organ ve Doku Kaynaği Merkezi, Doku Tipleme Laboratuarları, Ulusal Organ ve Doku Nakli Koordinasyon Kurulunu(UKK), Ulusal Koordinasyon Sistemi(UKS), amacı, Dağıtımı Yönergesi, Koordinatörlüğü ve UKS Görevlileri, Alım Ekibi, Dağıtımı ve Yasaklar vb. ilgili konuları tanzim etmektedir.

• Transplantasyon hızla gelişen bir tıp alanı olduğundan gelişmelere göre gerekli yasal değişiklik ve düzenlemelerin vakitlice gerçekleştirilmesi çok önemlidir.

ORGAN NAKLORGAN NAKLĐĐNDE ETNDE ETĐĐK K ĐĐLE LE ĐĐLGLGĐĐLLĐĐ BOYUTLARBOYUTLAR

Organ bağışı ve transplantasyon ile ilgili etik sorunlar, Avrupa‘nın 5 değişik ülkesinde yapılan çalışmalarla karşılaştırılmış; Đsviçre, Danimarka, Almanya, Đspanya ve Portekiz’deki transplantasyon sıklığı, organ bağışı sıklığı, yasal düzenlemeler ve donör ailelerinin konuya bakışları incelenmiştir. Ülkelerarası kültürel değer farklılıkları dikkate alınarak yapılan detaylı incelemelerde özellikle organ bağışı ile ilgili açıklanması gerekli bir çok ayrıntı tespit edilmiştir.

Organ bağışı ile ilgili olarak gündeme gelebilecek çok sayıda konu başlığı ve tartışma konusu bulunmaktadır. Bu çalışma kapsamında ana konu olan organ nakli ve etik başlığıaltında bir kısmı genişmutabakat ile sonuca ulaştırılmış, bir kısmı ise daha henüz tartışma aşamasında olan konulara değinilmiştir.

1- Kadavradan Organ Nakli Yapılması

Kişinin ölümü anında yanında herhangi bir yakını yoksa ve üzerindenorganlarını bağışlamadığına dair bir belge çıkmazsa, 2594 sayılı yasa, organlarının alınmasına izin vermektedir. Ölünün fizik bütünlüğünüdeğiştirmeyen organlar, (kornea gibi) herhangi bir bağış ya da izin aranmaksızın nakil için alınabilir. Ancak böyle davranan bir hekimin organ hırsızlığı suçlamasıyla karşılaşacağı kesin gibidir. Böyle bir yasa kamuoyu önünde tartışılmadığı ve kamu vicdanında benimsenmediğinden, nakil merkezlerinde yakınların yazılı izni olmadan organ alınmamaktadır ki; bu da esasen toplumsal etik açsıından en uygun olanıdır. Ancak gerçekten başka birinin hayatı sözkonusu ise bir büyük kurul kararı ile de beyin ölümü gerçekleşmiş kadavradan organ alınması üzerinde tartışılmalıdır.

2- Canlıdan Organ Nakli YapılmasıCanlı vericiden(donör) organ alınmasında etik yönden kesinlikle uyulması gerekenler :1. Donör riski ile alıcının zorunlu ihtiyacının karşılaştırılması; yani kadavra kaynaklı

organ şansının hiç olmaması ya da bekleme süresinin belirsiz olması,2. Donörün onay öncesi, operasyon ve sonrası dönemde karşılaşabileceği sıkıntı ve riskler

konusunda ayrıntılı bir biçimde ve açıkça aydınlatılması,3. Donörün onay belgesini maddi veya psikolojik etki ve baskı altında

kalmadan vermesi, kararından vazgeçme hakkına saygı gösterilmesi,4. Organ verme karşılığında hiçbir maddi çıkarın sözkonusu olmaması;

bu konuda herhangi bir kanıt yada kuşkuda naklin iptali gerekir.

