ÜNÞAAT SEKT–Rƒ STRATEJÜK PLANI - Müteahhitler Birliği...ÜNÞAAT SEKT–Rƒ STRATEJÜK PLANI...

ÜNÞAAT SEKTR STRATEJÜK PLANI

1

ÜNÞAAT SEKTRSTRATEJÜK PLANI

PPPPrrrrooooffff.... DDDDrrrr.... HHHHuuuurrrrßßßßiiiitttt GGGGnnnneeeeßßßßDDDDoooo.... DDDDrrrr.... EEEErrrrhhhhaaaannnn AAAAssssllllaaaannnnooooÛÛÛÛlllluuuu

YYYYrrrrdddd.... DDDDoooo.... DDDDrrrr.... SSSSaaaadddduuuullllllllaaaahhhh eeeelllliiiikkkk

TMB YayÝn No: 122004

Ahmet Mithat Efendi Sok. No: 21, 06550, ankaya Ð ANKARATel: (312) 440 81 22 Ð 441 44 83 ¥ Faks: (312) 440 02 53

e-posta: [email protected] ¥ http://www.tmb.org.tr

2

© 2004 TRKÜYE MTEAHHÜTLER BÜRLÜÚÜ

Tm haklarÝ saklÝdÝr. Bu eserin tamamÝ ya da bir blm, 4110 sayÝlÝ Yasa ile deÛißik 5846 sayÝlÝ FSEKuyarÝnca kullanÝlmazdan nce hak sahibinden 52. Maddeye uygun yazÝlÝ izin alÝnmadÝka, hibir ßekil veyntemle ißlenmek, oÛaltÝlmak, oÛaltÝmÝß nshalarÝ yayÝlmak, satÝlmak, kiralanmak, dn verilmek, temsiledilmek, sunulmak, telli/telsiz ya da baßka teknik, sayÝsal ve/veya elektronik yntemlerle iletmek suretiylekullanÝlamaz.

ISBN: 975-6159-01-04


3

SUNUÞ

1952 yÝlÝnda dernek stats ile kurulmuß olan Trkiye Mteahhitler BirliÛi(TMB) Trk inßaat sektrnn en eski ve en kkl meslek kurulußudur. yesayÝsÝ Ekim 2004 itibariyle 178Õdir.

TrkiyeÕde faaliyette bulunan mteahhit sayÝsÝnÝn yap-satÝ olarak bilinenkesim de dahil olmak zere 200 bin civarÝnda olduÛu tahmin edilmektedir.TMBÕnin ye sayÝsÝnÝn TrkiyeÕdeki toplam mteahhit sayÝsÝ ierisindeki payÝbinde birden daha azdÝr. Buna karßÝn TMB yelerinin TrkiyeÕdeki toplaminßaat-taahht ißleri ierisindeki payÝ %70, Trk mteahhitlerin yurt dÝßÝndagerekleßtirdikleri ißler ierisindeki payÝ ise %90 kadardÝr. Ekim 2004 itibariyleTrk mteahhitlerinin dnyanÝn 62 lkesinde gerekleßtirmiß olduklarÝ projesayÝsÝnÝn 3000Õe ve bunlarÝn toplam tutarÝnÝn 60 Milyar DolarÕa ulaßtÝÛÝ dikkatealÝndÝÛÝnda TMB ye topluluÛunun temsil ettiÛi iß hacminin byklÛ aÝktÝr.

TMBÕnin en nemli amalarÝndan biri: inßaat sektrnn aÛdaß standartlarauygun olarak ve ulusal stratejik hedeflerimiz doÛrultusunda srekli, dengeli veplanlÝ bir ßekilde gelißtirilmesini saÛlamak; bu ynde karar verici kurulußlarÝnpolitika gelißtirme ve uygulama alÝßmalarÝna katkÝda bulunmaktÝr. Sektrdeuluslar arasÝ rekabet gc yksek; ekonomik ynden verimli ve topluma karßÝsorumlu bir yapÝ ve ißleyißin gerekleßmesine yardÝmcÝ olmaktÝr.

HÝzlÝ deÛißim ierisindeki i ve dÝß koßullar yaßamÝmÝzÝn her alanÝnÝ olduÛugibi, inßaat sektrmz de derinden etkilemektedir. DeÛißim, beraberindehem yeni fÝrsatlarÝ hem de yeni tehditleri getirmektedir. Tehditlere nasÝl karßÝkoyacaÛÝmÝz ve fÝrsatlardan nasÝl yararlanacaÛÝmÝz sektrmzngndemindeki aÛÝrlÝÛÝnÝ dn olduÛu gibi gelecekte de devam ettirecektir. Tmbunlar sektrn gelißmesine yn veren veya bu gelißmelerde rn ya dahizmet reticisi olarak rol alan kesimleri yakÝndan ilgilendirmektedir. KararlarÝnÝgeleceÛi grerek ve zamanÝnda vermelerini gerektirmektedir.

Trkiye Mteahhitler BirliÛi olarak yaptÝrmÝß olduÛumuz ÒÜnßaat SektrStratejik PlanÝÓ baßlÝklÝ bu araßtÝrmaya, yukarÝda zetlenen amacÝmÝz,sorumluluk bilincimiz ve geleceÛe bilimin desteÛi ile ÝßÝk tutmak arayÝßÝmÝzkaynaklÝk etmißtir. AraßtÝrma Marmara niversitesi Ûretim yelerinden Prof.Hurßit Gneß ynetiminde Do.Dr.Erhan AslanaoÛlu ve Yrd. Do.Dr. Sadullahelik tarafÝndan gerekleßtirilmißtir.

4

Bu alÝßmada aÛÝrlÝklÝ olarak: TrkiyeÕnin ABÕye yelik perspektifinde, inßaatsektrmzn i ve dÝß pazardaki rekabet gcn srdrebilmesi ve sahipolduÛu yksek potansiyeli lkemizin refah dzeyinin ykselmesine en glkatkÝlarÝ saÛlayacak ßekilde seferber edebilmesi iin yapÝlmasÝ gerekenlerortaya konulmußtur. Yetkili kamu kurulußlarÝmÝzÝn ve inßaat sektrnde faaliyetgsteren firmalarÝmÝzÝn AB srecinde hangi stratejik hedeflere ynelmelerigerektiÛi belirlenmißtir. Bu hedefler: fiziksel ve beßeri sermayenin gelißtirilmesi;yapÝ retiminde uluslararasÝ dzeyde yarÝßabilen kalite ve yksek verimlilikolarak zetlenebilir. Tmnn vazgeilmez n koßulu ise : finansman yapÝmÝzÝglendirmek ve ßirket birleßmelerini gndemimizin en ncelikli maddesihaline getirmektir.

KÝsacasÝ, deÛißimle baßa Ýkmak ve uluslararasÝ rekabette gl olmakdeÛißmeyi gerektirmektedir. GeleceÛi grerek, doÛru ynde ve kararlÝlÝkla.Ünßaat sektrnde karar verici ve uygulayÝcÝ olarak rol alan tm kißi vekurulußlar ile deÛerli meslektaßlarÝmÝn bu kitapta ortaya konulan hedeflere enhÝzlÝ ßekilde ulaßmak iin g birliÛi yapmalarÝnÝ ve Trk inßaat sektrndeßirket birleßmelerine tanÝk olacaÛÝmÝz gnlerin yakÝn olmasÝnÝ diliyorum.

SaygÝlarÝmla

MMMM.... EEEErrrrddddaaaallll EEEERRRREEEENNNN

Trkiye Mteahhitler BirliÛi BaßkanÝ


5

Üindekiler SSSSaaaayyyyffffaaaa

Giriß ......................................................................................................... 7

1. Durum Analizi ......................................................................................... 11

1.1 Dnya Ünßaat Sektrndeki Gelißmeler............................................. 12

1.2 Yurtii Ünßaat Sektrnde Durum....................................................... 13

1.3 YurtdÝßÝ Ünßaat Sektrnde Durum..................................................... 19

1.4 Ünßaat Sektrndeki Gelißmelerin Plan ve Programlara

Uyum Dzeyi ................................................................................... 20

2. SWOT Analizi .......................................................................................... 22

2.1 Sektrn Gl Ynleri ..................................................................... 22

2.2 Sektrn ZayÝf Ynleri....................................................................... 22

2.3 Sektrn FÝrsatlarÝ ............................................................................ 23

2.4 Sektre Ynelik Tehditler .................................................................. 25

3. TrkiyeÕde Ünßaat Sektrnn SayÝsal Analizi ........................................... 26

3.1. Ünßaat Sektr Modellerimiz ............................................................. 27

3.2 Modelleri Ünceleme Yntemleri ve SonularÝ ...................................... 33

3.2.1 Korelasyon Matrisi Analizi ...................................................... 33

3.2.2 Regresyon Analiz SonularÝ .................................................... 35

3.2.3 Nedensellik Analizi ve SonularÝ.............................................. 38

3.2.4 GeleceÛe Ynelik Projeksiyonlar (2005 Ð 2014) ...................... 39

3.2.5. TrkiyeÕnin DÝß Ticaretinde Ünßaat Sektr.............................. 44

3.2.6 Ekonometrik Analiz ................................................................. 47

3.2.7 Ünßaat Sektr Input Ð Output TablolarÝ Analizi ........................ 50

4. Vizyon: OlasÝ Gelißmeler, Ulusal ve Blgesel EÛilimler ............................. 52

5. Stratejik Plan ........................................................................................... 55

5.1 Stratejik Amalar............................................................................... 55

5.1.1 Kalitenin ArttÝrÝlmasÝ................................................................ 57

5.1.2 Beßeri Sermayenin Gelißtirilmesi ............................................. 57

6

5.1.3 Fiziksel Sermayenin Gelißtirilmesi ........................................... 58

5.2 Hedefler ve Ülkeler ............................................................................. 58

5.3 Stratejik Ama ve Hedeflerin nndeki Engeller ve zm

nerileri ........................................................................................... 59

5.3.1 Yurtii Ünßaat Hizmetlerinin SorunlarÝ ve zm nerileri ......... 59

5.3.2 YurtdÝßÝ Ünßaat Hizmetlerinin SorunlarÝ ve zm nerileri....... 63

Sonu.......................................................................................................... 66

Ek Tablolar .................................................................................................. 69

Kaynaklar .................................................................................................... 79


7

Giriß

Gelißmiß ve gelißmekte olan birok lkede olduÛu gibi, inßaat sektr gerekyarattÝÛÝ katma deÛer, gerekse yarattÝÛÝ istihdam aÝsÝndan Trkiyeekonomisinin lokomotif sektrlerinden birisi olmußtur ve olmayÝ srdrecektir.Mevcut risklerini azaltabilmesi iin yksek oranlÝ ve istikrarlÝ byme hedefiher zamankinden daha fazla olan Trkiye ekonomisi iin, inßaat sektrnnnemi daha da artacaktÝr. Sektrn gerek anlamda lokomotif ißlevigrebilmesi iin mikro bazdaki sorunlarÝnÝn zlmesi gerekmektedir. Buerevede, alÝßmamÝz bir ynyle inßaat sektrnn mevcut durumunu vesorunlarÝnÝ tespit etmekte, bunlara TrkiyeÕnin orta ve uzun dnemli amalarÝerevesinde zmler nermektedir. alÝßmanÝn ikinci nemli boyutunugeleceÛe ynelik senaryolar olußturmaktadÝr. Gelecek 10 yÝlda Trkiyeekonomisinin karßÝ karßÝya olacaÛÝ olasÝ senaryolar erevesinde inßaatsektrnn ekonomiye katkÝsÝ analiz edilmektedir. alÝßmanÝn temel amacÝ,sektrn potansiyelini, bunun hangi ßartlarda en fazla ortaya ÝkabileceÛini vebu potansiyelin arttÝrÝlabilmesi iin neler yapÝlabileceÛini ortaya koymaktÝr.

Ünßaat sektrn incelerken konuyu sadece konuta indirgemek doÛru deÛildir.Konunun bir ucu alt-yapÝ ve sosyal tesis inßaatlarÝna gitmekte, diÛer ucu dasanayi ve ticari yapÝlarÝn inßaatÝna dayanmaktadÝr. Btn bu alt sektrler dedeÛißen ekonomik konjonktrlerde farklÝ hareket etmekte, nk farklÝetmenlerden etkilenmektedir. Ünßaat sektrn diÛer sektrlerden ayÝran entemel zelliÛi ise ileriye dnk baÛlarÝ zayÝf olmakla birlikte, geriye dnkbaÛlarÝnÝn ok gl olmasÝdÝr. DiÛer bir deyimle, inßaat sektr lokomotifzelliklere sahip olmakla birlikte, doÛrudan etkilediÛi sektr sÝnÝrlÝdÝr.

Son yÝl itibarÝyla inßaat sektrnn GayrÝ Safi Yurt Üi HasÝla (GSYÜH)iindeki doÛrudan payÝ ortalama % 4,51Õdir. 1990ÕlarÝn ilk yÝlÝnda aynÝ oran% 6,5 olarak gerekleßmißti. Gerileme sadece oransal olarak deÛil mutlakrakamlarda da gzlemlenmektedir. Bu gerileme sektrn tarÝm dÝßÝistihdamdaki payÝnÝ % 11Õden % 9Õa ekmißtir. Ünßaat ok sayÝda ve eßitlimesleklere dayalÝ heterojen ve blmlere ayrÝlmÝß bir sektrdr. Son dereceemek yoÛun olan inßaat sektr, coÛrafi aÝdan da en fazla daÛÝlmÝßsektrdr. YukarÝda verilen rakamlar sektrn ekonomiye doÛrudan katkÝsÝnÝgstermektedir. Bu sektre girdi saÛlayan cam, seramik, plastik, kimya,imento, demir-elik, aÛa gibi diÛer rnleri ve bankacÝlÝk, sigortacÝlÝk, teknikmßavirlik gibi diÛer hizmetleri dikkate aldÝÛÝmÝzda sektrn GSYÜH iindekitoplam payÝ ok daha yksek bir orana, hatta bazÝ tahminlere gre % 30ÕlaraÝkmaktadÝr.

Trk inßaat sektr ulusal ve uluslararasÝ byk bir potansiyele ve deneyimesahiptir. 62 lkede stlenilmiß 3000 kadar proje bunun nemli bir

8

gstergesidir. imento baßta olmak zere inßaat demiri, seramik, cam, boya,mermer gibi sektre girdi saÛlayan inßaat malzemelerinin oÛu kaliteaÝsÝndan dnya pazarlarÝnda rekabet edebilir dzeydedir. imento sektr,2001 ve 2002 yÝllarÝnda ihracatta AvrupaÕda lider, DnyaÕda ikinci sÝradadÝr.Trk cam sanayiÕnin nc kurulußu Þiße Cam retim aÝsÝndan AvrupaÕdaikinci, DnyaÕda drdnc sÝradadÝr. Benzer ßekilde, Trkiye seramik karoretiminde AvrupaÕda nc, DnyaÕda beßinci sÝradadÝr.

