ČINIOCI RIZIKA OD DEPRESIJE KOD DECE I MLADIH1...Hrnčić J. Činioci rizika od depresije kod dece...

Psihijat.dan./2008/40/1/51-74/ Hrnčić J. Činioci rizika od depresije kod dece i mladih

51

Revijalni rad

ČINIOCI RIZIKA OD DEPRESIJE KOD DECE I MLADIH1

Jasna Hrnčić

Institut za kriminološka i sociloška istraživanja u Beogradu

Apstrakt: U radu se daje pregled činilaca rizika unipolarne (blage i umerene) depre-

sije u detinjstvu i adolescenciji. Nalazi istraživanja sugerišu međudejstvo nekoliko grupa uti-caja. U okviru ranih razvojnih činilaca, to su: nedovoljni pozitivni afektivni odnosi, zbog čega dete razvija unutrašnje predstave afektivnih odnosa između sveta i sebe koje su generalno negativne; i ograničavanje ili nepodržavanje istraživanja sobom i svetom, zbog čega se dete ne razvija svoju samostalnost i nezavisnost. U okviru sadašnje socijalne sredine to su nedostatak afektivne razmene i obeshrabrivanje autonomije i individuacije. Lične karakteristike koje povećavaju rizik za depresivni ishod su: uzrast, pol, zavisnost od socijalne okoline, slabe soci-jalne veštine i disfunkcionalno kognitivno procesiranje. Negativni životni događaji koji pove-ćevju rizik su: porodični stresori, gubitak pozitivnih stimulusa i izloženost negativnim stimu-lusima. Modeli objašnjenja međudejstva ovih činilaca su predmet disuksije u savremenoj lit-eraturi.

Ključne reči: depresivni poremećaji, afektivna razmena, vidna, kognitivno proce-

siranje.

1 Rad u okviru projekta “Prevencija kriminala i drugih socijalnih devijacija” koji podržava Ministarstvo za nauku i tehnološki razvoj Republike Srbije, broj 149016.


52

Depresija, kao jedan od najčešćih mentalnih poremećaja savremenog doba, izazvala je veliku produkciju teorija i istraživanja. Istraživanja su po-kazala da se čak i divergentne teorije neretko slažu oko činilaca koji pove-ćavaju rizik za uniplarnu depresiju, mada im ne pridaju isti značaj i ulogu u svojim teorijskim pristupima [1]. Takođe, različite teorije su dolazile do komplementarnih istraživačkih rezultata i time potvrđivale značaj pojedinih činilaca. Pokazalo se da postoji interakcija između višestrukih i multisistem-skih činilaca koji povećavaju rizik za nastanak i održanje depresije [2,3]. Savremeni naglasak na blagovremenoj prevenciji poremećaja je dalje po-jačao interesovanje za definisanje i sistematizaciju činilaca rizika, koja će omogućiti praktičarima primerenu i delotvornu intervenciju. Ovde ćemo pri-kazati faktore rizika blagih i umerenih formi unipolarne depresije kod dece i mladih (uključujući sledeće dijagnoze DSM-IV klasifikacije [4] dg. 296 – blag ili umeren veliki depresivni poremećaj, dg. 300.4 distimični poremećaj i dg. 311 – drugi depresivni poremećaji; kao i depresivnost definisanu kao dimenziju u istraživanjeima opšte populacije). Oni će biti prikazani u okviru genetskih uticaja, porodičnih uticaja (nedovoljne afektivne veze, nedovoljna osetljivost i prijemčivost roditelja, obeshrabrivanje autonomije i individua-cije), vršnjačkih odnosa, individualnih karakteristika (uzrast, pol, društvene veštine, zavisnost od društvene okoline, kognitivno procesiranje) i stresora (porodični stresori, gubitak pozitivnih stimulusa i izloženost negativnim stimulusima).

Genetski uticaji Iako je značajno veće prisustvo depresivnih poremećaja kod prvih

srodnika depresivne osobe dobro utvrđena činjenica [3,5,6,7], mehanizmi prenošenja nisu nužno genetski. Dok bipolarni oblici afektivnih poremećaja konzistentno pokazuju izrazitu naslednu osnovu [8,3], kao i teži oblici unipo-larne depresije, naročito sa psihotičnim karakteristikama [9], kada se radi o blagim i umerenim formama unipolarne depresije nije utvrđen veliki uticaj nasleđivanja. Harington [3] navodi rezultate studija blizanaca i usvojene dece koje kod blažih oblika unipolarne depresije dobijaju daleko slabiju, mada još uvek značajnu naslednu osnovu, nego kod depresije sa psihotičnim elemen-tima i bipolarnih afektivnih poremećaja. U istraživanju Megafina i Kaca [10], procenjena naslednost za umerene oblike depresije je bila 8%. Studija La-jonsa i saradnika [9], sprovedena na velikom uzorku od 3.227 muških parova jednojajčanih i dvojajčanih blizanaca u SAD, pokazala je da nema značajnog uticaja genetskih rizika kod distimije i blagog do umerenog velikog depre-sivnog poremećaja, dok postoji značajan uticaj porodične i druge zajedničke sredine.

U prilog većem značaju sredine govore i mnoga druga istraživanja. Pokazuje se da depresivne majke, za koje se tradicionalno smatra da prenose depresivnost genetskim putem, pružaju svom detetu nepovoljnu sredinu za


53

razvoj: nekonzistentije su, razdražljivije, i manje energične kao roditelji [11,12] i imaju nedovoljne ili negativne afektivne veze sa decom, koja zatim slabije nepreduju kako u mentalnom, tako i u motornom smislu [13,2]. Ro-ditelje osoba sa umerenim i unipolarnim oblicima depresije sa ranim počet-kom bolesti (pre 25. godine, obično u detinjstvu i mladosti) često karakterišu ne samo depresija, već i alkoholizam i sociopatija [5,14,6]. Njihova zajed-nička karakteristika je roditeljska disfunkcija, koja vodi ka depresivnom ishodu kod dece. Deca roditelja sa depresivnim poremećajima su pod vi-sokim rizikom ne samo od depresije, već i svih drugih vrsta psihijatrijskih oboljenja [15,3]. Istraživanja depresivnosti kao kontinuuma u okviru opšte adolescentne populacije pokazala su da depresivni simptomi majki i njihove adolescentne dece nisu obavezno povezani. Tako se u istraživanju For-hendove i saradnika [16] nije pokazala značajna veza između njih, dok u istraživanju Dejvisa i Windla [17] majčini depresivni simptomi nisu bili prediktivni za psihosocijalne probleme sinova (depresiju, probleme po-našanja, školske probleme), već samo kćerki. U oba navedena istraživanja značajan prediktor depresije mladih bili su poremećeni porodični odnosi: u prvom je to bio sukob između roditelja i adolecenta, a u drugom – bračni sukob, koji se pokazao kao umereni medijator između depresivnih simpoma majki i njihovih sinova.

Porodični uticaji Istraživanja nedvosmisleno pokazuju značaj porodice za razvoj de-

presivnosti [11,18,19,3,20]. Uticaj porodice ogleda se kako u ranom razvoju mlade osobe, kada se stvara sklonost ka kasnijoj depresiji, tako i u sadašnjem neposrednom socijalnom okruženju porodičnih uticaja. Ovde ćemo prikazati značaj nedovoljnih afektivnih veza u porodici, nedovoljne osetljivosti i pri-jemčivosti roditelja i obeshrabrivanje autonomije i individuacijemlade osobe.

Nedovoljne afektivne veze u porodici Dva tipa roditeljskih ponašanja dovode do neadekvatnih afektivnih

veza. Prvi tip su zanemarujuća ponašanja: ravnodušnost, odsutnost, povla-čenje. Drugi tip su odbacujuća ponašanja: neprijateljstvo, kritičnost, otvoreno odbacivanje deteta. Ovakva ponašanja vode osiromašenom i nepovoljnom razvoju deteta, jer ne obezbeđuju sigurno okruženje u kojem bi se dete ose-ćalo dobro i omogućavalo detetu slobodno straživanje i sazrevanje [21,22], a često disfunkcionalno i negativno usmeravaju dete u njegovom pogledu na sebe i svet.