3- Bağışlanan Organların Para ile Başkasına Satılması

3.6.1979 tarihinde resmi gazetede yayınlanmış 16655 nolu kanuna göre bedel veya başkaca çıkar karşılığı, organ ve doku alınması ve satılmasıyasaktır. Öte yandan bu pek mümkün de değildir. Bir insan öldükten sonra organlarıbağışlandığında, Organ Nakli Koordinasyon sistemi devreye girer. Bu sistem gereğince bağışlanan organlar Sağlık Bakanlığı'nın Bölge Koordinasyon Merkezine (BKM) ve oradan da Ulusal Koordinasyon Merkezine (UKM) bildirilirler. Organların merkezlere dağıtımı bu bildirimler sonucunda gerçekleşebilir.

Avrupa Konseyi Đnsan Hakları ve Biyotıp Sözleşmesi (Strasbourg, Kasım 1996), 6 nolu Organ ve Doku Transplantasyonu maddesine göre : • Organ veya dokunun alınması onaya bağlıdır. • Đnsan vücudunun hiçbir parçası ticari amaç için kullanılamaz.Đster kadavra ister canlı vericili nakil olsun, kanuni, tıp etiği ve genel ahlak kurallarıaçısından organlar kesinlikle bir çıkar karşılığında bağışlanamaz.

• Kadavra organ bağışlarında akrabaları tarafından herhangi bir maddi talep olduğunda görüşme derhal bitirilmelidir.

• Adı üzerinde ‘bağışlanan’ her ne olursa olsun karşılık olmamalıdır. Aksi halde bu durum ‘bağış’ değil ‘satış; yani ticaret’ olur ki, bu da kabul etik açıdan edilemez.

• Bununla birlikte bazı ülkelerde ise donörün gireceği sıkıntılı süreçten dolayı yaşayacağıişgücü kaybı, zaman kaybı, ailesinin çekeceği potansiyel sıkıntılar, sağlığının riske girmesi vb. gibi zararlarının tazmini derecesinde bir ücret almasının uygun olup olmadığı tartışılmaktadır.

4- Organ nakli ameliyatında cenazenin bütünlüğünün korunmasıKadavradan organ çıkarma işlemi canlı ameliyatı kadar büyük özenle yapılmalıdır. Organlar çıkarıldıktan sonra estetik dikişlerle dikilerek, bedenin hiçbir şekilde zarar görmemesine özen gösterilmelidir. O bedenler organların kıymetini çok iyi bilen hekimler için kutsaldır ve çok büyük bir saygıyı hak etmektedirler.

5- Organ naklinde Deney – tedavi ikilemi Đlaçla ve diğer yöntemlerle tedavi mümkün olduğu müddetçe klinik sahada kalınmalı; organ nakline başvurulmamalıdır. Nakilde meydana gelebilecek komplikasyonlarla ilgili olarak ta yeterli teknik alt yapı olmalıdır. Yoksa klinik saha ile deney sahası karışabilir ki; bu da etik bir sorundur.

6- Kişinin hayattayken organlarını bağışladıktan sonra bundan vazgeçme hakkıKesinlikle vardır ve yakınlarına söylemek yeterli olmaktadır. Çünkü günü geldiğinde bağışı değerlendirecek olanlar yakınlardır. Bugün ülkemizdeki uygulamaya göre bağışkartı olsa bile kişinin yakınları izin vermedikçe ölünün organları alınamaz.Ancak bir kez nakle karar verip, alıcının da tesbiti ve umuda kapılmasından sonra bağışından vazgeçilmesi, alıcının ümidini boşa çıkarmak sebebiyle pek etik sayılmayabilir.

7- Organların tümünü değil sadece birini (örn. böbrekleri) bağışlamak mümkün müdür?Evet bu mümkün olup, organ bağış kartında bunu belirtecek seçenekler bulunmaktadır. Ayrıca yakınlara bunu söylemek te yeterli olmaktadır. Kişinin bağışladığından başka diğer organlarının alınması etik değildir.

8- Kişinin üzerinde organ nakli kartı varsa ve bu arada sağlık sorunu çıkarsa bunun suistimal edilmesi mümkün müdür?

Tababet ilkelerine göre hiç kimsenin hayatı hiç kimse için feda edilemez. Kaldı ki, organların alınabilmesi için kişi hayattayken bağış yapsa bile, yine de ailenin izninin alınması gerekmektedir.