Sektrn bu g ve potansiyeline karßÝn, kayÝtdÝßÝ ve denetimsiz faaliyetlerinyaygÝn olmasÝ, bazÝ vergi ve teßvik politikalarÝnÝn yetersizliÛi, ißgcnn eÛitimdzeyine ilißkin sorunlar sektrn geleceÛine ynelik baßlÝca tehditleriolußturmaktadÝr. Sektrn gcn ve potansiyelini kalÝcÝ kÝlmak ve arttÝrmakiin sz konusu tehditleri ortadan kaldÝracak politikalarÝn uygulanmasÝnaihtiya bulunmaktadÝr.

Trkiye ekonomisi byme srecine yeniden girmesine raÛmen zellikle yurtiiinßaat sektr henz bunu baßaramamaktadÝr. Bunun nedenlerinin tespiti vezm yolunda atÝlacak adÝmlar, sektrn byklÛ dikkate alÝndÝÛÝnda,ekonominin makro bazdaki bymesine nemli bir ivme katabilecektir.

Ünßaat faaliyetlerinin ortaya ÝkÝßÝ, kaÝnÝlmaz olarak insanoÛlunun tarihte varolmasÝyla baßlamÝß bir sretir. Kovuk dzenlemesinden, aÛa ktklerindenbarÝnak yapÝlmasÝna kadar yapÝlan ißler ilk inßaat faaliyetleri olarakbilinmektedir. Tarih boyunca sanat ve mimari boyutu da artan bir nemgsteren inßaat faaliyetleri 19. yy.Õda sanayi devrimi ile beraber nemli birdeÛißim geirmeye baßlamÝßtÝr. Bu, hem inßaat sektrnn kullandÝÛÝ teknoloji,hem de bu ißle uÛraßanlarÝn organizasyon ve ynetim yapÝsÝnda gerekleßennemli deÛißimleri yansÝtmaktadÝr. Byk bir yÝkÝm yaßanan Ükinci DnyaSavaßÝ sonrasÝnda, zellikle AvrupaÕnÝn yeniden inßasÝ sektrn bymesianlamÝnda dnm noktalarÝndandÝr. Gnmzde inßaat sektrnn dnyadakitoplam byklÛnn 3 trilyon dolar civarÝnda olduÛu tahmin edilmektedir. Szkonusu rakam, dnyadaki toplam GSYÜHÕnÝn yaklaßÝk % 8 byklÛne denkgelmektedir. Bu deÛerin % 30Õu AvrupaÕda retilmektedir. Dnya sÝnaiistihdamÝnÝn yaklaßÝk yine % 30Õunun bu sektrde olduÛu tahmin edilmektedir(CICA, 2002). Bu veriler, TrkiyeÕnin olasÝ AB yeliÛi durumunda ortayaÝkabilecek potansiyel konusunda bir fikir verebilir.

Sektr zerine YapÝlan alÝßmalar

Ünßaat sektr, ekonomideki diÛer btn sektrlerle ok yakÝndan ilintili olduÛuve bu ilißkiler oÛu zaman doÛrusal boyutta olmadÝÛÝ iin incelenmesi oldukazor olan sektrlerden birisidir. Bu aÝdan, inßaat sektrnn ekonomidekiyerinin belirlenmesi iin yapÝlan alÝßmalar veri kÝsÝtlarÝ ile karßÝlaßmaktadÝr.AslÝnda bu, inßaat sektrnn doÛasÝnda yer alan bir olgudur. Ünßaatsektrnn toplam retiminin hesabÝnÝ yaparken nelerin bu hesaba dahiledileceÛi olduka tartÝßmalÝdÝr. Bunun yanÝnda dahil edilen faktrlerin ne kadardoÛru lldÛ de bir sorun olarak ortaya ÝkmaktadÝr. Bu nedenle, inßaatsektrne ynelik analizlerde mikro bazlÝ veri yerine byme, enflasyon, faizgibi makroekonomik byklklerin kullanÝlmasÝ tercih edilmektedir.


9

Dnyada inßaat sektrnn durumu, sorunlarÝ ve gelecekteki konumu zerineyapÝlmÝß birok alÝßma bulunmaktadÝr. Bu alÝßmalarÝ uluslararasÝkurulußlarÝn raporlarÝ ve akademik yayÝnlar olarak iki kÝsÝmda sÝnÝflandÝrmakmmkndr.

Birinci kategoride yer alan uluslararasÝ kurulußlarÝn raporlarÝ genelde dnyadainßaat sektrn incelemektedir. Bu raporlar daha ziyade Birleßmiß Milletlerbnyesinde bulunan kurulußlarÝn veya Dnya BankasÝ gibi uluslararasÝfinansal sistemin vazgeilmez kurulußlarÝnÝn yaptÝÛÝ alÝßmalardÝr. BunlararasÝnda, UluslararasÝ Yeniden YapÝlandÝrma ve Gelißtirme BankasÝ Raporu(1973), Dnya BankasÝ Raporu (1984), Birleßmiß Milletler Ünsan YerleßimleriMerkezi Raporu (1984), ve Birleßmiß Milletler Sanayi Gelißtirme MerkeziRaporlarÝ (1991, 1993) bulunmaktadÝr. Bu raporlar ncelikle inßaat sektrnnneminden sz etmekte, daha sonra da lkeleri eßitli kategorilere ayÝrarakinßaat sektryle ilgili istatistikler saÛlamaktadÝr.

Ükinci kategoride yer alan akademik alÝßmalarÝ uygulamaya ynelik sayÝsal veteorik olarak ikiye ayÝrmak mmkndr. Dnya genelinde inßaat sektr ileilgilenen uygulamalÝ ve sayÝsal alÝßmalar arasÝnda Moavenzadeh veHagopian (1984), Wells (1987), Ofori (1990), Drewer (1997), Arimah (2000),ve Lu ve Fox (2001) yer almaktadÝr. lke dzeyinde inßaat sektrninceleyen nemli makaleler arasÝnda Moavenzadeh (1978), Edmonds (1979),Drewer (1980), Ofori (1993), Raftery vd. (1998), Ofori (2000) sayÝlabilir.

Ünßaat sektr zerine yapÝlmÝß, bilinen ilk teorik alÝßmalar sektrn ekonomiknemini vurgulamaya yneliktir (Simon, 1944; Bowley, 1966). Ancak bualÝßmalar, inßaat sektrn ekonomik teori ierisine yerleßtirmekte yetersizkalmÝßtÝr. Turin, 1973 yÝlÝndaki alÝßmasÝ ile inßaat sektrndeki katma deÛerve ekonomik byme arasÝnda pozitif bir ilißki olduÛunu ortaya koyarak inßaatsektrnn ekonomik teoriye katÝlmasÝ yolunda ilk adÝmÝ atmÝßtÝr. Bundansonra inßaat sektrn inceleyen alÝßmalarÝ e ayÝrmak mmkndr: TurinÕitakip eden ve inßaat sektr ile ekonomik gstergeler arasÝndaki ilißkiyiinceleyen alÝßmalar (Edmonds, 1975; Wells 1986), sistemler fikrini savunanalÝßmalar (Napier, 1970; Tassios, 1993), ve ekonomik teori ile sosyokltrelve jeofizik deÛerleri ortak kullanan alÝßmalar (Al-Omari, 1992).

1990Õlardan itibaren gelißtirilen isel byme teorisi (Romer, 1990; Barro,1991) ile birlikte, makroekonomik istikrar, beßeri sermayeye yatÝrÝmÝn nemive kapasite yaratÝlmasÝnÝn bymeye katkÝlarÝ gibi konularÝn ekonomikgelißmede nemi vurgulanmÝßtÝr. Bununla birlikte, makine ve tehizatyatÝrÝmlarÝnÝn ekonomik byme ile yakÝndan ilintili olduÛu akademikalÝßmalar tarafÝndan ortaya konulmußtur (De Long ve Summers, 1991).Burada vurgulanan en nemli nokta ise, ekonomik aktivite ile inßaatsektrnn GSYÜH iindeki payÝ arasÝnda zellikle ekonomik klmednemlerinde istatistiksel olarak anlamlÝ bir ilißki bulunduÛu yolundaki arpÝcÝsonutur. Yani inßaat sektrnn ekonomik klme srecinden srdrebilirbymeye gemeye alÝßan lkelerde nc sektr olduÛu ve inßaat sektrretimi bymesinin, daralmadan bymeye geißin ilk yÝllarÝnda GSYÜHbymesinden ok daha fazla olacaÛÝ ortaya konulmaktadÝr. Bu alÝßma,inßaat sektrnn ekonomik bymede lokomotif sektr olduÛu grßndestekler niteliktedir.

10

Ünßaat sektrne ilißkin yapÝlan alÝßmalarda gze arpan ilgin bir nokta,yapÝlan analizlerde farklÝ lkeler iin farklÝ deÛißkenlerin kullanÝlmasÝdÝr.Gelißmiß ve gelißmekte olan lkeler iin yapÝlan alÝßmalar bu aÝdan bellifarklÝlÝklar gstermektedir. TrkiyeÕde inßaat sektr zerine yapÝlmÝßalÝßmalar genellikle mikro bazda sorunlarÝn tespiti ve bunlara uygun zmnerilerinden olußmaktadÝr.

rneÛin, (Arditi ve KseoÛlu, 1998) TrkiyeÕde inßaat sektrnde planlamaynetiminin nemini vurgulamÝßlardÝr. alÝßma 28 soruluk bir anketuygulamasÝna dayanmaktadÝr. Anket sonucu 1983-1998 yÝllarÝ arasÝndaTrkiyeÕde inßaat planlama ynetiminin olduka gelißtiÛi fakat sektr iin bykatÝlÝmlar yapacak dzeyde olmadÝÛÝ sonucuna ulaßÝlmaktadÝr

DiÛer bir alÝßma (Sorgu, 1994), inßaat sektrnn ulusal iktisadi politikaierisindeki yerini ve inßaat sektr ile istihdam, gelir daÛÝlÝmÝ ve ekonomikkonjonktr ilißkisini incelemektedir. Birok lkede olduÛu gibi inßaatsektrnn ekonomik bymede lokomotif olduÛu, gelir daÛÝlÝmÝ ve istihdamartÝßÝna pozitif etkide bulunduÛu sonucuna ulaßÝlmÝßtÝr.

TrkiyeÕde inßaat sektr zerine yapÝlmÝß en kapsamlÝ alÝßmalardan birisi(Gneß, 1990) alÝßmasÝdÝr. Gneß, bu alÝßmasÝnda TrkiyeÕde ÜnßaatSektrnn YapÝsÝ ve Üstanbul Mteahhitlerinin sorunlarÝnÝ incelemektedir.Sektrn yapÝsÝ incelenirken hem sektre olan talep hem de maliyetlerinekonometrik analizleri yapÝlmÝßtÝr. Sektre olan talepte nfus ve milli gelirbymesi anlamlÝ parametreler olarak bulunmußtur. Girdi maliyetleriincelendiÛinde baßta demirin geldiÛi, bunu imento, ißilik, arsa, benzin vemotorinin izlediÛi sonucuna ulaßÝlmaktadÝr.

Trkiye zerine yapÝlan diÛer alÝßmalardan (KuruoÛlu, 1999; Birgnl vezdoÛan, 2000; KuruoÛlu ve Sorgu, 2000) sektrn sorunlarÝ ve zmnerileri zerinde durmaktadÝr. Sektrn sorunlarÝ ve zm nerilerine ilißkinolarak, sektr temsil eden baßta Trkiye Mteahhitler BirliÛi (TMB) olmakzere INTES, ASMD, TRK-ÜNÞA, ÜNÜÞEV, TMMMB, TPB gibi kurulußlarÝnyapÝcÝ birok raporu ve alÝßmasÝ bulunmaktadÝr.

alÝßmamÝzÝn birinci blmnde sektrn Trkiye ekonomisi iindeki yerinianlamaya ynelik bir durum analizi yapÝlacaktÝr. Ükinci blmde, sektrn glve zayÝf ynleriyle sektrn nndeki fÝrsatlar ve tehditleri analiz eden SWOTanalizi yapÝlacaktÝr. nc blm, TrkiyeÕde inßaat sektrnn katmadeÛeriyle istihdamÝnÝ aÝklamaya ynelik ekonometrik modellerin analizinedayanmaktadÝr. Bu erevede farklÝ modeller zerinde alÝßÝlmÝß, istatistikselolarak da anlamlÝ olan iki model zerinde yoÛunlaßÝlmÝßtÝr. Daha sonra bumodeller, gelecek 10 yÝlda inßaat sektrnn Trkiye ekonomisinesaÛlayacaÛÝ katma deÛer ve istihdam projeksiyonlarÝ iin kullanÝlmÝßtÝr.Gelecek 10 yÝlÝ analiz ederken temel hareket noktamÝz Trkiye Ð ABilißkileridir. Konunun tartÝßmalÝ noktalarÝnÝ bir yana koyacak olursak, bu ilißkininßekli ve gc Trkiye ekonomisinin makroekonomik parametrelerini istesekde, istemesek de nemli oranda etkileyecektir. Bu nedenle, inßaat sektrnngeleceÛine ilißkin projeksiyonlarÝmÝz Trkiye Ð AB ilißkileri ile yakÝndanilintilidir. alÝßmanÝn drdnc blm ulusal ve blgesel eÛilimlererevesinde sektre ilißkin bir vizyon ortaya koymayÝ amalamaktadÝr.


11

Beßinci blm stratejik plana ayrÝlmÝßtÝr. Bu blmde TrkiyeÕnin uzun vadelibilgi toplumuna dnßmn gerekleßtirme ve ABÕye yelik perspektifierevesinde sektre ynelik stratejik ama ve hedefler ile bunlara ynelikfaaliyetlerin neler olmasÝ gerektiÛi tartÝßÝlmaktadÝr. Sonu blmnde isealÝßmanÝn genel bir deÛerlendirmesi yapÝlmaktadÝr.

Bu alÝßmanÝn bir blm 4. Trkiye Üktisat Kongresi iin hazÝrlanmÝß ve oradasunulmußtur. HazÝrlÝk aßamasÝnda Trkiye Mteahhitler BirliÛiÕninkoordinasyonunda olußturulan bir alÝßma grubu nemli katkÝlar saÛlamÝßtÝr.zellikle alÝßmanÝn beßinci blmnde esas olarak sektr temsil eden oÛukuruluß temsilcileri (TMB, INTES, ASMD, TRK-ÜNÞA, ÜNÜÞEV, TMMMB,TPB) ile DPT uzmanlarÝ ok nemli katkÝlar saÛlamÝßlardÝr. Tm katkÝsaÛlayanlara sonsuz teßekkr ediyoruz. alÝßmanÝn tamamÝna her aßamadaverdikleri destek nedeniyle, Trkiye Mteahhitler BirliÛi BaßkanÝ Erdal Eren, birnceki BaßkanÝ Nihat zdemir, Genel Sekreteri Seluk Polat, Genel SekreterYardÝmcÝlarÝ Leyla zhan, Blent Atamer ve Tuba GnayÕa ayrÝca okteßekkr ediyoruz.

