poeen maat voor ik’s

B a s i s w e r k b o e k v o o r p l a s t i s c h e o p v o e d i n g i n d e e e r s t e g r a a d

Naam Nr KlasAs t r o o mPr

oefe

xem

plaa

r

Po, een maat voor ik’s©Alle rechten voorbehouden.Niets uit deze uitgave mag, op welke wijze ook , worden overgenomen in een mediavorm (kopie, druk, foto/film, digitaal bestand….) zonder de voorafgaande toestemming van de uitgever.

Auteur–uitgever: Luc Nijs-powebTweede drukISBN 9789081310512D/2009 Pr

oefe

xem

plaa

r

1

Waarnemen

01 uitleggen wat ik zie

02 beeldtaal vergelijken

03 beeldtaal bespreken

04 beeld en geluid samen begrijpen

Vormgeven

Lijn

05 creatieve beeldtechnieken gebruiken

06 tekenen wat in mijn gedachten zit

Kleur

07 kleuren toepassen (expressief – impressief – symbolisch)

Vorm

08 in 2D en 3D werken

Vormgeving

09 persoonlijk en in groep origineel en creatief werken

Verwoorden

10 mijn mening geven over beeld

11 uitleggen dat ‘zien’ afhankelijk is van de omstandigheden

12 praten over beeldcultuur

13 vertellen over hedendaagse kunst

14 mijn eigen creaties uitleggen

Attitudes

15 kritische bedenkingen aanvaarden en geven

16 culturele informatie raadplegen

17 positief deelnemen aan groepswerk

18 mezelf expressief uiten

1 Ik kan … ... einde van het schooljaarNoteer hieronder in welke creatie (opdracht) jij het meest de eindterm (links) hebt gerealiseerd

Proe

fexe

mpl

aar

2

2 Ik kan ‘ordenen’

Dit materiaal zal ik gebruiken voor plastische opvoeding

persoonlijk materiaal : ❍❍ – gemeenschappelijk materiaal: ❍❍

houtskool ■■

❍❍

potloden ■■

❍❍

droog pastelkrijt ■■

❍❍

pastelolie ■■

❍❍

metaalstiften ■■

❍❍

tekenpen ■■

❍❍

viltstiften ■■

❍❍

balpennen ■■

❍❍

passer ■■

❍❍

Kleurpotloden ■■

❍❍

■■

❍❍

Toebehoren

een gom ■■

❍❍

een puntenslijper ■■

❍❍

een lat ■■

❍❍

een vod ■■

❍❍

fixeermiddel ■■

❍❍

Oost-Indische inkt ■■

❍❍

sjablonen ■■

❍❍

■■

❍❍

■■

❍❍

■■

❍❍

Tekenen

Knippen, snijden, scheuren een schaar ■■

❍❍ een breekmes ■■

❍❍ mijn handen ■■

❍❍ ■■

❍❍Toebehoren

een snijmat ■■

❍❍een snijlat ■■

❍❍ ■■

❍❍

aquarelverf ■■

❍❍plakkaatverf

■■

❍❍tempera ■■

❍❍ olieverf ■■

❍❍ecolineverf ■■

❍❍acrylverf ■■

❍❍■■

❍❍■■

■■❍❍

■■

Toebehorenpenselen ■■

❍❍mengpotjes ■■

❍❍mengstokjes

■■

❍❍waterpotjes ■■

❍❍een vod ■■

❍❍■■

❍❍■■

■■❍❍

■■

Schilderen

Proe

fexe

mpl

aar

3

Lijmeneen lijmstick

■■

❍❍

knutsellijm ■■

❍❍

behanglijm ■■

❍❍

contactlijm ■■

❍❍

montagelijm ■■

❍❍

plastic plakband ■■

❍❍

papier plakband ■■

❍❍

plastifieerfolie ■■

❍❍

lijmpistool ■■

❍❍

■■

❍❍

■■

■■

❍❍

■■

Papiertekenpapier

■■

❍❍

schetspapier ■■

❍❍

gekleurd papier ■■

❍❍

zijdepapier ■■

❍❍

■■

❍❍

■■

❍❍

Mediafototoestel

■■

❍❍pc

■■

❍❍printer

■■

❍❍scanner

■■

❍❍beamer

■■

❍❍kopiemachine ■■

❍❍kunstboeken ■■

❍❍posters

■■

❍❍speakers ■■

❍❍■■

■ ❍❍

■■

■■■ ❍❍

■■

Toestellen + gereedschap

snijmachine ■■❍❍

perforator ■■❍❍

nietmachine ■■❍❍

boormachine ■■❍❍

hamer(tje) ■■❍❍

zaag(je) ■■❍❍

tangen ■■❍❍

rol/plooimeter ■■❍❍

■■ ■ ❍❍■■

■■ ■ ❍❍■■

Proe

fexe

mpl

aar

Proe

fexe

mpl

aar

4

3 Ik kan ‘zien’

Uiteraard, ik kan ‘zien’ en ik vind dat heel normaal.

Pas als onze ogen het laten afweten, of wie nooit kon zien, dan…

Wie blind is ontwikkelt beter het gehoor, het gevoel ,

de smaak en de reukzin.

De eerste voorwaarde om te kunnen zien is: er moet licht zijn.

In het donker zien we niets. Pas als een voorwerp verlicht is,

kunnen we het zien. Dat voorwerp weerkaatst het licht naar

onze ogen die het licht opvangen. Via de lens komen de licht-

stralen tegen de achterzijde van het oog. Daar vertrekt de oog-

zenuw naar de onze hersenen. Onze hersenen ‘ontwikkelen’ het beeld.

Onze ogen zijn zo gebouwd dat we de dingen altijd op dezelfde verhoudingsgrootte zien. Wat veraf is lijkt klein, wat

dichtbij is lijkt groot.

De juiste verhouding tussen klein/groot en veraf/dichtbij heet: het perspectief.

Tekenen volgens het perspectief is tekenen zoals onze ogen het zien: realistisch.

Het heeft lang geduurd vooraleer de mensen door hadden hoe het perspectief in elkaar zat. Pas in de Renaissanceperi-

ode (zo’n 500 jaar geleden) hebben de kunstenaars ontdekt hoe ze realistisch juist moesten tekenen. Eens je het door

hebt is het doodsimpel.

