onderhoud van funerair erfgoed - Monumentenwacht€¦ · werking met lokale milieuraden of...
Transcript of onderhoud van funerair erfgoed - Monumentenwacht€¦ · werking met lokale milieuraden of...
on
de
rh
ou
d v
an
fu
ne
ra
ir e
rf
go
ed
1
1. Inleiding 5
DEEL1BEGRAAFPLAATSEN 7
2. Infrastructuur 8 Metzevenmijlslaarzendoordegeschiedenis 8 Begrippen:kerkhof–begraafplaats–militairebegraafplaats 9 Kenmerkenvaneenbegraafplaats 11
3. Oorzakenenvormenvanschade 13 Mechanischeschade 13 Vuilenchemischeschade 14 Waterschade 14 Biologischeschade 15 Schadedoorvandalismeendiefstal 16 Verwaarlozing 17
4. Onderhouddoordebeheerder 18 Inventarisenbeheersplan 18 Schadevoorkomen?Regelmatigonderhoudenkleinewerken 19 Overzichtstabelonderhoudenbeheeropbegraafplaatsen 23 Regelmatigemonitoringencontrole 30
5. Eenbegraafplaatsherwaarderen 31
inhoud
2inhoud
DEEL2GRAFTEKENS 33
2. Materialenenconstructie 34 Onderbouw 34 Bovenbouwentypologie 35 Materialen 41
3. Oorzakenenvormenvanschade 50 Mechanischeschade 50 Vuilenchemischeschade 51 Vochtenzouten 52 Biologischeschade 53 Schadedoorvandalismeendiefstal 53 Verliesvaninformatieenschadedoorverkeerdeingrepen 54
4. Onderhouddoordeconcessiehouderofbeheerder 55 Algemeen 55 Regelmatigemonitoringencontrole 55 Regelmatigkleinonderhoud 55 Kleinherstel 59 Overzichtstabelonderhoudenbeheervangraftekens 63
5. Restauratieenhergebruik 70 Restauratie,eentaakvoorspecialisten 70 Bruikleenofpeterschap 71
Besluit 72
Beknopteliteratuurlijsteninternetlinks 73
Colofon 74
3inhoud
LEADERproject ‘Volkegem vernieuwt, Kerselare verbindt’Deze onderhoudsbrochure vloeitvoortuithetLEADERproject‘Volkegemvernieuwt, Kerselare verbindt’. Hetdoel is het basisonderhoud aanbegraafplaatsen te stimuleren metaandacht voor het milieu (bodemerosieenpesticiden),hetbehoudvanhetfuneraireerfgoed,hetsociaaleconomische aspect en het creëren vanbezinningsmomenten. Het kerkhofvan Volkegem bij Oudenaarde is eenschoolvoorbeeld van hoe het moet.Het terrein had erg te lijden onderbodemerosieenwerdin2010heraangelegd. In deze brochure wordt her
haaldelijkverwezennaarditgeslaagdeproefproject.Meerinformatiehieroverop:– www.monumentenwacht.be– www.oudenaarde.be– www.oostvlaanderen.be
LEADER staat voor Liaison EntreActions de Développement de l’EconomieRurale’eniseenEuropeessubsidiëringsprogramma voor plattelandsontwikkeling,waarbinnenlokaleactoren in verschillende Europeseplattelandsgebieden (gemeenten,OCMW’s, vzw's, overkoepelende organisaties,feitelijkeverenigingen,…)projectenkunnenindienen.
Het Europees Landbouwfonds voor Plattelandsontwikkeling: Europa investeert in zijn platteland.
Voor Na
5
inLeiding
Begraafplaatsen hebben waardevollebetekenissen. Ze zijn een plek om dedodentebegraven,metgraftekensdiede herinnering levendig houden.Veelalvormenzeookeengroeneoaseeneenrustplaats–letterlijkenfiguurlijk–indebebouwdeomgeving.Hunkarakterwordtbepaalddoorfaunaenflora, beeldhouwkunst, landschapsarchitectuur, dichtkunst en eengeschiedenis die vaak teruggaat totde18de19deeeuw.
Helaas wordt dit funeraire erfgoedmeer en meer bedreigd. Historischebegraafplaatsen in het centrum vandestadofgemeentewaarnietlanger
begraven wordt, moeten vaak plaatsmaken voor pleinen of parkeerplaatsen. Ze verhuizen dan naar de randvan de stad. Ook verwaarlozing envandalisme vormen een gevaar voordebegraafplaatszelfenvoordegraftekens,dieergbepalendzijnvoorhetkarakter en de beleving van debegraafplaats.
Deze onderhoudsbrochure omvattwee luiken. Het eerste behandelt debegraafplaatsen in hun geheel, deproblemen op het terrein en hunonderhoud.Hettweedeluikgaatconcreetinopdeschade,hetonderhoudenhetherstelvandegraftekens.
inLEidinG 1
5
deel 1
begraafplaatsen
1. Metzevenmijlslaarzendoor degeschiedenisDegewoonteomdodentebegravenbestaat al lang. De oudst gekendegraven dateren uit de oudere steentijd (tot 10.000 v.C.). In de nieuweresteentijd ontstonden er vaste nederzettingen en daarmee ook degewoonteomdedodencollectiefbijtezetten.IndeRomeinseperiodeverrezenheusedodensteden.Dienecropolenlagenaanderandvandestadmaar waren gemakkelijk bereikbaarvia de belangrijkste invalswegen. Destedelijke necropolen ten noordoostenen tenzuidwestenvanTongerenvormen hoogstwaarschijnlijk hetgrootste samenhangende Romeinsegrafveldencomplex in Vlaanderen.Uit de GalloRomeinse tijd daterenooktumuli,dieinVlaanderenstilaanzeldzaam worden. De meeste overblijfselenvanvóórdemiddeleeuwenbevindenzichonderdegrondenzijnvoervoorarcheologen.
De oudste, duidelijk herkenbare graftekens van individuele begraving ofdodenherdenkingdaterenuitdemiddeleeuwen. Toen was het – om religieuze en prestigieuze redenen –belangrijkomzodichtmogelijkbijenhet liefst indekerkbegraven teworden. Hoe dichter bij het altaar, hoevoornamer en invloedrijker de overledene was voor de kerk of hoe meerhij voor die plaats betaald had. Uitdezeperiodedaterendegrafstenenindekerkvloeren,diezeldennogophun
originele plek liggen. Begraven in dekerk ging vaak gepaard met geurhinder,watdenotabelendebijnaam‘rijkestinkerd’ opleverde. Maar naast degeurhinder dwongen ook het instortingsgevaarvandevloerendekansopepidemieëntoteenandereaanpak.
Eind18debegin19deeeuwveranderdedebegrafenistraditiegrondig.Bijedictvan26juni1784verboodkeizerJozefIIomdedodennogindekerkentebegraven.Meer zelfs: kerkhoven moesten uit destedenverdwijnenennieuwebegraafplaatsenmoestenbuitendestadsmuren aangelegd worden. Daarbij kwamdat alle burgers – ongeacht hun overtuiging – op een zelfde begraafplaatsbegraven moesten kunnen worden. Erwas dus nood aan nieuwe structuren.Bepalendwasdemogelijkheidomeenperceelteverwervenmeteeneeuwigdurendeconcessie,waaropeengraftekenopgerichtkonworden.Katholiekenen liberalen bonden een heuse strijdaan om het beheer van kerkhoven enbegraafplaatsenenvooralomhettoekennen van vergunningen tegen kostprijs.Ditconflictwerdin1864officieelbeslechttoenhethofvancassatiehetbeheervandekerkhoventoeweesaandeburgerlijkemacht,maarsleeptefeitelijk nog vele jaren aan. Liberalenbegonnen als eersten met de aanlegvan begraafplaatsen buiten de stad,paslatervolgendekatholieken.OndankshetedictvanJozefIIwerdernogtotverinde19deeeuwinenronddekerkbegraven.
infrastructuur2
8deeL 1 | begraafpLaatsen
In 1971 werden de eeuwigdurendeconcessiesvervangendoorconcessiesvan maximaal 50 jaar, eventueel tevernieuwen. Dit hield vaak een verbeurdverklaringinvanzoweldeoude,inonbruikgeraaktekerkhovenalsvande graftekens. Vaak zijn precies dekerkhoven rond de kerk beeldbepalend voor de gemeente en liggen zeaandebasisvaneenbeschermingalsstadsofdorpsgezicht.Watgebeurteralsdeconcessiesverlopenzijnennietverlengdworden?
Volgens het decreet op de begraafplaatsen van 16 januari 2004 (zie kadertekst p. 19)moethetcollegevanBurgemeester en Schepenen eeninventaris opmaken van graven methistorischbelangineigendomvandegemeente.Degemeentemoetdegravenopdezelijst50jaarlangbewarenen onderhouden. Zo worden gravenmet een historische, artistieke, volkskundige of sociaalculturele waardeendienietbeschermdzijnalsmonument,ookbewaard.Bijeen inventarisatiewordtdebegraafplaatshetbestin zijn geheel beschouwd en wordenallewaardevollegraftekens inde lijstopgenomen,ookalzijndeconcessiesnognietverlopen.
2. Begrippen:kerkhof–begraaf- plaats–militairebegraafplaatsDeeerstekerkhovenontstondenindemiddeleeuwen in en rond de kerk. Zewaren niet volgens een algemenestructuurofopvattingaangelegd.Pasna het edict van keizer Jozef II is ersprakevanbegraafplaatsen,terreinenbuiten de stadscentra ingericht alslaatsterustplaats.Debegraafplaatsen
Kerkhof Volkegem, Oudenaarde
Begraafplaats Schoonselhof, Antwerpen
9 infrastructuur
uitheteindevande18deeeuwhaddenmeestal een strenge geometrischestructuur met hoofd en dwarsassenwaarrond de perken lagen. Pas vanafdetweedehelftvande19deeeuwwerdenbegraafplaatsenuitzonderlijkookals landschapspark aangelegd. Inrecentere voorbeelden werden detweeextremenverzoend.Hoewel ‘kerkhof’ en ‘begraafplaats’door elkaar gebruikt worden, is‘begraafplaats’ de algemene termvoordelaatsterustplaatsvandeoverledenenenduidt‘kerkhof’ophetterreinronddekerk.
NadeEersteWereldoorlogwerdendegesneuvelde militairen bijgezet inmilitaire begraafplaatsen. Die lagenvaak op het slagveld en waren versmoltenmethetachterliggendelandschap.Kenmerkend ishunstraksymmetrisch aanlegpatroon: een bakstenen omheining, soms afgewerkt metnatuursteen, een vlaggenmast, eengedenkkruis of monument en eenhoutenschuilhuisjeaandeingang.Degraftekens zelf zijn monotoon enbevatten een eenvoudige verwijzingnaar het slachtoffer. Meestal vervingen ze pas enkele jaren na de oorlog
Militaire begraafplaats Charles de Potyze, Ieper
10deeL 1 | begraafpLaatsen
de houten kruisjes. Op sommige burgerlijke begraafplaatsen liggen militaire graven gegroepeerd of zijn erereperkenopgericht.
3. Kenmerkenvaneen begraafplaats
3.1. BodemgesteldheidDegrondisbepalendvoorhetontbindingsproces. Als die voldoende zuurstofenwaterdoorlaat,zaleenmenselijk lichaam na 10 tot 15 jaar volledigontbonden zijn en blijven er alleenbeenderresten over. Volgens de wetgeving moet de grond een zo grootmogelijkluchthoudendporiënvolumebevatten om voldoende diffusie vangasteverzekeren.Hijbestaatdaarombijvoorkeuruitgrofzandofzavel.Dehoogste grondwaterstand moet minstens 30 cm onder de graven liggen.Historische begraafplaatsen en kerkhoven voldoen vaak niet aan dezevoorwaarden.
De bodemtextuur is een belangrijkeparameter voor het risico op erosie,zeker bij hellende terreinen. Debodemisgevoeligervoorerosienaarmate het gehalte aan leem en fijnzand toeneemt en het gehalte aankleiafneemt.
3.2. IndelingBegraafplaatsen worden aangelegdvolgens plan, met een welbepaaldebelevingswaardevoorogen.Dehuidige begraafplaatsen kunnen diversezonesomvatten:plaatsenwaarbegraven wordt in volle grond, een zonemetgrafkelders,eenstrooiweide,eencolumbarium, een ereperk voor oud
strijders,urnenvelden,keldersoftuinen … Meestal is er ook een ossuarium,knekelputofknekelhuis.Daarinkomen de grafresten terecht als hetgraf geruimd wordt, meestal na degrafduurvantienjaarofnadatdeconcessieverlopenis.
Deverschillendezoneszijnvanelkaargescheiden door toegangswegen,padenenassen.
3.3. Natuuren infrastructuur
Het karakter van een begraafplaatshangtafvandegeografische ligging,de planaanleg, de graftekens, degroenvoorziening, de exploitatie …,eendelicaatevenwicht tussenbouwkundig erfgoed en natuur. Heel watbomen en planten zijn historischwaardevol en hebben een achterliggende symboliek. Zomerlinde staatvoor verbondenheid en bescherming,buxus symboliseert onsterfelijkheid,liefde, vruchtbaarheid en dood, enklimop verwijst naar het eeuwigeleven, volharding, vriendschap, genegenheidentrouw.
Begraafplaatsen vormen vaak eengroenelonginstedelijkeomgevingeneneenbijzonderebiotoopmetwaardevolle en zeldzame planten en dieren.Vogels nestelen in de heggen enstruiken.Vleermuizen zoeken grafkelders en grafkapellen op die jarenonaangeroerd gebleven zijn. De vaakbijzonderebloemenenplantenmakenbegraafplaatsen geschikt voor bijen.Demeestedierenzijnonschadelijkenbezorgenweinigoverlast.
11infrastructuur
BiodiversiteitBiodiversiteitiseensamentrekkingvanbiologischediversiteit,eenverscheidenheid van levensvormen.Diediversiteitvanfauna(dieren)enflora(planten)kanerguiteenlopenvolgensdesituatieofdeplaats.Opeen kerkhof leven heel wat dierenen planten, zelfs enkele zeldzamesoorten. Dat hangt samen met despecifieke biologische kenmerken:rotsachtige omstandigheden doorhetgebruikvanverschillendesoorten natuursteen, de specifiekeplantenkeuze maar ook spontaneplantengroei. Het is waardevol omdie biodiversiteit in kaart te brengenentebewaken.Eengoedehulpdaarbij is een biodiversiteitsplan,eventueel opgemaakt in samenwerkingmet lokalemilieuradenofnatuurverenigingen.
Naast fauna en flora spelen ook deuitgestippelde structuren – of juisthetgebrekdaaraan–eenbelangrijkerol. Begraafplaatsen bestaan meestaluit een aaneenschakeling van paden,trappenofandereverhardewegen.Al
deze‘kerkhofwegels’dragenbijaandenatuurwaarde, zijn van cultuurhistorisch belang en bieden de zwakkeweggebruikereenveiligalternatief.Opgroterebegraafplaatsenlopendiewegenvaakover inhetachterliggende landschap. Verschillende padengeven uit op kerken in de onmiddellijkeomgevingoflopennaareencentraal punt zoals een calvarie of eengedenkmonument.Ouderekerkhovenvertonen vaak een wirwar van padendoordat er eeuwenlang ongestructureerd begraven werd. Ook hier zijndelandschapsenarchitectuurhistorischewaardenzeerbelangrijk.
3.4. OmheiningOmheiningen zijn zeer typerend voorbegraafplaatsen:zemarkerendescheidingtussenprivéenopenbaargoedofvormeneenbuffer tussenniveaus.Zebestaan uit heggen, metalen hekken,hofen/ofkeermurenvanmetselwerk,of gewoon uit een metalen gaas. Zewerden eind 18de eeuw door Jozef IIopgelegd om dieren (honden, varkens…) weg te houden van de stoffelijkeresten.Dekerkhofmurenrondhistorischekerkhovendaterendoorgaansuitdelate17deofbegin18deeeuw.Zewerden – vaak in kegelvorm – opgemetseldmeteenkalkmortel,waardoorzeeen ankerplaats vormen voor kleinedierenenzeldzameplanten.
3.5. AndereelementenBegraafplaatsen hebben nog anderesterkbeeldbepalendeelementenzoalsrustbanken, calvaries, Mariagrotjes,eenkruisweg,eenommegang,wachthuisjes, vlaggenmasten (op militairebegraafplaatsen)…
Uit een studie over de centrale begraafplaats Assebroek in Brugge, blijkt dat er 37 verschillende mossen en 87 verschillende korstmossen aanwezig zijn. Dit is een hoog aantal naar Vlaamse normen.
12deeL 1 | begraafpLaatsen
1. MechanischeschadeBodemerosie
Netalsallebuitenelementenhebbenbegraafplaatsen en hun erfgoed telijden onder een langzame mechanischeverweringdoorweerenwind.Inprincipeondervindteenbuitenterreinhier weinig last van, tenzij er bijkomendefactorenmeespelen.Zovormtbodemerosie een belangrijke bedreigingopbegraafplaatsenmeteenhellendterrein.
Erosie door water komt voornamelijkin heuvelachtige gebieden voor.Regendruppels en afstromend watermaken bodemdeeltjes los en zettendieaf,laagsgewijsoverdeheleoppervlakteofmeergeconcentreerdingeulen. Dit proces wordt versterkt bijgebrek aan een degelijke drainage ofafwateringssysteem,enbijgebrekaanbeplanting door overmatig gebruikvanherbiciden.Deschadeismerkbaarin onderspoelde of overspoelde graf
zerken met stabiliteitsproblemen alsgevolg,eenveranderdegronddrukopomheinings of keermuren waardoordekwaliteitvanhetmetselwerkaangetastwordt,dichtgeslibderioleringssystemen … Ook paden worden herhaaldelijk onder of overspoeld waardoordelenloskomen.Bijklinkerpadenkomt het voegwerk los. Graspadenzijn soms niet of onvoldoende versterktwaardoorerschadeaanenputten inhetgrasoppervlakontstaanbijeentehogebelasting.
LEADERproject ‘Volkegem vernieuwt, Kerselare verbindt’Een directe aanleiding voor dezeonderhoudsbrochurewasdeslechte toestand van enkele kerkhovenin de Vlaamse Ardennen, waaronderVolkegem bij Oudenaarde. HetkerkhofronddekerkvanVolkegemhadernstigtelijdenonderbodemerosie.Diebedreigdenietalleendekerk en het omliggende terrein,maarookdegraftekens.Tijdenseeninspectie stelde Monumentenwachteenalgemeneerosieengeulerosievast,waarbijgrotedelenvanhet terrein wegspoelden, ook ronden onder funderingen, met stabiliteitsproblemen tot gevolg. Hetblootliggende funderingsmetselwerk vertoonde vorstschade, graftekens en voetpaden werdenonderspoeld. Het hellende terrein,het verdelgen van bodembegroei
oorzakEn En vormEn van schadE
3
13oorzaken en vormen van schade
ingen, gebrek aan plantengroei eneen gebrekkige afwatering speeldenhierbijeengrote rol.De leemen zandbodems in de VlaamseArdennen zijn bekend om hunerosiegevoeligheid.
Naast de langzame schade door verweringkomenopbegraafplaatsenooklichte grondverzakkingen voor, eengevolgvanbodemerosie,maarookvaneenslechteondergrondofvantypischeactiviteitenzoalshetinklinkenvankisten,hetroerenvandegronddoorwerken…Diehebbenvooraleenimpactopdegraftekensenwordenverderindezebrochurebehandeld.
2. Vuilenchemischeschade
2.1. VuilBegraafplaatsenhebbenafterekenenmeteenzeer typischevervuiling:verwelkteplantenenbloemen,ofzwerfvuil door ‘hangjongeren’ wanneer erweinig sociale controle is. De meestebegraafplaatsenhebbengelukkigwelvuilnisbakkenengroencontainersomdat vuil snel te verwijderen en verwaarlozingtevoorkomen.
2.2. ChemischeschadeEen belangrijke vorm van chemischeschade is het gebruik van herbiciden.Zenemenhetonkruidweg,maarookde beplanting. Bovendien wordt detyperende biodiversiteit van debegraafplaats sterk aangetast. Doorhetjarenlangegebruikvanherbicidenisdeondergrond‘dood’waardoornauwelijksofgeenplantengroeimogelijkisalsdebodemnietgesaneerdwordt.