1. Durum AnaliziÜnßaat faaliyetleri ana grupta incelenebilir. Bunlar, konut, sÝnai ve altyapÝinßaatlarÝdÝr. Devlet Üstatistik Enstits (DÜE) inßaat tanÝmÝnÝ ÒBir yapÝnÝn veyayapÝ blmlerinin meydana getirilmesi iin ortaya konan faaliyetÓ ßeklindeyapmaktadÝr. YapÝ tanÝmÝ ise Ò..karada ve suda, daimi ve muvakkat, resmi vehususi yeraltÝ, yerst inßaatÝ ile bunlarÝn ilave deÛißiklik ve tamirlerini iinealan sabit ve sabit olmayan tesislerdirÓ (DÜE, 1997). Belediye ve valiliklerceverilen yapÝ ruhsatÝ verileri (m2, deÛer ya da sayÝ olarak) TrkiyeÕde konut,sÝnai ve altyapÝ iin temel inßaat sektr verilerini olußturmaktadÝr.1 Bununlabirlikte vurgulanmasÝ gereken nemli bir nokta, ßehirler ile belediye teßkilatÝolmayan belde sÝnÝrlarÝ iindeki ruhsatsÝz yapÝlar ve ruhsat verilmeyen yol,baraj, kpr gibi bazÝ kamu altyapÝ inßaatlarÝ sz konusu veriler iinde deÛildir.alÝßmamÝzda kullandÝÛÝmÝz inßaat tanÝmÝ, aynÝ zamanda uluslararasÝ birtanÝm da olan DÜEÕnin inßaat tanÝmÝdÝr ve sayÝsal analizlerimiz bu erevedeyapÝlmÝßtÝr. alÝßmamÝzÝn baßÝnda da belirtildiÛi gibi inßaat sektr genißanlamda bir ißin projelendirmesinden sonulandÝrÝlmasÝna kadar birokaßamayÝ ilgilendiren meslek ve sektrlerin btnnden olußmaktadÝr. Buerevede CICA (2002) de yapÝldÝÛÝ gibi bu anlamdaki btnsel ya da genißtanÝm, inßaat sektr, DÜEÕnin yaptÝÛÝ gibi dar tanÝm, inßaat sanayii olarakadlandÝrÝlabilir. Fakat, alÝßmamÝzÝn sayÝsal analiz dÝßÝndaki blmleri sektrdaha ok geniß anlamda incelemekte, bu nedenle alÝßmanÝn btnndeinßaat sektr kavramÝ kullanÝlmaktadÝr. DolayÝsÝyla sayÝsal blmde yapÝlananalizin aslÝnda inßaat sanayi analizi olduÛunu tekrar vurgulayalÝm.

1 Çal›şmam›z›n say›sal bölümünde kulland›ğ›m›z verilerin detayl› tan›m› ilgili bölümde verilmektedir.

12

1.1 Dnya Ünßaat Sektrndeki Gelißmeler

Dnya inßaat sektr son yÝllarda inißli ÝkÝßlÝ bir grnm sergileyerek zamanzaman daha nce ulaßÝlmamÝß boyutlara ykselirken zaman zaman da uzundnemli durgunluk devreleri geirmißtir. 1999 yÝlÝndaki hÝzlÝ bymeden sonra,2000 yÝlÝnda inßaat sektr % 6 klmß ve boyutu da 3,6 trilyon $Õdan 3,4trilyon $Õa gerilemißtir. Bu durum 2001 ve 2002 yÝllarÝnda da devam etmiß vepazarÝn byklÛ 3 trilyon $Õa kadar dßmßtr. 2003 yÝlÝnda az da olsatoparlanmaya baßlayan inßaat sektrnn nmzdeki yÝllarda daha olumlubir performans sergileyeceÛi tahmin edilmektedir.

Dnya inßaat sektrndeki yaklaßÝk 3 trilyon $ÕlÝk retimin % 72Õsi ilk on lkedeolußmaktadÝr. Bundan dolayÝ 2000-2002 arasÝnda byk lke ABD,Japonya ve AlmanyaÕnÝn yaßadÝÛÝ durgunluk sektr olumsuz yndeetkilemißtir. 2003 yÝlÝndan itibaren Amerika ve Almanya ekonomileri bymeißaretleri gsterirken, JaponyaÕnÝn hala durgunlukta bulunmasÝ, yaßadÝÛÝfinansal krizlerin etkilerinden tam anlamÝyla kurtulamamÝß olan Gney Amerikalkeleri ve Afrika kÝtasÝndaki politik istikrarsÝzlÝk dnya inßaat sektrnn dahafazla bymesini engellemektedir.

2001 yÝlÝnda durgunluk yaßayan Avrupa inßaat sektr 2002Õden bu yanabyme trendine girmiß bulunmaktadÝr. 2002 yÝlÝnda Üngiltere pazarÝ % 2,8,Ütalya pazarÝ % 2,2, Üspanya pazarÝ % 4, ve Fransa pazarÝ % 0,8 bymßtr.Ancak AvrupaÕnÝn en byk ekonomisi Almanya pazarÝ % 5.8 klmßtr.Kk Avrupa lkelerinden byk kÝsmÝnÝn kk aplÝ daralmalar yaßadÝÛÝ2002 yÝlÝnda sadece Danimarka, Norve, Portekiz ve ÜsveÕteki inßaatsektrleri bymßtr. Orta ve DoÛu AvrupaÕda, ek Cumhuriyeti (%5,2),Macaristan (% 8,7) ve SlovakyaÕda inßaat sektr bymeye devam ederkenPolonyaÕdaki % 6,8Õlik daralmadan dolayÝ blgesel olarak gerilemeyaßanmÝßtÝr. 2003 ve 2004 yÝllarÝnda Ürlanda dÝßÝnda btn Avrupa lkelerindeinßaat sektrnn bymesi beklenmektedir. PolonyaÕda bile % 2,1Õlik birbyme beklenirken, AlmanyaÕda ok kk bir byme beklenmektedir.ÜngiltereÕde ekonomik bymenin istikrarlÝ seyri, yksek hkmet harcamalarÝ,ve dßk faiz oranlarÝ ile birlikte kamu altyapÝ yatÝrÝmlarÝnÝn artÝßÝ inßaatsektrn olumlu etkileyecektir. (Langdon, D., 2003)

AvrupaÕnÝn kk pazarlarÝndan Belika ve ÜsveÕte inßaat sektr retiminin2003 ve 2004Õte % 3Õten daha fazla bymesi beklenmektedir. Orta ve DoÛuAvrupa lkelerinin MayÝs 2004Õte Avrupa BirliÛi yesi olmasÝ ile birlikte bublgede inßaat sektr bymesinin olduka artmasÝ ve 2004 yÝlÝnda % 7,4olmasÝ beklenmektedir.

ABDÕde inßaat sektrnn daralmasÝna neden olan birok faktrbulunmaktadÝr. Bunlar arasÝnda ticari alanlar iin azalan talep, ykselen faizoranlarÝ, azalan vergi gelirlerini saymak mmkndr. Latin Amerikalkelerinden Meksika en istikrarlÝ inßaat sektrne sahipken, KolombiyaÕdakisiyasi karÝßÝklÝk, Venezella ve PeruÕdaki yatÝrÝmcÝlarÝn tedirginliÛi, veArjantinÕdeki reform beklentisi yabancÝ yatÝrÝmcÝlarÝn uzak kalmasÝna nedenolmakta ve bu da inßaat sektrn olumsuz etkilemektedir.


13

Japonya inßaat sektr ekonomik durgunluk sebebiyle bymemekte, ancakdiÛer Asya pazarlarÝ 1997 krizinden sonra tekrar byme srecine girmektedir.TaylandÕta GSYÜH bymeye baßlamÝß, bu da kamu yatÝrÝmlarÝ ile inßaatsektrne yansÝmÝßtÝr. MalezyaÕda siyasi sorunlar zmlenene kadar inßaatsektrnn durgun bir grnm izmesi beklenmektedir. Kore ekonomisindeinßaat sektrnn bymesinin zellikle konut talebi sebebiyle yksek olmasÝbeklenmektedir.

DnyaÕnÝn diÛer blgelerinde de, inßaat sektrnn hÝzlÝ bir bymepotansiyeli olduÛuna dair gl ißaretler bulunmaktadÝr. Global InsightÕÝn 2003raporuna gre, dnya ekonomisindeki inßaat yatÝrÝmlarÝnÝn 2004 Ð 2012dneminde ortalama % 5 bymesi beklenmektedir. ABDÕde beklenenbyme ortalamaya yakÝn ve % 4,8 dzeyindedir. Gelißmiß lkeler iin buoranlarÝn olduka gl olduÛu unutulmamalÝdÝr. Ünßaat sektrnn en hÝzlÝbymesi beklenen lkeleri ise in ve Hindistan olarak grnyor. Bulkelerde 2004 Ð 2012 dneminde beklenen ortalama byme oranlarÝsÝrasÝyla % 7,9 ve % 9,2. inÕde byyen iß hacmi ve ßehirlere artacak gsonucu hem altyapÝ ve sÝnai yatÝrÝmlarÝn, hem de konut yatÝrÝmlarÝnÝn hÝzlÝbyme gstermesi beklenmektedir. HindistanÕdaki byme ise daha okdevlet yatÝrÝmlarÝndaki artÝßtan beklenmektedir. HindistanÕda planlanan yol,baraj, kpr ve enerji santralleri inßaatlarÝnÝn beklenen bymenin asÝl gcolacaÛÝ ngrlmektedir (Global Insight, 2003).

1.2 Yurtii Ünßaat Sektrnde Durum

TrkiyeÕde inßaat sektr 1980Õli yÝllarda ciddi bir devinim gstermiß, gerekyurtiinde gerek yurtdÝßÝnda ok hÝzlÝ bir byme yaßamÝßtÝr. AßaÛÝdakigrafikten de izlenebileceÛi gibi 1988 yÝlÝndan sonra byme trendiyavaßlamÝßtÝr. Bunun bir nedeni 1980Õli yÝllarda gerekleßen altyapÝyatÝrÝmlarÝndaki hÝzlÝ artÝßÝn dnem sonunda ivme kaybetmesidir. DiÛer birnedeni ise, 1988 yÝlÝ ile beraber faizlerin serbest hale gelmesine yol aanliberalizasyon srecinin baßlamasÝdÝr. Yksek faizler hem yatÝrÝm maliyetleriniarttÝrdÝÛÝndan inßaat talebi dßmß, hem de inßaatÝnÝn finansman maliyetiykselmißtir.

14

Kaynak: DÜE, TCMB

Grafik -1

Giriß blmnde de bahsedildiÛi gibi TrkiyeÕde inßaat sektrnn GSYÜHÕdakidoÛrudan payÝ 10 yÝl ncesine gre dßß gstererek 2003 yÝlÝnda % 3.9seviyesine gerilemiß durumdadÝr. Bu gerilemedeki kÝrÝlma noktalarÝnabaktÝÛÝmÝzda 1995, 1999 ve 2001 yÝllarÝnÝn ne ÝktÝÛÝnÝ gryoruz. Bunlar,Trkiye ekonomisinin deprem ve ekonomik krizler nedeniyle resesyonyaßadÝÛÝ yÝllardÝr. Ünßaat sektrnn de bu yÝllarda daralmaya girmesinormaldir. Fakat, Trkiye ekonomisi krizlerden sonra byme srecinegemesine raÛmen inßaat sektr zellikle 1999 depreminden sonra 2000yÝlÝndaki kÝsa sreli toparlanma hari srekli bir daralma yaßamaktadÝr. Bunedenle Trkiye inßaat sektrnn mevcut durum analizi son drt yÝlÝngelißmeleriyle yakÝndan ilintilidir.

Ünßaat Sektr retimi (1987 Sabit FiyatlarÝyla, Ò000Ó TL

Kaynak: DÜE

Grafik -2

1984

1985

1986

1987

1988

1989

1990

1991

1992

1993

1994

1995

1996

1997

1998

1999

2000

2001

2002

2003

Gerekleßen Toplam Ünßaat (mil. m2)

500004500040000350003000025000200001500010000

50000


15

Ekonomide kÝsa sreli daralmalar resesyon, iki- yÝlÝ aßan daralmalar isedepresyon, ya da bunalÝm olarak adlandÝrÝlmaktadÝr. Bu aÝdan bakÝldÝÛÝndaTrkiye ekonomisi resesyonlar yaßamasÝna raÛmen, inßaat sektr dahanceye dayanan bir bunalÝm iindedir. Sektrdeki bu daralma, hem yurt ii,hem de yurt dÝßÝndaki talep dßßnden kaynaklanmaktadÝr.

Bu daralmalarÝn en nemli nedeni kamu inßaat sektr yatÝrÝmlarÝndakidßßtr. Grafik-3Õden de izlenebileceÛi gibi, kamu sektr inßaatyatÝrÝmlarÝyla inßaat sektr katma deÛeri arasÝnda aÝk bir paralellikbulunmaktadÝr2. Bu iki zaman serisinin korelasyonu 0,61 olarak hesaplanmÝßtÝr(Ercan ve SaraoÛlu, 2003)3. TrkiyeÕde inßaat yatÝrÝmlarÝnÝn toplam yatÝrÝmlariindeki payÝ %60 dzeylerinden %45 dzeylerine gerilemißtir. 1988 Ð 1998dneminde artan konut ve sÝnai inßaat retimi ile hÝzlanan ihracat, sektrntoplam retimi ile kamu inßaat yatÝrÝmlarÝ arasÝndaki farkÝ grafikten deizlenebileceÛi gibi amÝßtÝr. Son yÝllarda bu farkÝn tekrar kapandÝÛÝnÝ izliyoruz.

Ünßaat Sektr Katma DeÛeri Ð Kamu Ünßaat YatÝrÝmlarÝ(1987 Sabit FiyatlarÝyla, Ò000Ó TL)

Kaynak: DÜE Ð TCMB

Grafik -3

1990ÕlÝ yÝllar boyunca artan bte aÝklarÝ ve aßÝrÝ dzeylere ykselen kamubor stoku, 2000 yÝlÝndan itibaren uygulanan istikrar programlarÝnda kamutasarrufunu kaÝnÝlmaz kÝlmÝßtÝr. Teknik olarak faiz-dÝßÝ fazla denilen kamutasarrufunun en nemli kalemi yatÝrÝm harcamalarÝ olmußtur. DiÛer harcamakalemleri, ya deflatr kadar arttÝrÝlmakta, ya da faiz harcamalarÝnda olduÛu gibirisk algÝlamasÝnÝ etkileyen dÝßsal faktrlere baÛlÝ olmaktadÝr. DolayÝsÝyla enfazla kontrol edilebilen harcama kalemi olan yatÝrÝmlar, en byk tasarrufkalemini olußturmaktadÝr. Kamu yatÝrÝmlarÝndaki bu azalma da inßaat

2 Kamu inşaat yat›r›mlar› ruhsatl› ve ruhsats›z tüm konut, s›nai inşaat ve altyap› yat›r›mlar›n› içermektedir. İnşaat

sektörü katma değeri ise kamu ve özel ruhsatl› yap›lar› içermektedir.