We beginnen simpel met:

het perspectief met één vluchtpunt.We tekenen een weg met bomen.

Eens je dit begrijpt kan je eigenlijk alles tekenen.

Daarna proberen we:

het perspectief met twee vluchtpunten. We tekenen dan een kruispunt.

Het wordt niet moeilijker. Alleen wat ingewik-

kelder omdat je meer hulplijnen nodig hebt.

De eerste voorwaarde om te kunnen zien is: er moet licht zijn.

In het donker zien we niets. Pas als een voorwerp verlicht is

kunnen we het zien. Dat voorwerp weerkaatst het licht naar

onze ogen die het licht opvangen. Via de lens komen de licht-

stralen tegen de achterzijde van het oog. Daar vertrekt de oog-

zenuw naar de onze hersenen. Onze hersenen ‘ontwikkelen’ het beeld.

Proe

fexe

mpl

aar

5

En nu zelf aan de slag (kijk terug op bladzijde 4)

perspectief met 1 vluchtpunt een weg met bomen

Werkwijze1. horizonlijn (midden)

2. vluchtpunt (verdwijnpunt)

3. twee vluchtlijnen

4. één hoogtelijn naast de weg

5. vluchtlijnen

6. volgende hoogtelijnen

7. afwerken

In plaats van bomen kan je ook

een afsluiting, een gebouw, een kamer ….

om het even wat tekenen.

Je kan het vluchtpunt ook meer

naar links of naar rechts leggen.

perspectief met twee vluchtpunten een kruispunt

Werkwijze1. horizonlijn (midden)

2. vluchtpunt 1 links

3. vluchtpunt 2 rechts

4. hoogtelijnen

5. vluchtlijnen

6. afwerken

Het perspectief met twee vluchtpunten

lijkt het meest realistisch.

Je kan nu onbeperkt experimenteren.

Onthouden ■ altijd beginnen met de

■ vluchtlijnen lopen altijd naar het

■ hoogtelijnen staan altijdProe

fexe

mpl

aar

Proe

fexe

mpl

aar

6

We hebben nu een eenvoudig perspectief getekend.

Nu kan je beginnen experimenteren en uitproberen.

Ooghoogteperspectief Dat hebben we net getekend.

Het lijkt net dat je op gewone ooghoogte naar je tekening kijkt.

Vogelperspectief Teken de horizonlijn hoger (boven het midden) en teken daarna de bomen,

de muren de gebouwen onder de horizon. Het lijkt dat je van boven op je ontwerp kijkt.

Kikkerperspectief Teken de horizonlijn lager (onder het midden) en teken daarna de bomen,

de muren, de gebouwen tot hoog boven de horizon.

Het lijkt dat je van onderuit naar je ontwerp kijkt.

Nu heb je fotografisch juist leren tekenen. Net alsof je het echt met je ogen ziet, net alsof je een foto zou nemen. Een

fotograaf (of een cameraman) werkt altijd met ooghoogte-, vogel- en kikkerperspectief. Soms zal hij/zij inzoomen tot

vlakbij. Dat heet dan close-up. Daarna uitzoomen tot er een heel breed veraf beeld verschijnt. Dat heet dan panorama.

Ook met het pc-programma ‘Sketch-Up’ (de home versie kan je gratis downloaden via Google) kan je knappe en plezierige

perspectieftekeningen maken. Computerspelletjes zijn meestal gemaakt met de perspectieftechniek.

Ooghoogteperspectief Vogelperspectief Kikkerperspectief

Foto Foto Foto

Proe

fexe

mpl

aar

7

Onze ogen laten ons zien. Dat weten we nu al.

Terwijl we zien zullen we ook horen, smaken, ruiken en voelen. Dat leggen we even uit.

Zien en horen-In het verkeer: we zien auto’s, fietsers, gebouwen, het landschap… en ho-

ren tegelijk de geluiden van het verkeer.

-Wandelen in het bos: we zien struiken, bomen, groen, lucht…en horen te-

gelijk de wind, de vogels, krakende takken.

-Denk even terug aan je kindertijd en aan ‘TikTak’. In het programma ‘Tik-

Tak’ gaan beeld en geluid prachtig samen. Maar in elke film, in een compu-

terspel, in elke muziekclip zijn beeld en geluid één geheel.

Het één kan (bijna) niet zonder het ander.

hard – zacht – ritmisch – hoog – laag

Zien en smakenAls we voedsel zien proeven we vaak al de smaak van dat eten. Soms lijkt het

zo lekker dat we echt zin krijgen. Heel veel mensen willen bij het zien van

een foto met een pak friet al meteen naar de frituur hollen. Maar wat dacht

je dan van de foto met een grote gele citroen?

zoet – zuur – bitter – zout – umami

Zien en ruikenSmaak en reukzin gaan altijd samen bij voedsel. Maar we ruiken nog een

heleboel andere dingen. We zien een tuin vol bloemen en … of we zien een

oude boerderij met een mesthoop en …

Bij het zien van vakantiefoto’s ruik je terug de geur van de zee of de frisse

berglucht.

fris – muf – lekker

Zien en voelenBij alles wat we zien, vertellen onze ogen ook hoe het aanvoelt. Een winter-

landschap voelt koud aan, een zomers strand geeft een warm gevoel. Maar

ook vertellen onze ogen over hout, metaal, glas, papier, plastic… Alleen

maar door het te zien kunnen we het in gedachten al voelen. Of wat dacht je

van de pels van een kat, de huid van een krokodil, een slang…

ruw – glad – scherp – bot – warm – koud

Een beeld vertelt ons dus veel meer dan enkel maar het “zien”.

Onbewust gaat het samen met horen, smaken, ruiken en voelen.

Kleef hier een foto

die geluid oproept.

Schrijf eronder

wat je hoort.

Kleef hier een foto

die reuk oproept.

Schrijf eronder

wat je ruikt.

Kleef hier een foto

die smaak oproept.

Schrijf eronder

wat je proeft.

Kleef hier een foto

die voelen oproept.

Schrijf eronder

wat je voelt.

Proe

fexe

mpl

aar

Proe

fexe

mpl

aar

8

4 Ik kan ‘kijken’

Onze ogen laten ons beelden zien. Dat hebben we ervaren en getekend.