Rani razvoj Brojna istraživanja pokazuju vezu između ranog afektivnog lišavanja

i kasnije depresije. Gubitak majke ili produženo razdvajanje u detinjstvu su značajno češći u istoriji depresivnih nego nedepresivnih subjekata [6]. Deta-


54

ljnije studije pokazuju da veliki udeo u ovom nepovoljnom ishodu imaju porodične okolnosti u kojima je dete raslo, posebno smanjenje kvaliteta nege posle majčine smrti [22,3]. Studije afektivnog vezivanja između deteta i pri-marnog staraoca pokazuju da deca sa odbacujućim roditeljima pokazuju veći rizik i od eksternalizovanog i od internalizovanog ponašanja [23], a naročito od komorbiditeta ova dva tipa ponašanja [24]. Istraživanje Rezenstajne i Horowitz-a [25] pokazuje da i izbegavajući i ambivalentni tip vezivanja ima povećan rizik i od poremećaja ponašanja i od afektivnih poremećaja (pre svega depresije) u mladosti. Pregledna studija uzroka nastanka depresije Berbaha i Borduena [11] pokazuje da retrospektivne studije odraslih depre-sivnih pacijenata konzistentno dobijuju nalaze o slabijoj nezi i slabijim emo-tivnim vezama u njihovim porodicama porekla.

Sadašnja porodična situacija Sadašnje nedovoljne i negativne afektivne veze u porodici su u vi-

sokoj korelaciji sa depresivnim ispoljavanjima kod dece i mladih. Pregledna studija Birmahera i saradnika [7] pokazuje da porodice depresivne dece, om-ladine i odraslih karakteriše više hostilnosti i odbacivanja, a manje podrške, nego porodice normalnih subjekata. Istraživanja depresivne dece Puig-Antich-a i saradnika [26,27] pokazala su da je afektivna veza majkom i ocem značajno lošija kod depresivne dece nego kod nedepresivne dece sa ank-sioznim poremećajima. Roditelji depresivne dece su značajno hladniji, a očevi i značajno hostilniji nego roditelji neurotične dece. Majke kako depre-sivne tako i neurotične dece bile su značajno hostilnije od kontrolne grupe. Uticaj majki je bio izrazitiji i opštiji, i u visokoj korelaciji i sa vršnjačkim odnosima i sa oporavkom od depresije, za razliku od uticaja oca. Pregledna studija Burbach-a i Borduin-a [11] pokazuje da porodice depresivne dece karaktriše roditeljsko odbacivanje, nezainteresovanost i deprivacija. Ipak, Asarnov i saradnici [28] nalaze da porodična kohezivnost (emotivne veze) nije specifična za depresivni poremećaj, jer nije značajno niža kod porodica depresivne dece nego kod porodica dece sa drugim psihijatrijskim poremeća-jima. Istraživanje Gerisona i saradnika [29] je pokazalo da je za depresivne simptome mladih najizrazitije vezana smanjena porodična kohezivnost, u odnosu na nekolicinu posmatranih varijabli. Slične rezultate dobija i Prange i saradnici [30]. U ovoj studiji se pokazuje značajna negativna korelacija iz-među porodične kohezivnosti i depresivnosti adolescenata, ali i između kohezivnosti i niza drugih problema adolescenata, a najizrazitija je za pore-mećaje ponašanja. Ferguson i saradnici [31] dobijaju negativnu korelaciju između kvaliteta afektivnih veza sa roditeljima i depresivnih simptoma ado-lescenata. Kvalitet afektivnih veza je prediktivan i za depresivne simptome u sledećoj godini. Longitudinalno desetogodišnje istraživanje Halahana i sar. [32] pokazuje da je niska porodična podrška predznak kasnije depresije. I Aseltin i saradnici [33] dobijaju da porodice depresivnih adolescenata karak-


55

teriše značajno manja porodična podrška. Naše istraživanje [34] pokazuje da su smanjena emotivna razmena u porodici i majčino odbacivanje značajno povezani sa depresivnošću mladića institucionalizovanih zbog antisocijalnog ponašanja.

Da bi se adekvatno ocenio značaj negativnih afektivnih veza kao čin-ioci nastanka depresije, potrebno je imati na umu da i sama depresivna osoba svojim ponašanjem može da izazove odbacivanje okoline – tzv. “efekat de-teta”. Ovaj efekat je slabiji kod dece nego kod adolescenata. Najverovatnije je da ovakvo ponašanje depresivne osobe dalje pogoršava njenu socijalnu situciju, koja dalje pogoduje depresivnom ishodu, i tako se stvara začarani krug.

Nedovoljna osetljivost i prijemčivost roditelja Osetljivost roditelja podrazumeva praćenje ponašanja deteta i pre-

poznavanja njegovih potreba. Prijemčivost roditelja podrazumeva komple-mentarno reagovanje na dečje potrebe u pravcu njihovog zadovoljenja [35]. Roditelj može da nema vremena i/ili energije (siromaštvo, bolest, mnogo-člana porodica itd), da nema kognitivne veštine (obrazovno zapušteni, men-talno zaostali, itd.), ili da mu nedostaje otvorenost (unutrašnje blokade tipa strahova ili predrasuda) da bi pratio svoje dete i njegove potrebe i učestvovao u njihovom zadovoljenju [36]. Nedovoljna osetljivost ima za posledicu da roditelj ne razume svoje dete, te je njegovo intervenisanje u dečjem razvoju često neprikladno, a roditelj nije delotvoran. Nedovoljna prijemčivost ro-ditelja ima za posledicu da dete ne ovladava ni sobom ni svojom okolinom na odgovarajući način.

Osetljivost i prijemčivost roditelja postaje naročito značajna u okol-nostima koje nisu dobro regulisane spoljašnjim pravilima, kao što su stresne situacije, i osetljivi razvojni periodi kao što su rano detinjstvo i adolescen-cija. U ranom detinjstvu dete ima ograničene mogućnosti komunikacije, dok u adolescenciji proširuje svoj svet van porodice, gde su pravila često druga-čija nego u porodici.

Uticaj nedovoljne osetljivosti i prijemčivosti roditelja na razvoj de-presivnih tendencija je mnogostruk. Osoba je nesigurna u prihvatanju svih aspekata sebe i u samoispoljavanju, nedovoljno osetljiva za sopstvene pot-rebe, nesigurna je u samostalnim akcijama, manje eksperimentiše, slabije uči iz iskustva i sporije razvija svoje veštine [22,23].

Rani razvoj Različite, čak i suprotne karakteristike porodice porekla koje se dobi-

jaju u istraživanjima depresivnih pacijenata – preterano protektivni vs slabo angažovani roditelji, preterano strogi vs preterano popustljivi roditelji [11] – mogle bi se bolje razumeti ako se shvate kao različiti pokazatelji zajedničke roditeljske karakteristike – njihove nedovoljne osetljivosti i prijemčivosti.


56

Nedovoljna osetljivost i neprijemčivost roditelja je ključna odrednica ne-sigurnog afektivnog vezivanja deteta u ranom detinjstvu, koje je zatim prediktivno za kasnije internalizovane i eksternalizovane probleme deteta [22,23,24,25,37,38].

Sadašnja situacija Nedovoljna prijemčivost i osetljivost porodice u sadašnjoj situaciji je

prediktivna za depresivne simptome [2]. Tako Dejvis i Viudl [17] dobijaju značajnu korelaciju između aktuelno slabije prisutne porodične intimnosti i depresivnih simptoma kod adolescenata. Neki autori iznose da je nekvalitet-nija i kraća komunikaciju sa majkom specifična za decu prepubertetskog uzrasta sa velikim depresivnim poremećajima u odnosu na decu sa ank-sioznim poremećajima, kao i da je poboljšanje količine i kvaliteta komuni-kacije značajno povezano sa oporavkom od depresije [26,27]. Međutim, drugi nalaze da depresivna dece nemaju značajno manju mogućnost ispol-javanja u porodici nego deca sa drugim psihijatrijskim poremećajima [28]. Ipak ova istraživanja ne daju mogućnost zaključivanja o uticaju “efekta de-teta” na ove nalaze jer se u njima procenjuje samo sadašnja situacija, pa je moguće da je smanjen kvalitet komunikacije posledica, a ne uzrok depresiv-nosti mlade osobe.