3 Çal›şmam›z›n bu bölümünde, TMB desteğinde 4. Türkiye İktisat Kongresi için haz›rlanan (Ercan ve Saraçoğlu,

2003) çal›şmas›ndan önemli ölçüde yararlan›lm›şt›r.

16

sektrn doÛrudan ve olumsuz etkilemektedir. 1998 Ð 2002 yÝllarÝnÝ dikkatealdÝÛÝmÝzda, reel kamu yatÝrÝmlarÝ 2000 yÝlÝ hari 1998 yÝlÝ seviyesininaltÝndadÝr. 2003-2004 yÝllarÝnda da kamu inßaat yatÝrÝmlarÝndaki hÝzlÝ dßßsrmßtr. Kamu bor stokunun kabul edilebilir seviyelere gerileyebilmesi iin% 6,5 gibi ok yksek oranlÝ bir faiz dÝßÝ fazlanÝn 2005 yÝlÝnda da srdrlmesihedeflenmektedir. 2006 yÝlÝ ve sonrasÝnda bir dßß mmkn olmakla birlikte,bir sre daha kamu maliyesindeki sÝkÝ disipline (yani yksek faiz dÝßÝ fazlaya)ihtiya srecektir. Bu nedenle kamu yatÝrÝmlarÝnda kÝsa dnemde yksek birreel artÝßÝn beklenmesi gereki olmayacaktÝr.

DiÛer taraftan zel sektr yatÝrÝmlarÝ da yurtii mteahhitlik hizmetlerine talepyaratamamÝßtÝr. Aksine, zel sektrn hem toplam hem de inßaat yatÝrÝmlarÝ1998 Ð 2003 dneminde srekli dßß gstermißtir. YabancÝ yatÝrÝmcÝ zatenyok denecek kadar azdÝr. Yerli yatÝrÝmcÝlarÝn davranÝßlarÝnÝ belirlemede deyaßanan ekonomik kriz ve depremin etkileri aÝktÝr. Bununla birlikte, zellikle2002 yÝlÝnÝn son eyreÛinden itibaren zel sektr yatÝrÝmlarÝnda artÝß eÛilimibaßlamÝßtÝr. 2003 yÝlÝnda zel sektr makine ve tehizat yatÝrÝmlarÝ % 46,1artarken, zel sektr inßaat yatÝrÝmlarÝ % 11.4 gerilemißtir.

zel YatÝrÝmlar (1987 Sabit FiyatlarÝyla, TL)

Kaynak : DPT

Grafik-4

Konut inßaatlarÝna baktÝÛÝmÝzda da son 4 yÝlda ok arpÝcÝ dßßlerin ortayaÝktÝÛÝnÝ gryoruz. Belediyelerce verilen inßaat ruhsatnamelerine gre 1999yÝlÝnda toplam 84,619 konuta bina inßaat ruhsatÝ verilmißken, bu rakam 2002yÝlÝ sonunda 40,784 olmußtur. 2003 yÝlÝnda ise 44,486 konuta bina inßaatruhsatÝ verilmißtir


17

Toplam Konut ÜnßaatÝ

Kaynak: DÜE

Grafik - 5

Yurtii mteahhitlik hizmetlerinin ÝktÝsÝ inßaat sektrnn katma deÛerininyanÝ sÝra sektre nemli girdi veren diÛer sanayilerin katma deÛerlerinden deolußmaktadÝr. DÜEÕnin 1996 yÝlÝna ilißkin Trkiye Input Ð Output (Girdi Ð ÝktÝ)verileri kullanÝlarak yapÝlan (Ercan ve SaraoÛlu, 2003) alÝßmasÝnda inßaatsektrnn GSYÜHÕdaki toplam payÝ % 11 olarak bulunmußtur. Yine aynÝaraßtÝrmacÝlarÝn 1999 yÝlÝ imalat sanayi katma deÛerlerini kullanarak yaptÝÛÝ biralÝßma inßaat sektrnn toplam iindeki payÝnÝ % 13 olarak hesaplamÝßtÝr.Hem verilerin tarihleri, hem dikkate alÝnan sektrler bu byklÛdeÛißtirebilmektedir. Bu alÝßmalarda sektre girdi veren ana sanayiler olarakcam, imento, demir-elik ile mobilya hari aÛa rnleri alÝnmÝßtÝr. Taß-tuÛla,enerji, kimya, plastik, makine, motor gibi sektrlerle, bankacÝlÝk, sigortacÝlÝk,teknik mßavirlik gibi hizmet sektrlerinin de katkÝlarÝ dikkate alÝnÝrsa, buoranÝn % 30Õlar civarÝnda olduÛu ynnde tahminler bulunmaktadÝr.

DÜE verilerine gre, 1990ÕlÝ yÝllar boyunca sektrn tarÝm dÝßÝ istihdam iindekipayÝ % 10-11 civarÝndadÝr. Fakat, 2001 krizi sonrasÝ sektrn azalan katmadeÛeri, tarÝm dÝßÝ istihdama da olumsuz yansÝmÝß ve bu oran % 9 seviyesininaltÝna gerilemißtir. Mevsimsel faktrlerin de etkisiyle, sektr en fazla istihdamÝyÝlÝn ikinci ve nc eyreÛinde yaratmaktadÝr. AßaÛÝdaki grafikten deizlenebileceÛi gibi, 1993 - 2000 yÝllarÝ arasÝnda ortalama 1,2 / 1,3 milyon kißiyeistihdam saÛlayan sektr, son yÝlda ancak 1,1 milyon civarÝnda kißiyiistihdam edebilmißtir. Bu da ortalama aile byklÛnn 5 kißi olarakhesaplanmasÝ halinde toplam nfusun % 7 - 8 gibi bir dzeyinin inßaattan gelirsaÛladÝÛÝnÝ gsterir. Bu ok nemli bir orandÝr. 2000 yÝlÝndan sonra istihdamdaortaya Ýkan azalmada en byk payÝ sektrde cretli alÝßan kesimdeolduÛunu gryoruz.

0

10000

20000

30000

40000

50000

60000

70000

80000

90000

1999 2000 2001 2002 2003- 1Y

18

Ünßaat Sektr ÜstihdamÝ (Bin kißi)

Kaynak: DÜE

Grafik - 6

Grafik 6Õdan da izlenebileceÛi gibi, 1993 yÝlÝnda 515 bin kißi olan cretli alÝßansayÝsÝ 2001 yÝlÝ sonunda 251 bin kißiye gerilemißtir. Bu sayÝlar, sektrdeistihdam kaybÝnÝn en yoÛun formal ve nitelikli kesimde olduÛunugstermektedir. Yine DÜE verilerine gre, 2001 yÝlÝ sonunda ißverenkonumunda olan ortalama 61 bin mteahhittin faal olarak alÝßtÝÛÝ ortayaÝkmaktadÝr. BayÝndÝrlÝk ve Üskan BakanlÝÛÝ verilerine gre ise her grupta (A-B-C-D-G-H) zel, Tzel ve Devirli olmak zere mteahhit karnesine sahipyaklaßÝk 90,000 mteahhit vardÝr. BunlarÝn dÝßÝnda karnesiz yap-satÝ olarakalÝßanlarÝn kayÝtlarÝ belediyelerdedir ve kesin sayÝlarÝ da bilinmemektedir.BunlarÝ da dahil ettiÛimizde toplam sayÝnÝn 200.000Õe ulaßtÝÛÝ tahminedilmektedir.

TrkiyeÕde baraj, otoyol ve termik santral yapmayÝ taahht eden de, devletetemizlik hizmeti vermeyi taahht eden de mteahhit tanÝmÝna girmektedir.TanÝma ilißkin bu sorun, sektre ilißkin imaj ve daha sonra tartÝßÝlacak nemlibazÝ sorunlarÝn kaynaÛÝnÝ olußturmaktadÝr.

Bunun dÝßÝnda, sektrde kendi hesabÝna alÝßan, tesisatÝ, marangoz vb.meslek sahiplerinden olußan ve sayÝlarÝ 100 bin civarÝnda olan bir kesimedaha istihdam saÛlanmaktadÝr. Sektr istihdamÝnÝn yaklaßÝk % 60ÕlÝk blm,beklenebileceÛi gibi, yevmiyeli ißilerden olußmaktadÝr. Sektr yÝlda ortalama600 Ð 700 bin dßk nitelikli ißgcn istihdam etmektedir (Ercan veSaraoÛlu, 2003).

Sonu olarak, yurtii inßaat sektr doÛrudan ve dolaylÝ olarak GSYÜHÕnÝn enaz % 30Õu kadar katma deÛer yaratan byk bir sektrdr. 1998 sonrasÝyaßanan ekonomik krizlerden en olumsuz etkilenen sektrlerden biridir.Ekonomiye yarattÝÛÝ katma deÛer ve istihdamda nemli kayÝplar olußmußtur.2002 yÝlÝnÝn ikinci eyreÛinden itibaren Trkiye ekonomisi byme srecinegirmesine raÛmen, inßaat sektr daralmaya devam etmißtir. 1993-2003

400

600

800

1000

1200

1400

1600

1989 1990 1991 1992 1993 1994 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003


19

dneminde GSYÜHÕnÝn % 29,9 oranÝnda artmÝß olmasÝna karßÝn inßaat sektr% 22,4 klme gstermißtir.

1.3 YurtdÝßÝ Ünßaat Sektrnde Durum

Trk inßaat sektr yurt iinde olduÛu kadar yurt dÝßÝnda da nemli birpotansiyele sahip olmußtur. 1970Õli yÝllardan bu yana Trk mteahhitleri 62lkede 60 milyar dolar tutarÝnda yaklaßÝk 3000 kadar proje stlenmißlerdir. Buißlerin yaklaßÝk % 90ÕÝ Trkiye Mteahhitler BirliÛi (TMB) yeleri tarafÝndangerekleßtirilmißtir. 1990ÕlÝ yÝllarÝn baßÝnda TrkiyeÕnin yÝllÝk toplam iß hacmi 2milyar dolar seviyesindeydi ve bu dnya toplam pazarÝnÝn % 1,7Õsine karßÝlÝkgeliyordu. Bu iß hacmiyle yurt dÝßÝnda yaratÝlan istihdam da 200 bin kißiydi.2000Õli yÝllarÝn baßÝnda ise yÝllÝk toplam iß hacminin 450 milyon dolarseviyesine gerilediÛi gzlendi. Bu rakam 116 milyar dolarlÝk dnya pazarÝnÝn% 0,4Õne karßÝlÝk geliyor. Bu payÝn yarattÝÛÝ istihdam da 20 bin seviyesinegerilemiß durumdadÝr. Ortaya Ýkan bilano, son 10 yÝlda TrkiyeÕnin pazarpayÝnÝn ve yÝllÝk iß hacminin 4 kat, yarattÝÛÝ istihdamÝn 10 kat gerilemesianlamÝna gelmektedir (TMB Ð UMB, 2003). Bununla birlikte, 2003 yÝlÝndayurtdÝßÝ mteahhitlik hizmetlerinde hÝzlÝ bir canlanma sinyali gelmektedir. 2003yÝlÝnda stlenilen proje tutarÝ 3,4 milyar dolar seviyesine ulaßmÝßtÝr.

Trk mteahhitlik firmalarÝ 2004 yÝlÝnÝn ilk 7 ayÝnda baßta Romanya, RusyaFederasyonu, Irak, Suudi Arabistan ve Cezayir olmak zere 25 lkede 149proje stlenmißlerdir. Bu projelerin toplam tutarÝ 4 milyar ABD DolarÝÕnaulaßmÝßtÝr.

Trk mteahhitleri 1970Õli yÝllarda Libya aÛÝrlÝklÝ olmak zere Kuzey Afrikalkelerinde konut, liman, karayolu, kpr, tnel, kentsel altyapÝ projelerigerekleßtirdiler. Ükinci 10 yÝllÝk dnemde, eski Sovyetler BirliÛiÕne yneldiler.Bu dnemde konut, altyapÝ, yol, kpr, tnel ve sulama projelerigerekleßtirdiler. 1990ÕlÝ yÝllarda Kazakistan, Trkmenistan, zbekistan veAzerbaycan bu pazarlara eklendiler ve yollar, kprler, tneller, sanayitesisleri, ticaret merkezleri, otoyollar, boru hatlarÝ, hastaneler ve konutlar inßaedildi. 2000 yÝlÝna gelindiÛinde toplam iß hacimlerinin % 36ÕsÝnÝ eski SovyetlerBirliÛi lkeleri, % 33Õn Kuzey Afrika lkeleri, % 21Õini ise OrtadoÛu lkeleriolußturuyordu. Gerekleßtirilen ißler ierisinde konut projelerinin payÝ % 32,yol, kpr, tnel projelerinin payÝ 10, kentsel altyapÝ projelerinin payÝ ise %9Õdur (Dnya Ünßaat Dergisi, 2003).

Yurt dÝßÝnda alÝnan ißlerden, inßaat hizmetleri geliri olarak yÝllÝk bazda lkeyegelen miktarÝ demeler dengesinde izlemek mmkndr. Ünßaat hizmetlerigelirleri cari ißlemler iinde hizmetler dengesi kaleminde gsterilmektedir.Trkiye bu kalemde 8-9 milyar dolar fazla vermekte, bu miktarÝn % 80-85Õiniise turizm gelirleri olußturmaktadÝr. Kalan kÝsÝmda, inßaat hizmetlerinin dÝßÝndadiÛer nemli kalemler taßÝmacÝlÝk ve diÛer ticari hizmetlerdir. Grafik Ð 7 inßaathizmetlerinden elde edilen net girißleri gstermektedir. AlÝnan iß hacmindekidßße paralel olarak 1998 sonrasÝ inßaat hizmet gelirlerindeki sert dßß netbir ßekilde izlenebilmektedir. RusyaÕda yaßanan kriz tm blgeyi olumsuzetkilemiß, aÛÝrlÝklÝ olarak eski Sovyetler BirliÛi lkelerinde iß yapan Trkmteahhitlerinin yurtiine gelir transferi de bundan olumsuz etkilenmißtir.

20

YurtdÝßÝ mteahhitlik hizmetleri de aynen yurtii mteahhitlik hizmetlerindeolduÛu gibi son yÝllarda katma deÛer ve istihdam aÝsÝndan daralmayaßamÝßtÝr. Bu dnemde, lkenin cari ißlemler gelirleri iinde ihracat ve turizmgelirlerinin ekonomik bymeye katkÝsÝ artmasÝna raÛmen, inßaat hizmetgelirleri aÝsÝndan tam tersi bir grnt ortaya ÝkmaktadÝr. 2003 yÝlÝndanitibaren ise yurtdÝßÝ mteahhitlik hizmet gelirleri tekrar byme srecinegirmißtir.