Zien doen we altijd, tenminste als er licht is. Maar pas als we echt kijken en bewust nagaan hoe een beeld in elkaar zit

dan begint het pas… dan zullen we observeren.

Bekijk aandachtig, observeer nauwkeurig een foto, een tekening, een schilderij,

een voorwerp, een mens, een dier, een plant, een compleet landschap…

Alles wat we zien is opgebouwd uit vorm(en)Al die vormen zijn samen een compositieDie compositie is gevuld met kleuren en grijswaarden

4.1 VOrM(en)

Geometrische vormen Organische vormen■ een punt ■ onregelmatige vorm■ een lijn ■ gebogen vormen■ de driehoek ■ kronkelende vorm■ het vierkant ■ veelhoekige vorm■ de rechthoek ■ de cirkel, ellips, ovaal■ de kubus■ de balk■ de bol

Maak hieronder zelf een ontwerp waarin al (of zoveel mogelijk van) deze vormen voorkomen.

Gebruik non-figuratief en figuratief door elkaar. Geef je ontwerp ook een titel.

Proe

fexe

mpl

aar

9

4.2 De cOMPOSITIe

Als we vormen samenbrengen in een beeld (zoals op de vorige tekening), dan maken we een compositie. We bekijken nu

even hoe we een compositie kunnen ontleden.

Teken in de kleine kaders vormen (geometrisch of organisch) en zet in kleur. Zo worden het mini-kunstwerkjes.

4.2.1 De opbouw van de compositie

Je observeert hoe de vormen zijn geordend.

4.2.2 De richting van de compositie

Je observeert in welke richting de vormen zijn geplaatst.

horizontaal verticaal diagonaal

symmetrisch asymmetrisch overlappend afgesneden

gecentreerd zijdelings ritmisch onregelmatig

golvend

Proe

fexe

mpl

aar

Proe

fexe

mpl

aar

10

4.2.3 De diepte van de compositie

Je observeert welke vormen dichtbij staan, welke veraf.

4.2.4 De uitstraling van de compositie

We trachten te ontdekken welke uitstralingskracht de compositie weergeeft

de voorgrond in het midden de achtergrond in het oneindige

statisch dynamisch orde wanordeof of

zacht hard evenwicht onevenwichtof of

Proe

fexe

mpl

aar

11

4.3 KLeur

4.3.1 De kracht van jouw kleur

Heb jij een lievelingskleur? Dat zal wel.

Misschien ook een kleur die je lelijk vindt?

Je klasgenoot heeft misschien een heel andere kleurkeuze.

Misschien denk je bij de ene kleur aan heel blije dingen, bij een andere kleur aan heel droevige dingen. Kleur is dus soms

heel persoonlijk. Bijvoorbeeld: de kleur van je eerste speelgoed, de kleur van het behang in het huis van je oma, de

kleur van je fiets, de kleur van een ziekenhuiskamer… enz.

Schrijf hieronder drie kleuren die voor jou een sterke persoonlijke kracht hebben (positief of negatief). Zeg welk voor-

werp je bedoelt. Zeg ook waarom.

4.3.2 De symboolwaarde van een kleur (symboliek)

Kleur is dus sterk persoonlijk bepaald.

Toch ervaren we bij het zien van een kleur vaak allemaal ook hetzelfde.

Waaraan denk je bij het zien van de onderstaande kleuren in het verkeer?

rood groen oranje geel blauw

Zo hebben de kleuren voor iedereen vaak ook een zelfde symboolwaarde.

Schrijf het juiste woord bij de juiste kleur.

seizoenen natuur leidingen gevoel begrip

geel

rood

groen

blauw

lente

zomer

herfst

winter

zon

vuur

water

planten

gas

water

lucht

brandleiding

vreugde

liefde

hoop

waarheid

overwinning

vrede (rust)

onrust

eeuwigheid

de kleur wat, waar (voorwerp) waarom

Proe

fexe

mpl

aar

Proe

fexe

mpl

aar

12

4.3.3 Kleurenleer

In 1660 stelde Newton z’n kleurencirkel voor. Op basis van het spectrum (regenboog, glazen prisma) meende hij zeven

opeenvolgende kleuren te kunnen onderscheiden.

rood Oranje Geel Groen Blauw Indigo Violet

Kleur is een bijzonder ingewikkeld maar uitdagend fenomeen. Kleur heeft te maken met het licht, met het zien, met de

emotie, met de omgeving… Op basis van het spectrum hebben tal van wetenschappers kleursystemen bestu-deerd en

bedacht. (Goethe, Hesselgren, Klee, Itten, …). De moderne kleurenleer trachten we op eenvoudige wijze weer te geven

in onder-staande tekening. Kan jij, op de tekening, de kenmerken aanduiden?

complementaire kleuren liggen tegenover elkaar in de kleurencirkel■■

supplementaire kleuren liggen naast elkaar in de kleurencirkel■■

primairen – secundairen - tertiaren

helderheid de wit/zwart as (vb. donker rood, roos).■■

tint of kleurtoon de soort kleur (vb. roodachtig)■■

verzadiging de hevigheid van de kleur (vb. knalrood)■■

KLeurMenGInG

SuBTrAKTIef cMYK ADDITIef rGB PArTITIef

Werkwijze Transparante kleuren over elkaar gebruiken

Gekleurde lichtbundels over elkaar gebruiken

Kleurstippen vlak naast elkaar gebruiken

Primairen Cyaan (C)Magenta (M)Citroengeel (Y)

Zwart (K)

Rood GroenBlauw

Cyaan RoodMagenta GroenCitroengeel Blauw

Achtergrond Wit Zwart Verschillend

Voorbeelden -transparante verf-kleurenfilm-gekleurde plasticfolies

-theaterbelichting-gebouwbelichting-lichtinstallaties

-een bloemenweide-pixels -een mozaïek-kleurendruk-dekkende verf

Proe

fexe

mpl

aar

13

4.3.4 Grijswaarden

Een beetje minder licht en alles wordt donkerder…

Een beetje meer licht en alles wordt lichter…

Bij verf zullen we wit of zwart toevoegen. Dan wordt een kleur lichter of donkerder.

We zeggen dan dat een kleur een grijswaarde heeft.

Het verschil tussen die grijswaarden (licht en donker) heet contrast.

Met enkel wit en zwart (zonder kleur) maak je natuurlijk de sterkste contrasten.