3. WaterschadeWaterschade kan leiden tot bodemerosie,maarookdegrondsoortisvanbelang voor de vochthuishouding opde begraafplaats. Als het water nietsnelgenoegindebodemkandringenof als waterafvoersystemen verstoptgeraken, blijft het terrein nat, wat debegroeiing, de paden, de graftekensenhetandereonroerenderfgoedkanaantasten.
Ook hof en keermuren zijn gevoeligvoordewaterhuishoudingophetterrein. Vooral keermuren zijn vatbaarvoorzoweloptrekkendgrondvochtalseen zijdelingse vochtbelasting vanuiteen hoger gelegen terrein. De vochten vorstschade worden zichtbaar inloskomend voegwerk en verzandebakstenen.Alshetvoegwerkhersteldwordt met een onaangepaste voegmortel (onvoldoende dampdoorlatend, bijvoorbeeld door te veelcement) wordt de vochthuishoudingverstoordenzalvochtenvorstschadesnelleroptreden.
Bij keermuren verstoppen de waterafvoergeulen zeer gemakkelijk. Hetwater hoopt zich dan op achter demuren,waardoordegrondenvochtdruk er toeneemt. Ook bodemerosieengrondverstoringkunnendegronddrukbeïnvloedenendestabiliteitvanhet metselwerk in het gedrang brengen. Keermuren herstellen met eenwaterkering kan een kuipeffect creëren: het water loopt moeilijk weg ofdringtindegrondendebegraafplaatszelfblijftlangnat.Hetijzerenhekwerkis dikwijls roestig en voornamelijk bijdeingemetseldedelenterhoogtevan
14deeL 1 | begraafpLaatsen
sokkels kunnen door corrosieexpansiebarstenoptreden.Dekstenen moeten voorkomen datregenwater boven aan de muren kan
binnendringen. Maar als ze losliggenofgebarstenzijn,ofalshetvoegwerksterkverweerdis,kunnenzehunfunctienietnaarbehorenvervullen.
Een beschadigde deksteen geeft extra waterinsijpeling.
4. BiologischeschadeFaunaMuizen,konijnen,mollen,dassen,vossen…kunnendegrondstabiliteitverstoren door de holen die ze graven.Eentegrotepopulatiekanschadeveroorzaken aan het landschap en degraftekens.Duivendurvenzichtenestelen in verwaarloosde grafmonumenten, en ook hun overbevolkingbrengt vervuiling teweeg met mestdie corrosief inwerkt op de meestematerialen.Vleermuizen, egels of kerkuilen bezorgen echter weinig overlast. Vleermuizenzoekeneenrustplaatsinkleinegrafkapellenofgrafkelders.Alleenovermatigveelvleermuizenurinekancorrosiefwerkenopgepolijstnatuursteen.Vleermuizen, dassen en uilen zijnbeschermde diersoorten en mogendusnietgejaagdofverjaagdworden.Ook vossenburchten genieten bescherming.Vossenzelfvallenonderde
jachtwetgeving,zodateralleeninhetjachtseizoenopgejaagdmagworden.Indenatuurhelpenzijbijdenatuurlijke regulatie van de populaties kleinere knaagdieren, konijnachtigen,vogels…
FloraBij de aanleg van een begraafplaatswordenbomenenplantengeplantdievaak een symbolische betekenis hebben. Ook kan er boom en plantengroei ontstaan door toevallige zaailingen. Niet altijd wordt er bij hetontwerp of het onderhoud rekeninggehouden met het groeiproces vandie groenvoorzieningen. Zo kan hetwortelstelsel van bomen en struikende omliggende graftekens, paden enhofmuren beschadigen. Soms gaangrotere graftekens daardoor scheefstaan of treden er nog ergere stabiliteitsproblemenop.Zwiependetakkendienietregelmatiggesnoeidworden,
15oorzaken en vormen van schade
kunnen graftekens beschadigen enstukken doen afbreken. Ook vallendetakken of omgewaaide bomen kunnenheterfgoedergtoetakelen.
Alsklimplantenzichhechtenenworteleninopenvoegjes,kandathetmonumentbeschadigenenleidentotstabiliteitsproblemen. Sommige klimopsoortenen Japanseduizendknoopkunnensnel een deel van de begraafplaatsoverwoekeren.Zezijnnietaltijdfysiekschadelijk voor de graftekens, maarbeperken de leesbaarheid van deopschriften,verbergendetailsofvolledigegraven,verdringenandereplantenen beschadigen bomen en heggen.Clematissenzijnminderschadelijk.
Mossen en algen verkiezen beschaduwde delen van grafstenen, vooralonder bomen en struiken. Ze gevensoms lichte zuren af waardoor hetbindmiddel(kalk)vanhetnatuursteenoplostenhetoppervlakruwerwordt.Dikwijls is een mosbegroeiing echtersfeerbepalend en vormt zij een soort
van symbiose met het grafmonument. Sommige korstmossen zijnwettelijk beschermd en mogen zelfsnietverwijderdworden.
Verkeerd onderhoud, zoals een foutesnoeimethode of snoeien op eenongeschikt moment, kunnen heggen,struiken en bomen beschadigen envisueelaantasten.
Onkruid is vooral visueel storend engeeft een onverzorgde indruk. Alleenwanneer onkruid en zaailingen vanbomenzichontwikkelenindevoegen,barsten,kierenenspletenvandegrafconstructies, zijn ze om technischeredenen niet wenselijk. Door de wortelwerking kunnen elementen loskomen of opgedrukt worden. Zekerhoutachtige gewassen kunnen deconstructieoptermijndestabiliseren.Planten hebben vocht nodig om teoverleven. Plantengroei in en op constructies wijst dan ook op een verhoogd vochtgehalte, moeilijke droogomstandigheden en mogelijke plaatsen waar water blijft staan. Ook degrindpaden die vaak aangelegd werden ter vervanging van de originele,onderhoudsgevoelige graspaden, zijngevoeligvooronkruid.
5. Schadedoorvandalisme endiefstalVandalisme en diefstal komen steedsmeer voor op begraafplaatsen.Grafmonumenten worden vernield,zitbanken in brand gestoken, vuilnisbakkenomgegooid,beeldjesenornamenten van koper of brons wordengestolen…Steedsmeergraffitiontsieren muren, banken, vuilnisbakken en
16deeL 1 | begraafpLaatsen
andereinfrastructuurelementen,hoewel de graftekens daarvan gespaardlijken. Vandalisme gebeurt meestal’savondslaatof’snachtswanneerergeensocialecontroleis.Naast de materiële schade veroorzaaktditallesvooral veel emotioneelleedvoordenabestaanden.
6. VerwaarlozingEen begraafplaats kan te maken krijgen met verschillende soorten vanverwaarlozing. Verkeerd onderhoudkan hun beleving sterk aantasten. Zokiezen nogal wat gemeentebesturenbij de heraanleg van begraafplaatsenvoorgravel,betonofasfaltomdatdieminderonderhoudvragen.Vaakwordthiermee echter een troosteloze sfeergecreëerdenwordthetoorspronkelijkeontwerpdatrustenvredenastreeft,tenietgedaan.
Bij het verwijderen en opruimen vangrafpercelenkaneenschataaninformatieverlorengaan,zekeralsdegrafmonumenten onvoldoende gedocumenteerd zijn. Het wegnemen vanéénperceel ineenrijkanhetuitzicht
en de beleving verstoren, ook als datgrafteken zelf niet bijzonder waardevol was. Gedenktekens vertellenimmers niet alleen iets over de mensen die in die gemeenschap geleefdhebben,zezijnookinteressantvoordesociologische en de kunsthistorischegeschiedenisvandiegemeenschapenhebben zelfs een geologischwetenschappelijkebetekenis.
Vroeger waren kerkhoven meer verwevenindesocialestructuurvaneengemeente en waren ze naast eenplaatsomdedodenteherdenkenookeen‘rust’plaatsvoordelevendenmetruimtevoorontmoetingenbezinning.Door een verminderde aandacht enverloedering, verliezen de begraafplaatsen hun aantrekkingskracht enwordenzevoornamelijkalleennogindeaanloopnaarAllerheiligenbezocht.
Vaak zijn ook de oudstrijdersperkenopdeburgerlijkebegraafplaatsenverwaarloosd,terwijldemilitairebegraafplaatsen over het algemeen goedonderhoudenworden.
Sommigedelenvaneenbegraafplaats,zoalscalvariesofommegangen,lijdenonderachterstalligonderhoudenzienerergverwaarloosduit.Houtenonderdelenzijningerotofdringendtoeaaneen laagje verf, en bepaalde ornamentjes zijn beschadigd of verdwenen. Banken zijn instabiel of op verkeerde plaatsen opgesteld. Ook graftekens, zelfs monumentale, zijndikwijlsverwaarloosd.Hunonderhoudvalt toe aan de concessiehouder envaltbuitenhetalgemeneonderhoudvan de begraafplaats.Heteffect iser
Bordje met akte van verwaarlozing bij grafteken
17 oorzaken en vormen van schade
nietminderdramatischom.1. InventarisenbeheersplanHet onderhoud en het beheer vanbegraafplaatsen die nog in gebruikzijn, verschilt grondig van dat vanhistorische begraafplaatsen. Elke begraafplaats heeft zijn typischegeschiedenis,kenmerkenengewoonten. Dat eigen karakter moet steedsde leidraad vormen voor ingrijpendewerken en voor de belevingswaardevoorbezoekersennabestaanden.
Inhetidealegevalwordtdeuitgangssituatie vastgelegd in een inventarismeteenluikoverdebegraafplaatszelfen een luik over de graftekens. Debegraafplaatswordtbenoemdengetypeerd,metadresgegevens,hetgebruik,de bescherming, de hoofdkenmerken,informatie over bewaring en onderhoud,groenaanleg,drainage…Ditalleswordt aangevuld met foto’s en eenoverzichtsplan, waarop tegelijk deafzonderlijkegravengelokaliseerdkunnen worden. De graftekeninventarisbevatminstensenkelefoto’s,denaamvandeoverledeneeneensitueringophetplan.Grafschriften,deopbouw,dematerialen,destijlendetypologievanhet grafteken en zijn decoratie, debewaringstoestand, eventuele problemen, de vegetatie, de symboliek engegevens over de overledene kunnendaaraantoegevoegdworden.
Een dergelijke inventaris is een nulmeting: latere inspecties kunnen
steedsmetdezebasisgegevensvergeleken worden. De gegevens kunnenookvanpaskomenbij laterewerken.Zokaneennieuwafwateringssysteemaangelegdwordenopdeplaatsvandeoude infrastructuur, en wordt onontgonnenterreinnietnodeloosarcheologischverstoord.
Wanneer de gegevens in een databank opgeslagen worden, zijn zenadien gemakkelijker raadpleegbaaren kunnen ze eventueel opengesteldworden voor het grotere publiek.Betrekdeomwonendenzoveelmogelijkbijhetopmakenvandeinventaris.Kerkenenhunkerkhofzijnbijuitstekmonumenten waarin de ziel van dedorpsgemeenschap(vangeboortetotdood) geborgen is. Het vergroot debetrokkenheid en het maakt de kerkenhetkerkhoftoteengekoesterdeentekoesterenverantwoordelijkheidvandelokalegemeenschap.EpitaafvzwmaakteinsamenwerkingmetVCM(nuFORUMVOORERFGOEDVERENIGINGEN) basisinventarisatiefichesopdiealsleidraadkunnendienen. Erfgoedcel TERF digitaliseerdedefichesineendatabank.Meerinformatieop:www.epitaaf.orgwww.forumerfgoedverenigingen.bewww.versteendegetuigenissen.be
De inventaris vormt ook een uitstekende basis voor een beheersplan.Dat houdt rekening met alle compo
ondErhoud door dE bEhEErdEr
4
18deeL 1 | begraafpLaatsen
nenten: de historische aanleg, hetbeeldvormende aspect van de graftekens, de groenvoorziening en huneventuelesymboliek,debiodiversiteit,detoegangen,hetpadenstelselenderelatie met de omgeving. Ook knelpunten of foute keuzes worden daarhetbestinvermeld.Het draaiboek moet vooral een praktisch en bruikbaar instrument zijn
voor een efficiënt en vlot onderhoud.Kleinere en/of grotere herstelwerkenendagelijksetipsmogennietontbreken,evenminalseentijdsindicatieeneentermijnvoordewerken.Bepaaldewerkenzijnimmersnietaangewezenbij vorst, bij regen of bij te felle zonneschijn. Voorts spelen seizoenen ofde broed en bloeiperiode van dierenen planten op het terrein een bepalenderol.
Decreet op begraafplaatsen 16/1/2004Op 16 januari 2004 vaardigde deVlaamse gemeenschap een‘decreetop de begraafplaatsen en de lijkbezorging’uit.Datverplichtstedenengemeentenomeenlijstoptemakenvan graven van lokaal historischbelang die als klein onroerend erfgoed beschouwd kunnen worden.Het betreft alleen de graven die uitconcessie zijn en dus onder debevoegdheid van de gemeentelijkeoverheidvallen.Dooreengrafmonument op deze lijst te plaatsen, steltde gemeente zich voor minstens50jaarverantwoordelijkvoordefei
telijkebeschermingervan.Op14mei2004volgdehetbesluitvandeVlaamseregeringoverdeorganisatie, de inrichting en het beheer vanbegraafplaatsen en crematoria. Ditbesluitvermeldtdateen‘graftekenvanlokaal historisch belang’ steeds eenhistorische, artistieke, volkskundige ofsociaalculturelewaardemoethebben,ofeencombinatieervan.Hetsomtdevoorwaarden op en geeft de nodigeinformatieomgravenopdelijstoptenemen.De lijstvangravenmet lokaalhistorisch belang moet overhandigdwordenaandebevoegdeminister.Dezeenbijbehorendewettekstenzijnterugtevindenop:http://binnenland.vlaanderen.be/
begraafplaatsenenlijkbezorging2. Schadevoorkomen?Regelmatig onderhoudenkleinewerken
2.1. MechanischeschadeBodemerosieBodemerosie wordt voorkomen ofbeperktalshetterreinvoorzienisvaneen goed afwateringssysteem. Datkan bovengronds of ondergronds,
afhankelijkvanhetterrein,debodemgesteldheid en de mogelijke aansluitingen op openbare rioleringen … Bijzware ingrepen indebodem,bijvoorbeeld voor een diep omvattend drainagesysteem, ishetaan te radenomvooraf contact op te nemen met debevoegde archeologische instantie.Graafwerken kunnen het bodemarchiefverstorenenvernielenenkun
19onderhoud door de beheerder
neneenschataaninformatieverlorendoen gaan. Tracht altijd om debestaande afwateringssystemenfunctioneel te houden of te maken.Moethettochvernieuwdworden,legdat dan zoveel mogelijk aan op deoudeafwateringstracés.
Naast een goede afwatering kunnenook planten en grassen helpen omerosie tegen te gaan. Ze houden degrond samen en beschermen hemtegen wind en watererosie. Goedgekozen planten en eventueel enkelelineaire structuren op strategischeplaatsenzijnbijzonderefficiënt.
LEADERproject ‘Volkegem vernieuwt, Kerselare verbindt’Dekunstbestaaterinomintegrijpenop de factoren die de bodemerosieversterken en zo de schade te beperken. Aan de bodemgesteldheid en deneerslag valt weinig te veranderen,maardetopografie–hellingsgraadenhellingslengte – kan wel in beperktemateaangepastworden.Deregenwaterafvoer en de bodembedekking diedeimpactvanregendruppelsvermindert en de waterinfiltratie bevordert,zijn beïnvloedbaar met vrij beperktemiddelen en met een grote kans opverbetering.
De SintMartinuskerk en het kerkhofmaken deel uit van een beschermddorpsgezicht. De doodgesproeideteelaardewerdverwijderdenerwerdeen aangepast afwateringssysteemaangebracht. De bodemerosie werdbestredendoor traaggroeiendegrassenintezaaientussendepadenendegraven, door bestaande hagen enplantentebehoudenenaantevullen,en door nieuwe beplanting te voorzien.Depadenwerdenheraangelegdmeteenwaterdoorlatendeverhardingopworteldoek.
Voor
Na
20deeL 1 | begraafpLaatsen
2.2. VuilenchemischeschadeVervuiling en verwaarlozingGoed onderhoud is essentieel om debegraafplaatspropertehouden,maarookomverwaarlozingenvandalismetegentegaan.Vervuilingtrektvervuiling aan … Voorzie vuilnisbakken verspreidoverhetheleterreinengroencontainersaan inenuitgangenvoorplantenafval of verwelkte kransen.Maak die regelmatig leeg. Vermijdondergrondse containers die hetbodemarchiefkunnenverstoren.
HerbicidenBeperkhetgebruikvanherbicidenomonkruid te bestrijden. Wanneer degrond‘dood’isdoorhetherhaaldelijkgebruikvanherbiciden,kanhetnodigzijn hem te saneren, bijvoorbeelddooreenlaagvan20cmaftegravenennieuwe teelaardeaan tebrengen.Gavoorzichtigtewerkenletopvoorschade aan of instabiliteit van degraftekens.
Nieuwe wetgeving op pesticidenEen nieuwe Vlaamse wetgevingverbiedt dat er vanaf 2015 noggebruikgemaaktwordtvansproeimiddelen op openbare terreinenwant ‘zonder is gezonder’. Eenandereaanpakdringtzichdanookop: een weloverwogen denkprocesomeenevenwichttevindentussendegrafmonumentenengroenvoorzieningen op de begraafplaatsenerzijds,enhetbevorderenvandebiodiversiteitanderzijds.
2.3. WaterschadeWaterschade is te voorkomen dooreen vlotte waterafvoer, eventueel viadrainage,maarookdoorgoedonderhouden keermuren. ‘Waterkerings’muren mogen ze niet worden, wantdan wordt het terrein te drassig.Herstel metsel en voegwerk met dejuiste materialen en technieken: stenenenmortelsdiedetechnischekenmerken en het uitzicht van de oorspronkelijke materialen zo goedmogelijkbenaderen.Voegmortelszijnin principe ‘opofferingsmaterialen’:zachterdandemetselstenenzodatzeproblemeninhetmetselwerkkunnenopvangen. Na vorstschade is hetgemakkelijkeromvoegwerktevervangen dan baksteen of natuursteen.Gebruik vooral bij oudere muren eenmortel op basis van kalk. Cementmortels zijn vaak te hard in vergelijking met bakstenen. Onderzoek desamenstelling en eigenschappen vandebestaandelegenvoegmortel.
2.4. BiologischeschadeBegraafplaatsen zijn bekend om hunbiodiversiteit. Planten en dierenmaken deel uit van hun karakter enzijn niet per definitie nadelig. Grijpalleen in als er schade optreedt ofdreigt aan het terrein of aan graftekensenmonumenten.Houderrekening mee dat sommige mossen enkorstmossen, evenals muurplantjesbeschermdzijnendusnietverwijderdmogen worden. Ook dieren zoalsvleermuizen, uilen, dassen en vossengenieteninminofmeerderemateeenwettelijkebescherming.Omdekwalijkegevolgenvanplantenen dieren goed te kunnen beoorde
21 onderhoud door de beheerder
len, zijn een inventaris, regelmatigemonitoringenkennisvanplantenendierennoodzakelijk.Eennuttigwerkinstrument daarbij is een beheersplan voor het terrein met inbegripvandeschadelijkeplantenendierenen aandachtspunten voor bescherming,bloeiperiodes,deerfgoedwaardevanplantenenbouwkundigeelementen…
Houddebeplantingbinnendeperken.Vooralwoekerplantenzoalssommigeklimopsoorten of Japanse duizendknoopmoetenregelmatiggesnoeidofingeperkt worden. Tracht dorre ofgesnoeide takken voorzichtig te verwijderenomschadeaandegraftekenste voorkomen. Probeer ook schadedoorvallendebomenoftakkentevermijden.Eenregelmatigecontroledoorboomdeskundigen en een snoeiplankunnenhierbijhelpen.