YurtdÝßÝ Ünßaat Hizmet Gelirleri (mil. $)

Kaynak : TCMB

Grafik -7

GetiÛimiz 10 yÝlda dÝßsal ßoklar ve isel dinamiklerle peß peße krizleryaßayan Trkiye ekonomisinde sektrel bazdaki etkiler farklÝlaßmaktadÝr.Ünßaat sektr, finans ve madencilik sektryle beraber yaßananlardan enolumsuz etkilenen sektrlerdendir. Bu olumsuzluk byk oranda isel faktrlerve yapÝsal nedenlerden kaynaklanmaktadÝr.

1.4 Ünßaat Sektrndeki Gelißmelerin Plan veProgramlara Uyum Dzeyi

1960ÕlÝ yÝllardan bu yana Trkiye ekonomisi iin 5 yÝllÝk kalkÝnma planlarÝ veyÝllÝk programlar hazÝrlanmaktadÝr. Üinde bulunduÛumuz dnem 2001 yÝlÝndabaßlayan 8. Beß YÝllÝk KalkÝnma PlanÝ dnemidir. Konulan hedefler veuygulamalar aÝsÝndan baßarÝlÝ olan ilk plan dneminden sonra, plan veprogramlar byk oranda kaÛÝt zerinde kalmÝßtÝr. Sorunlara ve zmlereilißkin genelde doÛru tespitler yapÝlmasÝna raÛmen, bazÝ alan ve sektrlerdÝßÝnda uygulamalar fazla baßarÝlÝ olamamÝßtÝr. Ünßaat sektrnn son 10 yÝldakatma deÛer ve istihdam aÝsÝndan yaßadÝÛÝ kayÝplar, sektrn katma deÛeriniarttÝrmayÝ ve sorunlarÝnÝ zmeyi amalayan plan ve programlarÝn ok baßarÝlÝolamadÝÛÝnÝ ilk bakÝßta ortaya koymaktadÝr.

Sektrn reel anlamda bymesi konusunda hedeflerine ok ulaßamayanplanlarÝn, mikro dzeyde bazÝ sorunlarÝn zm konusunda da fazla baßarÝlÝolmadÝÛÝnÝ gryoruz. Hala devam etmekte olan fakat gemißteki plan veprogramlarda zmlenmesi hedeflenen bazÝ sorunlar bulunmaktadÝr.rneÛin, 1985 Ð 1989 dneminde uygulanan Beßinci Beß YÝllÝk KalkÝnmaPlanÝnda (BBYKP) Òinßaat hizmetlerinin gvenilir mteahhitler eliyleyrtlmesini temin edici dzenlemeler yapÝlacaktÝrÓ ßeklinde bir hedef


21

bulunmaktadÝr (BBYKP, s120, DPT). Fakat, retilen katma deÛerin kk birkÝsmÝnÝ olußturmasÝna raÛmen Òyap-satÝÓ tabir edilen, muhtemelen kamuihalelerine giriß karnesi olmayan, sicil kaydÝ belediyelerde tutulan ok sayÝdamteahhit bulunmaktadÝr. Sz konusu dzenlemelerin yeterincegerekleßtirilemediÛi ve uygulanamadÝÛÝ zellikle 1999 Üzmit ve Dzcedepremlerinden sonra daha fazla ortaya ÝkmÝßtÝr. Katma deÛer iindeki payÝok olmamasÝna raÛmen, Òyap-satÝÓ mteahhit sayÝsÝnÝn okluÛukamuoyundaki gven konusunu olumsuz etkilemektedir. Yine BBYKPÕdaki birbaßka hedef ÒÜnßaat yatÝrÝmlarÝnÝn kontrolnde ehil teknik personel istihdamÝesas alÝnacaktÝr. Bu maksatla teknik eÛitim, hizmet ii eÛitim, cret ve sairhususlarda iyileßtirici tedbirler alÝnacak; hizmet verimliliÛini azamiye Ýkarmakzere teknik personel piramidi Ýslah edilecektirÓ ßeklindedir. (BBYKP, s120,DPT). Raporun bir sonraki blmnde vurgulanacaÛÝ gibi hizmet ii eÛitim veverimlilik sektrn temel sorunlarÝndan birisidir. Ancak bu konuda dagetiÛimiz dnemde nemli bir gelißme gzlenmemißtir.

1990 Ð1994 dnemi ile 1995 Ð1999 yÝllarÝ iin hazÝrlanan altÝncÝ ve yedinci beßyÝllÝk kalkÝnma planlarÝna da baktÝÛÝmÝzda hedef ve uygulamalar arasÝndakisorunun devam ettiÛini gryoruz. rneÛin, altÝncÝ planda sektre ilißkinbelirlenen nemli hedeflerden birisi ÒYurtdÝßÝ mteahhitlik hizmetlerininteßvikine devam edilecektirÓ ßeklindedir (ABYKP, s.281, DPT). Fakat, birnceki blmde vurgulandÝÛÝ gibi, sonu yurt dÝßÝ mteahhitlik hizmetlerininpazar payÝnÝn % 1,7Õden % 0,4Õe gerilemesidir. Yine, aynÝ Beßinci PlandaolduÛu gibi ÒYurtii zel ve kamu inßaatlarÝnÝn yapÝm standardÝnÝ arttÝrmak veinßaatlarÝn kontrolndeki mevcut aksaklÝklarÝ gidermek zere inßaat kontrolsistemleri gelißtirilecektirÓ ßeklinde bir hedef altÝncÝ plana da yansÝmÝßtÝr(APYKP, s.282, DPT).

2001 Ð 2005 dnemi iin hazÝrlanan Sekizinci Beß YÝllÝk KalkÝnma planÝndainßaat sektr iin olußturulan politikalar daha nceki planlarda olan bazÝhedeflerin gerekleßtirilemediÛini doÛrulamaktadÝr. rneÛin, sekizinci plandaÒSektrn ara insan-gc ihtiyacÝnÝ karßÝlamak iin yapÝlan mesleki ve teknikeÛitim alÝßmalarÝ desteklenecektir. Bu amala meslek-ii eÛitime aÛÝrlÝkverilecek, Ûrenim ve eÛitim ihtiyalara uygun olarak yeniden yapÝlandÝrÝlacakve mesleki belgelendirme sisteminin ißlerliÛi saÛlanacaktÝrÓ sektre ilißkinnemli hedeflerden birisi olarak yer almaktadÝr (SBYKP, s180, DPT). Meslek-ii eÛitim ve insan sermayesinin gelißtirileceÛi neredeyse gemiß btnplanlarda yer almasÝna raÛmen bu konuda fazla mesafe alÝnamamasÝ her yeniplanda benzer hedeflerin konulmasÝnÝ gerekli kÝlmÝß grnmektedir. Yine, yapÝdenetimi konusundaki eksiklikler her planda gndeme gelmißtir. Sekizinciplanda zellikle denetimde uygulama eksikliÛine ilißkin noktalar vurgulanmÝßtÝr.

zetle, kalkÝnma planlarÝ ve yÝllÝk programlarda sektrn ana sorunlarÝnÝnzmne ilißkin bir ok genel ilke ve politika belirlenmiß, fakat uygulamadakiyetersizlikler her yeni planda benzer hedeflerin tekrarlanmasÝylasonulanmÝßtÝr.

22

2222.... SWOT Analizi (Ünßaat Sektrnn Gl veZayÝf Ynleri ile KarßÝ KarßÝya BulunduÛuFÝrsatlar ve Tehditler)

2.1 Sektrn Gl YnleriSektrn en gl ynlerinden birisi, ulusal ve uluslararasÝ deneyimidir. Trkmteahhitleri tarafÝndan (AÛustos 2004 itibariyle) 62 lkede baßarÝylastlenilmiß 3000 kadar proje bunun nemli bir gstergesidir. Bu projeler yÝllaragre eßitlilik ve farklÝlÝk gstermißtir. Zamanla, deneyimli olunan yol, tnel,kpr, baraj, enerji santralÝ, liman, havaalanÝ, boru hatlarÝ gibi altyapÝprojelerine, hastane, hava terminali, otel, bro, ßirket binasÝ ve ticaret merkezigibi zellik taßÝyan ve prestij niteliÛi olan yapÝlar ile gelißmiß sanayi tesisleri deeklenmiß ve bunlarÝn sayÝlarÝ hÝzla artmÝßtÝr.

KaldÝ ki, inßaat sektrnde kayÝtlÝ biimde faaliyette bulunan firmalar gemißteyurtiinde altyapÝ, konut ve sÝnai tesis inßaatlarÝnÝn hemen hemen tamamÝnÝstlenmißlerdir. Teknoloji, maliyet yapÝsÝ, rgtlenme ve bir ok baßka ynylebu inßaat firmalarÝ yurtiinde rakipsiz grnmektedirler.

Trkiye inßaat sektrnn diÛer gl bir yn, baßta imento olmak zereinßaat demiri, seramik, cam, boya, mermer gibi sektre girdi saÛlayan inßaatmalzemelerinin oÛunun kalite aÝsÝndan dnya pazarlarÝnda rekabet edebilirdzeyde olmasÝdÝr. Teknolojik altyapÝsÝyla ve 58 modern tesisle 2001 yÝlÝnda30 milyon ton, 2002 yÝlÝnda da yaklaßÝk 33 milyon ton retim yapan imentosektr, 2001 ve 2002 yÝllarÝnda ihracatta AvrupaÕda lider, Dnyada ikincisÝradadÝr. Trk cam sanayiÕnin dev ßirketi Þiße Cam retim aÝsÝndanAvrupaÕda ikinci, dnyada drdnc sÝradadÝr. Benzer ßekilde, Trkiyeseramik karo retiminde AvrupaÕda nc, dnyada beßinci sÝradadÝr.Hammadde kaynaklarÝ yeterliliÛi ve GneydoÛu Asya lkelerine gre ihracatyapÝlabilecek pazarlara yakÝnlÝk, inßaat malzemeleri sektrnn diÛer gltaraflarÝnÝ olußturmaktadÝr.

2.2 Sektrn ZayÝf YnleriHem bazÝ inßaat firmalarÝnÝn, hem sektre girdi saÛlayan bazÝ reticilerinfinansal yapÝlarÝndaki zayÝflama, bu firmalarÝn ileri teknolojileri takipedememesi ve yurtdÝßÝ rekabet gcnn azalmasÝ ihtimalini arttÝrmaktadÝr.Sektrn maliyetlerle ilgili sorunlarÝ srmektedir. AtÝl kapasite ile alÝßanimento sektr maliyetlerini aßaÛÝ ekememektedir. DiÛer inßaat girdileri deson derece yksek maliyet olußturmayÝ srdrmektedir. zellikle makine vetehizatÝn ok pahalÝ olmasÝ, byk lekli inßaatlar iin nemli bir maliyetunsuru olmaktadÝr. Sektrde lek sorunu srmektedir. BatÝlÝ rakiplerlekarßÝlaßtÝrÝldÝÛÝnda boyutlar kk kalmaktadÝr. Birleßme ve devralmalar birzorunluluk olarak ortada durmaktadÝr.

Sektr, ißgc aÛÝrlÝklÝ olmasÝna raÛmen gelißen teknoloji ile beraberißgcnde aranan nitelikler artmaktadÝr. Meslek bilgilerinin ve eÛitim


23

programlarÝnÝn yetersizliÛi ißgcnn verimini olumsuz etkilemekte vesektrn zayÝf ynlerinden birisini olußturmaktadÝr. Üßilerin mesleki bilgilerinibelgeleyen Òsertifikasyon sistemiÓ inßaat ve tesisat hizmetleri sanayinde hergeen gn nemini arttÝrmaktadÝr. zellikle yurtdÝßÝ taahht ißleri iingtrlecek elemanlarÝn sertifikalÝ olmasÝ bazÝ lkeler tarafÝndan istenilmeyebaßlamÝßtÝr. lkemizde henz sertifikasyon sistemi kurulamamÝßtÝr.

Üßilik maliyetleri, yani cretler zerinde nemli mali ykler bulunmaktadÝr. Netcret ile ißilik maliyeti arasÝndaki fark bu denli byynce, emek-yoÛun olaninßaat sektrnde sigortasÝz ißi alÝßtÝrma da yaygÝnlaßmaktadÝr. Bu biryandan kamu maliyesi iin sorun yaratmakta, yani vergi gelirlerinde kaybaneden olmakta, diÛer yandan da haksÝz rekabete neden olmaktadÝr. zellikleciddi biimde rgtlenen ve kurumsallaßan inßaat firmalarÝ bundan olumsuzetkilenmektedir.

Sektrn nndeki en byk tehditlerden bir diÛeri de teknik mßavirlikhizmetlerinin yeterince kullanÝlmamasÝdÝr. Bu durum, zellikle kamuyatÝrÝmlarÝndaki kaliteyi olumsuz etkilemekte, kamu kaynaklarÝnÝn etkinolmayan, hatta bazen de israf olacak biimde kullanÝmÝna yol amaktadÝr.Teknik mßavirlik, fizibilite ettlerinden, n projelendirmeye, inßaatynetiminden yapÝ denetimi ve kontrollÛe kadar birok hizmeti iermektedir.Teknik mßavirliÛin yeterince tanÝtÝlmamasÝ ve kullanÝlmamasÝ kalite sorununuarttÝrmakta, sektrn rekabet gcn olumsuz etkilemektedir.

Sektrde mhendislik, mimarlÝk, teknik mßavirlik ve mteahhitlik hizmetlerizerinde firmalarÝn byyp gelißmesini ve rekabet gcnn artmasÝnÝ nemlilde engelleyen bir vergi yapÝsÝ bulunmaktadÝr. Bilgi aÛÝnda en yksekkatma deÛeri olußturan bu ve benzeri kesimlere karßÝ gemißteki (klasik) vergianlayÝßÝnÝ srdrmek son derece yanlÝßtÝr ve deÛißtirilmelidir.