Op elk moment zitten wij zelf vol met grijswaarden.

Alle schaduwen die op ons lichaam en op onze kleding zitten zijn grijswaarden.

Schaduwen zijn niet grijs. Schaduwen zijn een kleur met een grijswaarde.

experimenteren:Gebruik slechts één lichtbron (vb. een bureaulamp). Leg een wit laken op de grond. Zet daar een voorwerp op.

(herhaal: met een gekleurd laken – met meerdere lichtbronnen – met gekleurde lichtbronnen)

Je ontdekt drie soorten schaduwen:

■■ de eigen schaduw (alle schaduwen op het voorwerp zelf)

■■ de slagschaduw (de schaduw van het voorwerp op het laken)

■■ de bijschaduw (de extralichte schaduw rond de slagschaduw)

experimenterenOp een zonnige middagspeeltijd kan je mekaars slagschaduw tekenen op de speelplaats.

(gebruik bv. stoepkrijt). Zet je in originele houdingen en maak er samen een knappe compositie van.

Overleg natuurlijk eerst van tevoren hoe de compositie er zal uitzien.

Je kan de schaduwen nadien ook helemaal inkleuren met krijt (of inschilderen als dat mag).

OpdrachtKleef hieronder een zwart-wit foto waar duidelijk heel veel grijswaarden en schaduwen in voorkomen en duid aan met

een pijl: eigen schaduw – slagschaduw – bijschaduw.

Observeer ook de contrasten en geef het sterkste contrast een 1, het tweede sterkste een 2, enz…

Proe

fexe

mpl

aar

Proe

fexe

mpl

aar

14

5 Ik kan ‘gebruiken’Materialen 01 houtskool

02 krijt, pastels

03 pen en inkt

04 potlood

05 kleurpotlood

06 aquarelverf

07 plakkaatverf (gouache)

08 acrylverf

09 ecolineverf

We gebruiken nu al onze materialen. We onderzoeken vooral hoe we ze kunnen gebruiken, welke basistechnieken er be-

staan. Tracht telkens een mini-compositie te maken.

5.1 HOuTSKOOL

is half verbrand (verkoold) lindehout■■

is wellicht het oudste tekenmateriaal (prehistorie)■■

de houtskooltekening altijd fixeren tegen uitvegen■■

■■

Experimenteren …

5.2 KrIjT, PASTeLS

staafjes gevormd uit gekleurd poeder met bindmiddel■■

bestaan in zeer veel samenstellingen en vormen (van droog tot vet)■■

■■

Experimenteren …

licht gewoon donker

droog vet

Proe

fexe

mpl

aar

15

5.3 Pen en InKT

vroeger: de ganzenveren en de rietpennen (Egypte, Griekenland, Rome…)■■

nu: alle soorten inktpennen, viltstiften, balpennen….■■

ook penseel en inkt is een mogelijkheid (verdunnen met water)■■

■■

Experimenteren … van dicht tot ver uit elkaar

5.4 POTLOOD

is een mengsel van grafiet en klei■■

er bestaan harde en zachte potloden (hoe meer klei hoe harder het potlood)■■

aanduiding met cijfers of cijfers en letters■■

■■

Vul het onderstaande rooster verder aan:

Hard Zacht

cijfers 4 2 0

cijfers en letters 3H HB 2B

Experimenteren …

punten stippen met lijnen arcering

punten van licht naar donker lijnen van licht naar donker een vlak van licht naar donker

Proe

fexe

mpl

aar

Proe

fexe

mpl

aar

16

5.5 KLeurPOTLOOD

is klei gemengd met kleurstof■■

er bestaan zeer veel soorten (van droog tot nat gebruik)■■

■■

Experimenteren …

5.6 AquAreLVerfis een transparante verf (doorkijkverf) op basis van water■■

best speciaal aquarelpapier gebruiken■■

kleurmening door meerdere lagen over elkaar ■■

■■

Experimenteren …

weinig druk gewoon veel druk

kort draaiend lijn kriskras

kleuren naast elkaar kleuren over elkaar

Proe

fexe

mpl

aar

17

5.7 PLAKKAATVerf

is een dekkende verf■■

aanmaken met water tot net vloeibaar■■

■■

Experimenteren…

5.8 AcrYLVerf

is een verf op basis van kunststoffen (polymeren)■■

is een dekkende verf (kan verdund worden met water)■■

■■

Experimenteren …

5.9 ecOLIneVerf

is een transparante verf (doorkijkverf)■■

is gemaakt op basis van gekleurde inkt■■

■■

Experimenteren …

kleuren naast elkaar vooraf gemengd gemengd – nat in nat

kleuren naast elkaar vooraf gemengd gemengd – nat in nat

kleuren naast elkaar droog over elkaar gemengd – nat in nat

Proe

fexe

mpl

aar

Proe

fexe

mpl

aar

18

6 Ik kan ‘herkennen’Mensen hebben altijd al creatief met beelden een vormen gewerkt. Vanaf de prehistorie tot nu. We overlopen en bekijken

enkel de belangrijkste kunststromingen.

Naast de uitleg kleef (of teken) je een afbeelding van een kunstwerk. Je kan er ook een groepswerk van maken. Vb: ieder

zoekt één (of twee) stijlen en dan wissel je uit onder elkaar.