Houdbijcouranteonderhoudswerkenaan de groenvoorzieningen steeds
rekening met hun erfgoedwaarde.Behandel oude bomen en origineleaanplantingen met respect. Draagook zorg voor de bouwkundige erfgoedelementen, zoals graftekens,maar ook omheiningen of zitbankenen licht de uitvoerende instanties inover hun waarde. Het gebeurt weleens meer dat een belangrijk grafteken beschadigd wordt tijdens eensnoeibeurtvanmonumentalebomen,of dat eeuwenoude beplanting verwijderd wordt voor het behoud vaneen grafmonument. Plan de werkenop het terrein in functie van broed,rust en bloeiperiodes, zeker vanbeschermdedierenenplanten.
Opbestaandeterreinenmoetonkruidsystematisch, manueel verwijderdworden. Bij heraanleg kan geopteerdworden voor worteldoeken ondergrindofdolomietpaden,ofvoorgroene paden en een beplanting waarinonkruid minder opvalt. Regelmatigwordt om budgettaire redenen (minder onderhoudskosten) gekozen vooreen heraanleg met gravel, steenslagof asfalt. Dit creëert echter vaak eentroosteloze sfeer en een negatievebelevingswaarde. Bovendien is datnietaltijdeengarantiedathetonkruidwegblijft. Ook herstellingen tussengravenmetasfaltzijnstorend.
2.5. Schadedoorvandalismeendiefstal
Diefstalenvandalismezijnmoeilijktevoorkomen,maarmeteenaangepastveiligheidsbeleid kan de schadebeperkt worden. Sluit het kerkhof’s nachts af of voorzie voetgangerstoegangen uitsluitend op plaatsen
22deeL 1 | begraafpLaatsen
waar er enige sociale controle is.Voldoendeverlichtingisaangewezen.Bijheraanlegkunnenwegstophoekjesvermeden worden, zonder afbreuk tedoenaandeverschillendezonesopdebegraafplaats met hun belevingswaarde.Regelmatigecontroledoordepolitie en camera’s kunnen afschrikken, maar zijn niet erg geliefd bijbezoekers.
Elke vorm van diefstal of vandalismewordt het best gemeld aan de overheidsdiensten. Herstel vandalisme enverwijdergraffitizosnelmogelijkomverderevernielingenvervuilingterugtedringen.
2.6. Verliesvaninformatie enbelevingswaarde
Bestaandegravenengraftekensmoetenvaakverwijderdwordenbijgebrekaan plaats. Elke keer gaat daarbijinformatie verloren, niet alleen overde overledene maar ook over degeschiedenisvanhetdorpendemenselijke verhoudingen binnen de
gemeenschap. Indien het opruimenonvermijdelijk is, documenteer danhet grafteken met foto’s, naam engegevensvandepersoondieerbegravenligteneventuelegrafschriften.
Verlies van informatie kan globaalondervangen worden met een gedetailleerde inventaris van de helebegraafplaatsenallegraftekens.
3. Overzichtstabelonderhouden beheeropbegraafplaatsenBijgevoegdetabelgeefteenoverzichtvan courante onderhoudswerken opbegraafplaatsen en tips voor herstellingen of werken die het onderhoudkunnen verbeteren of vergemakkelijken. De bedoeling is steeds dat deonderhoudswerken de begraafplaatsendebelevingswaardebevorderenenhet historisch karakter versterken.Betrek bij uitgebreide werken of verregaande wijzigingen steeds debetrokken partijen: bezoekers, nabestaanden, heemkundige kringen,omwonenden…
23onderhoud door de beheerder
Overzichtstabelonderhoudenbeheeropbegraafplaatsen
24deeL 1 | begraafpLaatsen
Onderhoud Aandachtspunten Kleine werken Tips
Waterschade aan het terrein
Bodemerosie – drainagesystemenfunctioneelhouden,afvoeropeningenvrijmaken
– verwijderplantennietonnodig,gebruikgeenherbiciden
– drainageherstellenenplaatselijkvernieuwen– bodemherstellen,lineairelandschapselementen
aanplantenen/ofgrasinzaaien
– alsdesystemennietmeervoldoen,nieuweaanbrengenopbestaandetracés
– bijingrijpendewerkenadviesvragenbijdebetrokkenarcheologischedienst
– beplantinghoudtdegrondsamenenwerktbodemerosietegen
Te vochtig terrein – drainagesystemenfunctioneelhouden,afvoeropeningenvrijmaken
– zonodigafwateringssysteemaanbrengenofaanpassen
– hetvochtgehalteregelenmeteenaangepastebeplanting
– ganaofergeenwerkenwerdenuitgevoerddiehetwaterophetterreinhouden,zoalseenwaterkering
– alsdesystemennietmeervoldoen,nieuweaanbrengenopbestaandetracés
Fauna en flora
Gras – regelmatigmaaien – opgepastmettrimmersvoorschadeaangrafstenen,blijfopvoldoendeafstandvooralbijzachteresteensoorten
– kaleplekkeninzaaienmeteengazonherstelmengsel(zelfdetypehuidiggazon)
– vangraspadendieveelbelopenworden:deondergrondverstevigenmeteenmengelingvanlavasteentjes,zandenaarde
– bijoudebegraafplaatsenkanoverwogenwordenomeenbloemengazonmengselintezaaien
– traaggroeiendegrassoortenbeperkenhetaantalmaaibeurten
Heggen – regelmatigsnoeien – oplettenvoorbloeiperiodeshaagenbroedperiodesvogels
– dodestruikenonmiddellijkvervangen – kleineheggenplantengaatbodemerosieofgrondverzettegen
Klimplanten – regelmatiginsnoeien,zekerindeomgevingvangrafmonumenten
– voorzichtigenhandmatigverwijderen,zekerindebuurtvanfragielegraftekens
– wortelinginperken – grafmonumentendienietmeerhersteldkunnenworden,eventueellatenovergroeienmetklimop
Bomen en struiken – eenboomverzorgingsplanopstellenmeto.a.snoeiplan,controleopdoodhout,aantastingenenziektes
– letopdatvallendetakken(bijhetsnoeien)deonderliggendegraftekensnietbeschadigen
– bijingrijpenderewerkenboomchirurgraadplegen,zoalsvoorhetinperkenvanhetwortelgestel
– plantnieuwebomenopvoldoendeafstandvangrafmonumentenenomheiningen
– houdrekeningmethettypeboomendewortelstructuur– houdrekeningmethetoorspronkelijkeaanplantingsplan
Mos en algen – sfeerbepalendbijouderebegraafplaatsen,meerderemossoortenzijnbeschermdenkunnennietzomaarverwijderdworden
– moseventueelmanueelofmetstoomverwijderenopbeelden,ornamenteneninscriptiesinzachtesteensoorten(zoalskalkzandsteen)omdeleesbaarheidteverbeteren
– alserveelmossoortenopdebegraafplaatsvoorkomen,ishetaangeradeneenonderzoekuittevoerennaardesoorten
25 onderhoud door de beheerder
Onderhoud Aandachtspunten Kleine werken Tips
Waterschade aan het terrein
Bodemerosie – drainagesystemenfunctioneelhouden,afvoeropeningenvrijmaken
– verwijderplantennietonnodig,gebruikgeenherbiciden
– drainageherstellenenplaatselijkvernieuwen– bodemherstellen,lineairelandschapselementen
aanplantenen/ofgrasinzaaien
– alsdesystemennietmeervoldoen,nieuweaanbrengenopbestaandetracés
– bijingrijpendewerkenadviesvragenbijdebetrokkenarcheologischedienst
– beplantinghoudtdegrondsamenenwerktbodemerosietegen
Te vochtig terrein – drainagesystemenfunctioneelhouden,afvoeropeningenvrijmaken
– zonodigafwateringssysteemaanbrengenofaanpassen
– hetvochtgehalteregelenmeteenaangepastebeplanting
– ganaofergeenwerkenwerdenuitgevoerddiehetwaterophetterreinhouden,zoalseenwaterkering
– alsdesystemennietmeervoldoen,nieuweaanbrengenopbestaandetracés
Fauna en flora
Gras – regelmatigmaaien – opgepastmettrimmersvoorschadeaangrafstenen,blijfopvoldoendeafstandvooralbijzachteresteensoorten
– kaleplekkeninzaaienmeteengazonherstelmengsel(zelfdetypehuidiggazon)
– vangraspadendieveelbelopenworden:deondergrondverstevigenmeteenmengelingvanlavasteentjes,zandenaarde
– bijoudebegraafplaatsenkanoverwogenwordenomeenbloemengazonmengselintezaaien
– traaggroeiendegrassoortenbeperkenhetaantalmaaibeurten
Heggen – regelmatigsnoeien – oplettenvoorbloeiperiodeshaagenbroedperiodesvogels
– dodestruikenonmiddellijkvervangen – kleineheggenplantengaatbodemerosieofgrondverzettegen
Klimplanten – regelmatiginsnoeien,zekerindeomgevingvangrafmonumenten
– voorzichtigenhandmatigverwijderen,zekerindebuurtvanfragielegraftekens
– wortelinginperken – grafmonumentendienietmeerhersteldkunnenworden,eventueellatenovergroeienmetklimop
Bomen en struiken – eenboomverzorgingsplanopstellenmeto.a.snoeiplan,controleopdoodhout,aantastingenenziektes
– letopdatvallendetakken(bijhetsnoeien)deonderliggendegraftekensnietbeschadigen
– bijingrijpenderewerkenboomchirurgraadplegen,zoalsvoorhetinperkenvanhetwortelgestel
– plantnieuwebomenopvoldoendeafstandvangrafmonumentenenomheiningen
– houdrekeningmethettypeboomendewortelstructuur– houdrekeningmethetoorspronkelijkeaanplantingsplan
Mos en algen – sfeerbepalendbijouderebegraafplaatsen,meerderemossoortenzijnbeschermdenkunnennietzomaarverwijderdworden
– moseventueelmanueelofmetstoomverwijderenopbeelden,ornamenteneninscriptiesinzachtesteensoorten(zoalskalkzandsteen)omdeleesbaarheidteverbeteren
– alserveelmossoortenopdebegraafplaatsvoorkomen,ishetaangeradeneenonderzoekuittevoerennaardesoorten
Onderhoud Aandachtspunten Kleine werken Tips
(On)kruid – manueelverwijderen– gebruikgeenherbiciden
– houdrekeningmetdebeschermingvanmuurplantjesenanderekruiden
– deVlaamseoverheidbeslisteomalleherbicidentegen2015teverbieden.Zonderisgezonder!
– bijovermatiggebruikvanherbicidenkaneenoppervlakkigegrondsaneringnodigzijnvoordathetterreinopnieuwaangeplantwordt
– laateenmilieukundigbodemonderzoekuitvoerennajarenlangovermatiggebruik
Konijnen, dassen, mollen en vossen
Duiven
– voorkomdatkonijnengrafmonumentenondertunnelen
– grafkapellenafsluitenvoorduiven
– houdrekeningmetdebeschermingvandassenenhunburchten,debeschermingvanvossenburchtenendejachtwetgevingopvossen
– toegangopenhoudenvoorvleermuizenenuilen
– grotepopulatiesvanééndiersoortinperkenindienschadelijk
Insecten, bijen, vleermuizen, egels, kerkuilen …
– verwijderuitwerpselenvanonderhoudsgevoeligematerialen
– overhetalgemeenzijndezedierenonschadelijk
– stimuleerdezesoortendooreenbiodiversiteitspanoptemaken
Omheiningen en infrastructuur
Hof- en keermuren – waterafvoergeulenvrijhouden– metselwerkregelmatignakijkenop
stabiliteitsproblemenenconditievoegwerk
– herstelhetvoegwerkmeteenaangepastedampdoorlaatbarevoegmortelmetrespectvoorhethistorischvoegwerk
– losliggendedekstenenvastleggen
Hekwerk – ontroestenenbehandelentegenroest – ingemetselderoestigedokenvervangendoorroestvrijstaal
Verhardingen in steenslag en asfalt
– landschapsplanopmaken,steenslagenasfaltverwijderenenoverschakelenop'groene'ofhistorischealternatievenomdebelevingswaardeoptewaarderen
Grindpaden – onkruidvrijhouden– grindregelmatigaanvullen– losseboordstenenvastzetten
– gebruikgeenherbiciden – wortelwerenddoekaanbrengenonderdegrindpadenvoorkomtonkruid
26deeL 1 | begraafpLaatsen
Onderhoud Aandachtspunten Kleine werken Tips
(On)kruid – manueelverwijderen– gebruikgeenherbiciden
– houdrekeningmetdebeschermingvanmuurplantjesenanderekruiden
– deVlaamseoverheidbeslisteomalleherbicidentegen2015teverbieden.Zonderisgezonder!
– bijovermatiggebruikvanherbicidenkaneenoppervlakkigegrondsaneringnodigzijnvoordathetterreinopnieuwaangeplantwordt
– laateenmilieukundigbodemonderzoekuitvoerennajarenlangovermatiggebruik
Konijnen, dassen, mollen en vossen
Duiven
– voorkomdatkonijnengrafmonumentenondertunnelen
– grafkapellenafsluitenvoorduiven
– houdrekeningmetdebeschermingvandassenenhunburchten,debeschermingvanvossenburchtenendejachtwetgevingopvossen
– toegangopenhoudenvoorvleermuizenenuilen
– grotepopulatiesvanééndiersoortinperkenindienschadelijk
Insecten, bijen, vleermuizen, egels, kerkuilen …
– verwijderuitwerpselenvanonderhoudsgevoeligematerialen
– overhetalgemeenzijndezedierenonschadelijk
– stimuleerdezesoortendooreenbiodiversiteitspanoptemaken
Omheiningen en infrastructuur
Hof- en keermuren – waterafvoergeulenvrijhouden– metselwerkregelmatignakijkenop
stabiliteitsproblemenenconditievoegwerk
– herstelhetvoegwerkmeteenaangepastedampdoorlaatbarevoegmortelmetrespectvoorhethistorischvoegwerk
– losliggendedekstenenvastleggen
Hekwerk – ontroestenenbehandelentegenroest – ingemetselderoestigedokenvervangendoorroestvrijstaal
Verhardingen in steenslag en asfalt
– landschapsplanopmaken,steenslagenasfaltverwijderenenoverschakelenop'groene'ofhistorischealternatievenomdebelevingswaardeoptewaarderen
Grindpaden – onkruidvrijhouden– grindregelmatigaanvullen– losseboordstenenvastzetten
– gebruikgeenherbiciden – wortelwerenddoekaanbrengenonderdegrindpadenvoorkomtonkruid
27 onderhoud door de beheerder
Onderhoud Aandachtspunten Kleine werken Tips
Klinkerpaden – onkruidvrijhouden– regelmatigreinigenmetwaterofonder
lichtedruk
– gebruikgeenherbiciden– gebruikgeenbleekwaterofandere
bijtendeproducten– eentehardereinigingbeschadigtvaak
hetvoegwerk,herstellosgekomenvoegwerkzosnelmogelijk
– loskomendvoegwerkopvoegenmeteenaangepastemortel,boordstenenherplaatsen
Graspaden – grasmaaien – puttenregelmatigaanvullen,kalegrasplekkenherinzaaienmetaangepastmengsel
– ondergrondversterkenmeteenmengselvanzand,lavakorrelsenaarde/gewapendgras
– traaggroeiendegrassoortenbeperkenhetaantalmaaibeurten
Kerkwegels – padenvrijhouden,bermenonderhouden – padenherstellenmetaangepastematerialen – stillewegenbevorderendemobiliteit
Vandalisme, diefstal …
Diefstal – geefelkevormvanvandalismeofdiefstalonmiddellijkaanbijdepolitie
– maaklosseelementenvast
– maakdebegraafplaatsgoedafsluitbaar,zekervoorverkeer,voorzieafsluitbarepoorten
– sluitelkeavonddebegraafplaatsaf
Vandalisme – zorgdatdebegraafplaatsernetjesbijligt – zorgvoorverlichtingopvandalismegevoeligeplaatsen,eventueelmetbehulpvanbewegingsdetectoren
– bevorderdesocialecontroledoordebegraafplaatsuitnodigendertemaken(oasevanrust,bankjes,groeninrichting,verlichting,doorgangspaden…).Betrekdedorpsgemeenschaperbij
Graffiti – verwijdergraffitizosnelmogelijk – brengeventueeleenbeschermlaagtegengraffitiaanwanneerzeopdezelfdeplaatsenweeropduiken,datvergemakkelijkthetverwijderen,maarmoetnaeengraffitiverwijderingopnieuwaangebrachtworden
Andere elementen
Calvaries, ommegangen – verfregelmatigdehoutenonderdelenmeteenaangepasteverfsoort
– vervangingerotteonderdelenenzetlosseornamentjesvast,schermterracottapanelenaf
Banken – verfbankenregelmatigenzetzegoedvast – plaatsvoldoendezitbankenopstrategischeplaatsen – bankenzijnaangewezenvoormindermobielemensen,maarookvooranderendieerevenkunnenrustenentotbezinningkomen
Afval – maakvuilnisbakkenregelmatigleeg – plaatsvuilnisbakkenvoorgescheidenafval – maakcomposthopenineenverlorenhoek,verwegvandebezoekers
Watervoorziening – plaatseenspatplaatachterhetkraantje,voorzieeendegelijkeafvoer
– plaatswatergietersmeteenmuntslot
28deeL 1 | begraafpLaatsen
Onderhoud Aandachtspunten Kleine werken Tips
Klinkerpaden – onkruidvrijhouden– regelmatigreinigenmetwaterofonder
lichtedruk
– gebruikgeenherbiciden– gebruikgeenbleekwaterofandere
bijtendeproducten– eentehardereinigingbeschadigtvaak
hetvoegwerk,herstellosgekomenvoegwerkzosnelmogelijk
– loskomendvoegwerkopvoegenmeteenaangepastemortel,boordstenenherplaatsen
Graspaden – grasmaaien – puttenregelmatigaanvullen,kalegrasplekkenherinzaaienmetaangepastmengsel
– ondergrondversterkenmeteenmengselvanzand,lavakorrelsenaarde/gewapendgras
– traaggroeiendegrassoortenbeperkenhetaantalmaaibeurten
Kerkwegels – padenvrijhouden,bermenonderhouden – padenherstellenmetaangepastematerialen – stillewegenbevorderendemobiliteit
Vandalisme, diefstal …
Diefstal – geefelkevormvanvandalismeofdiefstalonmiddellijkaanbijdepolitie
– maaklosseelementenvast
– maakdebegraafplaatsgoedafsluitbaar,zekervoorverkeer,voorzieafsluitbarepoorten
– sluitelkeavonddebegraafplaatsaf
Vandalisme – zorgdatdebegraafplaatsernetjesbijligt – zorgvoorverlichtingopvandalismegevoeligeplaatsen,eventueelmetbehulpvanbewegingsdetectoren
– bevorderdesocialecontroledoordebegraafplaatsuitnodigendertemaken(oasevanrust,bankjes,groeninrichting,verlichting,doorgangspaden…).Betrekdedorpsgemeenschaperbij
Graffiti – verwijdergraffitizosnelmogelijk – brengeventueeleenbeschermlaagtegengraffitiaanwanneerzeopdezelfdeplaatsenweeropduiken,datvergemakkelijkthetverwijderen,maarmoetnaeengraffitiverwijderingopnieuwaangebrachtworden
Andere elementen
Calvaries, ommegangen – verfregelmatigdehoutenonderdelenmeteenaangepasteverfsoort
– vervangingerotteonderdelenenzetlosseornamentjesvast,schermterracottapanelenaf
Banken – verfbankenregelmatigenzetzegoedvast – plaatsvoldoendezitbankenopstrategischeplaatsen – bankenzijnaangewezenvoormindermobielemensen,maarookvooranderendieerevenkunnenrustenentotbezinningkomen
Afval – maakvuilnisbakkenregelmatigleeg – plaatsvuilnisbakkenvoorgescheidenafval – maakcomposthopenineenverlorenhoek,verwegvandebezoekers
Watervoorziening – plaatseenspatplaatachterhetkraantje,voorzieeendegelijkeafvoer
– plaatswatergietersmeteenmuntslot
29onderhoud door de beheerder
4. Regelmatigemonitoring encontroleNiet alleen onderhoudswerken zijnbelangrijk, ook regelmatige controleen monitoring zijn bijzonder nuttig.Kleinemankementenenongemakkenworden het best genoteerd in eendossierenzosnelmogelijkopgevolgd.Maakopregelmatigebasis(minstenséén keer per jaar) een rondgang, legeenlogboekaanvandeuit tevoerenwerken,enpashetbeheersplanwanneernodigaan.