2.3 Sektrn FÝrsatlarÝTrkiye ekonomisinin yaßadÝÛÝ son kriz nedenleri ve sonularÝ itibarÝyla dahance yaßananlardan olduka farklÝ bir niteliktedir. Kriz byk oranda kamusektrnn finansman ve organizasyonuna ilißkin birikmiß sorunlarÝnsrdrlemez noktaya gelmesinden ÝkmÝßtÝr. DolayÝsÝyla, ißin yapÝsÝ gereÛikamu yatÝrÝmlarÝna byk oranda baÛlÝ olan inßaat sektr yaßanan krizdenolumsuz etkilenen sektrlerin en baßÝnda gelmektedir. Krizin ardÝndanuygulamaya konan IMF destekli ÒGl Ekonomiye Geiß ProgramÝÓ ya da ßuandaki adÝyla ÒUlusal ProgramÓ enflasyonu dßrmeye ve byk oranda finansve kamu sektrnn reformuna yneliktir. Sorunun zm geici nlemlerledeÛil, yapÝsal bir dnßm ile gelmektedir. Devam eden fakat byk aßamalarkaydedilmiß olan bu srecin tamamlanmasÝ inßaat sektr aÝsÝndan okpozitif bir gelißme olacaktÝr. TrkiyeÕde kamu harcamalarÝnÝn GSMHÕye oranÝ% 40Õlar civarÝndadÝr. KÝsa bir sre ncesine kadar bunun yarÝsÝndan fazlasÝ ibor faiz harcamalarÝna gitmekteydi. AslÝnda, TrkiyeÕde kamu harcamalarÝnÝnGSMHÕye oranÝ diÛer lkelerden ok farklÝ deÛildir. OECD lkelerinde de buoran % 40ÕlarÝn zerindedir. Fark, harcama kompozisyonunda ortayaÝkmaktadÝr. OECD lkelerinde faiz demelerinin payÝ % 5-6 civarÝndayken,harcamalarÝn byk blm kamu malÝ dediÛimiz altyapÝ, eÛitim, saÛlÝk gibi

24

alanlarla sosyal gvenliÛe ynelmektedir. TrkiyeÕde faiz harcamalarÝnÝnGSMHÕye oranÝ ise % 20Õler civarÝna ykselmißtir. ÒUlusal ProgramÓtamamlanabilirse harcama kompozisyonu refah toplumlarÝnda olduÛu gibikamu mal ve servislerinin retimine yneltilebilecektir. DiÛer bir deyimle,devletin faiz harcamalarÝ azaldÝka ve faiz dÝßÝ fazla ihtiyacÝ dßtke inßaatsektrnn iß hacmi de artmaya baßlayacaktÝr. Bu aÝdan bakÝldÝÛÝnda,kamuya ilißkin reform srecinin tamamlanabilmesi inßaat sektr iin nemlifÝrsatlar yaratacaktÝr.

Trkiye gl ekonomiye geiß srecini tamamlayabilirse inßaat sektraÝsÝndan kalÝcÝ ve hÝzlÝ bir i talep artÝßÝ mmkn olabilecektir. Ünßaatsektrne hem i hem dÝß talep aÝsÝndan ikinci nemli fÝrsat, TrkiyeÕnin AByelik perspektifidir. Trkiye Ð AB ile mzakere srecine baßlayabilirse orta veuzun dnemde istikrarlÝ byme sreci byk bir ivme kazanacaktÝr. YÝllÝkortalama % 7 byme hÝzÝ yakalanmasÝ durumunda, cumhuriyetimizin 100.kuruluß yÝlÝ olan 2023 yÝlÝnda kißi baßÝna gelir dzeyi 15.000 dolar seviyesineulaßabilir. Gelir seviyesi ykseldike daha kaliteli konut ve altyapÝ talebiartmaktadÝr (ÜMSAD, 2001). Bu durum zellikle prefabrike beton sanayii veimento sektr iin yeni fÝrsatlar yaratacaktÝr. Raporun baßÝnda da belirtildiÛigibi inßaat sektrnn dnyadaki toplam byklÛnn 3 trilyon dolarcivarÝnda olduÛu tahmin edilmektedir. Bu deÛerin % 30Õu AvrupaÕdaretilmektedir (CICA, 2002). Bir baßka ifade ile, inßaat sektrnde en bykpazarlardan birisi Avrupa BirliÛidir. BirliÛe yeni ye olan lkelerle beraber bupazar daha da bymßtr. Fakat, ßu anda AB lkelerindeki yapÝ piyasalarÝulusal firmalarÝn hakimiyetindedir. Ulusal olmayan firmalarÝn pazardan aldÝÛÝpay yalnÝzca % 2Õdir (Kuchar, 2003). Trkiye AB ile mzakerelerebaßlayabilirse, inßaat sektr ok byk bir pazarda yavaß yavaß payÝnÝarttÝrma olanaÛÝ bulabilecektir. 1 MayÝs 2004Õde BirliÛe yeni ye olan lkelerin,yol, haberleßme, kanalizasyon gibi eßitli altyapÝ hizmetlerinin ABstandartlarÝna getirilmesi iin nemli bir yatÝrÝm hamlesinin baßlamasÝbeklenmektedir. Bu yatÝrÝmlar iin 220 milyar EuroÕyu bulan bir fon kullanÝlmasÝngrlmektedir (The Economist, 2003). nmzdeki yÝllarda, yeni yelkelerin altyapÝ yatÝrÝmlarÝ aÝsÝndan bir ßantiyeye dnmesi beklenmektedir.Mzakerelere baßlayabilecek bir TrkiyeÕnin bu piyasadan pay alma ihtimaliyksektir. zetle, AB mzakere srecinin baßlayabilmesi, inßaat sektrndehem yurtii, hem de yurtdÝßÝ mteahhitlik hizmetlerinin iß hacminde istikrarlÝ birbyme potansiyeli yaratacaktÝr.

AB mzakere srecinin baßlayabilmesi doÛrudan yabancÝ yatÝrÝmlarda da ciddibir artÝßÝ gndeme getirecektir. Gelmesi muhtemel ok uluslu eßitli firmalar dateknoloji, ynetim ve sermaye anlamÝnda inßaat sektrnde rekabeti birortam yaratacaktÝr.

TrkiyeÕnin yurtdÝßÝ inßaat ißlerinde bir baßka iß hacmi fÝrsatÝ IrakÕtakigelißmelere baÛlÝ olarak olußabilir. IrakÕÝn iinde bulunduÛu ßartlarÝniyileßtirilmesi, altyapÝsÝnÝn gelißtirilmesi, petrol retim tesislerinin gelißtirilmesive sosyal yaßam standardÝnÝn ykseltilmesi iin gereken toplam proje tutarÝnÝn100 milyar dolara kadar ÝkabileceÛi tahmin edilmektedir. Trk firmalarÝnÝnblgede sahip olduÛu daha nceki tecrbeler ve IrakÕa olan coÛrafi yakÝnlÝkdÝßÝnda, aÛÝrlÝklÝ olarak siyasi gelißmeler blgeden alÝnacak iß hacmini


25

belirleyecektir. Byk oranda IrakÕÝn petrol gelirleri ile finanse edilecek buprojelerde nemli bir potansiyel ve fÝrsat olduÛu konusunda kußku yoktur.

2.4 Sektre Ynelik TehditlerSektre ynelik en byk tehditlerden birisi ÒUlusal ProgramÝnÓ sekteyeuÛramasÝ, yapÝsal reformlarÝn aksamasÝdÝr. Burada Ýkabilecek sorunlar ortadnemde kamunun daha da fazla tasarruf yapmasÝnÝ gerektiren olumsuz birsenaryoyu gndeme getirebilir. YakÝn gemißte olduÛu gibi ylesi birsenaryoda en byk zararlardan birisi inßaat sektrne ÝkacaktÝr. Ünßaatsektr ile ekonomik konjonktr arasÝnda byk bir korelasyon olduÛubilinmektedir. NasÝl enflasyonu dßrebilmiß, kamu ve finans sektrndereformlarÝnÝ tamamlayabilmiß bir Trkiye, inßaat sektr iin byk bir fÝrsatyaratacaksa, tersi yndeki gelißmeler sektr iin en byk tehditlerden birisiolacaktÝr.

1999 yÝlÝndan bu yana ieride ve dÝßarÝda artÝß gsteren siyasi ve ekonomikkrizler, eßitli brokratik engeller, denetimsizlik sonucu ortaya Ýkan imajyÝpranmasÝ, byyen riskler, finansman glerinin ve devlet desteÛininzayÝflamasÝ zaten Trk mteahhitlerinin rekabet gcn ok olumsuzetkilemißtir. Yaßanabilecek yeni bir kriz, kamunun inßaat sektrneverebileceÛi doÛrudan ve dolaylÝ desteÛi aksatacak, ve geciktirecektir. Bylebir olasÝlÝk sorunlarÝ artmÝß bu sektr daha g bir duruma itecektir. ÒUlusalProgramÓ tamamlanana, kamu bor stokunun GSMHÕye oranÝ % 60 civarÝndakabul edilebilir seviyelere inene kadar da bu tehdit devam edecektir.

Sektrn karßÝsÝnda bir baßka tehdit de, reform srecinde kamunun yatÝrÝmharcamalarÝnÝ sÝnÝrlamak suretiyle, tasarruf yapmak zorunluluÛudur. AncakzamanÝnda yapÝlmayan yenileme yatÝrÝmlarÝ ve ertelenen projeler gelecekteyapÝlacak yatÝrÝm miktarÝ ve maliyetini arttÝrmaktadÝr (Emil ve YÝlmaz, 2003).

AB, KÝbrÝs, OrtadoÛu gibi dÝß siyasi gelißmeler ve bunlara ynelik politikalardayanlÝßlar yapÝlmasÝ, yurtdÝßÝ mteahhitlik hizmetlerini olumsuzetkileyebilecektir.

HazÝrlanan ÒUlusal Meslek StandartlarÝ Kurumu Kanun TasarÝsÝÓ ise henzyasalaßmamÝßtÝr. Bu durum Trk inßaat sektrnn yurtdÝßÝ rekabet gcne veTrk ißi, usta, ara elemanlarÝnÝn yurtdÝßÝ istihdam olanaklarÝna karßÝ bir tehditolußturmaya baßlamÝßtÝr.

26

3. TrkiyeÕde Ünßaat Sektrnn SayÝsal AnaliziHerhangi bir sektrn ekonomiye katkÝsÝ temel olarak yarattÝÛÝ katma deÛer veistihdam ile llr. Bu durum, inßaat sektr iin de geerlidir. Bu blmde,Trk inßaat sektrnn yarattÝÛÝ doÛrudan katma deÛer ve istihdamÝ aÝklayanekonometrik modellerimiz zetlenecektir. Trk inßaat sektrnn ekonomiyedolaylÝ katkÝsÝ ok daha fazla olmakla birlikte doÛrudan katkÝsÝ konusundaortaya konacak verilerin sektrn toplam katkÝsÝ konusunda bir fikir vereceÛinidßnyoruz.

alÝßmanÝn baßÝnda da belirtildiÛi gibi Trk inßaat sektrnn geleceÛininTrkiye Ð AB ilißkilerinin izleyeceÛi seyir ile yakÝndan alakalÝ olacaÛÝnÝdßnyoruz. Gemiß veriler de gsteriyor ki sektrn aktivitesi ekonomikkonjonktr ile yakÝndan ilintilidir. Trkiye Ð AB ilißkilerinin gelecek 10 yÝldaekonomik konjonktr ok gl bir biimde etkileyeceÛini dßnyoruz.

alÝßmamÝzÝn projeksiyon ngrsn 2005 Ð 2014 yÝllarÝ ile sÝnÝrlandÝrdÝk.Bu, 10 yÝllÝk bir dnemi kapsÝyor. 2014 yÝlÝnÝ sememizin bir nedeni de, ABÕninolußturmaya alÝßtÝÛÝ yeni anayasasÝndaki bazÝ deÛißikliklerin bu tarihtenitibaren uygulamaya girecek olmasÝ ve TrkiyeÕnin tam yeliÛi iin 2014 yÝlÝcivarÝnÝn olasÝ bir tarih zelliÛidir.

2004 yÝlÝ TrkiyeÕnin siyasi tarihinde nemli bir yere sahip olacak. YÝl sonundaAvrupa BirliÛi Trkiye ile mzakerelere baßlayÝp baßlamama konusundanemli bir karar verecek. Bu karar ve kÝsmen onun sunuß biimi nmzdekiyÝllarda TrkiyeÕnin ekonomik, sosyal ve siyasi hayatÝnÝ nemli biimdeetkileyecek. alÝßmamÝz bu kararÝn ekonomik etkileriyle sÝnÝrlÝdÝr. KararsonrasÝ olasÝ senaryo olabileceÛini dßnyoruz. BunlarÝ ABÕli Senaryo(Üyimser Senaryo), Baz Senaryo (IlÝmlÝ Senaryo) ve ÜstikrarsÝz Senaryo(Ktmser Senaryo) olarak isimlendiriyoruz. Bu senaryolardakivarsayÝmlarÝmÝz aßaÛÝda kÝsaca tanÝtÝlmÝßtÝr.

1) ABÕli Senaryo (Üyimser Senaryo)

Bu senaryoya gre, Trkiye AralÝk 2004Õde ABÕden mzakere tarihi alacak vemzakereler 2005 yÝlÝnÝn ilk yarÝsÝnda baßlayacaktÝr. Bu durumda, hem ieridehem dÝßarÝda Trkiye hakkÝndaki beklentilerin ok olumluya dneceÛi veTrkiyeÕnin risk priminin dßeceÛini ngryoruz. Mzakerelere baßlayan veßu anda tam ye olan diÛer lkelerde de benzer bir durum grlmßtr.rneÛin, Nisan 2004 tarihinde yeni ye olan 10 lkenin, mzakerelerebaßladÝktan sonra uluslararasÝ derecelendirme kurulußlarÝndan aldÝklarÝ notlarÒAÓ seviyesine ykselmißtir. Bu not, lkenin dßk riskle yatÝrÝm yapÝlabilirnoktaya geldiÛi konusunda ciddi bir teßvik anlamÝna gelmektedir. Bununsonucu olarak sz konusu lkelere yÝllÝk bazda giden doÛrudan yabancÝyatÝrÝm, 4 ila 10 kat arasÝnda artÝß gstermißtir. Mali disipline ynelik yapÝsalreformlarÝ tamamlamasÝ ve tek haneli enflasyonu kalÝcÝ kÝlabilmesi durumunda,AB mzakere sreci Trkiye iin de benzer bir durumu yaratabilecektir.

Bu senaryonun gerekleßmesi durumunda TrkiyeÕnin 8-10 yÝllÝk bir dnemsonunda ABÕye tam ye olacaÛÝnÝ varsayÝyoruz. 2005 yÝlÝnÝn ilk yarÝsÝndamzakerelere baßlanmasÝ durumunda 2006 yÝlÝndan itibaren TrkiyeÕnin hÝzlÝ


27

bir byme srecine gireceÛini 2014 yÝlÝna kadar ortalama byme hÝzÝnÝn %8 olacaÛÝnÝ ngryoruz. AynÝ dnemde ortalama enflasyon beklentimiz % 5,ortalama reel faiz beklentimiz ise % 6ÕdÝr.

2. Baz Senaryo (IlÝmlÝ Senaryo)

Bu senaryoya gre Trkiye AralÝk 2004Õde ABÕden mzakere tarihini ancakßartlÝ olarak alabilecektir. Bundan dolayÝ, Trkiye ile Avrupa BirliÛi arasÝndamzakerelerin baßlamasÝ gecikecektir ve TrkiyeÕye tam yelik iin kesin birtarih verilmeyecektir. Byle bir kararÝn ekonomi zerinde pozitif ve negatifetkilerinin olacaÛÝnÝ dßnyoruz. Her ßeye raÛmen tarih alÝnmasÝ risk priminidßrecek olmakla birlikte, belirsizliklerin olmasÝ nedeniyle birinci senaryoÕyagre daha yksek olacaktÝr. Baz ya da ÝlÝmlÝ olarak adlandÝrdÝÛÝmÝz busenaryonun gerekleßmesi durumumda 2006-2014 yÝllarÝ arasÝnda ortalamabyme oranÝnÝn % 5 olacaÛÝnÝ ngryoruz. AynÝ dnemde enflasyonunbiraz artmakla birlikte tek haneli seviyesini koruyacaÛÝnÝ ve % 7 civarÝndaseyredeceÛini tahmin ediyoruz. Bu dnemdeki ortalama reel faiz beklentimizise % 8Õdir.