9- Organ bağışı bilgilerinin korunması ve organ mafyasının eline geçme ihtimali nasıldır?Organ bağışı sırasında alınan bilgiler nakil için yeterli bilgiler değildir. Kişinin sağlık durumunu değil, niyetini belirten bazı kimlik bilgisi dışında bir özellik taşımazlar. Kan veya sıhri hısımlık(evlenme sonucu oluşan hısımlık) veya yakın kişisel ilişkilerin mevcut olduğu durumlar hariç olmak üzere alıcının ve vericinin isimlerini açıklamamak gerekir.

10- Başarı şansı düşük organ nakillerinin yapılmasının etiği var mıdır?Ülkemizde organ nakillerinde örneğin karaciğer ve böbrek gibi önemli organların nakillerinde başarı oranları % 95'in üzerindedir. Özellikle böbrek naklinde bu oran %99’a ulaşmıştır. Dolayısıyla etik açısıdan pek önemli bir sorun yoktur.

11- Organ nakli sisteminin kontrol dışına çıkabilme potansiyeli ve sistem kontrolüSistem otokontrolden kurtulamayacak kadar komplekstir ve suistimallerin üstüörtülemeyecek kadar yaklaşık 15 kişilik kalabalık bir ekip gerektirir. O nedenle, örneğin kadavra organ bağışlarında adli kayıtlara geçmiş hiç bir olay da yoktur. Canlı vericili nakillerdeki suistimaller de gizlenemez. Kaldı ki, organ nakli ekibinin yanısıra hastanelerin etik kurulları da gerektiğinde devrededirler.

12- Bitkisel hayatta veya komada olan hastaların da organlarının alınması ihtimali var mıdır ve bunun etiği nedir?

Bu tür hastaların yaşama geri dönme şansları her zaman olabileceğinden bunlardan kesinlikle organ nakli yapılamaz; etik dışıdır. Çünkü bu tür hastalar henüz daha ölmüş olarak kabul edilmezler.

13- Tam teşekküllü olmayan hastanelerde ve ehil olmayan kişiler tarafından organ nakli yapılması

Sağlık Bakanlığı tarafından yukarıda zikredilmiş yasalar çerçevesinde organ nakli yapma ruhsatı almışmerkezler ve bu merkezlerde çalışacak kişilerde bulunması gereken bütün özellikler tesbit edilmiş ve kontrol altına alınmıştır. Dolayısıyla yasal olarak çalışan merkezlerin gerekli alt yapıyı sağlamaları zorunludur.

14- Organ Mafyası Faaliyetleri16655 nolu kanuna göre 18 yaşını doldurmamış ve mümeyyiz olmayan kişilerden organ ve doku alınması yasaktır.Organ ticaretini önlemek için akraba olmayanlardan organ nakli şu veya bu biçimde yasaklanmış, sınırlandırılmış ya da belli kurallara bağlanmıştır. Bu aslında haklı bir kaygı olarak gözükmektedir. Çünkü yoksulların para için organlarınısattığı ve sadece parası olanların hayatta kaldığı bir toplum sakat olacaktır. Nitekim, Hindistan gibi ülkelerde 1000 dolara insanlar hiç de hijyenik olmayan ortamlarda böbreklerini satmaktadırlar ve bu işin mafyası oluşmuştur. Bazen gündeme gelen küçük çocukların organ mafyası tarafından organlarını almak için kaçırıldığı iddiaları ile ilgili heüz kayda geçmiş ve isbat edilmiş hiçbir adli vak’a yoktur.

15- Organ Nakli Đle Đlgili Reklam Yapılması16655 nolu kanuna göre bilimsel, istatistiki ve haber niteliğindeki bilgi dağıtımı halleri hariç, organ ve doku alınması ve verilmesine ilişkin her türlü reklam yasaktır.Aynı kanuna göre bir kimse sağlığında vücudunun tamamını veya organ ve dokularını, tedavi, teşhis ve bilimsel amaçlar için bıraktığını resmi veya yazılı bir vasiyetle belirtilmemiş veya bu konudaki isteğini iki tanık huzurunda açıklamamış ise sırasıyla ölüm anında yanında bulunan eşi, reşit çocukları, ana veya babası veya kardeşlerinden, bunlar yoksa yanında bulunan herhangi bir yakınının muvaffakiyetiyle ölüden organ veya doku alınabilir. Aksine bir vasiyet veya beyan yoksa, kornea gibi ceset üzerinde bir değişiklik yapmayan dokular alınabilir. Ölü sağlığında kendisinden ölümünden sonra organ veya doku alınmasına karşı olduğunu belirtmemişse organ ve doku alınabilir.