Prehistorische kunst 30.000 v. Chr.kunstenaars onbekend

Altamira en Lascaux■■

grotschilderingen – houtskooltekeningen ■■

ingevuld met oker, rood en geel■■

■■

■■

Egyptische kunst 3000 v. Chr.kunstenaars onbekend

tempels – piramiden ■■

zuilen – obelisken – sfinxen■■

papyrus – hiërogliefen ■■

kleuren: geel, blauw en rood/bruin■■

■■

■■

Griekse kunst 1000 v. Chr.kunstenaars onbekend

tempels – theaters■■

Dorische, Ionische en Korinthische zuilen■■

beelden van de mens■■

keramiekdecoratie op potten (oker/rood)■■

■■

■■

Romeinse kunst 200 v. Chr.kunstenaars onbekend

tempels – amfitheaters – aqua- en viaducten■■

fresco’s – mozaïekvloeren■■

Dorische, Ionische en Korinthishe zuilen ■■

■■

■■

Oert

ijd

Oude

nab

ije O

oste

nKl

assi

eke

oudh

eid

Proe

fexe

mpl

aar

19

Romaans 1000kunstenaars onbekend

Abdijen en kloosters – rondbogen ■■

religieuze beelden – fresco’s ■■

miniaturen – klein houtsnijwerk■■

■■

■■

Gotiek 1250De Vlaamse primitieven

kathedralen, stadhuizen – spitsbogen ■■

religieuze beelden – glasschilderkunst ■■

wandtapijten – paneelschilderijen – retabels ■■

■■

■■

Renaissance 1450Michelangelo, Leonardo da Vinci

Pieter Breughel de Oude, Quinten Metsys

perspectief■■

mens en natuur■■

geometrische vormen ■■

basis is Grieks/Romeins■■

■■

Barok 1600Pieter Paul Rubens

Rembrandt van Rijn

beelden lijken te bewegen■■

hevige kleuren, contrast licht/donker■■

gebaseerd op de Renaissance maar ■■

alles wordt veel zwaarder uitgewerkt■■

Rococo 1700François Boucher

overdreven versiering■■

asymmetrie (niet in spiegelbeeld)■■

■■

■■

De M

idde

leeu

wen

De n

ieuw

e ti

jd

Proe

fexe

mpl

aar

Proe

fexe

mpl

aar

20

Romantiek 1800Jean-Jacques Rousseau

gevoelsmatige kunst■■

zachte kleuren■■

onderwerpen uit de natuur■■

■■

■■

Classicisme 1750Jean Auguste Ingres

zeer juist en strak■■

gebaseerd op Griekse en Romeinse kunst■■

■■

■■

Realisme 1850Gustave Courbet

Jean François Millet

uitbeelden van de werkelijkheid■■

onderwerpen uit het dagelijkse simpele leven■■

■■

■■

Impressionisme 1875Edouard Manet

Claude Monet

Edgar Degas

schilderen met licht en kleur■■

elk moment van de dag is anders■■

stippen, vlekken, kleuren door elkaar■■

■■

Begin van de moderne kunst 1890Paul Cézanne, Paul Gauguin,

Vincent van Gogh, James Ensor,

Edvard Munch

zoeken naar de kracht van licht en kleur■■

experimenteren met kleurvlekken, kleurvormen.■■

■■

■■

De n

ieuw

ste

tijd

De n

ieuw

ste

tijd

Proe

fexe

mpl

aar

21

Kubisme 1910Pablo Picasso

Georges Braque

Fernand Léger

gebaseerd op meetkundige figuren■■

wel diepte maar geen perspectief ■■

diverse soorten kleurgebruik en collages■■

■■

Expressionisme 1905Gust en Leon de Smet

Constant Permeke

Georges Minne

krachtige vervormde uitdrukking met omlijning■■

gevoelens uitdrukken met hevige zware kleuren■■

■■

■■

Surrealisme 1925Salvador Dalí

René Margritte

Paul Delvaux

uitbeelden van een droomwereld.■■

soms braaf, soms uitermate griezelig■■

■■

■■

Lyrisch abstract 1920Vassily Kadinsky

Paul Klee

non-figuratieve kunst■■

met onregelmatige kleurvlekken, lijnen, ■■

en contrasten een gevoel, een idee uitdrukken■■

■■

Geometrisch abstract 1925Piet Mondriaan

Theo Van Doesburg

non-figuratieve kunst■■

met meetkundige figuren en basiskleuren het ■■

moderne idee uitdrukken: alles is simpel en recht■■

■■

De n

ieuw

ste

tijd

Proe

fexe

mpl

aar

Proe

fexe

mpl

aar

22

Cobra 1950Karel Appel

Pierre Alechinski

Copenhagen-Brussel-Amsterdam■■

half figuratief, half abstract in hevige kleuren■■

■■

■■

Action painting 1950Jackson Pollock

als lyrisch abstract maar de schilders ■■

gebruiken geen penseel. De verf wordt

met handen en voeten uitgesmeerd.■■

■■

Op-art 1950Victor Vasarely

optische illusie weergeven met meetkundige figuren■■

■■

■■

Pop-art 1960Roy Liechtenstein

Andy Warhol

populaire kunst■■

alles kan kunst zijn■■

kunst als deel van de consumptiemaatschappij■■

■■

■■

Nouveau Realisme 1960Christo

Roger Raveel

protest tegen de consumptiemaatschappij. ■■

negatief of positief benaderen■■

■■

■■

Onze

tijd

Onze

tijd

Proe

fexe

mpl

aar

23

Arte povera 1970Marcel Broodthaers

Panamarenko

eenvoudige, kinderlijke ideeën ■■

simpele kunst maken met simpele materialen■■

■■

■■

Land art 1970 Robert Smithson

gebruik maken van hout, steen, zand…■■

het kunstwerk wordt buiten in de natuur gemaakt■■

■■

■■

Graffiti 1980 Jean-Michel Basquiat

Keith Haring

kunst van de kleurlingen – SAMOS■■

spuitbussen – ghetto’s in de grootsteden ■■

■■

■■

Multimedia 1990 Stan Douglas

fotografie, film, video en computer■■

de wereld en de maatschappij in vraag gesteld. ■■

■■

■■

Installatiekunst 2000Damien Hirst

met alle soorten materiaal een 3D-compositie te maken.■■

de wereld en de maatschappij in vraag gesteld■■

■■

■■

Onze

tijd

Onze

tijd

Onze

tijd

Onze

tijd

Proe

fexe

mpl

aar

Proe

fexe

mpl

aar

24

7 Ik kan ‘creëren’

Werken op een plat vlak (een blad papier, een stuk karton, een houten paneel, een projectiescherm) is werken in 2D. Dat wil zeggen: in 2 dimensies (in twee richtingen, afmetingen). Werken we in 3D dan kunnen we onze creatie echt vastnemen en langs alle kanten bekijken. Toch kunnen we in 2D een voorstelling maken in de diepte of in perspectief. Het lijkt dan alsof we een 3D-creatie hebben gemaakt. We noemen dat een virtuele 3D. Zoek in een tijdschrift een voorbeeldfoto, knip uit en kleef bij de juiste werkvorm, …of zelf aan de slag.