Obeshrabrivanje samostalnosti i individuacije mladih od strane

porodice Mladost je period kada individuacija od porodice porekla postaje os-

novni razvojni zadatak, naravno, pod uslovom da su emotivne veze u porodici pre toga bile razvijene. Narušeni hijerarhijski odnosi u porodici, u kojima dete preuzima kontrolu kao amortizer anksioznosti staraoca, kao i utrougljavanje deteta u odnose između roditelja i koalicije koje pravi sa odra-slim članovima porodice, imaju negativan uticaj na procese osamostaljenja i individuacije. Ove porodice podržavaju zavisnost adolescenata, i sistematski obeshrabljuju njihove pokušaje osamostaljenja. Adolescenti mogu da na ova ograničenja reaguju na dva načina: povlačenjem i apatijom, ili pravljenjem problema u široj društvenoj zajednici [39]. Berber i saradnici [40,41] su is-traživali uticaj psihološke kontrole roditelja (definisane kao “obrasci porodičnih odnosa koji remete ili ometaju procese individuacije kod deteta” [40, str. 1121] na psihosocijalne probleme mladih. Ova istraživanja su dosledno pokazala vezu između internalizovanih problema, naročito depre-sije, i psihološke kontrole roditelja. Uticaj psihološke kontrole majke je bio izrazitiji i konzistentniji nego uticaj oca. Pokazalo se da ova kontrola nije samo značajno prediktivna za intrenalizovane (anksiozne i depresivne) prob-leme, nego i da je ona prediktivnija za ove probleme, nego za eskerna-lizovane probleme tj. delinkvenciju adolescenata.


57

Naše istraživanje mladića institucionalizovanih zbog antisocijalnog ponašanja [34] pokazalo je da su smanjene mogućnosti individuacije u porodici, kontrola majke (preterano ograničavanje ponašanja deteta) i psi-hološka kontrola majke (skriveni, psihološki metodi kontrole aktivnosti i ponašanja deteta) bili značajno povezani sa depresivnošću ispitanika.

Vršnjački odnosi Istraživanja osobina neposrednih vršnjačkih odnosa depresivne dece i

mladih sprovedena su u različitim populacijama, najčešće školskoj i kliničkoj, ali i delinkventnoj populaciji. Istraživanja školske populacije spro-vođena su uglavnom na velikim uzorcima. Status u vršnjačkoj grupi je pretežno procenjivan na osnovu odgovora vršnjaka, a depresivnost je de-finisana kao kontinuirana varijabla, preko upitnika samoprocene. Istraživanja kliničke populacije dece rađena su na malim uzorcima. Zaključci o odnosima sa vršnjacima uglavnom su dobijani na osnovu procene roditelja, depresija je definisana kao dijagnostička kategorija i procenjivana na osnovu dijagnos-tičkog intervjua. Istraživanja delinkventne popluacije koje se odnosi na ovu oblast su retka. Prikazaćemo rezultate nekih relevantnih istraživanja sprove-denih u ove tri populacije.

Školska populacija Deca Istraživanje Kola i Karpentijerija [42] je pokazalo da su preadoles-

centna deca koja su odbačena od školskih vršnjaka značajno depresivnija od ostale dece. Međutim, ako se iz grupe depresivne dece izdvoje ona koja su i depresivna i imaju probleme ponašanja, pokazuje se da je odbacivanje pre rezultata problema kontrole ponašanja nego depresivnosti. Poveznost između odbacivanja u vršnjačkoj grupi i problema ponašanja dosledno je potvrđena i u mnogim drugim istraživanjima [42,43,44,45].

Paterson i Stulmiler [46] su na tri uzorka dečaka dosledno dobijali značajnu negativnu vezu između dobrih školskih vršnjačkih odnosa i depre-sivnog raspoloženja dečaka, dok je veza između školskog uspeha i depresije bila slaba i nekonzistentna.

Istraživanje Kantrela i Princa [43] nije pokazalo postojanje povez-anosti između statusa u vršnjačkoj grupi i depresivnog raspoloženja dece.

Nekonzistetni nalazi o vezi vršnjačkih odnosa i depresivnog raspoloženja dobijeni na uzorcima preadolescentne dece mogu biti posledica relativno manjeg značaja koji u detinjstvu imaju vršnjački odnosi u odnosu na porodicu. Tako istraživanje osmogodišnje dece Butove i saradnika [47] pokazuje da deca sa internalizovnim problemima ne pridaju veći značaj vršnjacima u odnosu na ostale izvore emotivne podrške.

Nalazi o povezanosti problema ponašanja, depresivnosti i od-bačenosti mogu ukazivati na to da samo izrazito loši odnosi sa vršnjacima


58

dovode do depresivnog raspoloženja u detinjstvu. Istraživanja Krika i Brig-bija je pokazalo da viktimizirana deca (kojoj vršnjaci prete povređivanjem ili ih povređuju) imaju značajno višu depresivnost, anksioznost i osećanje usamljenosti od dece koja nisu viktimizirana [48]. Viktimiziranost je bila visoko prediktivna za odbačenost i kada se kontroliše efekat agresivnosti.

Adolescenti Situacija u adolescenciji se menja. Dosledno se pokazuje značajna

povezanost odnosa sa vršnjacima i depresivnih simptoma u ovom uzrastu. Vindl je dobio značajnu ali relativno slabu korelaciju između skrivene agre-sije najbližeg prijatelja i depresivnih simptoma [49]. Ipak, nije jasno da li je skrivena agresija najbližeg prijatelja uzork ili posledica depresivnih simp-toma. Studije sa longitudinalnim dizajnom daju jasnije odgovore. Džojner i Metalski [50] iznose da je odbacivanje „cimera” u koledžu bilo specifično prediktivno za depresivne simptome tri nedelje kasnije, ali ne i za ank-sioznost niti anhedoniju. Interesantni su nalazi Aseltina i saradnika [33], koji su istraživali depresivnu simptomatologiju kod srednjoškolaca u tri navrata, u jednogodišnjim razmacima. Za mlade koji u prvim procenama nisu pokaziv-ali depresivne simptome, i problemi u porodici i problemi sa vršnjacima su bili značajno prediktivni za depresivne simptome u poslednjoj proceni. Me-đutim, za hronično depresivne adolescente, dok porodični problemi prethod-nih godina nisu bili prediktivni za depresivnost zadnje godine, odnosi sa pri-jateljima su se pokazali visoko prediktivnim za depresivnost, kako za njeno povećanje ako su bili problematični, tako i za njeno smanjene ako su bili pozitivni. Veći značaj vršnjaka kod hronično depresivnih može se protuma-čiti kao adaptivni odgovor na porodičnu disfunkciju u pravcu traženja dodat-nih izvora podrške.

Klinička populacija Pokazuje se da depresivnu decu karaktrišu siromašni vršnjački od-

nosi. Puig-Antich i saradnici [26] nalaze da su depresivna deca imala nega-tivnije odnose sa vršnjacima, bila više zadirkivana i ređe imala najboljeg prijatelja, od normalne i anksiozne dece. Praćenje je pokazalo da su se odnosi sa vršnjacima značajno popravili kod dece koja su se oporavila od depresije, ali si u dalje bili značajno gori od normalne dece [26]. Istraživanje Gudjera i saradnika [51] pokazalo je da su lošiji vršnjački odnosi posle početka pore-mećaja bili prediktivni za loš opravak depresivnih, ali ne i anksioznih osoba. U oba istraživanja porodica je pružala manje podrške depresivnoj deci u od-nosu na kontrolnu grupu.

Veća konzistencija i specifičnost veze između depresije i vršnjačkih odnosa dobijena u kliničkoj populaciji može biti posledica daleko izrazitije depresivnosti u kliničkoj nego u školskoj populaciji, koja sugeriše sa jedne strane izrazitije psihosocijalne probleme koji su doveli do poremećaja, a sa


59

druge strane – izrazitije promene ponašanja deteta nastale usled depresivnog poremećaja, koje negativno utiču na vršnjačke odnose. Ipak, nalazi o lošim odnosima oporavljene depresivne dece sugerišu da se njihova pozicija u vršnjačkoj grupi ne može objasniti samo njihovim depresivnim ponašanjem.

Delinkventna populacija Naše istraživanje povezanosti depresivnosti i društvenih odnosa kod

adolescenata, lišenih slobode zbog svojih prestupa, pokazalo je da su agre-sivnost vršnjačke grupe i pripadnost prokriminalnoj vršnjačkoj grupi dale značajan doprinos objašnjenju depresivnosti, koji je bio nezavisan od uticaja porodice [34].