Enkeleaandachtspunten:■ maakeersteen inventarisopmet
de onontbeerlijke foto’s en tekeningen,tekstenuitleg;
■ maakeenbeheersplanopinsamenwerking met natuurverenigingen,heemkundige kringen, erfgoedraden, het agentschap OnroerendErfgoed als het om beschermdebegraafplaatsen of grafmonumentengaat…;
■ zeteenstrategischbeleiduitvoorhet algemeen onderhoud aangebouwen, grafmonumenten,groen…;
■ voer een meerjarenplan in metpraktische maatregelen zoals defrequentie van de maaibeurten,het snoeien van bomen en struiken,onkruidverdelging…Houdhetdocument simpel, summier enduidelijk voor iedereen die hetgebruikt;
■ kenalletakentoe,waarnodigaanvakmensen;
■ voer jaarlijks een kleine controleuit, noteer dat in een aanvullendlogboek en houd om de vijf jaareen grondige inspectieronde diegepaardgaatmeteenherwerking/evaluatievanhetbeheersplan;
■ opteer in het beheersplan voorconservering als dat het erfgoedkanbehoedenvoorverderverval.
30deeL 1 | begraafpLaatsen
Een begraafplaats kan een andereaanblikkrijgenofjarenlangeverwaarlozing kan ongedaan gemaakt wordendoorzeteherwaarderenofherinterichten.Daarkomtheelwatvooronderzoek bij te pas. Sommige begraafplaatsenenkerkhovenzijnbeschermdwaardoor ze ook deel kunnen uitmakenvaneendorpskernherwaardering.
Belangrijkeaandachtspunten:■ historisch onderzoek naar de
begraafplaats;■ grondige opmeting en terreinge
gevens;■ bestaandeconcessiesuitzoeken;■ een lijst van waardevolle graf
zerkenopmaken;■ overlegmomentencreërenmetalle
betrokkenpartijen:lokale/regionaleoverheden, omwonenden, lokaleerfgoedverenigingen,natuurverenigingen, ontwerpteam, het agentschap Onroerend Erfgoed voorbeschermdebegraafplaatsen…;
■ de lokale bevolking betrekken bijhetherwaarderingsproces;
■ eenvolledigeinventarisatieopmaken:grafstenen,groenvoorziening,paden…;
■ eenbiodiversiteitsplanopmaken;■ eendraaiboekopmakenmetland
schapsplannen met respect enaandachtvoorhetvooronderzoek,de inventaris, het originele concept, het natuurbehoud, de grafmonumenten, mogelijke bezinningsplaatsen…
EEn bEGraafpLaats hErwaardErEn
5
31een begraafpLaats herwaarderen
LEADERproject ‘Volkegem vernieuwt, Kerselare verbindt’Om de beleving van het kerkhof inVolkegem te versterken, werden aangepaste beplantingen aangebracht:bomen en heesters met een symbolischebetekenisenstinsenbeplantingendie variatie brengen in de natuurlijkeaanblik.Doorhetaanplantenvannarcissen werd een extra bezinningsmo
ment naast Allerheiligen gecreëerd.Het perk van de oudstrijders kreegeen bodembedekkende begroeiingwaardoorhetzichopnieuwduidelijkonderscheidt van de overige delenvan het kerkhof en zo zijn waardigheidterugvindt.Erwerdenzitbankengeplaatstwaardebezoekerseventjeskunnen uitrusten, elkaar ontmoeten,maarooktotbezinningkomen.
Voor Na
32deeL 1 | begraafpLaatsen
deel 2
graftekens
‘Grafteken’iseenneutralerebenamingvoor het meer gangbare ‘grafmonument’. Een grafteken is een symbooldat op een grafperceel wordt opgerichtomdedodeteherdenken.Ditkangaanvaneeneenvoudighoutenkruisofeensimpelegrafzerktoteenmonumentaal grafmonument. Graftekensbestaan doorgaans uit een onderbouw en een bovenbouw. De onderbouwofdefundering ishetgedeelteonderdegrond,debovenbouwsteektbovenhetmaaivelduitenkanuiteenlopende vormen aannemen. Door deverschillende atmosferische omstandigheden van beide delen, staan zeaananderegevarenbloot.
1. OnderbouwEenvoudige funderingenEnkelvoudige, minder robuuste grafmonumentenrustendoorgaansopdevolle grond en worden aan de zijdenofopdehoekengesteunddoor ingeheidepaaltjes,eenondiepefunderingvan metselwerk of een betonnenkader.Dezegrafstenenenzerkenwordenmeestalinhungeheelgedemonteerd en teruggeplaatst wanneer ereenoverledenebijgeplaatstwordt.Een grafkruis en een stèle wordenmeestal rechtstreeks in de grondgeplaatst, soms op een (gemetselde)sokkel.
Paalfunderingen of sokkelsDezefunderingstechniekwerdmeestal toegepast bij zware puntlasten(cyppe, zuilen …) in het gedenkteken.
Dedimensioneringvandepalenendesokkels is afhankelijk van het graftekenendebodemgesteldheid.Palenvan hout of steen – al dan niet meteen kop – werden ingeheid en doendienstalsfundering.Ligteronderhetmonument een kelder, dan bevat diedoorgaanseengemetseldebakstenenkolom tussen de funderingspaal enhetmonument.Sokkels zijn in principe gemetseldekolommen onder de grond, veelalvoorzienvaneenvoet.
Grafkelders
Grafkelders werden doorgaans uitgemetseldinbaksteen,meteengemetseldsteekgewelfofeennatuurstenenplaatalsafdekking.Meestalisaandevoorkant een opening met eenafdichtplaat voorzien. Grotere keldershebbensomsookeen trap.Dekistenwerdenoprekkengeplaatst.Dewanden waren meestal bepleisterd ensomsbeschilderd.
matEriaLEn En constructiE2
34deeL 2 | graftekens
Tothetbeginvande20steeeuwmaakten de eigenaars zelf de grafkelders,die vrij robuust waren.Toen de vraagnaar kelders steeg, werden ze doorgaans door de lokale overheidgebouwd. Tussen die twee uitvoeringen zijn soms kwaliteitsverschillenmerkbaar. De bovenbouw werd welnoggeplaatstdoordenabestaanden.
2. BovenbouwentypologieDe bovenbouw van graftekens kanverschillende vormen en stijlen aannemen.Zekunneneeneenvoudigeofjuist een heel monumentale opbouwhebben.Indevolksmondwordtdoorgaansovergrafmonumentengesproken,ookvoorgedenktekensdienietzo
monumentaal zijn. In deze brochuregebruikenwedeneutraleretermgrafteken, die zeer uiteenlopende typeskanomvatten.Aldietypeskunnenopzich voorkomen of in samengesteldevorm.Ookhunstijlvarieertvolgensdehistorischestijlen,maarevenzeervolgens traditie en geloof. Vrijzinnigefamilieshaddeneenvoorkeurvoorartnouveau, terwijl de katholieken vantoen kozen voor neogotiek. Vanaf dejaren1930volgdendegraftekensnietlangereenbepaaldestijl,waardoorereenvervlakkinginoptrad.
Hiervolgteenoverzichtvandemeestvoorkomendetypesvangraftekens.
Aediculum (Latijn voor tempeltje)Een aediculum is samengesteld uitpilasters,eenhoofdgesteleneenfronton met een puntgevel en vormt deomkaderingvaneennis,waarbeeldenofgedenktekensinstaan.Eenaediculum bevat dikwijls verschillendenatuurstenenonderdelen.
35 materiaLen en constructie
BaldakijnEenbaldakijniseenopennis,gevormddoor zuilen of kolommen die op eenvoet of verhoog rusten en een overkapping dragen. De afgeschermderuimtebiedtplaatsvoorvazenofbeelden. Het gedenkteken is meestalopgebouwd uit blauwe hardsteen,granietofmarmer.
CyppeEencyppeheeftdevormvaneenafgeknotte piramide en is doorgaans eenmassief geheel. Ze leunt aan bij deobelisk en de sarcofaag, maar heefteen top of hoekbekroning, meestalverankerdmetijzerendoken.Dittypewasvooralna1840intrek.
36deeL 2 | graftekens
GrafkapelEengrafkapeliseenklein,toegankelijkgebouwtje, traditioneel opgetrokkenuitbaksteenmetselwerkmeteenleiendakbedekking, maar soms ook uitcomplexere vormen met natuurstenenkoepeldaken,zuilen…Deopeningen zijn afgeschermd met houten,soms bronzen of ijzeren schrijnwerken glasinloodramen. De toegangheeftmeestaleenhekwerk.Deruimtebevat een altaar en is versierd metbeelden,vazen,beschilderingen…
GrafkruisEen grafkruis is een vrijstaand kruisvormig element. Natuurstenen, gietijzeren en betonnen kruisen zijnmeestal uit één stuk vervaardigd enzittenrechtstreeksindegrondofzijngevat in een betonnen of natuurstenen sokkel die zich grotendeelsonderdegrondbevindt.Houtenkruisenzijnsamengestelduiteenstijleneendwarsregelenzijnrechtstreeksinde grond geplaatst. Kruisen kunneneenafdekkinghebben.Gietijzeren kruisen werden vooralopgetrokken tussen 1840 en 1960.Kruisen van voor 1800 komen inVlaanderen nog nauwelijks voor.Kruisenwerdendelaatstejarenmassaal verwijderd wegens hun slechteconditie.Zowelhoutenalsgietijzerenkruisenzijnergonderhoudsgevoelig.
37materiaLen en constructie
GraftrommelEengraftrommeliseenmeestalovaledoosvanmetaal,voorzienvandecoratieve kunstbloemen en kransen enafgedekt met een dunne glasplaat.Voor de trommels werd meestal zinkgebruikt–somsookblikofkoper–dataan de buitenzijde zwart en aan debinnenzijde wit geschilderd werd. Detrommels worden gedragen door ofhangenaanijzerenhaken.Dezecombinatie leidt dikwijls tot contactcorrosie in het nadeel van het zink.Graftrommels waren vooral in trek
tussen1880en1945.Doorhunfragieleopbouw en lagere weersbestendigheidzijnerveelverlorengegaan.
GrafzerkEen grafzerk is een liggende plaat,meestal van natuursteen of architectonischbeton,diehetgrafafdekt.Deplaat kan rusten op een gemetseldefundering,eengrafkelderofingeheidepaaltjes. De funderingen zijn somsminiem,waardoordeplaatgemakkelijkverzaktofbeschadigdraaktbijhetinklinkenvandekist.
ObeliskEen obelisk is een natuurstenenmonolietindevormvaneenvierkantezuildienaarboventoespitsuitloopt.Ze verwijst naar de oudEgyptischecultuur.
38deeL 2 | graftekens
PinakelEenpinakel,eenneogotischgraftekendaterggeliefdwas inde19deeeuw,ismeestalvanblauwehardsteenmeteengeometrischeopbouw.Demeeste hebben een voet, een schacht eneenspitsmeteenkruisbloemalstopbekroning.Deschachtheefteenvierkante of rechthoekige doorsnede.Typischzijndehogels,ornamenteninde vorm van een gekruld blad enknopofeenbloemopdesnijvlakkenvandespits.
SarcofaagDitgraftekenzieteruitalseendoodskist, is opgebouwd uit monolithischnatuursteenenrust inzijngeheelopdevollegrondofstaatoppoten.Hetkan vrij sober, eenvoudig of rijkelijkversierdzijn.Somsishetafgeschermddooreenhekwerkofkettingen.
SerreEen serre is een metalen skeletstructuur waarin glas gevat zit met stopverf. Ze rust meestal op een natuurstenen voet of boord en overkoepelthet graf. Grafserres waren ooit courant,maarzijndoorhunbrozeopbouwen onderhoudsgevoelige structuurgrotendeelsverdwenen.
39materiaLen en constructie
StèleEenstèleiseenrechtopstaandgrafteken uit één geheel, meestal vannatuursteen, beton of hout. Somskomenergebeeldhouwdevoorstellingen of grafteksten op voor. De stèlekanrechtstreeksindegrondgeplaatstwordenofgevatzijnineensokkel.
ZuilEen zuil is een vrijstaande pijler meteen ronde doorsnede, met motievenzoalsgroevenofversieringenalsklimop…Dezuilrustopeenvoetofsokkel,ismeestalvervaardigduiteenmonolithischstuknatuursteenenheeftsomseen bekroning met vazen of beelden.Eenafgebrokenzuilwijstophetkortstondige leven of het plotse stervenvandebegravenpersoon.
40deeL 2 | graftekens
Grafstenen in vloeren en gevelsTegendegevelsvankerken,invloerenen paden komen soms grafstenen ofgrafplaten voor. Ze werden gerecupereerdofherplaatst.
BeeldhouwwerkOmgrafmonumentenoptesmukken,te personaliseren of er een bepaaldesymboliek aan toe te kennen, kregenze beelden of sculpturen. Die warendoorgaans van marmer, kalkzandsteen, brons, kunststeen (beton) ofterracotta.Beeldenuitzachterematerialen zoals terracotta of kalkzandsteenhaddentoteind19debegin20steeeuwvaakeenafwerklaaginkalkverfof lijnolieverf als bescherming tegenweersinvloeden.
3. MaterialenIn grafmonumenten, zowel bovengronds als ondergronds, komen heeluiteenlopende materialen voor.Natuursteen,baksteenenbetonwerden doorgaans gebruikt voor constructieve onderdelen, maar ook voorbeeldhouwwerk en naamplaten.Beton werd meestal als prefabelement aangevoerd, maar kon ook terplaatse gegoten worden. Bakstenenen kleinere natuurstenen elementenwerden gemetseld. Van groterenatuurstenen onderdelen werd één
stabielgeheelgemaaktmetinwendige verbindingen: ijzeren of bronzendokenopgegotenmetloodofvastgezet met een mortel. Metalen zoalssmeedijzer, lood en brons werdenvooralgebruiktvoordebevestigingofvoor de waterhuishouding, maarevenzeervoordecoratieveelementen,beeldhouwwerk, naamplaten en kettingen. Andere materialen zoals glas,email of geglazuurd aardewerk, keramiekofporselein,werdenhoofdzakelijkgebruiktvoorsierelementen,kransen,kruisjesenbeeldjes.