7.1 WerKen In 2D

TeKenen■■

Dat kennen we uiteraard het best. We hebben dat al uitgeprobeerd met onze

potloden en kleurpotloden.

Meestal begin je met de contouren (de omtrek) en werk je daarna verder af.

ScHILDeren■■

Ook schilderen is ons wel bekend, met diverse soorten penselen en diverse

soorten verf.

Je begint meestal met de lichtste kleuren en eindigt met de donkere kleuren.

DruKKen■■

Om drukwerk te maken heb je wel wat speciaal materiaal nodig, maar we kunnen op eenvoudige wijze en met eenvoudige middelen ook wel een drukwerk creërenhoogdruk (vb. met een stempel, aardappel)diepdruk (vb. bij etsen)zeefdruk (drukinkt door gaasdoek)Vlakdruk (offset - fotokopie - lithografie)

cOLLAGe■■

Bij een collage gebruiken we papier, stof, plastic…

dat we samenlijmen tot een compositie:

snijden – knippen – scheuren

fOTOGrAfIe, fILM■■

Uiteraard heb je hier een camera nodig, analoog of digitaal. Wie echt fotogra-

fie/film wil doen, is aangewezen op een studio waar alles voorhanden is. Vaak

worden beeld en geluid hier samen gebruikt.

creATIeVe cOMPuTerPrOGrAMMA’■■ s

De allernieuwste vorm van creatief ontwerpen zit in de computerwereld. Toch

zijn niet alle kunstenaars zo gelukkig met computercreaties. Ze vinden dat de

computer een heel stuk van hun persoonlijkheid afneemt.Proe

fexe

mpl

aar

25

7.2 WerKen In 3D

Om een creatie te maken in 3D kan je uiteraard alle mogelijke materialen gebruiken. De mogelijkheden zijn eindeloos. Soms kan het voorkomen dat een creatie tussen 2D en 3D tussenin ligt. We noemen zo’n kunstwerk dan een werk in half reliëf. Zorg ook hier telkens voor een voorbeeldfoto.

BeeLDHOuWWerK■■

Een beeldhouwer kapt met hamer en beitel uit een massief blok een beeld.Meestal gebruikt hij daarvoor natuursteen (graniet, arduin, marmer,…) of hardhout (eik, beuk, ebben…)

WIKKeLWerK■■

Wij kennen dat best als papier-maché. Eerst wordt een geraamte gemaakt in draad of gaas. Dat wordt dan omwikkeld met papier, stof, gipsdoeken, polyestervezel, glasvezel…enz.

KerAMIeK■■

Keramiek kennen wij het best als boetseren met klei. Je kan met je handen (en spatels) de meest originele vormen creëren of zoals de pottenbakker gebruiks-voorwerpen (bekers, schotels, vazen) produceren. De klei wordt meestal gebak-ken en gekleurd.

GIeTVOrMen■■

Schelpjes vullen in de zandbak, weet je nog? De kunstenaar maakt eerst een giet-vorm en gebruikt dan plaaster, brons, kunststof (plastics) dat in de vorm wordt gegoten en verhardt.

ASSeMBLAGeS■■

In een assemblage wordt materiaal (metaal, hout, plastic …) aan elkaar gelijmd,gelast, geschroefd, … Soms wordt maar één materiaal gebruikt (vb. ver-roest ijzer) of worden meerdere (wegwerp)materialen door elkaar gebruikt.

InSTALLATIeS■■

Kunstinstallaties zijn erg in op dit moment. De kunstenaar zet dan materialen en/of voorwerpen in een compositie bij elkaar. De kunstenaar vertelt een bood-schap aan het publiek. Meestal gaat het over een actueel wereldprobleem (milieu, racisme, geweld, …)

MIxeD MeDIA■■

Een kunstenaar die een heleboel van alle vorige werkvormen door en met elkaar vermengt (zowel 2D als 3D) gebruikt ‘mixed media’.

Proe

fexe

mpl

aar

Proe

fexe

mpl

aar

26

8 Ik kan ‘waarderen’

We hebben nu al geleerd hoe een kunstwerk wordt opgebouwd. Welke materialen, welke technieken een kunstenaar of een

ontwerper gebruikt om een werk te creëren.

Een kunstenaar moet in de eerste plaats een vakman zijn. Hij kent en beheerst z’n materialen en technieken. Net zoals

iedere andere vakman z’n stiel moet kennen.

Een kunstwerk creëren is meer dan dat.

Een werk wordt pas kunst als het een meerwaarde krijgt.

Originele waardeEen kunstwerk moet origineel zijn. Iets doen wat een ander al heeft voorgedaan levert geen kunst op. Daarom zijn kunste-

naars steeds op zoek naar nieuwe ideeën. Ze experimenteren voortdurend, niet enkel met materiaal of technieken, maar

veel meer nog met hun gedachten.

Diepere waardeEen kunstenaar wil ons iets meedelen met beelden. Pas als een beeld een diepere zin heeft kan het een kunstwerk worden.

Het beeld moet een boodschap uitdragen, een taal ‘spreken’. Het moet doen lachen, huilen, verwonderen, afvragen,…enz.

Een kunstwerk laat je tegelijk nadenken en voelen. (intelligentie en emotie)

Wereld waardeEen kunstwerk moet ook aanvaard worden door (bijna) iedereen. Heel veel mensen moeten de creatie als een kunstwerk

waarderen. Dat is voor een kunstenaar niet altijd gemakkelijk. Hij/zij moet soms jaren knokken om een beetje waardering

te krijgen. Soms komt dat pas als de kunstenaar al bejaard of zelfs gestorven is.

Voor ons begint het ‘waarderen’ in de les plastische opvoeding:

door jezelf te waarderen, door je eigen werk te waarderen. ■■

Door jezelf voortdurend af te vragen: gebruik ik al m’n talenten, al m’n krachten, al m’n gaven om een werk te creëren

waarover ik zelf tevreden ben.

door mijn klasgenoten te waarderen, door hun werk te waarderen. ■■

Je hoeft niet alles goed, knap of super te vinden wat je klasgenoot doet. Eerlijk beoordelen, samen overleggen, is de

basis van het groepswerk.

door de waardering van buitenstaanders (schoolgenoten, vrienden, ouders, …) te aanvaarden en erover na te denken. ■■

Door met hen te praten over je creaties krijg je vaak nieuwe en betere ideeën.