Navedena istraživanja nisu jednosmerna u svojim nalazima, ali gene-ralno pokazuju povezanost lošeg statusa u vršnjačkoj grupi i depresivnih simptoma kod dece i mladih. Nalazi sugerišu da, dok su u detinjstvu vršnjački odnosi značajni za razvijanje depresije samo kada su izrazito pore-mećeni, u adolescentnom uzrastu je značaj povezanosti odnosa sa vršnjacima i depresivnih simptoma dosledan. Razmatranje ovakvih podataka uvek nameće i pitanje smera uticaja. Loši društveni odnosi mogu biti ne samo uz-rok, nego i posledica depresivnosti, zbog koje oni mogu biti manje an-gažovani u interakcijama sa vršnjacima i više podložni viktimizaciji [46,48]. Istraživanja sugerišu da ponašanja depresivnih izazivaju odbacivanje vršnjaka [49,50,52,20], ali i da vršnjački odnosi imaju dejstvo na depresivno raspoloženje adolescenta koji je nezavisno od ponašanja adolescenta [33,50].

Individualne karakteristike Istraživanja individualnih razlika kod dece i mladih su pokazala da

postoji povezanost depresivnosti sa polom i uzrastom. Nije uočeno konzis-tentna veza između depresije i inteligencije, niti između depresije i bioloških markera kod dece i mladih [2,3,7].

Polne razlike i uzrasni trend U adolescenciji se dešava značajno povećanje depresivne simptoma-

tologije i unipolarnih depresivnih poremećaja, koje se posle toga zadržava do kasnih godina [53,18]. Ovo povećanje je vezano za početak puberteta [3]. Istovremeno se pokazuje i promena u polnoj zastupljenosti. Dok pre pu-berteta nema izrazitih polnih razlika, posle 11 god. devojčice pokazuju dva do pet puta veće prisustvo unipolarnog depresivnog poremećaja [54,55,56,57,58,59] i uglavnom značajno više skorove na testovima depresije [29,17], mada to nije uvek slučaj (npr. Blok i saradnici ne dobijaju značajne razlike [60]. Ovaj odnos je veći kod depresivnih poremećaja nego kod depre-sivnih simptoma u okviru istraživanja opšte populacije. U stvari, povećanje depresivnosti u pubertetu dobrim delom nastaje zahvaljujući povećanju de-presivnosti kod devojaka. Ako se poredi samo stopa zastupljenosti depresije


60

kod muškog pola u adolescenciji i detinjstvu [54,55,56,18,3,59], povećanje nije tako izraženo i nije uvek značajno.

Prilikom razmatranja uzroka nastanka depresije mora se voditi računa o razlikama između devojaka i mladića. Blok i sar. [60] dobijaju u longitudi-nalnoj studiji nalaz da postoje razlike u predisponirajućim činiocima depre-sivnih simptoma devojaka i mladića. Kod mladića je nedovoljno kontrolisano ponašanje u detinjstvu predisponirajuće za depresivnost u pubertetu, dok je kod devojčica preterano kontrolisano ponašanje u detinjstvu povezano sa kasnijom depresivnošću. Pokazuju se razlike i u koleraciji sa IQ: kod devo-jčica je korelacija IQ i depresivnosti pozitivna, a kod dečaka negativna, a razlike između polova su statistički značajne. Isto istraživanje pokazuje da postoje polne razlike u ispoljavanjima depresivnog raspoloženja u adolescen-ciji: dok devojke pokazuju veću orijentaciju ka razmišljanju i usredsređi-vanju na sebe i više zadržavaju svoju nesreću sebi, depresivni simptomi mladića su povezani sa antisocijalnim, agresivnim i samopotvrđujućim po-našanjem.

Navedene polne razlike su određene pre svega procesima socijali-zacije i životnim teškoćama vezanim za polne uloge, dok su zaključci o povezanosti između depresivnosti i bioloških mehanizama koji su u osnovi pubertetskih promena nekonzistetni i nepotpuni [3]. Procesi socijalizacije podstiču poziciju bespomoćnosti (viđenja uzroka neprijatnih događaja kao unutra-šnjih, globalnih i stabilnih) kod devojčica [61,62] i žena [63]. Takođe, socijalnu poziciju ženskog pola karakterišu niži društveni položaj i moć. Od žena se očekuje da potiskuju svoje potrebe i želje u korist porodičnih ili part-nerovih potreba [63]. Stimuliše se njihova zavisnost od društvene okoline. Pokazuje se da su kod devojaka depresivni simptomi više vezani za porodičnu situaciju nego kod mladića [17]. Ženska polna uloga je u suprot-nosti sa potrebom za individuacijom, koja je središnja tema adolescencije, te tako ulazak u adolescenciju povlači teškoće prilagođavanja devojaka ovako protivrečnim zahtevima, sa čime se mladići ne sreću, što pogoduje većoj učestalosti depresivnih poremećaja kod devojaka. S druge strane, mladićima se ne toleriše ispoljavanje tuge, nemoći i pasivnosti, zbog čega su njihovi depresivni simptomi povezani sa antisocijalnim, agresivnim i samopotvrđu-jućim ponašanjem i često njima maskirani.

Društvene veštine Luinson je sedamdesetih godina skrenuo pažnju na važnost koju ima

za depresivni ishod ravnoteža između pozitivnog i negativnog potkrepljenja, ukazujući da depresivne osobe imaju nizak nivo pozitivnog potkrepljenja. Uzrok može biti, između ostalog, i ponašanje samih depresivnih osoba. Luin-son i Graf [64] nalaze da one ne započinju ponašanja koji dovode do prijat-nih posledica i nemaju društvene veštine koje bi im omogućile više pozitiv-nog potkrepljenja. Renuf i sar. [65] dobijaju nalaz da deca i adolescenti sa


61

depresivnim poremećajem u okviru kliničkog uzorka imaju slabije društvene veštine kako u trenutku istraživanja, tako i u periodu praćenja (prosečno 4.4 godine praćenja). Društvena prilagođenost kod depresivnih mladih nije bila niža nego kod grupe mladih sa poremećajima ponašanja. Međutim, Megi i sar. [58] nisu dobili značajno nižu društvenu prilagođenost kod mladih sa depresivnim poremećajem u okviru normalnog uzorka 15-godišnjaka.

Istraživanja Džojnera i sar. [50,52] ukazuju na to da je depresivnost povezana sa negativnom interakcijom sa neposrednom okolinom, tipa “traženja razuveravanja” (potvrde da je drugima stalo do osobe) i traženja negativnog povratnog odgovora (u svrhu potvrđivanja svog pogleda na svet). Depresivna osoba je neprijatna zbog ovakvog ponašanja za one sa kojima je u interakciji, čime izaziva odbacivanje okoline, što vodi do povećanju depre-sivnosti kod adolescenata, kao što su navedena istraživanja pokazala.

Zavisnost od društvene sredine Istraživanja ukazuju da depresivne osobe pokazuju visoku zavisnost

od svoje društvene sredine. Gotlib i sar. [66] dobijaju nalaz da depresivni i subdepresivni adolescenti pokazuju značajno veću želju za podrškom i odo-bravanjem društvene sredine, i da se više plaše da budu sami ili ostavljeni nego kontrolna grupa. Bagbi i sar. [67] dobijaju više skorove zavisnosti kod depresivnih pacijenata nego kod kontrolne grupe, i to nezavisno od depresiv-nog raspoloženja pacijenata. I oporavljeni i neoporavljeni depresivni paci-jenti imaju više skorove zavisnosti od kontrolne grupe.

Kognitivno procesiranje Depresivne osobe karakteriše kognitivno procesiranje koje je

osobeno za ovaj poremećaj u odnosu na ostale psihopatološke kategorije. Teorije ponašenja posebno su se bavile kognitivnim distorzijama koje pre-disponiraju i održavaju depresiju [3,7]. Kognitivni pristup tretmanu depre-sivnih poremećaja upravo je i skrenuo pažnju psihijatrijske i psihološke jav-nosti na mogućnosti njegove primene kod psihijatrijskih poremećaja.

Opšti negativizam Pregledna studija Haga i saradnika pokazuje da depresivni pacijenti

imaju negativnije misli od ostalih pacijenata, od osoba bez poremećaja, od oporavljenih depresivnih pacijenata, i od sebe samih po oporavku [68].

Negativno mišljenje o sebi Sniženo samopoštovanje je jedna od prvih karakteristika kognitivne

obrade koja je bila primećena u radu sa depresivnim pacijentima, i jedan je od najpotvrđenijih korelata depresije [28,18,7,65,66,69,70]. Sniženo samo-poštovanje je prediktivno za kasniju depresiju [70,71]. Ova karakteristika je jedan od središnjih dijagnostičkih kriterijuma depresije kao mentalnog pore-


62

mećaja [72,1]. U osnovi sniženog samopoštovanja su stvarna ili zamišljena odbacivanja koja su se ponavljala u istoriji osobe [73].