41 materiaLen en constructie
Overzichtstabelmaterialen
Foto's Kenmerken Verwering en patina Onderbouw Bovenbouw (constructief)
Bovenbouw (decoratief)
Natuursteen
'Petit Granit'– Blauwehardsteen,arduin– Afzettingsgesteente(kalksteen)
– resultaatvanfossilisatieenopeenstapelingvanstukjescrinoïde(zeelelies),schelpenvanbrochioden,koralen…
– aaneengekitmetmicrokorreligkalksteenslib– witteaders:opvullingenvanvroegerebarsten
metcalciet– stylolieten:zwartedunnelaagjesorganische
onzuiverheden– goedvorstenweersbestendig– gemakkelijktebehouwen
– grijstotdonkergrijspatina,hetoppervlakwordtzeerruw
– lichtetotmatigeuitspoelingvandestylolieten
– lichteafschilferingindiendestylolietenzichinhetvlakbevinden
– mogelijkebarstjesalsgevolgvandecompressie
– funderingen/funderingsplaat
– hoofdendraagstructuur
– meestalmonolithischmaarookinmetselwerk
– decoratieveenfiguratieveelementen
– beelden
Doornikse steen– Blauwehardsteen– Afzettingsgesteente(kalksteen)
– resultaatvanfossilisatieendeopeenstapelingvanfossieleelementen
– kleisiliciumhoudendekalksteen– weersbestendigindienrekeninggehoudenwordt
methetgroefleger
– patina:zwart,donkergrijstotgeelgrijsachtig– mogelijkebarstjesalsgevolgvan
decompressie– afschilferingdooraanwezigheid
vanonzuiverheden
– funderingen/funderingsplaat
– hoofdendraagstructuur
– meestalmonolithischmaarookinmetselwerk
– decoratieveelementen
Maaskalksteen– Blauwehardsteen,
Naamsesteen,kolenkalk– Afzettingsgesteente(kalksteen)
– bevatnaastkalkookklei,geconcentreerdinstylolietenenkiezelinhardesplinterige‘chert’knollen
– laminieten:blekebandentot10cmdik,opgebouwduitfijnebandjes
–weersbestendig–grotevariabiliteit,grotevariatieaanfossielen
– bleekgrijs,zeldenbleekblauwgrijstotuitgesprokenwitpatina
– weinighechtingspuntenvoororganismen,tenzijkorstmossenopfijngelamineerdeplinten
– funderingen/funderingsplaat
– hoofdendraagstructuur
– meestalmonolithischmaarookinmetselwerk
Marmers– Metamorfgesteente
– diversekleurenenschakeringenmogelijk,hoofdzakelijkwitmarmer
– opgebouwduitéénenkelmateriaal,calciet– minderbestandtegenweersinvloeden
– versuikeringvanhetoppervlak– vlakkeendunnereplatenhebbende
neigingomkromtetrekken
– hoofdstructuur – decoratieveelementen
– naamplaten– beelden
Graniet / syeniet– Stollingsgesteente
– zeerhardgesteente– weersbestendig– diversekleurenenschakeringen
– weinigofgeenverwering– lichteopruwingvanhetoppervlak
– vooralhoofdstructuurplaten
– eenvoudigedecoratieveelementen
42deeL 2 | graftekens
Foto's Kenmerken Verwering en patina Onderbouw Bovenbouw (constructief)
Bovenbouw (decoratief)
Natuursteen
'Petit Granit'– Blauwehardsteen,arduin– Afzettingsgesteente(kalksteen)
– resultaatvanfossilisatieenopeenstapelingvanstukjescrinoïde(zeelelies),schelpenvanbrochioden,koralen…
– aaneengekitmetmicrokorreligkalksteenslib– witteaders:opvullingenvanvroegerebarsten
metcalciet– stylolieten:zwartedunnelaagjesorganische
onzuiverheden– goedvorstenweersbestendig– gemakkelijktebehouwen
– grijstotdonkergrijspatina,hetoppervlakwordtzeerruw
– lichtetotmatigeuitspoelingvandestylolieten
– lichteafschilferingindiendestylolietenzichinhetvlakbevinden
– mogelijkebarstjesalsgevolgvandecompressie
– funderingen/funderingsplaat
– hoofdendraagstructuur
– meestalmonolithischmaarookinmetselwerk
– decoratieveenfiguratieveelementen
– beelden
Doornikse steen– Blauwehardsteen– Afzettingsgesteente(kalksteen)
– resultaatvanfossilisatieendeopeenstapelingvanfossieleelementen
– kleisiliciumhoudendekalksteen– weersbestendigindienrekeninggehoudenwordt
methetgroefleger
– patina:zwart,donkergrijstotgeelgrijsachtig– mogelijkebarstjesalsgevolgvan
decompressie– afschilferingdooraanwezigheid
vanonzuiverheden
– funderingen/funderingsplaat
– hoofdendraagstructuur
– meestalmonolithischmaarookinmetselwerk
– decoratieveelementen
Maaskalksteen– Blauwehardsteen,
Naamsesteen,kolenkalk– Afzettingsgesteente(kalksteen)
– bevatnaastkalkookklei,geconcentreerdinstylolietenenkiezelinhardesplinterige‘chert’knollen
– laminieten:blekebandentot10cmdik,opgebouwduitfijnebandjes
–weersbestendig–grotevariabiliteit,grotevariatieaanfossielen
– bleekgrijs,zeldenbleekblauwgrijstotuitgesprokenwitpatina
– weinighechtingspuntenvoororganismen,tenzijkorstmossenopfijngelamineerdeplinten
– funderingen/funderingsplaat
– hoofdendraagstructuur
– meestalmonolithischmaarookinmetselwerk
Marmers– Metamorfgesteente
– diversekleurenenschakeringenmogelijk,hoofdzakelijkwitmarmer
– opgebouwduitéénenkelmateriaal,calciet– minderbestandtegenweersinvloeden
– versuikeringvanhetoppervlak– vlakkeendunnereplatenhebbende
neigingomkromtetrekken
– hoofdstructuur – decoratieveelementen
– naamplaten– beelden
Graniet / syeniet– Stollingsgesteente
– zeerhardgesteente– weersbestendig– diversekleurenenschakeringen
– weinigofgeenverwering– lichteopruwingvanhetoppervlak
– vooralhoofdstructuurplaten
– eenvoudigedecoratieveelementen
43materiaLen en constructie
Foto's Kenmerken Verwering en patina Onderbouw Bovenbouw (constructief)
Bovenbouw (decoratief)
Kalkzandsteen – MeestalFransesteen,zoals
Euville,Savoniere,Avesne…– Afzettingsgesteente(kalksteen)
– ontstaandoorverweringenafbraakvanstollingsgesteenten,metamorfegesteentenofouderesedimentairegesteenten
– minderbestandtegenweersinvloedenendaardoorminderfrequenttoegepast
– gevoeligvoorluchtverontreiniging,waardoorkorstvormingenafbrokkelingvoorkomen
– hoofdstructuur– meestal
monolithisch,maarookinmetselwerk
– sierelementenenbeeldhouwwerken
Baksteen
Baksteen – gevormduitkleiengebakkenbijeentemperatuurvan900tot1100°C
– hetgehalteijzeroxide(rood)enkalkoxide(geel)bepaaltingrotematedekleurvandebaksteen
– mogelijkeafschilferingenverpulveringvandesteen,vooraldoorvorstofzoutschade
– meestalnietzichtbareconstructieveelementenzoalsfunderingen,grafkelders,ondersteuningen
– nietzichtbareconstructieveelementen
– grafkapellen
Beton
Constructief en architectonisch beton
Cementering / sierbeton
– homogeenmengselvanbindmiddel(cement),zandengroveresteenachtigegranulaten,waarbijeenbepaaldehoeveelheidwaterwordttoegevoegdomhetverhardingsprocesteactiveren
– wapeningsijzerswordentoegevoegdombuigentrekkrachtenoptenemen
– eenhomogeenmengselvanbindmiddel(cement,kalkofbeide)enzand,waaraaneenbepaaldehoeveelheidwaterwordttoegevoegdomhetverhardingsprocesteactiveren
– sierbetonkomttotstanddooreenskelet–meestalvanijzer–tebesmerenmetcementmortelentelatenuitharden
– dooruitlogingvanhetbindmiddelisaanhetoppervlakverzandingmerkbaar.Inhetbetonkunnenbarstjesvoorkomen,alsgevolgvandroging,mechanischebelastingofeenroestigewapening
– ineenverderstadium,wanneerdewapeningsterkroestigis,brokkelenstukjesbetonaf
– dooruitlogingvanhetbindmiddelisaanhetoppervlakverzandingmerkbaar.Hetcementeerwerkkanbarstjesvertonenenafschilferen
– meestalisdecementdekkingminiem,waardoorbijbarstjesalsnelroestoptreedtophetonderliggendeijzerenskelet
– funderingen,dragendekaders
– cementeringaangebrachtophetfunderingsmetselwerkterbeschermingvanhetmetselwerk
– bovenbouw,zowelconstructiefalsarchitectonischbeton,hoofdstructuur
– monolithischegrafelementen
– decoratieveelementenofbeeldhouwwerkinarchitectonischbeton
– zijkantenofminderzichtbaredelenzijnsomsbezetmetcement.Deafwerkingisvlakofkanvoorzienzijnvandecoratievepatronen(bv.imitatienatuursteenmetselwerk…)
– decoratievepatronenzoalsrotspleister,granito
Metaal
Gietijzer – gesmoltenijzerertsmettoevoegingvankoolstof(2–4,5%)
– gietbaarinelkevorm
– lichtetotmatigeoppervlakkigeroest(poedervorm)
– verruwingvanhetoppervlak
– decoratieveelementenzoalsvazen,guirlandes,kransen
– hekwerk,kettingen,kruisen…
44deeL 2 | graftekens
Foto's Kenmerken Verwering en patina Onderbouw Bovenbouw (constructief)
Bovenbouw (decoratief)
Kalkzandsteen – MeestalFransesteen,zoals
Euville,Savoniere,Avesne…– Afzettingsgesteente(kalksteen)
– ontstaandoorverweringenafbraakvanstollingsgesteenten,metamorfegesteentenofouderesedimentairegesteenten
– minderbestandtegenweersinvloedenendaardoorminderfrequenttoegepast
– gevoeligvoorluchtverontreiniging,waardoorkorstvormingenafbrokkelingvoorkomen
– hoofdstructuur– meestal
monolithisch,maarookinmetselwerk
– sierelementenenbeeldhouwwerken
Baksteen
Baksteen – gevormduitkleiengebakkenbijeentemperatuurvan900tot1100°C
– hetgehalteijzeroxide(rood)enkalkoxide(geel)bepaaltingrotematedekleurvandebaksteen
– mogelijkeafschilferingenverpulveringvandesteen,vooraldoorvorstofzoutschade
– meestalnietzichtbareconstructieveelementenzoalsfunderingen,grafkelders,ondersteuningen
– nietzichtbareconstructieveelementen
– grafkapellen
Beton
Constructief en architectonisch beton
Cementering / sierbeton
– homogeenmengselvanbindmiddel(cement),zandengroveresteenachtigegranulaten,waarbijeenbepaaldehoeveelheidwaterwordttoegevoegdomhetverhardingsprocesteactiveren
– wapeningsijzerswordentoegevoegdombuigentrekkrachtenoptenemen
– eenhomogeenmengselvanbindmiddel(cement,kalkofbeide)enzand,waaraaneenbepaaldehoeveelheidwaterwordttoegevoegdomhetverhardingsprocesteactiveren
– sierbetonkomttotstanddooreenskelet–meestalvanijzer–tebesmerenmetcementmortelentelatenuitharden
– dooruitlogingvanhetbindmiddelisaanhetoppervlakverzandingmerkbaar.Inhetbetonkunnenbarstjesvoorkomen,alsgevolgvandroging,mechanischebelastingofeenroestigewapening
– ineenverderstadium,wanneerdewapeningsterkroestigis,brokkelenstukjesbetonaf
– dooruitlogingvanhetbindmiddelisaanhetoppervlakverzandingmerkbaar.Hetcementeerwerkkanbarstjesvertonenenafschilferen
– meestalisdecementdekkingminiem,waardoorbijbarstjesalsnelroestoptreedtophetonderliggendeijzerenskelet
– funderingen,dragendekaders
– cementeringaangebrachtophetfunderingsmetselwerkterbeschermingvanhetmetselwerk
– bovenbouw,zowelconstructiefalsarchitectonischbeton,hoofdstructuur
– monolithischegrafelementen
– decoratieveelementenofbeeldhouwwerkinarchitectonischbeton
– zijkantenofminderzichtbaredelenzijnsomsbezetmetcement.Deafwerkingisvlakofkanvoorzienzijnvandecoratievepatronen(bv.imitatienatuursteenmetselwerk…)
– decoratievepatronenzoalsrotspleister,granito
Metaal
Gietijzer – gesmoltenijzerertsmettoevoegingvankoolstof(2–4,5%)
– gietbaarinelkevorm
– lichtetotmatigeoppervlakkigeroest(poedervorm)
– verruwingvanhetoppervlak
– decoratieveelementenzoalsvazen,guirlandes,kransen
– hekwerk,kettingen,kruisen…
45 materiaLen en constructie
Foto's Kenmerken Verwering en patina Onderbouw Bovenbouw (constructief)
Bovenbouw (decoratief)
Smeedijzer en staal – gesmoltenijzererts,gezuiverdzodathetnogweinigkoolstofbevat
– warmsmedenenwalsen
– zetuitbijhetroesten(mogelijktot7keerzijneigenvolume)
– roestinschilfervorm
– profielenalsdragervandekeldergewelven
– doken,bouten – hekwerk,kettingen,kruisen…
Brons – legeringvankoperentin(10tot30%)– groengelekleur– gietbaarinelkevorm
– groeneoxidelaagdoorcorrosie– degroeneoxidelaagkanverkleuringgeven
oponderliggendnatuursteenenlaatgeenmosofalgengroeitoe
– doken – decoratieveelementenzoalsvazen,kruisjes,naamplaten
– beelden
Lood – wordtverkregendoorverhitting– zeercorrosiebestendig– flexibel,gemakkelijkverwerkbaarmaarzwaarmetaal– laagsmeltpunt– somstoevoegingvanbroomomhetloodstugger
temaken
– dofferekleurdoorbeschermendoxidelaagje;maarloodisvrijinertenvertoontweinigverweringsverschijnselen
– loodnetten(glasinlood)kunnenbarstjesvertonendoorspanningen(vooralbijhogeconcentratiebroom)ofzakkenuit(kruip)
– waterkeringtussenonderenbovenbouw
– waterwerendeafdekkingmetselwerk,waterafleiding
– gegotenloodwerdgebruiktomdokenwaterdichtvasttezetten
– glasinlood
ZAMAK – legeringvanZink,AluminiumeninminderemateMagnesiumenKoper
– relatieflaagsmeltpunt– gietbaarinelkevorm– weersbestendig
– dofferekleur;somslichtewitteoxidatielaag– hetoppervlakwordtruwer– doormetaalmoeheidsomslichtebarstjes
ofvervormingen
– decoratieveelementen
– somstervervangingvanijzervoorkettingen…
Zink – wordtverkregendoorverhittingenverwerktinplatenenbladen
– gemakkelijkbewerkbaar
– dofferekleur,somswittezinkoxide– doorinwerkingvanzurenenandere
metalenkan(put)corrosieontstaan
– waterafleiding – graftrommels– decoratieve
elementen
46deeL 2 | graftekens
Foto's Kenmerken Verwering en patina Onderbouw Bovenbouw (constructief)
Bovenbouw (decoratief)
Smeedijzer en staal – gesmoltenijzererts,gezuiverdzodathetnogweinigkoolstofbevat
– warmsmedenenwalsen
– zetuitbijhetroesten(mogelijktot7keerzijneigenvolume)
– roestinschilfervorm
– profielenalsdragervandekeldergewelven
– doken,bouten – hekwerk,kettingen,kruisen…
Brons – legeringvankoperentin(10tot30%)– groengelekleur– gietbaarinelkevorm
– groeneoxidelaagdoorcorrosie– degroeneoxidelaagkanverkleuringgeven
oponderliggendnatuursteenenlaatgeenmosofalgengroeitoe
– doken – decoratieveelementenzoalsvazen,kruisjes,naamplaten
– beelden
Lood – wordtverkregendoorverhitting– zeercorrosiebestendig– flexibel,gemakkelijkverwerkbaarmaarzwaarmetaal– laagsmeltpunt– somstoevoegingvanbroomomhetloodstugger
temaken
– dofferekleurdoorbeschermendoxidelaagje;maarloodisvrijinertenvertoontweinigverweringsverschijnselen
– loodnetten(glasinlood)kunnenbarstjesvertonendoorspanningen(vooralbijhogeconcentratiebroom)ofzakkenuit(kruip)
– waterkeringtussenonderenbovenbouw
– waterwerendeafdekkingmetselwerk,waterafleiding
– gegotenloodwerdgebruiktomdokenwaterdichtvasttezetten
– glasinlood
ZAMAK – legeringvanZink,AluminiumeninminderemateMagnesiumenKoper
– relatieflaagsmeltpunt– gietbaarinelkevorm– weersbestendig
– dofferekleur;somslichtewitteoxidatielaag– hetoppervlakwordtruwer– doormetaalmoeheidsomslichtebarstjes
ofvervormingen
– decoratieveelementen
– somstervervangingvanijzervoorkettingen…
Zink – wordtverkregendoorverhittingenverwerktinplatenenbladen
– gemakkelijkbewerkbaar
– dofferekleur,somswittezinkoxide– doorinwerkingvanzurenenandere
metalenkan(put)corrosieontstaan
– waterafleiding – graftrommels– decoratieve
elementen
47 materiaLen en constructie
Foto's Kenmerken Verwering en patina Onderbouw Bovenbouw (constructief)
Bovenbouw (decoratief)
Andere materialen
Hout – houtiseennatuurlijkmateriaalenvooralgevoeligvoorvochtschommelingen
– omhethouttebeschermenwerdhetgeverfd,gevernistofgeolied.Horizontaledelenzijnsomsafgedektmetlood,zinkofkoper
– vooralkruisen
Glas – wordtverkregendoorhetsmeltenvanwitzand(kwarts)bijeentemperatuurvan1450tot1750°C
– naverhardingkleurloosendoorzichtig,– kleurkanverkregenwordendoortoevoeging
vanmetaaloxiden
– glasisvrijinertenweiniggevoeligvoorweersomstandigheden.Erkunnenweleendoffeschijnofputjesontstaan,meestalalsgevolgvantoegevoegdemetalenofaanwezigesmeltzouten
– glasiseenkwetsbaarenbreekbaarmateriaal,vooralgevoeligvoormechanischeschade
– grafserre – afdekplaatvoorgraftrommels
Email – gesmoltenglasdateenbeschermlaagvormtopaardewerkofmetaaltegenweersinvloedenofeenlaagjeomdecoratiefaftewerken
– vrijinertmateriaaldatgeenspeciaalonderhoudbehoeft
– nalangeretijdvervaagtdekleur– kanweinigspanningenverdragen,
waardoorbijmanipulatieenvervorming,barstenofafschilferingkunnenontstaan
– opkransenensierelementenvanaardewerk
Aardewerk en porselein – voorwerpenuitkleiofleemdienadrogingophogetemperatuurgebakkenworden,waardoordekleideeltjesgesinterdwordenofaaneenkitten
vrijporeus,meestalbeschermddoorglazuur– dezuiverheidbepaaltdekwaliteit
– zolangdebeschermlaagintactis,bestaatweinigkansopschade
– indienwaterkanbinnendringen,ontstaatkansopschadedoorzoutenenvorst.Dezeinwendigespanningenkunnenbreukenofalfschilferingveroorzaken
– alleendecoratieveelementenzoalskransen,kruisjes,beeldjes…
Mozaïek – afwerkingmettegeltjesinallemogelijkematerialen – doorvochtenvorstproblemenkomtdebetegelinggemakkelijklos
– betegelingopbetonnenofgemetseldegrafzerken
48deeL 2 | graftekens
Foto's Kenmerken Verwering en patina Onderbouw Bovenbouw (constructief)
Bovenbouw (decoratief)
Andere materialen
Hout – houtiseennatuurlijkmateriaalenvooralgevoeligvoorvochtschommelingen
– omhethouttebeschermenwerdhetgeverfd,gevernistofgeolied.Horizontaledelenzijnsomsafgedektmetlood,zinkofkoper
– vooralkruisen
Glas – wordtverkregendoorhetsmeltenvanwitzand(kwarts)bijeentemperatuurvan1450tot1750°C
– naverhardingkleurloosendoorzichtig,– kleurkanverkregenwordendoortoevoeging
vanmetaaloxiden
– glasisvrijinertenweiniggevoeligvoorweersomstandigheden.Erkunnenweleendoffeschijnofputjesontstaan,meestalalsgevolgvantoegevoegdemetalenofaanwezigesmeltzouten
– glasiseenkwetsbaarenbreekbaarmateriaal,vooralgevoeligvoormechanischeschade
– grafserre – afdekplaatvoorgraftrommels
Email – gesmoltenglasdateenbeschermlaagvormtopaardewerkofmetaaltegenweersinvloedenofeenlaagjeomdecoratiefaftewerken
– vrijinertmateriaaldatgeenspeciaalonderhoudbehoeft
– nalangeretijdvervaagtdekleur– kanweinigspanningenverdragen,
waardoorbijmanipulatieenvervorming,barstenofafschilferingkunnenontstaan
– opkransenensierelementenvanaardewerk
Aardewerk en porselein – voorwerpenuitkleiofleemdienadrogingophogetemperatuurgebakkenworden,waardoordekleideeltjesgesinterdwordenofaaneenkitten
vrijporeus,meestalbeschermddoorglazuur– dezuiverheidbepaaltdekwaliteit
– zolangdebeschermlaagintactis,bestaatweinigkansopschade
– indienwaterkanbinnendringen,ontstaatkansopschadedoorzoutenenvorst.Dezeinwendigespanningenkunnenbreukenofalfschilferingveroorzaken
– alleendecoratieveelementenzoalskransen,kruisjes,beeldjes…
Mozaïek – afwerkingmettegeltjesinallemogelijkematerialen – doorvochtenvorstproblemenkomtdebetegelinggemakkelijklos
– betegelingopbetonnenofgemetseldegrafzerken
49 materiaLen en constructie
1. Mechanischeschade
1.1. Langzamemechanischeschade
Weersinvloeden en winderosieAlle grafmonumenten hebben te lijdenonderdetanddestijds.Waterenwind veroorzaken een langzame slijtagevandematerialen,waarhetenemateriaalalgevoeligervoorisdanhetandere.Stenenwordengeschuurdenruwer,gepolijstematerialenverliezenhunglans,onzuiverhedenwordenuitgespoeld, inscripties vervagen … Deoriëntatie,deopbouw(horizontaalofverticaal), een beschutting doorbomen,hagenofgebouwenbeïnvloedendegraadvanverwering.De‘gewone’ wind en watererosie vormen opzich geen grote bedreiging voor demeeste materialen en constructies:natuursteen, baksteenmetselwerk enbeton zijn tamelijk weersbestendig.Maar de levensduur van zink, glas,hout,ijzer…isvaakkorterdandievanhet grafteken. Onderhoud, herstel en– in het uiterste geval – vervanging,kunnendaarverbeteringinbrengen.
Verzakkingen en scheefstandHetverdichtenvandegrondzoalsbijhetinklinkenvandekisten,maarookerosie op het terrein of een doelbewuste aanpassing van het maaiveldkunnen ertoe leiden dat grafzerkenscheef gaan staan of funderingenonderspoeld worden of bloot komenteliggen.Graftekensmeteeneenvou
digefunderingzijnextragevoeligvoorveranderingenindebodem.Wanneerhet absorptievermogen van de houtenlijkkistenoverschredenis,ontstaatvaakeenplotseondergrondsevolumevermindering, waardoor de zerkschuingaatstaanofindegrondzakt.Ditverschijnsel isgoed temerkennaaanhoudenderegenperiodes.
Als het funderingsmetselwerk bovenhet maaiveld komt, wordt het blootgesteld aan andere fysische actoren,zoalsregen,windenerosie.Preciesdeverhoogde vochtbelasting en opeenvolgende vorstdooicycli zijn nefast.Een verlaagd maaiveld verandertbovendien de verhouding tussenbovenenonderdeelvanhetgedenkteken,watvisueelstorendkanwerken.
Carbonatatie van betonBeton is zeer gevoelig voor weersomstandigheden. Onder invloed van desteeds zuurdere regen of slijtage verdwijntdebetonhuidenkomendegra
oorzakEn En vormEn van schadE
3
50deeL 2 | graftekens
nulatenbloot te liggen.Ditkankleurverandering teweegbrengen. Doorthermischespanningen,droogbarstjesenporeusheidvandebetonhuidkanerwaterinfiltreren.Datneemtkalkopdiereageertmetdezuurstofinhetwater.Zodra de carbonatatie in de helebetondekkingdoorgedrongenis (minderdan10jaarvooreenmiddelmatigbeton en een betondekking van 5 tot10mm),verliesthetstaalvandebetonwapening zijn passiviteit. Als het danmet water en zuurstof in aanrakingkomt, ontstaat roest. De expansievereactie van het staal (tot 700%) doethet beton barsten. Als de wapeningroest, neemt de sectie af en verzwakthet beton. Impregneermiddelen omwater af te stoten, hebben meestaleen averechts effect en bespoedigendikwijlsdeaftakeling.
1.2. Plotsemechanische schade
Graftekens zijn zeer gevoelig voorkrassen en breuken. Hebben ze eenbeperkte fundering, dan kunnen zesnelbrekenbijverregaandeverzakkingenenscheefstand.Ookbijhetinklinkenvandekistenkaneengrafzerkofonderdelen van het grafteken plotsbreken. Loskomende delen en/of barsten in het natuursteen of de constructiezijnhetgevolg.