Proe

fexe

mpl

aar

27

9 Ik kan ‘bespreken’

En nu laten zien dat je al het vorige hebt begrepen.

Zoek in een tijdschrift een knappe foto of een afbeelding van een kunstwerk en kleef hem op de zijrand van dit blad.

Bespreek dan het kunstwerk met de gegevens hieronder.

Het onderwerp (titel)■■

Het materiaal ■■

De techniek■■

Het perspectief■■

ooghoogte/vogel/kikker■■

close-up/panorama ■■

zien en horen/smaken/……■■

De vorm■■

geometrisch ■■

organisch ■■

De compositie■■

de opbouw ■■

de richting ■■

de diepte ■■

de uitstraling ■■

De kleur■■

de kracht ■■

de symboolwaarde■■

de primaire kleuren ■■

secundaire kleuren ■■

complementaire kleuren■■

supplementaire kleuren ■■

De grijswaarden (contrast)■■

De kunststijl ■■

2D, 3D-creatie ■■

De waardering■■

originele waarde ■■

diepere waarde ■■

wereld waarde■■Proe

fexe

mpl

aar

Proe

fexe

mpl

aar

28

10 ik kan ‘evalueren’

De LeerLInG

De ‘proces’-evaluatie = nagaan of je het stappenplan volgt

1 In orde zijnBen ik in orde met mijn materiaal?■■

Heb ik alles op tijd bij?■■

Moet ik iets extra meebrengen?■■

Begin ik positief aan m’n opdracht?■■

■■

2 De voorbereiding Heb ik vooraf opgezocht (internet, boeken, tijdschriften…)?■■

Begrijp ik helemaal wat de leerkracht heeft uitgelegd?■■

Begrijp ik voldoende de opgave?■■

Gebruik ik m’n fantasie en verbeelding?■■

■■

3 Het voorontwerp Heb ik voldoende geëxperimenteerd en uitgeprobeerd?■■

Overleg ik met mijn klasgenoten?■■

Geef ik hen ook mijn raad?■■

Volg ik de richtlijnen van de leerkracht?■■

■■

4 Het ontwerpIs m’n ontwerp gebaseerd op m’n voorontwerp?■■

Heb ik nog extra zaken toegevoegd of opgezocht?■■

Zorg ik voor een knappe afwerking?■■

Is m’n werkomgeving in orde?■■

■■

De ‘product’-evaluatie = het eindresultaat bespreken

Voldoet het eindproduct aan de opdracht?■■

Zijn alle gevraagde elementen aanwezig?■■

Ben ik tevreden over het resultaat?■■

Toon ik m’n creatie thuis, aan vrienden…?■■

Kan ik mijn eigen werk bespreken (zie blz. 27)?■■

Kan ik ook het werk van mijn klasgenoten bespreken?■■

■■

De LeerKrAcHT

Ook de leerkracht zal een proces- en een productevaluatie doen.

In de procesevaluatie zal zij/hij nagaan of je telkens met de juiste attitude

(= de juiste leer- en werkhouding) werkt en het stappenplan volgt.

In de productevaluatie beoordeelt zij/hij of je eindresultaat voldoet aan de opdracht.Proe

fexe

mpl

aar

29

11 ik kan ‘verklaren’

Hieronder staan een hele reeks po-woorden in een puzzel door elkaar. ■■

Zoek ze uit en schrijf ze op de volgende bladzijden alfabetisch op de juiste plaats. Maak er ook telkens een mini-schets naast zodat je laat zien dat je begrijpt. ■■

Kleur hieronder telkens het woord dat je hebt gebruikt.■■

AbstractAdditief

Afsnijding

AquarelArceren

Basiskleuren

ContrastCom

positie

Dekkend

DiepteD

ynamischE

igen

sch

aduw

FiguratieF

Close-upComplementairC

ontourtekening

Gecentree

rd

Grijswaard

enHorizon

Hoogtelijn

Kikkerp

erspectief

Lijn

Non-figuratief

Observeren

OrganischOverlappin

g

Patroon

Panorama

Partitief

Perspectief

PuntRealist

isch

ReflectiePrimaire kleurenRitmeSecundaire kleuren

Slagschaduw

SilhouetSupplementair

Spectrum

Statisch

Geometrisch

Structuur

Subtractief

SymbolischSymmetrisch

Tex

tuur

Tint

TransparantVluchtpu

nt

Vogelperspectief

Vorm

Proe

fexe

mpl

aar

Proe

fexe

mpl

aar

30

Non-figuratief met een dieperezin, een boodschap.

Kleuren vormen met lichtbundels.

Een deel van de figuur valt buiten de kader.

Schilderwerk met waterverf.

Invullen met evenwijdige lijntjes.

De zes kleuren van de kleurencirkel.

Alles wat onze ogen zien.

Een beeld van vlakbij gezien (film/fotografie).

Het verschil tussen licht en donker (wit/zwart).

Kleuren die in de kleurencirkel tegenover elkaar liggen.

De manier waarop de vormenin een beeld zijn geplaatst.

Tekening enkel gemaaktmet omtreklijnen.

Als de ondergrond niet meer zichtbaar is.

Kunnen kijken en/of voelen in de verte.

A

A

A

A

A

B

B

C

C

C

C

C

D

D

A

B

c

D

Beweeglijk, actief.

De schaduw op de persoonof het voorwerp zelf.

Er zijn in het beeld duidelijk herkenbare voorstellingen.

In het midden geplaatst.

Meetkundige vormen.

Alles wat tussen wit en zwart ligt.

De verticale lijn(en) in een perspec-tief.

De schijnbare lijn tussen land en lucht.

Gezien van onder naar boven.

De afstand tussen tussen twee punten. Recht of kronkelend (Lijn = 1D).

Er zijn geen herkenbare figuren te zien.

Zeer nauwkeurig bekijken en grondig bestuderen met je ogen.

Kijken op normale zichthoogte.

Onregelmatige natuurlijke vorm.

D

E

F

G

G

G

H

H

K

L

N

O

O

O

D

e

f

G

H

K

L

n

O

Proe

fexe

mpl

aar

31

De ene vorm verbergt deelsde andere.

Een herhaling van altijd dezelfde vorm (behangpapier).

Een zeer uitgestrekt beeld.Meestal vanuit de hoogte.