16- Organ naklinde "Etik Kurul Onayı" Sorun Teşkil Etmekte midir?Böbrek nakillerinde aranan "Etik Kurul Onayı" bir yandan zaman kaybından dolayı birçok diyaliz hastasının yaşamını yitirmesine yol açarken, bir yandan da yasadışı organ naklinin önüne set koymaktadır. O sebeple, çapraz nakillerin de canlı vericili ve kan grubu uyumsuz nakillerin de akraba nakilleri gibi değerlendirilmesi gerektiği görüşünde olanlar bulunmaktadır. Konuyla ilgili olarak Sağlık Bakanlığı Tedavi Hizmetleri Genel Müd. denböbrek ve karaciğer nakli yapan merkezlere 3 Şubat 2010 tarihinde gönderilen yazıda, Ulusal Organ ve Doku Nakli Koordinasyon Kurulunun(UKK), etik kurul kararlarının incelenmesi amacıyla yaptığı toplantıda, ''Akraba dışı nakillere ilişkin yeniden mevzuat oluşturulana dek çapraz nakiller ile ilgili dosyaların UKK'da değerlendirilmesine gerek olmadığı'' kararı alındığı belirtilmiştir. Bu da Etik Kurul onayları esnasında kaybedilen zamanın kazanılacağı anlamına geliyor.Bu türden uygulamalar yerel Etik Kurullarına daha çok yetki veriyor. Bunların suistimal edilmesi ciddi etik kaygılara sebep olabilir.

17- Kan grubu uyumsuz nakillerBu tür nakiller çok masraflı ancak bu yöntem, diyaliz tedavisiyle karşılaştırıldığında, orta vadede diyalize göre çok daha avantajlı ve başarıoranı da kan grubu uyumlu nakillerdekiyle eşit seviyededir. Bu sebepten ötürü organ yetmezliğinden verilen hasta kayıplarının azaltılması amacıyla önemli bir çözüm yollarından birisi olarak algılanmaktadır.

18- Çapraz nakillerOrgan nakli bekleyen iki hastanın akrabalarının, birbirlerinin alıcılarına karşılıklı organ vermesi şeklinde gerçekleşen nakillerdir. Ülkemizde çapraz vericili nakil için etik kurullara başvurulmasızorunluluğu kaldırılmıştır ve alıcı ve vericinin karşılıklı rızaları, alıcı hastalar ile verici olacak akrabaları arasında dördüncü dereceye kadar kan veya kayın hısım ilişkisi(evlenme dolayısıyla eşlerden biri ile diğerinin kan hısımları arasında oluşan yakınlıktır) bulunması zorunlu kılınmıştır. Bu kararla böbrek nakillerinde yüzde 10-15 oranında artış olması beklenmektedir.Bu yöntem, yakınları içerisinde kan grubu uyumlu vericisi olmayan hastalara uygulanıyor. Kan grubu uymadığı halde yakınına böbrek vermek isteyen çiftler, organ nakli merkezinde doku uyumları göz önüne alınarak çapraz nakle hazırlanıyor. Örneğin, kan grubu A olan bir alıcının kan grubu B olan yakını, böbreğini kan grubu B olan başka bir hastaya verirken; ikinci hastanın kan grubu A olan vericisi de böbreğini ilk hastaya veriyor. Kan grubu A veya B olan hastalar, kan grubu uyumlu vericileri olmaması durumunda çapraz nakil adayı olabiliyorlar.

19- Fetustan (3-9 ay arası anne karnındaki bebek) Doku NakliTıbben 3 ay sonunda anne karnındaki bebeğin bütün organları oluşmuşolduğundan birey sayılır. Dolayısıyla anne karnındaki bebekten doku nakli yapılabilmesi için etik olarak bebeğin mutlaka ölü olması şarttır. Đngiltere’de örneğin yasal olarak fetustan yapılan transplantasyonların “kişilik transferi olmayacak” şekilde olması yönünde sınırlandırmalar var.