Voorbijgangers, onvoorzichtig gebruikvan gereedschap zoals grasmaaiers,omvallende bomen of zwiepende takken en te agressief reinigen kunnenkrassen,afschilferingofafbrokkelendestukjes veroorzaken op monolithischestukken natuursteen, maar zijn nogveelgevaarlijkervoordesierelementen.
2. Vuilenchemischeschade
2.1. VuilDetoestandvandeindividuelegravenbepaaltmeedevervuilingopdehelebegraafplaats. Naast zwerfvuil kunnendegravenbesmeurdwordenmetslijk door opspattend regenwater endoor takken en bladeren. Dit alles isvrijonschuldigenheeftmeestalgeennegatieve invloedophetbehoudvangraftekens.
2.2. ChemischeschadeChemischgeladenvervuilingkanwelsporen achterlaten op de materialen.Sommige poetsmiddelen zijn agressief en kunnen inwerken op natuursteen én metalen, zeker als ze nietvoldoende nagespoeld worden metwater. De uitwerpselen van duiven,vleermuizen (grote aantallen) enanderedierenhebbeneenhogezuurtegraadenwerkencorrosiefopmetalen, steenachtige materialen en verven. Indien ze lang kunnen inwerken,blijvenerzelfsnaeengrondigereinigingnogsporenachter.
Regenwaterofaflopendwaterkunnenzurenmeedragenendeverweringvande verschillende materialen versterken.Druipsporenvanbronzenbeeldenofnaamplaatjesverkleurendeonder
51oorzaken en vormen van schade
liggendematerialen,watopsteenenbetonmoeilijkteverwijderenis.
Onder chemische schade valt ook decorrosievandeverschillendemetalen,een aantasting door chemische ofelektrochemischereactiesmetstoffenuit de omgeving. Onder invloed vanwater of vocht en zuurstof oxideerteen metaal en vormt het een oxidelaagje.Bijnietijzerhoudendemetalenzoals brons en koper, is dit vaak eenbeschermlaagje dat verdere corrosievoorkomt of vertraagt. Indien de corrosie stabiel is, wordt gesproken over‘patina’. Omgevingsomstandighedenof schadelijke producten kunnen decorrosieactiveren.Bij ijzerhoudende metalen is dezeroestlaagvaakergporeusenbiedtzegeen bescherming tegen het voortschrijdendproces(zieonderhoudsbrochureOnderhoud van ijzerwerk).
Smeedijzer en staal worden voorzowel constructieve als decoratievedoelen gebruikt, voornamelijk hekwerk,kruisen(bekroningen)…Gietijzerwordt voornamelijk toegepast voordecoratieve elementen en is goedbestandtegendruk,maarbros.Inveelgevallenwordthetgecombineerdmetsmeedijzer waardoor spanningsbreuken ontstaan als gevolg van roestexpansie. Bij verticale elementen(kruisen op sokkel) kan gemakkelijkbreuk ontstaan door een belasting(zwiependetakken).
De ijzeren elementen zijn volledigonderhevig aan weersinvloeden enmoeten goed beschermd zijn. Dedetaillering kan het ijzer bijzonder
onderhoudsgevoelig maken, denkmaaraanwaterdatblijftstaanineenornament. Vooral ter hoogte van deinzetting en de verankering met deaansluitende bouwdelen (veelalnatuursteen)komtroestvormingvoor.Roest gaat doorgaans gepaard metmateriaalverlies en dus verzwakking.Ookkunnenopdeomliggendematerialenstorenderoestsporenontstaan.
3. VochtenzoutenWater vormt een grote bedreiging,niet zozeer voor de materialen, maarvoordeconstructie,vooralopplaatsenwaarhetblijftstaanofinfiltreertindekernvanhetgrafteken.Stagnerendofinsijpelend water werkt erosie in dehand, veroorzaakt schade aan ijzerwerk en doet doken roesten, metspanningen in het natuursteen enmogelijkebreukentotgevolg.
Metselwerkwordtvochtigdoorregenwater dat er zijdelings op valt, maarookdoorinsijpelendwaterenoptrekkend grondvocht. Dit geldt evengoedvoor het bovengronds als voor hetondergronds metselwerk. Wanneerstenenenvoegenlangvochtigblijven–zeker indewinterperiode–kunnenzevorstschadelijden.Waterzetuitalshet bevriest, waardoor interne spanningen ontstaan die kunnen leidentot barsten en afschilfering van debakstenen, maar ook tot schade aanhet voegwerk. Zouten meegevoerdmethetvochtinhetmetselwerk,kun
52deeL 2 | graftekens
nen bij droging uitkristalliseren ensoortgelijkeschadeveroorzaken.Dit kan degradatie van het metselwerkingangzetten,waardoordestabiliteit van het grafteken in hetgedrangkomt.
Waterdatstagneertopnatuurstenenmonumenten is vooral schadelijk alshet doordringt tot de ijzeren verbindingselementenindeconstructie.Diegaan dan roesten, waardoor het ijzeruitzet en spanningen veroorzaakt.Roestige doken kunnen natuursteendoenbarsten.
Waterdatinbarstjesdringt,kanleidentot vorstschade in zowel baksteenmetselwerkalsnatuursteenenbeton.
Indienhoutenonderdelenverkeerdofbeperkt onderhouden werden, treedtdoor(regen)waterenvochtsneldegradatieop,vooralaandegrond,waardeomstandighedenvoortdurendschommelentussendroogennat,enaandeverbindingen. Ter bescherming worden ze geschilderd, gevernist ofgeolied.Opdehorizontaledelenwerdsomslood,zinkofkoperaangebracht.
Sommige betonnen en gemetseldegrafzerken hebben tegeltjes of eenmozaïek die met mortel of lijm vastgezet zijn. Door de meestal horizontale oriëntering van de zerken treedtsnel waterinfiltratie op en komen detegels los door vorst of zoutschade.Veel tegeltjes zijn niet geschikt voorbuitengebruik: hun glazuurlaag vertoontcraquelures,watverderewaterinfiltratie bespoedigt. Hierdoor schilferendetegeltjesaf.
4. BiologischeschadeEen grote dierenpopulatie op eenbegraafplaats kan de stabiliteit vangraftekens bedreigen. Ook kunnenhun uitwerpselen corrosief inwerkenopdematerialen.Plantenopof indedirecte omgeving van de graftekenskunnen (oppervlakkige) schade aanrichten.Voor meer informatie verwijzenwenaardeel1vandezebrochure.
Specifiek voor graftekens geldt datUVlicht de afbeeldingen in fotokadersdoetvervagen.Recenterematerialenenherstellingenmethedendaagse middelen zoals epoxy, bepaaldelijmsoorten of siliconen, kunnen verkleurenenvergelenonderinvloedvanhetzonlicht.
5. Schadedoorvandalisme endiefstalSommigedievenhebbenhetgemuntop losstaande beeldjes en ornamenten,maarkunnendriesttewerkgaanomhunbuitbinnentehalen.Meestalbeperken ze zich niet tot één graf,maar belagen ze de hele begraafplaats.Koperenbronszijnergintrek.
53oorzaken en vormen van schade
6. VerliesvaninformatieenschadedoorverkeerdeingrepenOok zonder slechte bedoelingen verdwijnen er losse grafornamenten ofworden ze omgestoten en dan achteloosopeengrafteruggeplaatst.Zondereen grondige inventaris van de graftekensmetalhuntoebehoren,gaateralsnelheelwatinformatieverloren.
Wanneer gedenktekens verwijderd ofverplaatstworden,isdateenernstigeingreep op de geschiedenis van debegraafplaats waarbij automatischeen massa informatie verloren kangaan.Graftekensuitdekerknaarbuitenverplaatsen,betekenteeninbreukop de symbolische en emotionelebetekenis. Daarmee verdwijnt informatie over mensen die het zich kondenveroorlovenomindekerkbegraventeworden.
Een verplaatsing kan ook gepaardgaanmettechnischeproblemen.Dooronregelmatigheden in het natuursteen kan ’decompressie’ barsten enbreuken veroorzaken (vooral bij blauwe hardsteen en Doornikse steen).Daarisweinigofnietstegentebeginnen. Het is van het grootste belangdat de steen samengehouden wordt.
Ookeenveranderingvanrichting(eensteen die jaren horizontaal ligt, verticaalplaatsen)kandesteenvervormendoor decompressie en zijn gelaagdheid. Vooral wit marmer naar buitenverhuizenisnefast.Waarditmateriaalindebeschermdekerkomgevingnauwelijksproblemenondervindt,kanhetineenbuitenklimaatinkortetijdverwerenenversuikeren.
Ook verkeerde ingrepen of werkenwaarbij niet de juiste voorzorgsmaatregelen inachtgenomenwerden,kunnenheelwatschadeveroorzaken.Ongeschiktematerialenzoalssommige kitten of lijmen, een teharde reiniging zoals zandstralen,kunnengraftekensmeerkwaaddangoed doen … Goedbedoelde ingrepen kunnen een aftakelingsprocesopgangbrengen,versterkenofversnellen. Zo kunnen siliconen vochtophopingenveroorzakenenkunnencementmortelsverkleuringengeven,ook op aanpalende materialen. Eenbeschermlaagaanbrengenofhydrofoberen zonder voorafgaand onderzoekkandevochthuishoudingdanigverstoren waarbij onomkeerbaarmateriaalverliesoptreedt.
54deeL 2 | graftekens
1. AlgemeenDoor regelmatig onderhoud kan veelschade voorkomen of binnen de perken gehouden worden. Het jaarlijksonderhoudomvatvooraldevegetatieinperken en de graftekens poetsen.Soms zijn er kleine onderhoudswerken nodig, zoals hout en ijzerwerkherschilderen, voegen en barstendichten met een aangepaste voegmortel en bronzen beelden beschermenmeteenwaslaag.
2. Regelmatigemonitoring encontroleVelegraftekenswordenmaaréénkeerper jaar onder handen genomen,meestalinoktoberindeaanloopnaarAllerheiligen. Voor een grafteken ingoedestaatvolstaatdiejaarlijksecontroledoorgaans.
Eenregelmatigecontrolevandehelebegraafplaatsenvanallegraftekensisechteraanteraden,alleenalvoordeveiligheidvandebezoekers.Dezetaakis weggelegd voor de beheerder vande begraafplaats. Stelt hij gebrekenvast aan graftekens die een gevaarkunnenopleverenvoorbezoekers,danbrengt hij de concessiehouder daarvanopdehoogte.Diemoetzijngrafteken zo snel mogelijk stutten. Bijgrootgevaarkunnenwandelpadentij
delijkafgeslotenwordenmeteensignalisatie,ookalkomtdiedeerfgoedwaardemeestalniettengoede.
Monumentenwacht kan helpen bijeen monitoring, zowel van debegraafplaats in zijn geheel als vande individuele graftekens.Voor meerinformatiekuntuterechtopwww.monumentenwacht.beofbijdeprovinciale monumentenwachtverenigingen. De gegevens vindt uachteraanindebrochure.
3. Regelmatigkleinonderhoud
3.1. MechanischeschadeBij verzakkingen of omgevallen ofgebrokengrafelementenwordterbesttijdig ingegrepen. Begin met de verantwoordelijke instanties of concessiehouder te verwittigen en zo nodighetmonumentofhetgraftekentijdelijk te stabiliseren. Vermijd dat eronomkeerbare systemen bij te paskomen of dat er bijkomende schadeaangerichtwordt.Wanneerhetscheefgezakte grafteken stabiel is en nietverderwegzaktofdreigtomtevallenop aanpalende graftekens of voorbijgangers, hoeft het niet rechtgezet teworden. Scheve graftekens dragenimmers bij tot de beleving van hetverval,inherentaaneenbegraafplaats.
ondErhoud door dE concEssiEhoudEr
of bEhEErdEr
4
55onderhoud door de concessiehouder of beheerder
Contoleer regelmatig de bevestigingen en draai losse moeren, vijzen,scharnieren, krammen, spijkers …opnieuwaanofzetzevast.Geïntegreerde overbruggingen ofingewerkte doken zijn niet altijd vanbuiten uit te controleren. Bij problemen is grondig herstel nodig zonderdathetuitzichtverstoordwordt.
Betonproblemen moeten tijdig aangepaktworden.Alshetcorrosieprocesvan de interne wapening in ganggetredenis,ishetnogmoeilijktestoppen.Laatbetonbijvoorkeurherstellendoordeskundigen.
3.2. VuilenchemischeschadePoetsenMaakgraftekensbijvoorkeur‘schoon’invorstvrijeperiodes,meteenzachteborstel (een niet te harde kokosborstel)enzuiverwater.Gebruikzonodigeen milde zeep, zoals biologischegroene zeep zonder loog of babyshampoo.Hetisnietnodigompatinaop brons of steen te verwijderen.Schoonmaken betekent niet dat hetgrafteken er als nieuw moet uitzien,wel dat chemisch actief vuil zo snelmogelijk weggenomen wordt. Vooraluitwerpselen van vogels kunnenagressievestoffenbevattendie invretenopdematerialen.Verwijdermodder en grondaanslag maar ook hetzwerfvuilzosnelmogelijk.
Mijd bijtende reinigingsproducten,zoals zoutzuur, soda, ammoniak,bleekwater en onkruidbestrijders: zekunnen chemische reacties veroorzaken. Ze logen het bindmiddel innatuursteen en beton uit en werken
corrosiefinopbetonwapening,metalen constructieelementen of ornamenten. Agressieve reinigingsmethodes,zoalszandstralen,schuren,schrapen,reinigenonderhogedruk,gebruikvan staalborstels … zijn eveneens uitdenboze,tenzijeengrondigevoorstudieaantoontdatzegewenst,nodigennietschadelijkzijn.
Druipsporen van brons, koper of ijzeropnatuursteenzijnmoeilijkteverwijderen.Hetheeftweinigzinzetelijftegaan met agressieve reinigingsmethoden of producten. Brons, koper enijzer worden soms beschermd tegenverdere corrosie, waardoor tegelijkverderevervuilingafgeremdwordt.
Ruiten, bijvoorbeeld in zinken graftrommels,kunnenmeteenaangepasten niet agressief detergent gereinigdworden.
56deeL 2 | graftekens
SchilderenControleer alle ijzeren onderdelen,sierelementen, poortjes, kettingen …regelmatig op roest, en werk deafwerklaagwaarnodigplaatselijkbij.Fris de afwerklaag regelmatig op omroestvorming te beletten. Bij achterstallig onderhoud kan ontroesten envolledig herschilderen nodig zijn.Slechte herstellingen en aanpassingenwordenhetbestverwijderd.Bewaakbijhetherschilderendeoriginele kleuren zodat het uitzichtbewaard blijft. Zorg dat chemischeontroestproducten, primers… geendruipsporen of randbevuiling achterlatenopdeomliggendematerialenenzenietbeschadigen.Controleerbevestigingen en maak ze zo nodig vast.Houderrekeningmeedatscharnierenenbewegendedelennietvastgeschilderdmogenworden.
Oudeverflagenkunnenloodbevattendatvrijkomtbijschuren,borstelen … Inname of inademing vanloodpartikels of dampen kan optermijn gezondheidsproblemengeven. Zorg voor een persoonlijkbescherming.Datistrouwensaltijdaangewezenbijhetgebruikvanverven,ontroestenandereproducten.
Eenbeschermlaagdieineenatelieraangebracht wordt, is doorgaansduurzamer. Het geheel wordt danmeestal gedemonteerd waardoorde verbindingen extra aandachtkrijgen. Die vormen immers vaakeen zwakke schakel en kunnen insitu niet gemakkelijk behandeldworden.
3.3. WaterschadeVermijd waterschade en stagnerendwater door de graftekens regelmatigna te kijken op vocht. Tracht bij herstellingen kleine ’putten’ of vergaarbekkens weg te werken zonder (visuele)schadeteberokkenen.
3.4. BiologischeschadeIn het eerste deel werd uitgebreidingegaan op de strijd tegen biologischeschade.Watvantoepassingisopdevolledigebegraafplaatsisvaakooknuttigvoordeindividuelegraftekens.
FaunaVleermuizen of andere beschermdediersoortendieineengrafmonumenthuizen, worden het best gerust gelaten, zeker tijdens de paartijd of dewinterrust. Neem contact op metnatuurverenigingenvooradvies,zekeralseringrijpendewerkengeplandzijn.
FloraBijgraftekensvormtbeplantingopenin voegen en barsten een zeer specifiekprobleem.Verwijderjongezaailingen zo snel mogelijk, bij voorkeurmanueelenmetdenodigeomzichtigheid, zeker als de planten al vergegroeid zijn en de graftekens inslechtestaatverkeren.
Het is niet altijd nodig en wenselijkommossen,algenenkorstmossenteverwijderen. Sommige soorten zijnbeschermd. Als ze niet schadelijk zijnvoor natuursteen, baksteen of beton,wordenzehetbestbewaard:zemakendeel uit van het karakter van debegraafplaats. Op waardevolle beelden, zachtere natuurstenen of gepo
57onderhoud door de concessiehouder of beheerder
lijste natuursteen of beton kan hetwenselijkzijndemossenteverwijderen om verruwing door de afgescheidenzurentebeperken.
Nietalleenopdebegraafplaats,maarookopelkgrafperceelmoetdevegetatie onder controle gehouden worden.Ditkandoor:■ woekerendebeplantingzoalssom
mige klimopsoorten, Japanse duizendknoop… regelmatig manueeltesnoeienenvoorzichtigteverwijderen;
■ hetonkruidtewieden,bijvoorkeurmanueel en zonder pesticiden enonkruidverdelgers die niet biologischafbreekbaarzijn;
■ regelmatigdodebladerenenplantenresten van uitgebloeide vastebeplanting en verwelkte bloemstukkenwegtehalen.
3.5. Schadedoorvandalismeendiefstal
Monumentale graftekens kunnenafgeschermd worden met een hekjeofaangepastebeplantingzodatvoorbijgangers of hangjongeren er nietdirectbijkunnen.Meteengoedgedocumenteerde inventaris kunnengestolen stukken openbaar gemaaktworden, waardoor de dief ze mindergemakkelijkkanverkopen.
3.6. VerliesvaninformatieVerwijder losse ornamenten nietzomaarvaneengrafteken.Debeheerder kan verloren en gevonden voorwerpen via een goede inventaris dikwijlsopdejuisteplaatsterugbrengen.Bewaar losse elementen of afgebroken stukken op een veilige plaats inafwachting van herstel, zo raken zenietverloren.
Muurleeuwenbek fleurt de begraafplaats op en is niet schadelijk
58deeL 2 | graftekens
Bewaar ook zorgvuldig afgebroken ofkapotte delen van graftekens. Na hunherstelling kunnen ze teruggeplaatstworden of dienen als model voorreconstructieofalsgrondstofvoorherstelmortelsvoornatuursteenofbeton.
Verkeerd uitgevoerd onderhoud ofherstellingenkunnennefastzijnvoorhet grafmonument. Het is van hetgrootste belang dat de producten entechnieken (modern of ambachtelijk)compatibelzijnmetdematerialenende structuur. Degelijk vooronderzoeken advies door een vakman zijn danooksteedsvereist.
4. KleinherstelBijhistorischebegraafplaatsenenherdenkingstekensishetderegelommetminimaleingrepenhetverweringsprocestevertragen,eventueleoorzakenengevolgen van structurele instabiliteitwegtenemenendeveiligheidvandebezoekers en de grafmonumenten tevrijwaren. Het kan niet de bedoelingzijn om verdwenen ornamenten tereconstrueren,omdeeffectenvanverwering terug te draaien of de monumenten er weer als ‘nieuw’ te latenuitzien.Preciesdietekenenvanvergankelijkheidzijntyperendvooreenhistorischebegraafplaats.
Een handige doehetzelver met kennisvanmaterialenenrespectvoordehistorischewaardevandegrafmonumenten, kan gerust zelf enkele werkjesuitvoeren.Maardoetochlievereenberoep op een specialist als het ombeschermde grafmonumenten enwaardevollegraftekensgaat.Inelkgevalmoeteneerstdeoorzaken
– zoals problemen met de bodemgesteldheid rond de grafsteen of debegraafplaats – aangepakt wordenvoordathetstructureleherstelvandegraftekens aan de orde is. Houd ookrekening met de weersomstandigheden, want de meeste werken kunnen niet uitgevoerd worden bij vorst.Schermdeintactedelenzorgvuldigafom ze niet te bevuilen met mortelspecieofverfspatten.