Depresivne osobe pokazuju i druge karakteristike negativnog odnosa prema sebi. Bek [75] postulira u svojoj teoriji da depresivne pacijente karak-triše tipična kognitivna trijada: negativno mišljenje o sebi, o svetu, i o budućnosti. Hag i saradnici [68] ukazuju da depresivne osobe dosledno karakteriše negativno razmišnjanje o sebi: samokritičnost, niže samo-poštovanje, manje pozitivnih i više negativnih prideva u samoopisu, i veća neslaganja samoopisa sa idealnim selfom. Depresivne osobe su daleko nega-tivnije prema sebi od ostalih pacijenata, od oporavljenih depresivnih paci-jenata, i od sebe samih po oporavku [68]. Njih karakteriše negativno razmišl-janje o svetu i o budućnosti, a posebno o poziciji sebe u svetu i u budućnosti [68], što je specifično za depresivni poremećaj [28].

Kognitivna pristrasnost Karakteristika depresivnih su i negativna autobiografska sećanja,

koja su u korelaciji sa fluktacijama depresivnog raspoloženja kod istog paci-jenta tokom dana, kao i sa stepenom oporavka/remisije [68], ali nisu speci-fična za depresivne poremećaje u odnosu na druge psihijatrijske poremećaje. Depresivni izvode i više negativnih zaključaka iz hipotetičke situacije od osoba sa drugim psihijatrijskim poremećajima [28,39].

Kognitivne distorzije Depresivne osobe potcenjuju čak i visoko pozitivan fidbek, a precen-

juju negativan [68]. Ipak, umereno disforični subjekti pokazuju tzv. “depre-sivni realizam” – oni ispravnije procenjuju situaciju od nedepresivnih, koji precenjuju svoje odgovornosti za pozitivne, i potcenjuju je za negativne događaje [76].

Stil pripisivanja Jedna od retkih tema oko kojih su se autori psihoanalitičke i bihe-

jvioralne orijentacije složili jeste – značaj zaključka o nemogućnosti kontrole situacije, tj. o bespomoćnosti, na depresivno ponašanje individue [78,79,80,61]. Istraživanja Seligmena i saradnika na ljudima [81,82], su po-kazala značaj koji za razvijanje bespomoćne pozicije ima shvatanje uzroka negativnog događaja kao stabilnog, globalnog i internog. I u korelativnim studijama i u eksperimentalnom dizajnu dosledno se pokazuje da ovakav “atribucioni stil“ pogoduje depresiji, u različitim normalnim i kliničkim populacijama dece, adolescenata i odraslih [82,83,84,85,62,66]. Ova pripisivanja su prediktivne za buduću depresiju [71] i specifične za depre-sivna reagovanja i poremećaje, u poređenju sa drugim tipovima reagovanja i poremećaja [84,85]. Depresiji pogoduju i obrnute atribucije pozitivnih


63

događaja, čiji se uzroci shvataju kao manje stabilni, unutrašnji i globalni [85].

Dok snižene društvene veštine nisu specifične samo za depresivne

osobe, negativno mišljenje o sebi, opšti negativizam, i tipičan atribucioni stil su najspecifičniji prediktori početka, toka i ishoda kako depresivnih simp-toma, tako i unipolarne depresije.

Stresori Jedan od najzasnovanijih nalaza vezanih za uzroke nastanka depresije

je postojanje stresnih životnih događaja kao prekursora depresije [29,51,71, 18,3,7]. Ispitivanje depresivnih odraslih je pokazalo da je 60% do 70% njih doživelo jedan ili više teških stresnih događaja u godini pre početka velike depresivne epizode [7]. Stresori nisu samo činilac nastanka, već i održavanja i, u negativnoj korelaciji, oporavka od depresije [86]. Istraživanja depresije kod dece i mladih pokazuju da samo događaji koji zahtevaju značajno soci-jalno prilagođavanje imaju uticaj na početak i tok depresije [29,51]. Ipak, životni događaji objašnjavaju tek mali deo varijanse depresije [29].

Porodični stresori Porodični stresori su značajni prediktori depresivnih simptoma ado-

lescenata. Izloženost adolescenata negativnim životnim događajima predik-tivna je za njihove depresivne simptome nekoliko godina kasnije [31]. Ipak, porodični stresori (ekonomske teškoće, elementarne katastrofe, psihopa-tologija roditelja) ne odražavaju se direktno na internalizovane, tj. depresivne poremećaje dece i adolescenata, već pre svega kroz njihov uticaj na funk-conisanje porodice [87,88].

Gubitak pozitivnih stimulusa Gubitak bliske osobe, zdravlja, posla, slobode i sl. mogu biti stresori

koji provociraju i održavaju depresiju. Frojd je još 1916. god. ukazao na gubitak “objekta ljubavi” kao osnovnu temu depresije [89]. Kasnije psiho-analitičke teorije su posvetile veliku pažnju gubitku afektivnih veza sa ro-diteljima – prvim objektima ljubavi – kao uzroku nastanka depresije [77,90]. Istraživanja su potvrdila značaj koji gubitak ima za depresiju [3,86].

Rani gubitak roditelja Gubitak majke ili produženo odvajanje u detinjstvu su značajno češći

u istoriji depresivnih nego nedepresivnih subjekata [3,14]. Iako veliki udeo u eventualnom depresivnom ishodu ima niži kvalitet nege deteta posle majčine smrti [3,20], smrt roditelja i člana porodice svakako imaju svoje nezavisno dejstvo na depresivnost.


64

Razvod braka Studije dosledno pokazuju vezu između razvoda braka roditelja i in-

ternalizovanih poremećaja kod adolescenata. Odvajanje od drugog roditelja zbog razvoda (najčešće oca) ne podrazumeva samo gubitak afektivnih veza sa drugim roditeljem, već i povećanje prethodnog porodičnog konflikta, slabljenje roditeljske funkcije oba roditelja, i povećanje vanporodičnih stre-sora [3,87]. Ova veza posredovana je sukobima u porodici i odnosom ro-ditelj-dete, smatra Emeri [87]. Uočava se značajna korelacija između razvoda braka i anksiozno/depresivnog sindroma [12] i depresije [87]. Razvoj braka je prediktivan za kasniju depresiju kod mladih [70], ali i za druge poreme-ćaje. Njegov uticaj je povezan sa polnim razlikama: kod dečaka/mladića je prediktivniji za poremećaje ponašanja nego za poremećaje iz anksiozno-depresivnog kruga, dok je kod devojčica/devojaka situacija obrnuta [87].

Izloženost negativnim stimulusima

Zlostavljanje Zlostavljana i maltretirana deca pokazuju visoku učestalost depresiv-

nih poremećaja. Zlostavljanje, osim stresa, nosi sa sobom i niži kvalitet afek-tivnih odnosa deteta, smanjeno poverenje deteta u roditelje i povećanje drugih stresora (smeštaj van porodice, školski neuspeh itd.). Kaufman dobija nalaz da je čak 27% maltretirane dece (emotivno maltretiranje, fizička i sek-sualna zloupotreba, zanemarivanje) uzrasta od 7 do 12 god. ispunilo kriteri-jume za veliki depresivni poremećaj i/ili distimiju [91]. Depresivna deca su trpela veću fizičku zloupotrebu i emocionalno maltretiranje, i imala su više smeštaja van porodice od ostale maltretirane dece. Istraživanje opšte popu-lacije Kašahija i saradnika [92], sprovedeno na tri uzorka adolescenata, po-kazalo je da depresivni adolescenti procenjuju svoje očeve kao značajno na-silnije i svoje majke kao značajno verbalno agresivnije i nasilnije, nego kon-trolna grupa. Ipak, i adolescenti sa drugim psihijatrijskim poremećajima pro-cenjuju svoje očeve kao značajno nasilnije od depresivnih adolecenata.

Nasilje nad majkom u porodici je ekstremno stresan događaj za dete. Povezan je sa osećanjem nemoći i bespomoćnosti kod deteta, i sa čestim odvajanjima od majke, koja često napušta porodicu zbog bekstva od nasilja, ili se leči u bolnici zbog povreda [93]. Deca iz razvedenih porodica imaju više i internalizovanih i eksternalizovanih simptoma ukoliko su iskusila ovo nasilje nego ukoliku nisu [93]. Ipak, ova veza nije tako izrazita kada se radi o velikom depresivnom poremećaju. Mekloski i saradnici dobijaju tek mar-ginalnu vezu između nasilja nad majkom i ovog poremećaja kod dece uzrasta 6 do 12 godine [94].