20- Xenotransplantasyon (dış transplantasyon)Organ transplantasyonlarında donor olarak hayvanları kullanmak olarak açıklanabilir, doğru rekombinasyon ve ekspresyon ile genetik olarak değişime uğratılmış hayvanlar tarafından üretilen organların insanlara naklidir. Nakledilen organı hastanın bağışıklık sisteminden koruyacak "kalkan protein"lerin geliştirilmesi ile bu yöntem hayal olmaktan çıkmış, dünyanın çeşitli bölgelerinde özellikle domuzlar kullanılarak organ üretimleri ve (yasal engeller ve etik faktörler yüzünden şimdilik hücresel boyutta) başarılı transplantasyon denemeleri yapılmıştır. Kalbi atmayan kadavra kullanımı bir çıkış yolu olsa da; Xenotransplantasyon ile ilgili çalışmalar da ümit vaad etmektedir. Birikmiş hastaların dertlerinin çözümü için kalbi atmayan kadavra donörlerinin daha sık ve verimli kullanılması ve Xenotransplantasyona ait etik, dinsel ve yasal kuralların belirlenerek ve bu yolla da organ ve doku bağışı ile transplantasyon artışının sağlanması gerekmektedir.

21- Alkol ve Uyuşturucu Bağımlılarına Organ NakliPek çok sağlıkçı içkiyi bırakmış olsa bile alkolik bir hastaya transplantasyon uygulamasını etik bulmamaktadır. Tartışmalar kesin bir çözüme ulaşamasa bile bir hekim geleneksel tıp etiğine göre, kişinin yaşam tarzı ne olursa olsun, elinden gelenin en iyisini yapmakla yükümlüdür.Çünkü kişinin kötü alışkanlıklarından vazgeçme ihtimali de her zaman vardır. Öte yandan, bağımlı olmayan ve nakle daha sağlıklı cevap verebilecek hastalara öncelik vermek de belki daha etik olması açısından tartışılabilir.

22- Eşler Arası Organ Naklinde EtikCanlı donörlerde eşten eşe bağışın kabul edilmesiyle çok önemli bir etik problem gündeme gelmiştir. Bir çıkar karşılığında organ bağışının yasak olması ve eşten eşe organ naklinin yasallaşması, para karşılığı anlaşmalıevliliklerde artışa yol açmıştır. Bu da ileride çözülmesi gereken problemlerden birisi olarak dikkate alınmalıdır.

23- Donör Eşinin Organ Nakli Hk. Bilgilendirilmesi ve RızasıVericinin evli olması halinde birlikte yaşadığı eşinin, vericinin organ ve doku verme kararından haberi olup olmadığını araştırıp öğrenmek ve öğrendiğini bir tutanakla tespit etmek kanuni zorunluluktur. Gerçekten bu son derece yerinde bir uygulamadır; çünkü kişi organları tam biriyle evlenmiştir ve organ vermenin olası komplikasyonlarını kabul etmeyebilir ve bu nedenle O’nun rızası olmadan bu işe tek başına karar vermek etik değildir.

24- Đdam EdilmişMahkumlardan Organ NakliBu konuda genel kanı tıp doktorları ve teknisyenlerinin idam edilmişmahkumlardan organ çıkarımı veya bunların transplantasyonunda kesinlikle rol almamaları yönündedir. Bu etik açıdan daha çok alıcı bağlamında tartışılabilir bir alandır.

25- Dini Kaidelere Uygunluğu Açısından Organ Nakli ve EtikOrgan bağışına karşı olan kişilerin tutumları incelendiğinde bu kişilerin organ bağışına karşı olmaları, genellikle dinsel inançlara dayandırılarak kendini göstermektedir. Farklıtoplumların farklı dini görüşleri ve davranışları bulunmaktadır. Kısaca :

Budist inanışı :Budist inanışı organ bağışına olumlu yaklaşmaktadır. Đnanışa göre vücut ve ruh arasındaki ilişki göz önüne alındığında, ölüm öncesinde ve sonrasında, organ bağışı bir cömertlik olarak nitelenmekte ve Nirvana’ya ulaşmada bir aşama olarak değerlendirilmektedir.