Grafkeldersenondergrondsestructurenzijnnietaltijdgemakkelijk tecontroleren en nog moeilijker teherstellen. Herstellingen aan keldersenfundamentenzijnvaakduur,maar onontbeerlijk in functie vanhetbovengrondsegedeeltevanhetgrafteken.Hetzou jammerzijndateenhersteld,goedonderhoudenofgerestaureerdmonumenttenondergaatdoorproblemenaandeondergrondsedragendeconstructie.
Boven- en ondergronds metselwerkNeemdevolgendevuistregelsinachtom metselwerk te herstellen, zowelbovengrondsalsondergronds:■ verwijder alle losse en beschadig
destenenenvoegen;■ metseldeweggevallenenwegge
nomenstenenopnieuwin;■ herstelhetvoegwerkmeteenaan
gepaste mortel die over het algemeenkalkrijkendampopenmoetzijn. Het metselwerk moet zuiveren stofvrij zijn en mag niet doorvocht verzadigd zijn (zie ook deonderhoudsbrochure onderhoud en herstel van historisch voegwerk);
59onderhoud door de concessiehouder of beheerder
■ brengbijondergrondsmetselwerkeen platvolle voeg aan om droogen spanningsbarstjes door ongelijke dikte in de beraping (cementering)tebeperken;
■ brengeencementeerlaagegaalenniet tedik (±1cm)aan,enwerkzeaf volgens de noden (inwassen,uitvlakken en/of aanbrengen vanmotieven/patronen).
Vermijd in elk geval veegsporen opaansluitende delen (blauwe hardsteen…).
NatuursteenBijnatuursteenherstellingenisdevolgendewerkwijzeaanteraden:■ leglosseelementenvast;■ maak open voegjes en barstjes
zorgvuldig dicht. Bij het voegenmoet de ondergrond zuiver enstofvrij zijn. De voegmortel moetdampopen (kalkrijk) zijn, bij voorkeur zonder toeslagstoffen enmoetdekleurvanhetvoegwerkzogoed mogelijk benaderen. Devoegspecie moet aardvochtig zijnbijhetaanbrengen;
■ vervang roestige of verzwakte verbindingselementen (doken) doorcorrosiebestendigeexemplarenvanbrons,roestvrijstaalofglasvezel;
■ verankerofverlijmbeschadigdeengebarstennatuursteenelementen;
■ verstevig, herstel of vernieuw zonodig de draagstructuren (overwelvingenvaneengrafkelder,funderingen…);
■ laateenspecialistnaamplatenen/ofgeschriftenbijwerken.
Vermijd ook dat natuursteen bevuildwordtendaterveegsporenachterblij
ven. Verwijder cementsporen nooitmet een product tegen cementsluier,wantdatbevatvaakzoutzuur.Dieproducten lossen ook het bindmiddel(kalk)vannatuursteenopenversnellencorrosiebijcontactmetmetaal.Kiesookzorgvuldighetbindmiddelende granulaten. Bij natuursteen meteenlichtekleurzoalsmarmerkunnenverkleuringenontstaandieonomkeerbaar zijn. Mijd het gebruik van siliconenkit: dat is ’historisch’ weinig verantwoord, heeft een ander verweringspatroonenkanbijwaterinfiltratievochtophoping doen ontstaan.Hierdoorkunnenbijvorstinterneverankeringen, zoals ijzeren stiften ofdoken,roestenenuitzetten.
GrafstenenBesteed speciale aandacht aan degrafstenen die verwerkt zijn inpaden en vloeren of tegen gevelsstaan. De stenen zijn niet altijdgeschikt voor een buitenklimaat,waardoor de verwering snel kanvorderen. Kijk bij grafstenen tegende gevel de bevestigingskrammenregelmatig na en schilder of vernieuwzeoptijd.Waardevollegrafstenenindevloerwordenhetbestafgeschermdomslijtagedoorbelopentebeperken(zieookdeonderhoudsbrochure Onderhoud van natuursteenvloeren). Wanneer zeerwaardevolle middeleeuwse grafstenen blootstaan aan weersinvloeden, kan overwogen wordenomzeopnieuwindekerkteplaatsen. Zorg ervoor dat daarbij geenspanningen in de steen kunnenontstaan.Hoemeerrustpuntende
60deeL 2 | graftekens
steen heeft, hoe beter. Ook is hetraadzaam ze tegen een binnenmuur te plaatsen en ventilatieruimtetevoorzien.
Om verwering af te remmen kunnenafschermingen (een afdak, een boom…) voorzien worden maar dit moetobjectperobjectbekekenworden.Ookeen beschermlaag kan helpen. Brengniet zonder meer een beschermlaagaan op natuursteen: die kan meerschade aanrichten dan goed doen. Bijhardere natuursteen zoals blauwehardsteeniseenbeschermlaagmeestal overbodig, bij de zachtere natuursteensoorten kan dit nuttig zijn opvoorwaarde dat er een goede keuzegemaaktwordt.
Groenverkleuring of roestvlekken opnatuursteen zijn heel moeilijk te verwijderen. Ze worden veroorzaakt dooraflopend regenwater van bronzen,koperen of ijzeren elementen of ingewerktedokenenankers.Eenbeschermlaag op de metalen elementen voorkomtdathetwaterkoperofijzerpartikeltjes meesleurt en afzet op deonderliggendeconstructies.
BetonKleineherstellingenaanbetonvragenwat ervaring en het gebruik van dejuisteproducten.Gaalsvolgttewerk:■ verwijderallelossebetondelen;■ maakderoestigewapeningvrij;■ maakdebetonoppervlakteszuiver
enstofvrij;■ behandel de wapening tegen ver
dere corrosie en plaats indien
nodig een extra wapening in eenroestvrijmateriaal;
■ breng een hechtlaag of voorstrijklaagaantussenhetbetonendeherstelmortel;
■ maakdeherstelmortelzomogelijkaan met de originele gezuiverdegranulaten om kleurverschil tebeperken en de authenticiteit tebewaren;
■ breng de herstelmortel vakkundigaan;
■ werk de herstelling af met eennabehandeling zoals polijsten offrijnen,zodatzeaansluitbijderestvanhetbetonoppervlak.
Houten kruisenOmhoutenkruisenteherstellen,isdevolgendewerkwijzeaanbevolen:■ herstelofreconstrueerbeschadig
deonderdelen;■ brengnieuwebeschermlagenaan;■ vernieuwzonodigdeafdekkingen
inlood,koperofzink;■ plaats de voet in een roestvrije
houder om contact met de grondtevoorkomen.
(zie ook de onderhoudsbrochureonderhoud van houten buitenschrijn-werk)
MozaïekbetegelingMaak voldoende foto’s vooraleer delosse elementen te verwijderen. Ditkanhetherstelvereenvoudigen.Gaalsvolgttewerk:■ controleer de drager en de onder
grondenhersteldiezonodig;■ bufferdoorgaandeijzerenbevesti
gingen om corrosiespanningen tevoorkomen of vervang ze doorroestvrijstaal;
61onderhoud door de concessiehouder of beheerder
■ leglossetegelsterugopeenzuivereen stabiele ondergrond, met tegelmortel of lijm en voegspecie diegeschiktzijnvoorbuitengebruik;
■ vervang beschadigde tegeltjesdoor gerecupereerde of nieuweexemplaren;
■ dichtopenvoegjes.
Zinken trommels (uitzonderlijk ook van blik en koper)Demeestegraftrommelszijnverdwenen omdat ze zeer fragiel en onderhoudsgevoelig zijn. De overgeblevenexemplaren verdienen dan ook degrootst mogelijke aandacht en debesteconservering.Regelmatigonderhoud omvat het vrijhouden van deverluchtingsopeningen en afvoergaatjes om condensvorming te voorkomen of eventueel binnengesijpeld
waterzosnelmogelijkteverwijderen.Maar na verloop van tijd zijn verdereonderhoudsenherstelwerkenonvermijdelijk.Zoishetnodigom:■ hetschilderwerkregelmatigopte
frissen,■ beschadigde stopverfranden te
herstellen;■ gebrokenofgebarstenglastever
nieuwen;■ de zinken kuip weer in vorm te
brengen of eventueel te vernieuwen;
■ een buffer te voorzien tussen deijzerenbevestigingenendezinkenkuipomcontactcorrosietussenverschillendemetalentevoorkomen.
Wanneer deze maatregelen verdereschadenietuitsluiten,kanhetaangewezenzijnomdetrommelstebewarenineenbeschermdeomgeving.
62deeL 2 | graftekens
BeeldhouwwerkRaadpleeg steeds een deskundigeombeeldhouwwerkenenfijneornamententereinigenenteonderhouden. Verschillende graftekens ofonderdelenervanbezitteneenhogeesthetische en kunsthistorischewaarde. Vaak zijn ze uitgevoerd inzachte, fragiele steensoorten zoalsmarmer, kalkzandsteen, architectonischbetonofkostbaarmetaal.Erisspecialisatie vereist om een correctoordeeltevellenoverdematerialen,de schadebeelden en oorzaken degepasteherstellingenhetgewensteonderhoud. Een schilderij vanRubenslaat je tochooknietbehandelen door een amateur? Na eenonderzoek en eventuele herstellingkan een deskundige de beheerderalsnoginstructiesgevenvoorverderonderhoud.
BronsEen waslaag op bronzen en koperenobjecten biedt ze bescherming envoorkomttegelijkgroenedruipsporenen verkleuringen op onderliggendenatuurstenen elementen. Breng elkjaar in de zomer, bij voorkeur op eenzonnige dag, een dunne laag aan opde gereinigde voorwerpen. Alleenmicrokristallijne was (een mineralewas)isdaarvoorechtgeschikt.Vermijddierlijke wassen (bijenwas): zij bevatten vetzuren waardoor ze een uitgesproken corrosief effect kunnen hebben. Plantaardige wassen zijn ietsminderschadelijk.
5. Overzichtstabelonderhoud enbeheervangraftekensHet onderhoud en het beheer vangraftekens beperkt zich tot ingrependie hun levensduur verlengen. Ditbetekent niet dat grafmonumentengeschrobd moeten worden tot ze erweeralsnieuwuitzien.Debijgevoegde tabel geeft een overzicht van demeestcourantewerkenbijgraftekens,dieooktoepasbaarzijnopanderkleinonroerend erfgoed in de buitenlucht.Samenmetdeoverzichtstabelvoordebegraafplaatsenbiedtzeeenleidraadvoorgoedbehoudenonderhoud.
63 onderhoud door de concessiehouder of beheerder
Overzichtstabelonderhoudenbeheervangraftekens
Onderhoud Aandachtspunten Kleine herstellingen Tips
Verzakkingen en technische problemen
Algemeen – graftekensregelmatignakijken– bevestigingencontroleren,lossemoeren,
vijzen,scharnieren…opnieuwvastzetten
– houdsteedsdeveiligheidvandebezoekersinhetoog
– ookdeinstandhoudingvanaanpalendegraftekens
– inwendigebevestigingenzijnmoeilijktecontroleren,maarschadeaandeomliggendematerialenkanproblemenverraden
–zonodigstutten – indiendeverzakkingenstabielzijn,hoeftnietnoodzakelijkopgetredenworden
– zetbijdeingangcontactgegevensvandeverantwoordelijkedienstenvoordemeldingvanproblemen
– kiesbijeventuelevernieuwingvandoken,moeren,schroeven…voorroestvrijematerialen
Vuil en chemische schade
AlgemeenDruipsporen van brons, koper, roest
– kiesvooreenzachtereinigingsmethodediegeenschadeaanricht
– propermaken=eralsnieuwuitzien– indienhetgraftekeninslechtestaatis,
beternietreinigen,oflatenreinigendooreenspecialist
– voordeverwijderingwerdengoederesultatengeboektmetwaterachtigeoplossingenvanammoniumcitaat(roest)enammoniumcarbonaat(brons/koper)
– brengnooiteenbeschermlaagaanzondergrondigevoorstudievanhetmateriaalendemechanismendieproblemenveroorzaken
– zekervoorsculpturenenbeeldhouwwerkishetaangewezeneenrestaurateurteraadplegenvooraleertereinigenenkleinewerkenuittevoeren
– vraagraadaaneenrestaurateur
Bak- en natuursteenmetselwerk
Belgische blauwe stenen zoals Petit graniet, Doornikse steen, Maaskalksteen
– reinigenmetzachteborstelenzuiverwater– eventueelstomen
– oppassenmetzurenenzuurhoudendematerialen
– anderereinigingstechniekenkunneninbepaaldegevallen,maarzijnvaakteagressief.Raadpleegeenspecialist
– belgischeblauwesteenheeftoverhetalgemeengeenbeschermlaagnodig
Marmers – reinigenmetzachteborstelenzuiverwater – oppassenmetfijneornamenteringendetaillering
– anderereinigingstechniekenkunneninbepaaldegevallen,maarzijnvaakteagressief.Raadpleegeenspecialist
– eventueeleenmicrokristallijnewaslaagaanbrengenterbescherming.Raadpleegeenspecialist
– houdlosseenafgebrokenstukkenbij;zekunnenmisschiendienenvoordeherstelmortel
– eenmicrokristallijnewaslaagmoetregelmatig( jaarlijks)opnieuwaangebrachtworden
Graniet / syeniet – reinigenmetzachteborstelenzuiverwater– eventueelstomen
– anderereinigingstechniekenkunneninbepaaldegevallen,maarzijnvaakteagressief.Raadpleegeenspecialist
Kalkzandsteen – reinigenmetzachteborstelenzonodigmetzuiverwater
– oppassenmetwaterinperiodesvanvorst – kalkzandstenensculpturenwareneind19de,begin20steeeuwvaakvoorzienvaneenkaleilaagomdesteentebeschermentegenweersinvloeden.Historischonderzoekkanhierinmeerduidelijkheidscheppen
64deeL 2 | graftekens
Onderhoud Aandachtspunten Kleine herstellingen Tips
Verzakkingen en technische problemen
Algemeen – graftekensregelmatignakijken– bevestigingencontroleren,lossemoeren,
vijzen,scharnieren…opnieuwvastzetten
– houdsteedsdeveiligheidvandebezoekersinhetoog
– ookdeinstandhoudingvanaanpalendegraftekens
– inwendigebevestigingenzijnmoeilijktecontroleren,maarschadeaandeomliggendematerialenkanproblemenverraden
–zonodigstutten – indiendeverzakkingenstabielzijn,hoeftnietnoodzakelijkopgetredenworden
– zetbijdeingangcontactgegevensvandeverantwoordelijkedienstenvoordemeldingvanproblemen
– kiesbijeventuelevernieuwingvandoken,moeren,schroeven…voorroestvrijematerialen
Vuil en chemische schade
AlgemeenDruipsporen van brons, koper, roest
– kiesvooreenzachtereinigingsmethodediegeenschadeaanricht
– propermaken=eralsnieuwuitzien– indienhetgraftekeninslechtestaatis,
beternietreinigen,oflatenreinigendooreenspecialist
– voordeverwijderingwerdengoederesultatengeboektmetwaterachtigeoplossingenvanammoniumcitaat(roest)enammoniumcarbonaat(brons/koper)
– brengnooiteenbeschermlaagaanzondergrondigevoorstudievanhetmateriaalendemechanismendieproblemenveroorzaken
– zekervoorsculpturenenbeeldhouwwerkishetaangewezeneenrestaurateurteraadplegenvooraleertereinigenenkleinewerkenuittevoeren
– vraagraadaaneenrestaurateur
Bak- en natuursteenmetselwerk
Belgische blauwe stenen zoals Petit graniet, Doornikse steen, Maaskalksteen
– reinigenmetzachteborstelenzuiverwater– eventueelstomen
– oppassenmetzurenenzuurhoudendematerialen
– anderereinigingstechniekenkunneninbepaaldegevallen,maarzijnvaakteagressief.Raadpleegeenspecialist
– belgischeblauwesteenheeftoverhetalgemeengeenbeschermlaagnodig
Marmers – reinigenmetzachteborstelenzuiverwater – oppassenmetfijneornamenteringendetaillering
– anderereinigingstechniekenkunneninbepaaldegevallen,maarzijnvaakteagressief.Raadpleegeenspecialist
– eventueeleenmicrokristallijnewaslaagaanbrengenterbescherming.Raadpleegeenspecialist
– houdlosseenafgebrokenstukkenbij;zekunnenmisschiendienenvoordeherstelmortel
– eenmicrokristallijnewaslaagmoetregelmatig( jaarlijks)opnieuwaangebrachtworden
Graniet / syeniet – reinigenmetzachteborstelenzuiverwater– eventueelstomen
– anderereinigingstechniekenkunneninbepaaldegevallen,maarzijnvaakteagressief.Raadpleegeenspecialist
Kalkzandsteen – reinigenmetzachteborstelenzonodigmetzuiverwater
– oppassenmetwaterinperiodesvanvorst – kalkzandstenensculpturenwareneind19de,begin20steeeuwvaakvoorzienvaneenkaleilaagomdesteentebeschermentegenweersinvloeden.Historischonderzoekkanhierinmeerduidelijkheidscheppen
65onderhoud door de concessiehouder of beheerder
Onderhoud Aandachtspunten Kleine herstellingen Tips
Metselwerk – zandwegborstelenmeteenzachteborstel – slechtvoegwerkofopenvoegenherstellenmeteenaangepastevoegmortel,diequakleur,textuurensamenstellingaansluitbijdebestaandemortel
– steedsonderenomliggendematerialengoedafschermen,zodatzenietbevuildwordenmetmortel
– vermijdsiliconenkitten:zezijnhistorischnietverantwoordenlatensomsverkleuringenachter
Beton
Constructief en architectonisch beton, sierbeton
– reinigenmetzachteborstelenzuiverwater – oplettenvoorlossestukken,tekenenvanroestigeinwendigewapening
– gebruikgeenagressieveproducten
– openvoegjesenbarstendichtenmeteenaangepastemortel
– indienschadevergevorderdenwapeningaangetast:betonherstelling
– houdlosseenafgebrokenstukkenbij,zekunneneventueeldienstdoenvooreenherstelmortel
Metaal
Gietijzer, smeedijzer en staal
– regelmatigcontrolerenoproestenindiennodigplaatselijkbijwerken
– lossebevestigingen(moeren,vijzen…)controlerenenzonodigaandraaien
– controleereventuelebevestigingeninhetmetselwerkofdenatuursteen
– rekeninghoudenmetdeoorspronkelijkekleurzettingen
– decorrosiewerendebeschermlaagregelmatigvernieuwen– bijvergevorderderoest,behandelentegenroest
envolledigherschilderenmeteenaangepasteverf
– onderhoudsbrochure:onderhoud van ijzerwerk– deinatelieraangewendebeschermingstechnieken
zijndoorgaansduurzamer,ookomdathetgeheeluitelkaargehaaldwordtendeverbindingsstukkeneenbeterebeschermingkrijgen
Brons – reinigenmetzachteborstelenzuiverwater – gebruikindiennodigeenpHneutraal,nietionischdetergentenspoelnametzuiverwater
– eenbeschermendelaagaanbrengenvanmicrokristallijnewas,diemenelkjaardunaanbrengtnareiniging.Overtolligewasmoetweggenomenworden
– raadpleegeenrestaurateurvoorkleineherstellingen
– dewaswordthetbestgesmoltenenaangebrachtintweedunnelagenopeenzonnigedag.Gebruikeenwarmteblazer(haardroger)omdewasweertesmeltenbijhetuitstrijkenofhetwegnemenvandeovertolligewas
Zinken trommels – verluchtingsopeningenenafvoergaatjesvrijhouden
– schilderwerkopfrissen
– zinkentrommelsweerinvormbrengen,sterkgecorrodeerdzinkvernieuwen
– zinkenbloementrommelszijnzeerkwetsbaarenwordenzeldzaam,eventueelafschermenvanweersinvloeden;zonodigineenbeschermdeomgevingbewaren
Andere materialen
Glas (als afdekking van zinken bloemen-trom mels)