65

Sukobi u porodici Sukobi adolescenta sa članovima porodice u značajnoj su korelaciji

sa sadašnjim depresivnim simptomima adolescenata [52,95,16]. Prediktivni su i za kasnije depresivne simptome [16] i depresivni poremećaj [71]. Nalazi o uticaju sukoba između roditelja su nekonzistenti. Forhend i saradnici nalaze da je bračni sukob značajno prediktivan za anksiozno/depresivni sin-drom adolescenata [12,96]. U drugim istraživanjima se ipak ne dobija znača-jna povezanost između bračnog sukoba roditelja i depresivnih simptoma ado-lescenata [16,31,88].

Birmaher i saradnici ukazuju na značaj još jednog stresora: izloženosti samoubistva, koji kod najbližih osoba tri puta povećava prisustvo akutnog i rekurentnog velikog depresivnog poremećaja [7].

Efekat deteta Goodyer i saradnici upozoravaju da je u istraživanjima veze između

negativnih životnih događaja i adaptacije mlade osobe neophodno uzeti u obzir da li su posmatrani životni događaji nezavisni od poremećaja koji se ispituje [97]. Depresivno ponašanje izaziva neprijateljstvo u neposrednom-društvenom okruženju, kao i povećan rizik od povreda i nesreća.

Prisustvo stresora nije specifično samo za depresiju, ono odlikuje svekoliku psihopatologiju. Specifično za depresiju je postojanje depresog-enih kognicija, koje dodaju težinu neprijatnim događajima i pogoduju depre-sivnom ishodu. Uticaj stresa na osobu je određen značenjem koji ona daje događaju. Čak i mali događaj može biti “poslednja kap” koja prevagne tas na negativnu stranu, dok sa druge strane i ozbiljniji negativni događaji ne moraju da deluju na ličnost [98]. Interesantan je nalaz Sartisa i Wejnrajta [86] koji pokazuje da i patološke karakteristike mogu da buduzaštitni činilac: negativni događaji nisu pokazali uticaj na depresiju kada je samopoštovanje osobe bilo izrazito nisko.

Značenje događaja u odnosu na njegov uticaj na društvene afektivne veze može biti presudno za eventualni depresivni ishod. Naše istraživanje [99] je pokazalo da veća restriktivnost ustanove u kojoj su mladići bili lišeni slobode zbog svojih prestupa nije bila praćena povećanjem, već – smanjen-jem njihove depresivnosti. Ovaj neočekivani nalaz je razjašnjen kada se po-kazalo da su mlade iz manje restriktivnih ustanova, u poređenju sa mladima iz restriktivnijih ustanova, karakteristale disfunkcionalnije porodice, izrazitije psihosocijalne nepovoljnosti i uslovi u ustanovi koji su pogodovali poziciji bespomoćnosti, što sve pogoduje depresivnom ishodu.

Koliko će neprijatni događaji uticati na depresiju zavisi i od resursa koje osoba ima za prevazilaženje stresne situacije [100]. Ključni resursi su podrška neposrednog društvenog okruženja i lični kapaciteti osobe (opšte osobine ličnosti, i mehanizmi prevazilaženja stresa). Desetogodišnje is-traživanje Holahana i saradnika je pokazalo da je uticaj negativnih događaja


66

na depresivnost ispitanika bio posredovan promenama u psihosocijalnim resursima osobe [32]. Najveću negativnu korelaciju sa depresivnim raspoloženjem je imala porodična podrška, zatim lična lakoća i samopouz-danje, dok sami negativni događaji nisu imali neposredno negativno dejstvo.

Zaključak Nijedan od navedenih činilaca rizika nije se pokazao kao nužan uslov

unipolarne (blage i umerene) depresije u detinjstvu i adolescenciji, niti samostalno uspeo da objasni veliki deo različitosti depresivnih simptoma. Značaj pojedinih činilaca zavisi od konteksta, uzrasta i pola. Nalazi is-traživanja sugerišu međudejstvo nekoliko grupa uticaja. U okviru ranih raz-vojnih činilaca to su: nedostatak pozitivnih afektivnih odnosa, zbog čega dete razvija unutrašnje reprezentacije afektivnih odnosa sveta i sebe koje su g-neralno negativne; i ograničavanje ili nepodržavanje istraživanja i ovlada-vanja sobom i svetom, zbog čega dete ne razvija kapacitete za samostalnost i nezavisnost. U okviru sadašnje društvene sredine, to su nedostatak afektivne razmene i obeshrabrivanje autonomije i individuacije. Lične karakteristike koje povećavaju rizik za depresivni ishod su: uzrast, pol, nedostatak socijal-nih veština, zavisnost od socijalne okoline i disfunkcionalno kognitivno procesiranje. Negativni životni događaji koji povećavaju rizik su porodični stresori, gubitak pozitivnih stimulusa i izloženost negativnim stimulusima.

Modeli objašnjenja međudejstva ovih činilaca su predmet diskusija u savremenoj literaturi [3]. Mogu delovati nezavisno te imati dodatni uticaj [2]. Moguće je da deluju u interakciji i da prisustvo u konstelaciji sa drugim čin-iocima ima veće dejstvo nego pojedinačno uzeti činioci [63]. Neki činioci mogu imati značaj samo ako drugi nisu izraženi [89]. Objašnjenje može ležati i u kauzalnom lancu odnosa, npr. da činilac A utiče na činilac C preko činioca B, a da sam nema nezavisan uticaj [32]. Potrebna su dalja istraživanja da bi se unapredilo saznanje o ovim međudejstvima.


67

RISK FACTORS FOR DEPRESSION IN CHILDREN AND ADOLESCENTS1

Jasna Hrncic

Institute of Criminological and Sociological Research, Belgrade

Abstract: The paper presents a review of risk factors for unipolar (mild and moderate) depression in childhood and adolescence. Research findings suggest joint effects of several groups of influences. Among early developmental factors, they are: lack of positive affective relationships, causing the child to develop internal representations of affective relationships of the world and self, which are generally negative; and restriction or lack of support to explora-tion and mastering oneself and the world, preventing the child from developing its autonomy and independence capacities. In the present social environment, these factors include insuffi-cient affective exchange and discouragement of autonomy and individuation. Personal charac-teristics that increase the risk of depressive outcome include: age, gender, dependence on so-cial environment, poor social skills and dysfunctional cognitive processing. Negative life events increasing the risk are: family stressors, loss of positive stimuli and exposure to nega-tive stimuli. Explanation models for the joint effects of these factors are an object of discus-sion in contemporary works.

Key words: depressive disorders, affection exchange, individuation, cognitive proc-

essing.

1 The paper is a part of the project “Prevention of crime and other social deviations”, supported by the Ministry of Science and Technological Development of the Republic of Serbia, Project No. 149016.


68

References 1. Hrnčić J. Depresija kod mladih sa antisocijalnim ponašanjem – po-

kušaj razumevanja. Blagojević M, Stevanović Z. (ur). Prevencija kriminala i socijalnih devijacija – od razumevanja ka delovanju. Beograd: Institut za kriminološka i sociološka istraživanja, u štampi.

2. Gilbert CM. Children depression: a risk factors perspective. In: Fraser MW. (eds.), Risk and Resilence Factors in Childhood. Washington, DC: National Association of Social Workers, 2004; p. 315-46.

3. Harrington R. Depressive Disorder in Childhood and Adolescence. Chichester, Wiley, 1995.

4. American Psychiatric Association. Diagnostic and Statistic Manual of Mental Disorders, DSM-IV. Washington DC, American Psychi-atric Association, 1994.

5. Winokur G. Unipolar depression. Is it visible into autonomous sub-types? Arch Gen Psychiatry 1979;36:47-52.

6. Akiskal HS. Dysthimic disorder: psychopathology of proposed chronic depressive subtypes. Am J Psychiatry 1983;140:11-20.

7. Birmaher B, Ryanm ND, Williamson DE, Brent DA, Kaufman J, Dahl RE, et al. Childhood and adolescent depression: a review of the past 10 years. Part I. J Am Acad Child Adolesc Psychiatry 1996;35(11):1427-39.

8. Kaličanin P, Lečić-Toševski D. Depresije. Beograd: Medicinska knjiga; 1995.

9. Lyons M, Eisen SA, Goldberg J, True WR, Lin N, Meyer JM, et all. A registry based twin study of depression in men. Arch Gen Psychiatry 1998;55:468-72.