Hindu inanışı :Hindu dininde de organ bağışına izin veren bir yaklaşım görülmektedir. Ölümden bağımsız olarak yaşamaya devam eden ruh inanışı ve cesedin yakılması, mitolojilerce de desteklenerek, insanlık ve toplumun yararına organların kullanımına izin vermektedir.

Musevilik inancı :Organ bağışındaki Musevilik bakış açısının yorumlanması pek kolay değildir. Yaşam kurtarmak ile ölüden fayda sağlamak arasındaki çatışma kararları zorlamaktadır. Bir tarafta kuvvetli olarak organ bağışıve transplantasyonu destekleyenler varken, diğer tarafta musevi toplumda karşı çıkanlar da olabilmektedir.

Hıristiyanlık inancı :

Transplantasyonun ilk yıllarında canlı donörlerden organ çıkarılması ve nakledilmesi Katolik kiliseleri tarafından onaylanmamıştı. “Her organ ve doku bir bütünlük içerisinde, diğer organ ve dokuların bir parçası olarak doğal işlevlerini yürütmek üzere yaratılmışlardı”. Bütünlüğü bozulan insanda kalan doku ve organların bu işlevlerini sürdüremeyecekleri gibi, alınan organların da görevlerini yapamayacakları inanışı geçerliydi. Aynıinanış, insan vücudu ya da parçalarının, başka kişilerin iyileştirilmesi amaçlansa da çıkarları için kullanılmasını reddetmekteydi. Bu durum organ naklini sınırlamıştı. Ancak yaklaşık 60 yıl sonra klinik sonuçların ortaya koyduğu gerçekler ve toplumun değişen değer yargılarının etkisi altında kilise yorumunu değiştirip, organ naklini destekleyici bir tutum içerisine girmiştir.Katolik inanışında Papanın buyruğu ile insanları birleştiren dayanışma kuralları ve hayırseverlik kavramıyla acı çeken kardeşine yardımı desteklemek amacıyla organ bağışıolumlu karşılanmıştır. Her ne kadar ölüye de yaşayan bir insan gibi saygı duyulması şartsa da cesedin artık yaşayan bir insan değerini taşımadığına inanılmaktadır. Organ bağışı için; beyin ölümü kriterlerinin iyi tanımlanması, gerekli tüm tedavilerin yapılmış olması, yakın akrabalarının izni alınması, vücut bütünlüğünün korunmasına dikkat edilmesi gerekmektedir. Canlıdan organ bağışında, organ bağışlayan kişinin sağlığının riske gireceği ve vücut bütünlüğünün zarar göreceği düşünülmektedir. Fakat başka bir çözüm yolu yoksa ve kişinin yaşamı için organ nakli acil olarak gerekliyse, hayırseverlik kuralı göz önünde bulundurularak, donörün özgürlüğüne saygı duyulup, operasyon masraflarının donöre yansıtılmaması şartıyla, canlıdan organ nakline izin verilmiştir.

Đslam inancı _1 :

Esasen direkt ortada organ bağışı ile ilgili ayet ve hadis yoktur. Ancak, Đslamın temel amaçlarından biri de insan yaşamının sürekliliği olduğundan, yasal olarak kabul edilmiş tedaviler ve yaşam kurtarıcıyöntemlerin kullanımı dinen onaylanmıştır. Her ne kadar organ nakline karşı olan alimler de bulunuyorsa da genel olarak Đslam fıkhı ve fetvalar ışığında, organ bağışı ve nakli hakkındaki Đslami görüşler bir çok kongrede tartışılarak fikir birliğine varılmış ve gerekli koşullar oluştuğu zaman organ nakline cevaz verilmiştir. Bu kararlar T.C. Diyanet Đşleri Bşk.lığı, Din Đşleri Yüksek Kurulu tarafından alınan karara da benzerlik göstermektedir. Kurul araştırmaları sonucunda (el-Maide suresi 32.ayet, el-Đsra Suresi 70, et-Tin Suresi 4 ayetlerine dayanarak) 3/3/1980 tarihinde 396 sayılı kararı ile organ naklinin caiz olduğunu bildirmiştir.Bu karara göre organ nakli için şu şartlara uyulması gerekmektedir :1. Gereklilik durumunun bulunması, yani hastanın yaşamını veya yaşamsal bir önem

taşıyan organını kurtarmak için bundan başka çaresinin olmadığını, mesleksel yeterliliğine ve dürüstlüğüne güvenilen bir hekim tarafından tespit edilmesi.