– reinigenmeteenaangepastennietagressiefdetergent
– gebrokenengebarstenglasvernieuwen– beschadigdestopverfrandenherstellen
Hout – regelmatigschilderen,vernissenofoliën– bevestigingencontrolerenenzonodig
bijwerken
– eventueeldezinken,lodenofkoperenafdeklaagvernieuwen
– devoeteventueelineenroestvrijehouderplaatsenomcontactmetdegrond(enrottingenopdiegevoeligeplaats)tevoorkomen
– onderhoudsbrochure:onderhoud van houten buitenschrijnwerk
66deeL 2 | graftekens
Onderhoud Aandachtspunten Kleine herstellingen Tips
Metselwerk – zandwegborstelenmeteenzachteborstel – slechtvoegwerkofopenvoegenherstellenmeteenaangepastevoegmortel,diequakleur,textuurensamenstellingaansluitbijdebestaandemortel
– steedsonderenomliggendematerialengoedafschermen,zodatzenietbevuildwordenmetmortel
– vermijdsiliconenkitten:zezijnhistorischnietverantwoordenlatensomsverkleuringenachter
Beton
Constructief en architectonisch beton, sierbeton
– reinigenmetzachteborstelenzuiverwater – oplettenvoorlossestukken,tekenenvanroestigeinwendigewapening
– gebruikgeenagressieveproducten
– openvoegjesenbarstendichtenmeteenaangepastemortel
– indienschadevergevorderdenwapeningaangetast:betonherstelling
– houdlosseenafgebrokenstukkenbij,zekunneneventueeldienstdoenvooreenherstelmortel
Metaal
Gietijzer, smeedijzer en staal
– regelmatigcontrolerenoproestenindiennodigplaatselijkbijwerken
– lossebevestigingen(moeren,vijzen…)controlerenenzonodigaandraaien
– controleereventuelebevestigingeninhetmetselwerkofdenatuursteen
– rekeninghoudenmetdeoorspronkelijkekleurzettingen
– decorrosiewerendebeschermlaagregelmatigvernieuwen– bijvergevorderderoest,behandelentegenroest
envolledigherschilderenmeteenaangepasteverf
– onderhoudsbrochure:onderhoud van ijzerwerk– deinatelieraangewendebeschermingstechnieken
zijndoorgaansduurzamer,ookomdathetgeheeluitelkaargehaaldwordtendeverbindingsstukkeneenbeterebeschermingkrijgen
Brons – reinigenmetzachteborstelenzuiverwater – gebruikindiennodigeenpHneutraal,nietionischdetergentenspoelnametzuiverwater
– eenbeschermendelaagaanbrengenvanmicrokristallijnewas,diemenelkjaardunaanbrengtnareiniging.Overtolligewasmoetweggenomenworden
– raadpleegeenrestaurateurvoorkleineherstellingen
– dewaswordthetbestgesmoltenenaangebrachtintweedunnelagenopeenzonnigedag.Gebruikeenwarmteblazer(haardroger)omdewasweertesmeltenbijhetuitstrijkenofhetwegnemenvandeovertolligewas
Zinken trommels – verluchtingsopeningenenafvoergaatjesvrijhouden
– schilderwerkopfrissen
– zinkentrommelsweerinvormbrengen,sterkgecorrodeerdzinkvernieuwen
– zinkenbloementrommelszijnzeerkwetsbaarenwordenzeldzaam,eventueelafschermenvanweersinvloeden;zonodigineenbeschermdeomgevingbewaren
Andere materialen
Glas (als afdekking van zinken bloemen-trom mels)
– reinigenmeteenaangepastennietagressiefdetergent
– gebrokenengebarstenglasvernieuwen– beschadigdestopverfrandenherstellen
Hout – regelmatigschilderen,vernissenofoliën– bevestigingencontrolerenenzonodig
bijwerken
– eventueeldezinken,lodenofkoperenafdeklaagvernieuwen
– devoeteventueelineenroestvrijehouderplaatsenomcontactmetdegrond(enrottingenopdiegevoeligeplaats)tevoorkomen
– onderhoudsbrochure:onderhoud van houten buitenschrijnwerk
67 onderhoud door de concessiehouder of beheerder
Onderhoud Aandachtspunten Kleine herstellingen Tips
Email en porselein – reinigenmetzuiverwatereneenzachtedoek
– lossedelenglazuur,barstenenbreukenverlijmen;lacunesinvullenmeteenpastadiehetoorspronkelijkemateriaalbenadert
– roestigebevestigingenvervangendoorroestvrije
– eventueelkunnenafvoeropeningenaangebrachtwordeninholledelenomwaterstagneringenmogelijkevorstproblementegentegaan
Mozaïek en betegeling – reinigenmetzuiverwatereneenzachteborstelofdoek
– oplettenvoorlossetegels – lossetegelsterugplaatsen,beschadigdetegelsvervangendoorgerecupereerdeofnieuweexemplaren
– doorgaandeijzerenbevestigingenbufferenofvervangendooreenroestvrijmateriaal
– voegenherstellenmeteenaangepastevoegmortel
– maakfoto'svooraleerdelosseelemententeverwijderen.Ditvereenvoudigthetherstelachteraf
– detegelmorteloflijmenvoegspeciemoetengeschiktzijnvoorbuitengebruik
Grafstenen in vloeren en gevels
– reinigenmetzuiverwater– vastzetkrammenvandegrafstenenin
degevelsendewaterdichteaansluitingcontroleren
– indienmogelijk,verhinderendatoverdegrafstenengelopenwordt
– barstenenopenvoegenherstellenmeteenaangepastemortel
– natuursteenenomliggendematerialenafschermenomdruipsporentevoorkomen
Fauna en flora
Flora
Onkruid – plantjesinopenvoegenvoorzichtigverwijderen
– draagzorgvoorbeschermdeplanten,mossenenkorstmossen
– openvoegenherstellenmeteenaangepastevoegmortelomnieuweplantengroeitevoorkomen
– plantendiegeenschadeaanrichten,hoevennietnoodzakelijkverwijderdteworden.Zebepalenmeedesfeeropbegraafplaatsen
Invasieve en houtachtige platen
– invasieveplantenregelmatigsnoeien– regelmatigverwelktebloemenendode
bladerenweghalen
– leterbijhetlostrekkenvandeklimope.a.opdatdegraftekensnietbeschadigdworden
– vermijdbijnieuweaanplantingeninvasieveenhoutachtigesoorten
– herstelgrafaanplantingindiennodig
Mos en algen – bijouderebegraafplaatsensfeerbepalend,meerderemossoortenzijnbeschermdenkunnennietzomaarverwijderdworden
– moseventueelzeervoorzichtig,manueelofmetstoomverwijderenbijbeelden,ornamenteneninscriptiesinzachtesteensoorten(zoalskalkzandsteen)omdeleesbaarheidteverbeteren
– indienveelmossoortenvoorkomenopdebegraafplaatsishetaangeradeneenonderzoekuittevoerennaardeverschillendesoorten
Fauna
Dieren – signaleeraanwezigediersoorten – indienbeschermdenkwalijk,neemcontactopmetderegionalenatuurverenigingen
– schermeengrafkapelzonodigaftegenduiven,maarhoudinvliegopeningvoorvleermuizenopen
Vandalisme, graffiti en verlies
Losse grafornamenten – maaklosseelementen(zoalsfotokaders)vast
Graffiti en vandalisme – verwijderaangebrachtegraffitizosnelmogelijkenhersteleventuelevernielingen
– Zosnelmogelijkverwijderenomindringingindeondergrondtebeperken,maarookomnietuittenodigenvoorverderegraffiti
– indiengraffitivaakvoorkomen:beschermendelaagaanbrengen,zodatzegemakkelijkerteverwijderenzijnenminderinwerkenoponderliggendematerialen
– plaatseenhekjeofaangepastebeplantingzodatgraftekensmoeilijkerbereikbaarzijnvoorvandalismeofgraffiti
68deeL 2 | graftekens
Onderhoud Aandachtspunten Kleine herstellingen Tips
Email en porselein – reinigenmetzuiverwatereneenzachtedoek
– lossedelenglazuur,barstenenbreukenverlijmen;lacunesinvullenmeteenpastadiehetoorspronkelijkemateriaalbenadert
– roestigebevestigingenvervangendoorroestvrije
– eventueelkunnenafvoeropeningenaangebrachtwordeninholledelenomwaterstagneringenmogelijkevorstproblementegentegaan
Mozaïek en betegeling – reinigenmetzuiverwatereneenzachteborstelofdoek
– oplettenvoorlossetegels – lossetegelsterugplaatsen,beschadigdetegelsvervangendoorgerecupereerdeofnieuweexemplaren
– doorgaandeijzerenbevestigingenbufferenofvervangendooreenroestvrijmateriaal
– voegenherstellenmeteenaangepastevoegmortel
– maakfoto'svooraleerdelosseelemententeverwijderen.Ditvereenvoudigthetherstelachteraf
– detegelmorteloflijmenvoegspeciemoetengeschiktzijnvoorbuitengebruik
Grafstenen in vloeren en gevels
– reinigenmetzuiverwater– vastzetkrammenvandegrafstenenin
degevelsendewaterdichteaansluitingcontroleren
– indienmogelijk,verhinderendatoverdegrafstenengelopenwordt
– barstenenopenvoegenherstellenmeteenaangepastemortel
– natuursteenenomliggendematerialenafschermenomdruipsporentevoorkomen
Fauna en flora
Flora
Onkruid – plantjesinopenvoegenvoorzichtigverwijderen
– draagzorgvoorbeschermdeplanten,mossenenkorstmossen
– openvoegenherstellenmeteenaangepastevoegmortelomnieuweplantengroeitevoorkomen
– plantendiegeenschadeaanrichten,hoevennietnoodzakelijkverwijderdteworden.Zebepalenmeedesfeeropbegraafplaatsen
Invasieve en houtachtige platen
– invasieveplantenregelmatigsnoeien– regelmatigverwelktebloemenendode
bladerenweghalen
– leterbijhetlostrekkenvandeklimope.a.opdatdegraftekensnietbeschadigdworden
– vermijdbijnieuweaanplantingeninvasieveenhoutachtigesoorten
– herstelgrafaanplantingindiennodig
Mos en algen – bijouderebegraafplaatsensfeerbepalend,meerderemossoortenzijnbeschermdenkunnennietzomaarverwijderdworden
– moseventueelzeervoorzichtig,manueelofmetstoomverwijderenbijbeelden,ornamenteneninscriptiesinzachtesteensoorten(zoalskalkzandsteen)omdeleesbaarheidteverbeteren
– indienveelmossoortenvoorkomenopdebegraafplaatsishetaangeradeneenonderzoekuittevoerennaardeverschillendesoorten
Fauna
Dieren – signaleeraanwezigediersoorten – indienbeschermdenkwalijk,neemcontactopmetderegionalenatuurverenigingen
– schermeengrafkapelzonodigaftegenduiven,maarhoudinvliegopeningvoorvleermuizenopen
Vandalisme, graffiti en verlies
Losse grafornamenten – maaklosseelementen(zoalsfotokaders)vast
Graffiti en vandalisme – verwijderaangebrachtegraffitizosnelmogelijkenhersteleventuelevernielingen
– Zosnelmogelijkverwijderenomindringingindeondergrondtebeperken,maarookomnietuittenodigenvoorverderegraffiti
– indiengraffitivaakvoorkomen:beschermendelaagaanbrengen,zodatzegemakkelijkerteverwijderenzijnenminderinwerkenoponderliggendematerialen
– plaatseenhekjeofaangepastebeplantingzodatgraftekensmoeilijkerbereikbaarzijnvoorvandalismeofgraffiti
69onderhoud door de concessiehouder of beheerder
1. Restauratie,eentaakvoor specialistenIn de meeste gevallen volstaan regelmatig onderhoud en eventueel kleinewerken om de graftekens te bewarenvoordetoekomst.Consolidatieenrestauratie gaan een stap verder.Consolidatie omvat een eenmaligehersteloperatieomverderestructurele
aantastingvanhetmonumentofeendeel ervan te voorkomen. Overweeggoedofconsolidatieen/of restauratieecht nodig zijn. Deze maatregelenbetekenenvaakeenverliesaanmateriaalendusaanauthenticiteit.
Voor de stabiliteit is het soms nodigomhetterreingrondigaantepakken,
rEstauratiE En hErGEbruik5
70deeL 2 | graftekens
bepaalde grafmonumenten eenondersteunendeconstructie tegevenof in te grijpen in de ondergrond ominstortingentevoorkomen.
Restauratie van grafmonumentenWaar onderhoud ontoereikend isgeblekenoftechniekenenmaterialen hun maximale levensloopbereikthebben,isrestauratieaandeorde. Dit is een zaak voor specialisten en in geen geval voor doehetzelvers. Bij elke restauratie is eendegelijk vooronderzoek absoluutnoodzakelijk.Hetopzetishetmonument structureel weer in goedestaat tebrengenmaarnietomheteen‘nieuwe’aanbliktegeven.
2. BruikleenofpeterschapWanneer nabestaanden niet meeromkijkennaareengraftekenofdeconcessieverlopenisennietmeerverlengdwordt,ishetmogelijkomdegrafmonumenten te hergebruiken of in peterschap te nemen. Beide praktijkenkomen op verschillende begraafplaatseninVlaanderenvoor,vaakondereenanderenaam,enhelpenomhetfuneraireerfgoedinstandtehouden.
Een grafmonument in bruikleennemen houdt in dat er een stoffelijkoverschot of asurne in kan wordenbegraven.Hetgrafblijftweleigendomvandestadofgemeente.Aanbruikleenzijnenkelevoorwaardenverbonden.Deaanvragermoethetgrafonderhoudenen indien nodig restaureren. Somswordteeneenmaligeretributieaangerekend,enermoeteenconcessietariefbetaaldwordenwanneerereenoverledene in het graf bijgezet wordt. Dezebedragen variëren volgens de stad ofde gemeente, net als de duur van debruikleen,hoeweldiemeestalovereenperiodevan25jaarloopt.
Daarnaastkunnenzowelorganisatiesals personen en groepen een peterschap over een grafmonument verwerven. Zij verbinden zich er dan toehet grafmonument te onderhoudenenzonodigterestaureren,maarhetisniet mogelijk om er stoffelijke overschotten in te begraven. De termijnvoor peterschap wordt bepaald inonderlingoverleg.
Neem contact op met de betrokkenstadofgemeentevoormeerinformatie.
71 restauratie en hergebruik
Zowel de begraafplaatsen in hungeheel als afzonderlijke graftekenszijnonderhevigaanverweringenverouderingenhebbennoodaanonderhoud om de tand des tijds zo goedmogelijktedoorstaan.Onderhoudenkleine herstellingen moeten steedsuitgevoerdwordenmetrespectvoordehistorischewaarde,deomgeving,deomliggendenatuurenplantenendesocialecontext.
Debetrokkenheidvanomwonenden,bezoekers en lokale interessegroepen is onmisbaar om een begraafplaats te herwaarderen en de belevingswaarde te versterken. Dat kandoor deze mensen grondig te informeren,maarookdoorzeuittenodigenomdeeltenemenaaninventarisatie, werken of herinrichtingsprojecten. Informeren kan ook zonderdat er grote werken gepland zijn,bijvoorbeeld via infopanelen aan deingangen van de begraafplaats metde geschiedenis en een overzichtsplan en eventueel een register vanallebegravenpersonen.Ookbordenmettipsomdebegraafplaatsendegraftekens proper te houden en teonderhouden, stimuleren de bezoekeromerzorgvoortedragen.
Vermeld ook bij wie en hoe ze contact kunnen opnemen om problementesignaleren(contactpersonenentelefoonnummers).
Begraafplaatsen worden ook weldodenakkers genoemd, maar daaromhoevenzenoggeendodeakkerste zijn. Als ze uitnodigen tot eenbezoek,eenwandeling,eenrustpauze of een bezinningsmoment, versterken ze de sociale controle enbevorderen ze de verantwoordelijkheidszin van de betrokkenen en dezinombijtedragenaaneenmooie,goedonderhoudendodentuin.
bEsLuit
72besLuit
■ ‘Caring for Historic Graveyard and Cementery Monuments, onuitgegevenpublicatie,EnglishHeritage
■ DE COCK Lucien, Geschiedenis van de dood – Rituelen en gewoonten in Europa,uitgeverijDavidsfondsNV,2006
■ EH, Paradise preserved, an introduction to the assessment, evaluation and management of historic cemetries,EnglishHeritage,2007
■ www.epitaaf.org
■ ErfgoedcelTERF,Begraafplaatsen,www.erfgoedcelterf.be
■ FVB(Fondsvoorvakopleidingindebouwnijverheid),Bouwtechnologie,Brussel,1991
■ www.grafzerkje.be
■ Herstelling en bescherming van beton,Technischevoorlichting231,WTCB,2007
■ Natuurpunt, Mossen en lichens,- planten en paddestoelen, nieuwsbrief 2010,10°jaargang,nr.4,www.natuurpunt.be
■ O’BRIEN C., Guidance for the Care, Conservation and Recording of Historic Graveyards,TheHeritageCouncilofIreland,2010
■ Technischefichesrestauratieenbeheer,RDMZ(nuRijksdienstvoorhetcultureelerfgoedNl)
■ www.uitvaartvlaanderen.be
■ VCM, Een introductie tot de zorg voor het funerair erfgoed, verslagboek 6deontmoetingsdagVlaamsecontactcommissieMonumentenzorg20–21maart1999,VCM,1999
■ VERNIMME Nathalie, Omgaan met oorlogserfgoed, VIOEHandleidingen 02,VIOE,2010
bEknoptE LitEratuurLijst En intErnEtLinks
73beknopte L iteratuurLi jst en internetLinks
■ 1dedruk■ Redactie DjangoMaekelbergenGeertScheirlinckx, MonumentenwachtOostVlaanderen; BirgitvanLaar,MonumentenwachtVlaanderen■ Eindredactie MarijkeHoflack■ Coördinatie BirgitvanLaarenAnoukStulens■ Layoutendruk DrukkerijLeën,Hasselt■ Foto’s© MonumentenwachtOostVlaanderen, MonumentenwachtLimburgen MonumentenwachtVlaanderen■ Metdankaan destadOudenaardevoordebetrokkenheid bijhetLEADERprojectenallendieinhoudelijke inputofconstructievecommentaarhebben geleverdbijdezetekst■ Verantwoordelijkeuitgever LucVerpoest■ Wettelijkdepot D/2011/10.191/1
■ Metdesteunvande5VlaamseProvinciesendeVlaamseOverheid
©MonumentenwachtVlaanderenvzw,mei2011
coLofon
74coLofon
adrEssEn
UvindteenMonumentenwachtvereniginginelkeprovincie.DaarnaastzorgtMonumentenwachtVlaanderenvzwvoorondersteuningencoördinatie.
■ Monumentenwacht Provincie Antwerpen vzw Turnhoutsebaan232 | 2100Antwerpen(Deurne) T+3233605234 | F +3233605236 | E [email protected]
■ Monumentenwacht Limburg vzw Willekensmolenstraat140 | 3500Hasselt T+3211237590 | F +3211237595 | E [email protected]
■ Monumentenwacht Oost-Vlaanderen vzw Directieensecretariaat W.Wilsonplein2 | 9000Gent | T+3292677273 | F +3292677298 Inspectiedienst Abdisstraat2 | 9000Gent | T+3292341855 E monumentenwacht@oostvlaanderen.be
■ Monumentenwacht Varend erfgoed Provincialesite–ScheepswervenBaasrode SintUrsmarusstraat141 | 9200Baasrode T+3292341855 | E monumentenwacht@oostvlaanderen.be
■ Monumentenwacht Vlaams-Brabant vzw Gemeenteplein5 | 3010Leuven(KesselLo) T+3216319750 | F +3216319758 | E [email protected]
■ Monumentenwacht West-Vlaanderen vzw KoningLeopoldIIIlaan31 | 8200Brugge(SintAndries) T+3250403136 | F +3250403458 | E monumentenwacht@westvlaanderen.be
■ Monumentenwacht Vlaanderen vzw Erfgoedhuis'DenWolsack' OudeBeurs27 | 2000Antwerpen T+3232122950 | F +3232122951 [email protected] | www.monumentenwacht.be
75adressen