3. ÜstikrarsÝz Senaryo (Ktmser Senaryo)

Bu senaryo eßitli bahanelerle TrkiyeÕnin ABÕden mzakere tarihi alamadÝÛÝvarsayÝmÝna dayanmaktadÝr. Mzakere sreci belirsiz bir tarihetelenmektedir. Bu durumda Trkiye Ð AB ilißkilerinin gerginleßmesi, bununekonomik ve siyasi istikrarsÝzlÝk olarak yansÝmasÝ olasÝlÝÛÝ yksektir. Artanbelirsizlik TrkiyeÕnin risklerini de arttÝracaktÝr. Bu senaryonun gerekleßmesidurumunda 2006 Ð 2014 dneminde TrkiyeÕnin 1990ÕlÝ yÝllarda olduÛu gibiyÝlda ancak ortalama % 3,5 byyeceÛini, ortalama enflasyonun % 15dzeyinde olacaÛÝnÝ, reel faizlerin % 12Õlerde seyredeceÛini ngryoruz.

3.1. Ünßaat Sektr Modellerimiz

alÝßmanÝn bu kÝsmÝnda TrkiyeÕde inßaat sektr iin olußturulan eßitlimodeller tanÝtÝlacak ve bunlarÝn istatistiksel ve ekonometrik sonularÝsunulacaktÝr. Bir sonraki blmde ise, bu modellere dayanarak inßaatsektrnn geleceÛi iin yukarÝda izilen senaryolar erevesinde yapÝlanprojeksiyonlar ortaya konulacak ve bunlarÝn analizi yapÝlacaktÝr.

alÝßmamÝzda kullanÝlan veri seti esas olarak Devlet Üstatistik Enstits (DÜE)tarafÝndan yayÝnlanan inßaat istatistikleri ile sektrel bazda GSMH ve istihdamverileridir. DÜEÕnin yayÝnladÝÛÝ inßaat istatistikleri; YapÝ RuhsatÝ, YapÝ KullanmaÜzin Belgesi, Bina ÜnßaatÝ Maliyet Endeksi ile Ünßaat ve Tesisat ÜßyerleriÜstatistiklerini iermektedir. Ünßaat sektrnn katma deÛerini lmek zerealÝßmamÝzda kullanÝlan veriler YapÝ RuhsatlarÝna4 ve YapÝ Kullanma Üzin

4 Yap› Ruhsat›, 3194 say›l› İmar Kanunu’nun 21. maddesi gereğince yap›m›na başlanacak yap›lar için belediye s›n›rlar›

içinde belediyelerce, belediye s›n›rlar› d›ş›nda ise valiliklerce (İl Bay›nd›rl›k ve İskan Müdürlükleri) verilmesi zorunlu

bir belgedir. Yeni yap›, kat veya kat ilavesi, tadilat, bahçe duvar›, istinat duvar›, ve ruhsat yenilemesi amaçlar› için

verilir.

28

Belgelerine5 gre istatistiklerdir. DÜE istatistiklerinde inßaat tanÝmÝ Ò..bir yapÝnÝnveya yapÝ blmlerinin meydana getirilmesi iin ortaya konan faaliyetler..Óßeklindedir. YapÝ tanÝmÝ ise Ò..karada ve suda daimi ve muvakkat, resmi vehususi yeraltÝ, yerst inßaatÝ ile bunlarÝn ilave, deÛißiklik ve tamirlerini iinealan sabit ve mteharrik (sabit almayan) tesislerÓ ßeklindedir (DÜE, 1997).

Her iki sÝnÝf istatistik drt alt sÝnÝfa ayrÝlmaktadÝr. Bunlar, YapÝ SayÝsÝ,Yzlm (m2), DeÛer (milyon TL), ve Daire sayÝsÝdÝr. Bunlardan tanesiYapÝ sayÝsÝ, Yzlm (m2), ve Daire sayÝsÝ reel istatistiklerdir. Daire SayÝsÝve YapÝ SayÝsÝ herhangi bir standarda baÛlÝ olmamakta ve makroekonomik birmodel iin yeterli bilgi iermemektedir. Sektrn reel anlamda katma deÛerinien iyi gstereceÛini dßndÛmz veri olarak Yzlm (m2) deÛerlerikullanÝlmÝßtÝr.

Ünßaat sektrnn reel parasal anlamda katma deÛerini analiz etmek iin isereel GSMH ve GSYÜH verileri iindeki inßaat istatistikleri kullanÝlmÝßtÝr. Bu verisetinde modellerde baÛÝmlÝ olarak kullanÝlabilecek deÛißken bulunmaktadÝr.Bunlar;

1.) Sabit fiyatlarla GSMH (Faaliyet kollarÝna ve 1987 yÝlÝ retici fiyatlarÝna gre)ierisinde yer alan inßaat sektr katma deÛeri,

2.) Sabit fiyatlarla GSYÜH (1987 FiyatlarÝyla) ierisinde yer alan kamu ve zelsektr bina inßaat harcamalarÝ,

3.) Sabit fiyatlarla GSYÜH (1987 FiyatlarÝyla) ierisinde yer alan kamu ve zelsektr bina inßaat ve kamu sektr bina dÝßÝ inßaat harcamalarÝdÝr.6

Bu erevede, modellerimizde aÝklamaya alÝßtÝÛÝmÝz inßaat sektr katmadeÛeri iin iki baÛÝmlÝ deÛißken kullanÝlmÝßtÝr. Bunlar Yzlm (m2) ve ReelParasal Katma DeÛerlerdir.7 Bu deÛißkenler iin yukarÝda verdiÛimizfarklÝlaßan tanÝmlara gre beß baÛÝmlÝ deÛißken ve bunlarÝ aÝklamaya ynelikbeß model olußturulmußtur.8

5 Yap› Kullanma İzin Belgesi, 3194 say›l› İmar Kanunu’nun 30. maddesi gereğince tamamen veya k›smen biten

yap›lar için belediye s›n›rlar› içinde belediyelerce, belediye s›n›rlar› d›ş›nda ise valiliklerce (İl Bay›nd›rl›k ve İskan

Müdürlükleri) bina sahiplerine verilmesi zorunlu bir belgedir. Yeni yap›n›n tamam› bittiğinde veya devam eden

yap›n›n biten k›sm› için ya da ilave yap› ve tadilat› tamamlanan yap›lar için verilir.

6 Bu veriler DİE taraf›ndan her üç ayda bir yay›nlanan GSMH ve GSYİH istatistiklerinde yer almaktad›r. Bina inşaat›

istatistikleri yaln›z ruhsatl› binalar› kapsar. Yol, Baraj, Köprü gibi bina d›ş› inşaatlar ile belediye teşkilat› olmayan

bucak ve belde s›n›rlar› içindeki ruhsats›z yap›lar ile kentlerdeki gecekondular› kapsamamaktad›r.

7 Model 1’de kullan›lan toplam yap› ruhsatlar› içinde m2 yüzölçümü olarak kamu apartman, yap› kooperatifi apartman,

özel apartman, kamu ev, yap› kooperatifi ev, özel ev, kamu s›nai, yap› kooperatifi s›nai, özel s›nai, kamu ticari, yap›

kooperatifi ticari, özel ticari, kamu diğer, yap› kooperatifi diğer, özel diğer, kamu dini, yap› kooperatifi dini, özel dini,

kamu idari, yap› kooperatifi idari, özel idari, kamu kültürel, yap› kooperatifi kültürel, özel kültürel, kamu s›hhi ve

sosyal, yap› kooperatifi s›hhi ve sosyal ve özel s›hhi ve sosyal yap›lar için al›nan yap› ruhsatlar› yer almaktad›r.

8 Sektörün yaratt›ğ› istihdam ile ilgili model daha sonra tan›t›lacakt›r.


29

alÝßmamÝzda inßaat sektr makroekonomik bir erevede incelenmektedir.Mikro bazlÝ bir analiz yapÝlmamaktadÝr. Bu nedenle, benzer birok alÝßmadaolduÛu gibi makroekonomik deÛißkenler kullanÝlmÝßtÝr. KullanÝlan modellerdeanaliz dnemi, tm deÛißkenler iin veri elde ettiÛimiz 1991 Ð 2003Õtr. Budneme ilißkin eyrek dnemlik veriler kullanÝlmÝßtÝr. Daha nce belirtildiÛi gibi,bu modellere dayanarak geleceÛe ilißkin yaptÝÛÝmÝz projeksiyonlar 2005 - 2014dnemini kapsamaktadÝr.

Modellerde aÝklayÝcÝ deÛißkenler olarak ise byme, enflasyon, reel faiz,enflasyon istikrarsÝzlÝk terimi, deprem kukla terimi, yapÝ ruhsatÝ gecikmelideÛerleri, yapÝ kullanma izin belgeleri gecikmeli deÛerleri, kamu borcu, sabitfiyatlarla inßaat sektr katma deÛeri gecikmeli deÛerleri, sabit fiyatlarla kamuve zel sektr bina inßaat harcamalarÝ gecikmeli deÛerleri, sabit fiyatlarlakamu ve zel sektr bina inßaat ve kamu sektr bina dÝßÝ inßaat harcamalarÝgecikmeli deÛerleri kullanÝlmÝßtÝr.

Ekonomik konjonktr ile inßaat katma deÛeri arasÝndaki pozitif ilißkiyi birokyerde vurguladÝk. Bunu en iyi lebilecek gsterge ekonomik bymedir. Bunedenle tm modellerde aÝklayÝcÝ deÛißken olarak ekonomik byme verilerikullanÝlmÝßtÝr. KullanÝlan diÛer bir veri, enflasyon verileridir. Normal koßullardaenflasyon ile byme arasÝnda kÝsa dnemde pozitif, uzun dnemde ters birilißki beklenir. TrkiyeÕde enflasyon ile byme arasÝndaki ilißki zaman zamandiÛer lke deneyimlerinden farklÝlaßabilmektedir. Byme ile korelasyonunubeklediÛimiz inßaat sektrnn, enflasyon ile ilißkisini grmek amacÝyla budeÛißken modellere dahil edilmißtir. Enflasyon, bir ekonomi iin yarattÝÛÝbelirsizlikle risklerin artmasÝ anlamÝna gelir. Enflasyonun olmasÝnÝn tesindeenflasyonun ok dalgalÝ olmasÝ yani istikrarsÝzlÝk gstermesi riskleri daha daarttÝrÝr. Bu nedenle, enflasyon istikrarsÝzlÝk terimi olarak adlandÝrdÝÛÝmÝz veenflasyonun son dnemin ortalamasÝndan ne kadar ayrÝldÝÛÝnÝ gsteren biristikrarsÝzlÝk deÛißkeni modellere dahil edilmißtir.

Yksek kamu borcu ve bunun yarattÝÛÝ riskler zaman zaman kamu sektrnyksek tasarrufa zorlamaktadÝr. Byle dnemlerde kamunun tasarrufunun enbyk kalemi yatÝrÝmlar olmakta, bundan da en byk zararÝ inßaat sektrgrmektedir. Bu nemi nedeniyle, toplam kamu borcunun milli hasÝlaya oranÝda modellere dahil edilmißtir. Enflasyon ve kamu borcuyla yakÝndan alakalÝolan diÛer bir deÛißken reel faizdir. Yksek enflasyon ve yksek kamu borcugetirdiÛi riskler nedeniyle reel faizleri arttÝrabilmekte, bu durum ise yatÝrÝmlarÝolumsuz etkileyebilmektedir. Reel faiz, dÝßsal ve ekonomi dÝßÝ birok faktrdende elbette etkilenmektedir. Bir ekonomi iin son derece nemli olan ve inßaatsektryle yakÝndan ilintili olan reel faiz deÛißkeni de modellere dahil edilmißtir.

Trkiye deprem kußaÛÝnda yaßayan bir lkedir. Bu risk gemißte acÝ tecrbelerolarak zaman zaman ortaya ÝktÝ. Bundan sonra da Ýkmaya devam edeceÛibilim adamlarÝ ve uzmanlar tarafÝndan sÝk sÝk vurgulanmaktadÝr. Bu doÛaolayÝ, kußkusuz inßaat sektrn de yakÝndan ilgilendiriyor. Gemißte yaßananacÝ tecrbelerin inßaat sektr zerine etkisini teknik olarak deprem kukladeÛißkenini kullanarak analiz etmeye alÝßtÝk.

Son olarak Trkiye ekonomisinin dinamik yapÝsÝ da dikkate alÝnarak benzerbirok alÝßmada olduÛu gibi, modellerde baÛÝmlÝ deÛißkenlerin bir nceki

30

dnemdeki (ya da dnemlerdeki) deÛerleri de gecikmeli deÛerler olarakdikkate alÝnmÝßtÝr.

Bu erevede inßaat sektrnn katma deÛerini analiz etmek zere beß modelolußturulmußtur. Bu modellerin tanÝmlarÝ aßaÛÝdaki gibidir:

MODEL 1

BBBBaaaaÛÛÛÛÝÝÝÝmmmmllllÝÝÝÝ ((((AAAAÝÝÝÝkkkkllllaaaannnnaaaannnn)))) DDDDeeeeÛÛÛÛiiiißßßßkkkkeeeennnn

¥ YapÝ RuhsatÝna gre yzlm (YAPIRUH): DÜE serilerinden alÝnanm2 yzlm deÛerlerinden olußmaktadÝr.

BBBBaaaaÛÛÛÛÝÝÝÝmmmmssssÝÝÝÝzzzz ((((AAAAÝÝÝÝkkkkllllaaaayyyyaaaannnn)))) DDDDeeeeÛÛÛÛiiiißßßßkkkkeeeennnnlllleeeerrrr

¥ GSYÜH Byme OranÝ (BYME): DÜE tarafÝndan aÝklanan sabitfiyatlarla GSYÜHÕnÝn bir nceki yÝlÝn aynÝ eyreÛine gre yzde bymeoranlarÝndan olußmaktadÝr.

¥ Enflasyon (ENF): Toptan Eßya FiyatlarÝ EndeksiÕnden (TEFE) eldeedilen enflasyon oranÝnÝn bir nceki yÝlÝn aynÝ eyreÛine gre ne kadardeÛißtiÛini gsteren yzde oranlardan olußmaktadÝr.

¥ Reel Faiz (REELFAÜZ): Nominal kredi faizlerinin enflasyon oranÝndanarÝndÝrÝlmÝß ve yzde olarak gsterilen deÛerlerinden olußmaktadÝr.