2. Hastalığın bu yolla tedavi edilebileceğine hekimin inanmış olması.3. Organ ve dokusu alınan kişinin bu işlemin yapıldığı esnada ölmüş olması,4. Toplumun huzur ve düzeninin bozulmaması bakımından organ ve dokusu alınacak

kişinin sağlığında (ölmeden evvel) buna izin vermiş olması veya hayatta iken aksine bir beyanı olmamak koşulu ile yakınlarının izninin alınması.

5. Alınacak organ ve doku karşılığında hiçbir şekilde ücret alınmaması.6. Tedavisi yapılacak hastanın da yapılacak bu nakle izin vermiş olması gerekmektedir.

Đslam inancı _2 :

Görüldüğü gibi zikredilen şartlarla uluslararası organ nakli etik kuralları arasında sıkı bir benzeşme bulunmaktadır. Ancak :• Üreme organlarının naklinin uygun olmadığını; • Alıcı ve vericinin günahkar olmalarının organ naklini etkilemediğini; • Ölüden organ nakledilerek bir yaşamın kurtarılmasının Đslam'ın merhamet prensibine

uygun olduğunu, • Canlı vericiden naklin veren kişinin hayatını riske sokmuyorsa caiz olduğunu

yazmış; bu hususu çeşitli ayet, hadis ve içtihatlara dayanarak açıklamıştır.

S.Arabistan'da 1988 yılında toplanan Milletler Arası Fıkıh komisyonu organ bağışı ve kadavradan organ naklini dinen uygun görmüş; organ alım-satımının caiz olmadığıhükmünü vermiştir. Ancak vericinin bazı masraflarını karşılamak üzere, alıcının harcama yapmasının (ödüllendirilmiş bağış) dinen tekrar yorum ve içtihat gerektiren bir husus olduğunun altını çizmiştir.Đslam ülkelerindeki resmi dinsel örgütlenmeler organ bağışına karşı çıkmamaktadırlar. Ancak, resmi olmayan din adamlarının görüşleri halk arasında daha fazla ilgi çekmektedir.Bu problemlerin en azından bir bölümünün eğitim, bilgilendirme yolu ile çözülebileceği düşünülmektedir. Bununla birlikte yine de herşeye rağmen donör olmak tamamen karşılıklı rıza esasına dayanmalıdır ve kadavradan organ naklinde de yakın akrabaların olurunun alınması etik açısından her türlü şüpheli durumu önleyecektir.

REFERANSLAR REFERANSLAR

1- Organ Transplant and Ethics; David Lamb, 1996; Published by AverburyAshgate Publishing Limited, England

2- Issues in Biomedical Ethics, Lisa Yount, 1998 by Lucent Books, Inc. 3- http://www.medscape.com/transplantation4- ttp://www.ted.com/talks/paul_root_wolpe_it_s_time_to_question_bio_engineering.html5- Organ ve Doku Nakli Hizmetleri Yönetmeliği

(11 Mart 2009 tarih ve 27166 sayili Resmi Gazetede yayımlanarak yürürlüğe girmiştir.)6- http://www.sagliksal.net/saglik/15849-diyalize-giren-hasta-sayisi-artiyor.html7- tr.wikipedia.org/wiki/Organ_nakli8- http://hastane2.akdeniz.edu.tr/hakkimizda-9d9- http://www.tond.org.tr/tr/ Türk Organ Nakli Derneği 10- http://www.saglik.gov.tr/TR/belge/1-7785/organ-nakli.html11- http://www.organnaklimerkezi.com/ Memorial Organ Nakli Merkezi12- http://www.acibadem.com.tr/organnaklimerkezi/ Acıbadem Organ Nakli Merkezi