Kleine kleur-stippen door elkaar te zetten (printer, tv-scherm).

Voorstellen zoals onze ogen het zien. Een virtuele 3D in 2D.

Citroengeel, magenta, cyaan. Met deze drie kleuren kan je alle andere kleuren maken.

De kleinste vorm die je kan tekenen (Een punt = 0D).

Werkelijkheidsgetrouw.

Weerspiegeling.

Herhaling van beeldelementen(Regelmatig of onregelmatig).

Groen, rood en paars.

De schaduw van jezelf of van een voorwerp op de grond.

Vormen die helemaal vol ge-kleurd zijn met dezelfde kleur of een grijswaarde.

Kleuren die in de kleurencirkel naast elkaar liggen.

O

P

P

P

P

P

P

R

R

R

S

S

S

S

O

P

r

S

De volgorde van de kleuren in de kleurencirkel.

Onbeweeglijk, passief.

Kleuren vormen met transparante materialen.

Met een diepere zin die voor meerdere mensen duidelijk is.

In spiegelbeeld.

Het uitzicht van de oppervlakte.(vb. de huid van een olifant).

Menging van twee supplementairekleuren ( = tussenkleur).

Doorzichtig (aquarelverf, ecoline).

Denkbeeldige lijn die naar het vluchtpunt loopt.

Punt op de horizonlijn ( = verdwijnpunt).

Gezien van boven naar onder.

Eén of meerdere lijnen die een gesloten vlak of volume omschrijven. Kan 2D of 3D zijn.

S

S

S

S

S

T

T

T

V

V

V

O

S

T

V

Proe

fexe

mpl

aar

Proe

fexe

mpl

aar

32

12 ik kan ‘kennen’

Wereldberoemd in Vlaanderen? Je kent ongetwijfeld een aantal Vlaamse pop- en rockgroepen, acteurs, sporters, …die ook

wereldbekend zijn. Ken je ook hedendaagse Vlaamse kunstenaars die ‘wereldberoemd’ zijn? We zetten er hier een aantal

bij elkaar. Via internet of boeken vind je ongetwijfeld nog veel meer informatie. Op de open lijntjes schrijf je de gegevens

van kunstenaars die je zelf kent (in je buurt, je gemeente…). Worden zij ook wereldberoemd?

■ Muhka Antwerpen Museum voor hedendaagse kunst Antwerpen

■ Smak Gent Stedelijk museum voor actuele kunst

■ Middelheim Antwerpen Openlucht beeldenpark

■ PMMK Oostende Museum voor moderne kunst

eLKe BOOn°1969 Gent

Foto en video, installaties■■

Nadenken over menselijke relaties

SAM DILLeMAnS°1965 Antwerpen

Tekenaar, schilder■■

Het ware gelaat zit achter het masker

Luc TuYMAnS°1958 Mortsel

Schilder■■

Stelt de waarheid van het beeld in vraag

KOen VAn MecHeLen°1965 Gruitrode

Multi 2D en 3D, installaties■■

Kweekt de oerkip (de kip of het ei?)■■

Zoekt naar de oergedachte van onze maatschappij

HAnS OP De BeecK°1969 Brussel

Video- en licht, installaties■■

De mens zoekt zichzelf in de chaos van de moderne maatschappij

BeLInDe De BruYcKere°1964 Gent

installaties met dekens■■

beeldhouwwerk■■

De kwetsbaarheid van de mens en alle levende wezens

jAn fABre°1958 Antwerpen

Multi-kunstenaar■■

Theater, dans, schilder, 3D…■■

Confronteert de kleinheid van de mens met de grootsheid van het universum

Luc DeLeu°1944 Duffel

architect, ■■

installaties met containersDenken over andere manieren van leven en wonen

MIcHAëL BOrreMAnS°1963 Gent

Tekenaar, schilder■■

Nadenken over de hedendaagse massacultuur

Vooral in musea kan je kunstwerken bekijken. Of ook in galerijen en exposities. We zetten de belangrijkste moderne Vlaamse musea even op een rijtje.

en bij jou in de buurt. Museum? Galerij? Expositieruimte?Pr

oefe

xem

plaa

r

InHOuD

1 ik kan …’waarnemen, vormgeven, verwoorden, attitudes’ pagina 1

de eindtermen plastische opvoeding, ■■

bondig verwoord op maat van de leerling

2 ik kan… ‘ordenen’ pagina 2

een overzicht van ons materiaal en hoe we er tijdens de les mee omgaan■■

3 ik kan… ‘zien’ pagina 4

zien wat je ogen vertellen■■

perspectief (één vluchtpunt, twee vluchtpunten, ooghoogte, vogel, kikker)■■

zien en horen – smaken – ruiken – voelen ■■

4 ik kan… ‘kijken’ pagina 7

vorm (geometrisch – organisch)■■

compositie (opbouw – richting – diepte – uitstraling)■■

kleur (kracht – symboolwaarde – kleurencirkel – complementair – supplementair) ■■

grijswaarden/contrast■■

5 ik kan… ‘gebruiken’ pagina 14

een eerste maal kennismaken met materialen en technieken■■

6 ik kan… ‘herkennen’ pagina 18

een schematisch overzicht van kunststromingen■■

7 ik kan… ‘creëren’ pagina 24

werken in 2D en 3D■■

8 ik kan… ‘waarderen’ pagina 26

omgaan met de inhoud en de taal van een beeld■■

9 ik kan… ‘bespreken’ pagina 27

(begeleid) zelfstandig de elementen van een beeld/kunstwerk ontdekken■■

10 ik kan… ‘evalueren’ pagina 28

procesevaluatie en productevaluatie■■

11 ik kan… ‘ontdekken’ pagina 29

begrippen uit de plastische opvoeding actief schrijven en verbeelden ■■

12 ik kan… ‘kennen’ pagina 32

hedendaagse Vlaamse kunstenaars en musea ■■

Proe

fexe

mpl

aar

poeen maat voor ik’s

Distributie en administratie

Lucascreativ www.lucascreativ.be Vestigingen: Antwerpen – Aartselaar – Gent – Mechelen – Meerhout – Roeselare

Schoten – Sint-Truiden – Temse – Turnhout – Veltem – Vroenhoven – Zonhoven

w w w . p o w e b . b e

Proe

fexe

mpl

aar