¥ Enflasyon ÜstikrarsÝzlÝk Terimi (ENFÜST): Toptan Eßya FiyatlarÝEndeksiÕnin (TEFE) son dnemin ortalamasÝndan ne kadarayrÝldÝÛÝnÝ len ve yzde olarak gsterilen deÛerlerden olußmaktadÝr.

¥ Deprem Kukla Terimi (DEPREM): 1999 yÝlÝndaki depremlerin etkisinilmek iin 1999 yÝlÝnÝn 3. ve 4. eyrekleri ve 2000 yÝlÝnÝn 1. ve 2.eyreklerinde bir, diÛer dnemlerde sÝfÝr deÛerini alan kukla terimdir.

¥ YapÝ RuhsatÝ Gecikmeli DeÛerleri (YAPIRUHGEC4): BaÛÝmlÝdeÛißkenin kendi deÛerlerinin sonraki dnemleri ne kadar etkilediÛinilmeye yaramakta ve bir nceki yÝlÝn aynÝ eyreÛinin m2 yzlmdeÛerlerinden olußmaktadÝr.

MODEL 2


¥ YapÝ Kullanma Üzin Belgelerine gre yzlm (YAPIKUL): DÜEserilerinden alÝnan m2 yzlm deÛerlerinden olußmaktadÝr.





31


¥ Enflasyon ÜstikrarsÝzlÝk Terimi (ENFÜST): Toptan Eßya FiyatlarÝEndeksiÕnin (TEFE) son dnemin ortalamasÝndan ne kadar ayrÝldÝÛÝnÝlen ve yzde olarak gsterilen deÛerlerden olußmaktadÝr.


¥ YapÝ Kullanma Üzin Belgeleri Gecikmeli DeÛerleri (YAPIKULGEC4):BaÛÝmlÝ deÛißkenin kendi deÛerlerinin sonraki dnemleri ne kadaretkilediÛini lmeye yaramakta ve bir nceki yÝlÝn aynÝ eyreÛinin m2

yzlm deÛerlerinden olußmaktadÝr.

MODEL 3


¥ Sabit Fiyatlarla Ünßaat Sektr Katma DeÛeri (ÜNÞKATDEÚ): DÜEGSMH serilerinden alÝnan ve 1987 sabit fiyatlarÝna gre reel milyon TLbazlÝ inßaat sektr katma deÛerlerinden olußmaktadÝr.





¥ Kamu Borcu (KAMUB): O dnemki toplam borcun TL olarakhesaplanÝp son drt dnemin TL olarak toplam GSMHÕsÝna blnmesi ileelde edilen yzde deÛerlerden olußmaktadÝr.

¥ Enflasyon ÜstikrarsÝzlÝk Terimi (ENFÜST): Toptan Eßya FiyatlarÝEndeksiÕnin (TEFE) son dnemin ortalamasÝndan ne kadar ayrÝldÝÛÝnÝlen ve yzde olarak gsterilen deÛerlerden olußmaktadÝr.


¥ Sabit Fiyatlarla Ünßaat Sektr Katma DeÛeri Gecikmeli DeÛerleri(ÜNÞKATDEÚGEC4): (BaÛÝmlÝ deÛißkenin kendi deÛerlerinin sonrakidnemleri ne kadar etkilediÛini lmeye yaramakta ve bir nceki yÝlÝnaynÝ eyreÛinin reel milyon TL bazlÝ inßaat sektr katma deÛerlerindenolußmaktadÝr.

32

MODEL 4


¥ Sabit Fiyatlarla Kamu ve zel Sektr Bina Ünßaat HarcamalarÝ(ÜNÞHAR6B) DÜE GSYÜH serilerinden alÝnan ve 1987 sabit fiyatlarÝnagre reel milyon TL bazlÝ kamu ve zel inßaat sektr bina inßaatharcamalarÝndan olußmaktadÝr.


¥ GSYÜH Byme OranÝ (BYME): DÜE tarafÝndan aÝklanan sabitfiyatlarla GSYÜHÕnÝn bir nceki yÝlÝn aynÝ eyreÛine gre yzdebyme oranlarÝndan olußmaktadÝr.



¥ Kamu Borcu (KAMUB): O dnemki toplam borcun TL olarakhesaplanÝp son drt dnemin TL olarak toplam GSMHÕsÝna blnmesiile elde edilen yzde deÛerlerden olußmaktadÝr.



¥ Sabit Fiyatlarla Kamu ve zel Sektr Bina Ünßaat HarcamalarÝGecikmeli DeÛerleri (ÜNÞHAR6BGEC4): BaÛÝmlÝ deÛißkenin kendideÛerlerinin sonraki dnemleri ne kadar etkilediÛini lmeyeyaramakta ve bir nceki yÝlÝn aynÝ eyreÛinin reel milyon TL kamu vezel inßaat sektr bina inßaat harcamalarÝndan olußmaktadÝr.

MODEL 5


¥ Sabit Fiyatlarla Kamu ve zel Sektr Bina Ünßaat ve Kamu SektrBina DÝßÝ Ünßaat HarcamalarÝ (ÜNÞHAR6BD) DÜE GSYÜH serilerindenalÝnan ve 1987 sabit fiyatlarÝna gre reel milyon TL bazlÝ kamu ve zelsektr bina inßaat ve kamu sektr bina dÝßÝ inßaat harcamalarÝndanolußmaktadÝr.


¥ GSYÜH Byme OranÝ (BYME): DÜE tarafÝndan aÝklanan sabitfiyatlarla GSYÜHÕnÝn bir nceki yÝlÝn aynÝ eyreÛine gre yzdebyme oranlarÝndan olußmaktadÝr.


33



¥ Kamu Borcu (KAMUB): O dnemki toplam borcun TL olarakhesaplanÝp son drt dnemin TL olarak toplam GSMHÕsÝna blnmesiile elde edilen yzde deÛerlerden olußmaktadÝr.



¥ Sabit Fiyatlarla Kamu ve zel Sektr Bina Ünßaat ve Kamu SektrBina DÝßÝ Ünßaat Harcamalar Ý Gecikmel i DeÛer ler i(ÜNÞHAR6BDGEC4): BaÛÝmlÝ deÛißkenin kendi deÛerlerinin sonrakidnemleri ne kadar etkilediÛini lmeye yaramakta ve bir nceki yÝlÝnaynÝ eyreÛinin reel milyon TL kamu ve zel sektr bina inßaat vekamu sektr bina dÝßÝ inßaat harcamalarÝndan olußmaktadÝr.

¥ Bu modeller iin istatistiksel yntemler kullanÝlarak yapÝlan n incelemesonucunda reel baÛÝmlÝ deÛißkenli model iin Model 1 ve reel TL bazlÝdeÛißkenli model iin Model 3 en tutarlÝ modeller olarak ortayaÝkmaktadÝr.9

3.2 Modelleri Ünceleme Yntemleri ve Sonular

Olußturulan modeller iin hem istatistiksel hem de ekonometrik yntemlerkullanÝlarak eßitli analizler yapÝlmÝßtÝr. Bu kÝsÝmda hem bu yntemlerin nedenkullanÝldÝÛÝ hem de sonularÝ aÝklanacaktÝr. alÝßmamÝzÝn btn uygulamalÝkÝsÝmlarÝnda 3 aylÝk veriler kullanÝlmÝß ve zaman aralÝÛÝ olarak 1991:1 Ð2003:4 incelenmißtir. Uygulanan yntemler korelasyon testleri, regresyonanalizleri ve nedensellik analizleridir.10

3.2.1 Korelasyon Matrisi Analizi

UygulamalÝ alÝßmalar genelde baßlangÝ noktasÝ olarak kullanÝlandeÛißkenlerin bire-bir ilißkilerinin ne kadar ve ne ynde olduÛunu incelemeyi

9 Çal›şmam›zda temel model olarak al›nmayan ancak istatistiksel olarak s›nanan Model 2, Model 4, ve Model 5 ile

ilgili istatistiksel ve ekonometrik sonuçlar Ek Tablolar k›sm›nda sunulmuştur.

10 Çal›şmam›zda bu yöntemlerin yan›nda birim kök testleri ve eşbütünleşme testleri de uygulanm›şt›r. Bu testlerin

sonuçlar› Ek Tablolar k›sm›nda yer almaktad›r. Birim kök testleri için bkz. Dickey ve Fuller (1979), ve eşbütünleşme

testleri için bkz. Engle ve Granger (1987), Johansen (1988), ve Johansen ve Juselius (1990).

34

tercih ederler. Bu aÝdan kullanÝlan deÛißkenler arasÝndaki bire-bir doÛrusalilißkinin gc ve ne ynde olduÛu korelasyon katsayÝsÝ ile llmektedir.Korelasyon katsayÝsÝ r ile gsterilmekte ve x ve y gibi birbirine eßlenmiß ikideÛißken iin ßu forml ile hesap edilmektedir:

nΣxy Ð (Σx)(Σy)r = Ã n(Σx2) Ð (Σx)2 Ã n(Σy2) Ð (Σy)2

Burada yer alan sembolleri ßyle aÝklayabiliriz:

n : x ve y deÛißkenlerinin eßleßmesi ile ortaya Ýkan toplam gzlem sayÝsÝdÝr.

Σx : Btn x gzlemlerinin toplam deÛerini gstermektedir.

Σx2 : Btn x gzlemlerinin nce tek tek karelerinin alÝnÝp daha sonra bukarelerin toplanmasÝ ile olußan deÛeri gstermektedir.

(Σx)2 : Btn x gzlemleri nce toplanÝp daha sonra ortaya Ýkan deÛerinkaresinin alÝnmasÝ ile olußan deÛeri gstermektedir.

Σy : Btn y gzlemlerinin toplam deÛerini gstermektedir.

Σy2 : Btn y gzlemlerinin nce tek tek karelerinin alÝnÝp daha sonra bukarelerin toplanmasÝ ile olußan deÛeri gstermektedir.

(Σy)2 : Btn y gzlemleri nce toplanÝp daha sonra ortaya Ýkan deÛerinkaresinin alÝnmasÝ ile olußan deÛeri gstermektedir.

Σxy : Her bir x deÛerinin kendisine eß olan y deÛeri ile arpÝlÝp daha sonraortaya Ýkan bu arpÝm sonularÝnÝn toplanmasÝ ile olußan deÛerigstermektedir.

Model - 1Õde kullanÝlan deÛißkenler iin ortaya Ýkan korelasyon katsayÝlarÝkullanÝlarak olußturulan korelasyon matrisi ßyle olußmaktadÝr:

TABLO 1 MODEL Ð 1 DEÚÜÞKENLERÜ ÜÜN KORELASYON MATRÜSÜ

YYYYAAAAPPPPIIIIRRRRUUUUHHHH BBBBYYYYMMMMEEEE EEEENNNNFFFF RRRREEEEEEEELLLL FFFFAAAAÜÜÜÜZZZZ EEEENNNNFFFFÜÜÜÜSSSSTTTT DDDDEEEEPPPPRRRREEEEMMMM

YYYYAAAAPPPPIIIIRRRRUUUUHHHH 1 0.076726 0.270047 0.1185522 0.0223379 -0.203255

BBBBYYYYMMMMEEEE 0.076726 1 -0.311705 0.071992 -0.594749 -0.108754

EEEENNNNFFFF 0.270047 -0.311705 1 -0.528494 0.57173 -0.062611

RRRREEEEEEEELLLL FFFFAAAAÜÜÜÜZZZZ 0.1185522 0.071992 -0.528494 1 -0.44426 -0.217674

EEEENNNNFFFFÜÜÜÜSSSSTTTT 0.0223379 -0.594749 0.57173 -0.44426 1 0.111388

DDDDEEEEPPPPRRRREEEEMMMM -0.203255 -0.108754 -0.062611 -0.217674 0.111388 1

Model 1Õin baÛÝmlÝ deÛißkeni olan YapÝ RuhsatÝna Gre Yzlm ilebaÛÝmsÝz deÛißkenler arasÝndaki bire-bir ilißki Tablo.1Õde ikinci stundagrlmektedir. Genel olarak yapÝ ruhsatÝna gre yzlm ile diÛerdeÛißkenler arasÝndaki ilißki katsayÝsÝ olduka dßktr (En yksek 0.270047,en dßk 0.023379). AyrÝca, yalnÝzca YapÝ RuhsatÝna gre yzlm iledeprem arasÝnda ters ynde bir ilißki grlmektedir (-0.203255). Ancak bubulgular bize Model 1Õin kullanÝlamayacaÛÝnÝ gstermemekte, sadece bir nc


35

bilgi vermektedir. Korelasyon katsayÝlarÝ ok dßk olduÛu halde aralarÝndaanlamlÝ ilißki olabilecek deÛißkenler bulunabilir.11

te yandan Model - 3Õte kullanÝlan deÛißkenler iin ortaya Ýkan korelasyonkatsayÝlarÝ kullanÝlarak olußturulan korelasyon matrisi ßyle olußmaktadÝr:

TABLO 2 MODEL Ð 3 DEÚÜÞKENLERÜ ÜÜN KORELASYON MATRÜSÜ

ÜÜÜÜNNNNÞÞÞÞKKKKAAAATTTTDDDDEEEEÚÚÚÚ BBBBYYYYMMMMEEEE EEEENNNNFFFF RRRREEEEEEEELLLL FFFFAAAAÜÜÜÜZZZZ KKKKAAAAMMMMUUUUBBBB EEEENNNNFFFFÜÜÜÜSSSSTTTT DDDDEEEEPPPPRRRREEEEMMMM

ÜÜÜÜNNNNÞÞÞÞKKKKAAAATTTTDDDDEEEEÚÚÚÚ 1 0.017101 0.163934 0.002494 -0.174012 0.018981 -0.03133

BBBBYYYYMMMMEEEE 0.017101 1 -0.316269 0.07387 -0.305972 -0.596784 -0.11069

EEEENNNNFFFF 0.163934 -0.316269 1 -0.517407 -0.138883 0.572681 -0.04926

RRRREEEEEEEELLLL FFFFAAAAÜÜÜÜZZZZ 0.002494 0.07387 -0.517407 1 -0.0267819 -0.44519 -0.21872

KKKKAAAAMMMMUUUUBBBB -0.174012 -0.305972 -0.138883 -0.0267819 1 0.108563 0.067023

EEEENNNNFFFFÜÜÜÜSSSSTTTT 0.018981 -0.596784 0.572681 -0.44519 0.108563 1 0.11451

DDDDEEEEPPPPRRRREEEEMMMM -0.03133 -0.11069 -0.04926 -0.21872 0.067023 0.11451 1

Model - 3Õn baÛÝmlÝ deÛißkeni olan Sabit Fiyatlarla Ünßaat Sektr KatmaDeÛeri ile baÛÝ

ÜNÞAAT SEKT–Rƒ STRATEJÜK PLANI - Müteahhitler Birliği...ÜNÞAAT SEKT–Rƒ STRATEJÜK PLANI...

Documents

Transcript of ÜNÞAAT SEKT–Rƒ STRATEJÜK PLANI - Müteahhitler Birliği...ÜNÞAAT SEKT–Rƒ STRATEJÜK PLANI...