10. McGuffin P, Katz R. Nature, nurture and affective disorder. In: Deakin, JFW (Ed.) The Biology of Depression. London: Gaskell; 1986. p. 26-52.

11. Burbach DJ, Borduin CM. Parent-child relations and the etiology of depression. A review of methods and findings. Clin Psychol Rev 1986;6:133-53.

12. Forehand R, Wierson M, McComb Thomas A, Armistead L, Kempton T, et al. The role of family stressors and parent relation-ships on adolescent functioning. J Am Acad Child Adolesc Psy-chiatry 1991;30(2):316-22.

13. Lyons-Ruth K, Connell DB, Grunebaum HU, Botein S. Infants at social risk: maternal depression and family support services as me-diators of infant development and security of attachment. Child Dev 1990;61:85-98.

14. Akiskal HS, Rosenthal TL, Haykal RF, Lemmi H, Rosenthal R, Scott-Struss A. Characterological depressions. Arch Gen Psychia-try 1980;37:777-83.


69

15. Beardslee WR, Bemporad J, Keller MB, Klerman GL. Children of parents with affective disorder: a review. Am J Psychiatry 1983;140(7):825-32.

16. Forehand R, Brody G, Slotkin J, Fauber R, McCombs A, Long N. Young adolescent and maternal depression: assessment, interrela-tions, and family predictors. J Consult Clin Psychol 1988;56(3):422-26.

17. Davies PT, Windle M. Gender-specific pathways between mater-nal depressive symptoms, family discord, and adolescent adjust-ment. Developmental Psychology 1997;33(4):657-68.

18. Fleming JE, Offord DR. Epidemiology of childhood depressive disorders: a critical review. J Am Acad Child Adolesc Psychiatry 1990;29(4):571-80.

19. Rutter M. Relationships between mental disorders in childhood and adulthood. Acta Psychiatr Scan 1995;91:73-85.

20. Lara ME, Klein D. Psychological processes underlying the mainte-nance and persistence of depression: implications for understanding chronic depression. Clin Psychol Rev 1999;19(5):553-70.

21. Bowlby J. Attachment and Loss, Vol. 1: Attachment, 2nd ed. New York: Basic Books; 1982.

22. Bowlby J. Developmental psychiatry comes of age. Am J Psychia-try 1988;145:1-10.

23. Renken B, Egeland B, Marvinney D, Mangelsdorf S, Sroufe AL. Early childhood antecedents of aggression and passive-withdrawal in elementary school. J Pers 1989;57(2):257-81.

24. Lyons-Ruth K. Attachment relationships among children with ag-gressive behavior problems: the role of disorganized early attach-ment patterns. J Consult Clin Psychol 1996;64(1):64-73.

25. Rosenstein DS, Horowitz HA. Adolescent attachment and psycho-pathology. J Consult Clin Psychol 1996;64(2):244-53.

26. Puig-Antich J, Lukens E, Davies M, Goetz D, Brennan-Quattrock J, Todak G. Psychosocial functioning in prepubertal major depres-sive disorders I. Interpersonal relationships during depressive epi-sode. Arch Gen Psychiatry 1985;42:500-7.

27. Puig-Antich J, Lukens E, Davies M, Goetz D, Brennan-Quattrock J, Todak G. Psychosocial functioning in prepubertal major depres-sive disorders II. Interpersonal relationships after sustained recov-ery from affective episode. Arch Gen Psychiatry 1985;42:511-7.

28. Asarnow JR, Carlson GA, Guthrie D. Coping strategies, self-perceptions, hopelessness, and perceived family environments in depressed and suicidal children. J Consult Clin Psychol 1987;55(3):361-6.

29. Garrison CZ, Addy CL, Jackson KL, McKeown RE, Waller JL. Major depressive disorder and dysthimia in young adolescents. Am J Epidemiology 1992;135(7):792-802.


70

30. Prange ME, Greenbaum PE, Silver SE, Friedman RM, Kutash K, Duchnowski AJ. Family functioning and psychopathology among adolescents with severe emotional disturbances. J Abnorm Child Psychol 1992;20(1):83-102.

31. Fergusson DM, Lynskey MT, Horwood JL. Origins of comorbidity between conduct and affective disorders. J Am Acad Child Ado-lesc Psychiatry 1996;35(4):451-60.

32. Holahan CJ, Moos RH, Holahan CK, Cronkite RC. Resource loss, resource gain, and depressive symptoms: a 10-year model. J Pers Soc Psychol 1999;77(3):620-9.

33. Aseltine RH, Gore S, Colten ME. Depression and the social develop-mental context of adolescence. J Pers Soc Psychol 1994;67(2):252-63.

34. Hrnčić J. Depresivnost i socijalne relacije institucionalizovanih mladih prestupnika. Psihologija 2008;41(3):357-78.

35. Lyons-Ruth K, Connell DB, Zoll D, Stahl L. Infants at social risk: re-lations among infant maltreatment, maternal behavior, and infant at-tachment behavior. Developmental Psychology 1987;23(2):223-32.

36. Main M, Cassidy J. Categories of response to reunion with the par-ent at age 6: predictable from infant attachment classification and stable over a 1-month period. Developmental Psychology 1988;24(3):415-26.

37. Ijzendoorn MH, Bakermans-Kranenburg MJ. Attachment represen-tations in mothers, fathers, adolescents, and clinical groups: a meta-analytic search for normative data. J Consult Clin Psychol 1996;64(1):8-21.

38. Allen JP, Moore C, Kuperminc G, Bell K. Attachment and adoles-cent psychological functioning. Child Dev 1998;69(5):1406-19.

39. Haley J. Leaving Home: Therapy of Disturbed Young People. New York: McGraw Hill; 1980.

40. Barber BK, Olsen JE. Associations between parental psychological and behavioral control and youth internalized and externalized be-haviors. Child Dev 1994;65:1120-36.

41. Barber BK. Parental psychological control: revisiting a neglected construct. Child Dev 1996;67:3296-319.

42. Cole DA, Carpentieri S. Social status and the comorbidity of child depression and conduct disorder. J Consult Clin Psychol 1990;58(6):748-57.

43. Cantrell VL, Prinz RJ. Multiple perspectives of rejected, neglected, and accepted children: relation between sociometric status and be-havioral characteristics. J Consult Clin Psychol 1985;53(6):884-9.

44. Dodge KA, Coie JD, Pettit GS, Price JM. Peer status and aggres-sion in boys’ groups: developmental and contextual analyses. Child Dev 1990;61:1289-309.

45. Dishion TJ. The family ecology of boys’ peer relations in middle childhood. Child Dev 1990;61:874-92.


71

46. Patterson GR, Stoolmiller M. Replication of a dual failure model for depressed mood. J Consult Clin Psychol 1991;59(5):491-8.

47. Booth CL, Rubin KH, Rose-Krasnor L. Perception of emotional support from mother and friend in middle childhood: links with so-cial-emotional adaptation and preschool attachment security. Child Dev 1998;69:427-42.

48. Crick NR, Bigbee MA. Relational and overt forms of peer victimi-zation: a multiinformant approach. J Consult Clin Psychol 1998;66(2):337-47.

49. Windle M. A study of friendship characteristics and problem be-haviors among middle adolescents. Child Dev 1994;65:1764-77.

50. Joiner TE, Metalsky GI. A prospective test of an integrative inter-personal theory of depression: a naturalistic study of college roommates. J Pers Soc Psychol 1995;69(4):778-88.

51. Goodyer I, Germany E, Gowrusankur J, Altham P. Social influ-ences on the course of anxious and depressive disorders in school-age children. Br J Psychiatry 1991;158:676-84.

52. Potthoff JG, Holahan CJ, Joiner TE. Reassurance seeking, stress generation, and depressive symptoms: an integrative model. J Pers Soc Psychol 1995;68(4):664-70.

53. WPA Dysthimia Working Group. Dysthimia in clinical practice. Br J Psychiatry 1995;166:174-83.

54. Kashani JH, Beck NC, Hoeper EW, Fallahi C, Corcoran CM, McAllister JA, et al. Psychiatric disorders in a community sample of adolescents. Am J Psychiatry 1987;144:584-9.

55. Kashani JH, Orvaschel H, Rosenberg TK, Reid JC. Psychopa-thology in a community sample of children and adolescents: a de-velopmental perspective. J Am Acad Child Adolesc Psychiatry 1989;28(5):701-6.

56. Kashani JH, Sherman DD, Parker DR, Reid JC. Utility of the Beck Depression Inventory with clinic-referred adolescents. J Am Acad Child Adolesc Psychiatry 1990;29(2):278-82.

57. Whitaker A, Johnson J, Shaffer D, Rapoport JL, Kalikow K, Walsh TB, Davies M, Braiman S, Dolinsky A. Uncommon troubles in young people. Arch Gen Psychiatry 1990;47:487-96.

58. McGee R, Feehan M, Williams S, Partridge F, Silva PA, Kelly J. DSM-III disorders in a large sample of adolescents. J Am Acad Child Adolesc Psychiatry 1990;29(4):611-9.

59. Newman DL, Silva PA, Stanton WR. Psychiatric disorder in a birth cohort of young adults: prevalence, comorbidity, clinical sig-nificance, and new case incidence from ages 11 to 21. J Consult Clin Psychol 1996;64(3):552-62.

60. Block JH, Gjerde F, Block JH. Personality antecedents of depres-sive tendencies in 18-year-olds: a prospective study. J Pers Soc Psychol 1991;60(5):726-36.


72

61. Dweck CS, Reppucci DN. Learned helplessness and reinforcement responsibility in children. J Pers Soc Psychol 1973;25(1):109-16.

62. Dweck CS, Davidson W, Nelson S, Enna B. Sex differences in learned helplessness: II. The contingences of evaluative feedback in the classroom and III. An experimental analysis. Developmental Psychology 1978;14(3):268-76.

63. Nolen-Hoeksama S, Larson J, Grayson C. Explaining the gender dif-ference in depressive symptoms. J Pers Soc Psychol 1999;77:1061-72.

64. Lewinsohn PM, Graf M. Pleasant activities and depression. J Con-sult Clin Psychol 1973;41(2):261-8.

65. Renouf A, Kovacs M, Mukerji P. Relationship of depressive, con-duct, and comorbid disorders and social functioning in childhood. J Am Acad Child Adolesc Psychiatry 1997;36(7):998-1004.

66. Gotlib IH, Lewinsohn PM, Seeley JR. Symptoms versus a diagno-sis of depression: differences in psychosocial functioning. J Con-sult Clin Psychol 1995;63(1):90-100.

67. Bagby MR, Schuller DR, Parker JDA, Levitt A, Joffe RT, Shafir SM. Major depression and self-criticism and dependency personal dimensions. Am J Psychiatry 1994;15(4):597-9.

68. Haaga DA, Dyck MJ, Ernst D. Empirical status of cognitive theory of depression. Psychol Bull 1991;110(2):215-36.

69. Kernis MH, Grannemann BD, Mathis LC. Stability of self-esteem as a moderator of the relation between level of self-esteem and depres-sion. J Pers Soc Psychol 1991;61(1):80-4.

70. Palosaari U, Laippala AH. Parental divorce and depression in young adulthood: adolescents’ closeness to parents and self-esteem as mediating factor. Acta Psychiatrica Scandinavica 1996,93:20-6.

71. Lewinsohn PM, Clarcke GN, Seeley JR, Rohde P. Major depres-sion in community adolescents. Age of onset, episode duration, and time to recurrence. J Am Acad Child Adolesc Psychiatry 1994;33(6):809-18.

72. Svetska zdravstvena organizacija. ICD-10 klasifikacija mentalnih poremećaja i poremećaja ponašanja: klinički opisi i dijagnostička uputstva. Beograd, Zavod za udžbenike i nastavna sredstva; 1992.

73. Leary MR, Tambor ES, Terdal SK, Downs DL. Self-esteem as an interpersonal monitor: the sociometer hypothesis. J Pers Soc Psy-chol 1995;68(3):518-30.

74. Dutton KA, Brown JD. Global self-esteem and specific self-views as determinants of people’s reactions to success and failure. J Pers Soc Psychol 1997;73:139-48.

75. Beck AT. Cognitive Therapy and Emotional Disorders. London: Penguin Books; 1989.

76. Shepperd JA, Arkin RM, Strathman A, Baker SM. Dysphoria as a moderator of the relationship between perceived effort and per-ceived ability. J Pers Soc Psychol 1994;66(3):559-69.


73

77. Mendelson M. Psychoanalitic Concepts of Depression. New York, Spectrum Publications; 1974.

78. Sandler J, Joffe WG. Notes on childhood depression. Int J Psycho-anal 1965;46:88-96.

79. Joffe WG, Sandler J. Notes on pain, depression, and individuation. The Psychoanalytic Study of the Child 1965;20:394-424.

80. Seligman ME, Maier SF, Geer JH. Alleviation of learned helpless-ness in the dog. J Abnorm Psychol 1968;73(3):256-62.

81. Abramson LY, Seligman MEP, Teasdale JD. Learned helplessness in humans: critique and reinformation. J Abnorm Psychol 1978;87(1):49-74.

82. Blumberg SH, Izard CE. Affective and cognitive characteristics of depression in 10 and 11-year-old children. J Pers Soc Psychol 1985;49(1):194-202.

83. Anderson CA, Miller RS, Riger AL, Dill JC, Sedikides C. Behav-ioral characterological attributional style as predictors of depres-sion and loneliness: review, refinement and test. J Pers Soc Psy-chol 1994;66(3):549-58.

84. Bodner E, Mikulincer M. Learned helplessness and the occurrence of depressive-like and paranoid-like responses: the role of atten-tional focus. J Pers Soc Psychol 1998;74(4):1010-23.

85. Curry JF, Craighead EW. Attributional style in clinically depressed and conduct disordered adolescents. J Consult Clin Psychol 1990; 58(1):109-15.

86. Surtees PG, Wainwright NWJ. Fragile states of mind: neuroticism, vulnerability and long-term outcome of depression. Br J Psychiatry 1996;169:338-47.

87. Emery RE. Interparental conflict and the children of discord and divorce. Psychological Bulletin 1982;92(2):310-30.

88. Conger RD, Ge X, Elder GH, Lorenz FO, Simons RL. Ecconomic stress, coercive family process, and developmental problems of adolescence. Child Dev 1994;65:541-61.

89. Freud S. Mourning and melancholia. Standard Edition, vol 14. London, The Hogarth Press; 1957. p. 243-58.

90. Becker J. Depression: Theory and Research. New York, V.H. Winston & Sons; 1974. p. 79-82, 86-90.

91. Kaufman J. Depressive disorders in maltreated children. J Am Acad Child Adolesc Psychiatry 1991;30(2):257-65.

92. Kashani JH, Burbach DJ, Rosenberg,TK. Perception of family con-flict resolution and depressive symptomatology in adolescents. J Am Acad Child Adolesc Psych 1988;27(1):42-8.

93. Black D, Newman M. Children and domestic violence: a review. Clin Child Psycho and Psychiatry 1996;1(1):79-88.

94. McCloskey LA, Figueredo AJ, Koss M. The effects of systemic fam-ily violence on children mental health. Child Dev 1995;66:1239-61.


74

95. Reiss D, Hetheringon ME, Plomin R, Howe GW, Simmens SJ, Henderson SH, et al. Genetic question for environmental studies. Differential parenting and psychopathology in adolescence. Arch Gen Psychiatry 1995;52:925-36.

96. McCombs Thomas A, Forehand R. The role of paternal variables in divorced and married families: predictability of adolescent ad-justment. Am J Orthopsychiatry 1993;63(1):126-35.

97. Goodyer I, Kolvin I, Gatzanis S. Recent undesirable life events and psychiatric disorder in childhood and adolescence. Br J Psychiatry 1985;147:517-23.

98. Lowen A. Depression and the Body. Baltimore: Penguin Books; 1972.

99. Hrnčić J. Restriktivnost ustanove i depresivnost mladih lišenih slo-bode. Nauka, bezbednost, policija 2007;12(2):127-44.

100. Vlajković J. Životne krize i njihovo prevazilaženje. Beograd: No-lit; 1992.

_____________________

Jasna HRNČIĆ, psiholog, doktor medicinskih nauka, naučni saradnik Insti-tuta za kriminološka i sociološka istraživanja u Beogradu Jasna HRNCIC, PhD, psychologist, Institute for Criminological and Sociological Research, Belgrade

E-mail: [email protected]; [email protected]

ČINIOCI RIZIKA OD DEPRESIJE KOD DECE I MLADIH1...Hrnčić J. Činioci rizika od depresije kod dece...

Documents

Transcript of ČINIOCI RIZIKA OD DEPRESIJE KOD DECE I MLADIH1...Hrnčić J. Činioci rizika od depresije kod dece...