زیمآتملاسم یتسیزمه و حلص یتخانشنید ینابم...

سپهر سیاست سال دوم مشماره شش

4931 مستانز

19

آمیز مسالمتشناختی صلح و همزیستی بررسی مبانی دین

(ره)از دیدگاه جان هیک و امام خمینی

اکرم نامور

سید مهدی میرداداشی

46/41/4931: تاریخ دریافت

22/40/4931: تاریخ پذیرش

چكیده

. یا آ یما یا مناسا ااا داود پ ییاست که در چارچوب معناا یرفتار اجتماع ینوع آمیزصلح و همزیستی مسالمت یها نهیم ارا است که از زمهمزیستی و و صلح ریاز تفس ینوع شنادتیپلورالیسم نجاتار یمبتن یاجتماع پلورالیسم ریدر عباور از تفسا اسات هیکوشا کردیرواین اا ، الهی ان و فیلسوف دین کیجان ه. کن یم رن استفاده م یفلسفان پیاروان ادیاان مختلا و صالح و همزیساتی را در میا را ارائه دها تیحیاز مس ج ی یارداشت سایکل یخیتار

. اخشی دین و صالح و همزیساتی دارد در مقاال رویکرد هیک، امام دمینی مبنای دیگری درااره نجات. نهادینه کن تفکار ن هینما گاهیدر جاآمیز از مساله نجات و صلح و همزیستی مسالمت ینیامام دم ریمقاله ضمن ارائه تفس نیدر ا .است پردادته ش ه زین وی ینظر یار اساس مبان کیجان ه یها شهینق ان و یاسالم، اه اررس یایدن یسنت

.آمیزشنادتی، صلح، همزیستی مسالمتجان هیک، امام دمینی، پلورالیسم دینی نجات :واژگانکلید

ارشد حقوق کارشناس

اسالمی، قم، ایران ، واحد قم، دانشگاه آزادگروه حقوق خصوصی استادیار: ئولنویسنده مس

[email protected]: رایانامه

فصـلنامه

علـمــی تخصصی

سپهر سیاستسال دوم

مشششماره 4931 زمستان

19

مقدمه

اي بدون نوعی نظام درونی و بيرونی کهه مناسهتاآ آن را بها اجه اي هيچ جامعه

مناسهتاآ و . تواند زندگی داشهته باشهد ازمان بخشد نمیداخلی و عناصر خارجی س

ناسهازگاري و سهتي . روابط درونی و برونی، با نوعی وفاق و سازگاري همراه است

،دوسهتی، مبتهت صهل،، . ني بخشی دیگر از لوازم درونی و برونی هر نظهام اسهت

د کالًّ یا هاي گوناگون خو وحدآ، تبمل و مدارا، از نوع مفاهيمی هستند که با دامنه

گيرند، و کينه، دشمنی، اختالف، فسهاد، اغلب در مبدودة وفاق و سازگاري قرار می

تقابل، جنگ و درگيري، مفاهيمی هسهتند کهه در حهوزة ناسهازگاري و سهتي واقه

اي از وفاق و همراهی است که ال امها بها ، حوزههم یستیتبمل و صل،، . شوند می

کم تی از کثرآ و اختالف را ني دربرگرفته، دستدوستی و مبتت همراه نتوده، مرات

.سازد مراتتی از ستي و ناسازگاري را متوقف می

ههاي معنهادار هسهتند و بهدون زمينهف معرفتهی شه ل رفتارهاي اجتماعی کنش

و مهدارا را در صهل، گيرند؛ به همين دليل، هر نظامی وفاق اجتماعی و از جمله نمی

.بخشد ازمان میچارچوب معنایی مناسب با خود س

صل،، و از جمله یوفاق اجتماع د،یغرب در قرون وسطا و در دوران جد يايند

مقابهل شه ل داده یخود را در دو نظام معرفت یرونيو ب یدرون يو مدارا هم یستی

و در دوران معاصهر از تيبيمسه يدربهار سها يکل تیه در قرون وسطا از روا) است

م بهور بها دو نظهام یدو نظهام معرفته (.سه ورر مهدرن یو فلسف یمعرفت يبسترها

. برد یبهره م يدو نظام ن نیا تیمختلف هماهنگ است و از حما یاسيس

تبمل و مداراي غرب در دنياي معاصر بهه رغهم اسهتفاده از زمينهه صل،، هنبو

هها را در مقها ایهن صهورآ . ههاي گونهاگونی دارد معرفتی جدید خود، صهورآ

ههاي گيهرد، در قالهب نظهام گونهاگون را در بهر مهی ههاي تاریخی گوناگون که دهه

اي است کهه در توان دید و این تنوع، نشانف پراکندگی گسترده اجتماعی متعددي می

زمينه معرفتی مدرن، بهراي تتيهين، نبهوة تبهول و مهداراي اجتمهاعی وجهود دارد؛

ود اي که هر مقط تاریخی به تناسب عوامل اجتماعی، سياسی و فرهنگی خه گونه به

تبت تأثير بخشی از این زمينه قرار گرفتهه یها بخشهی از آن را بهه فعليهت رسهانده

.است

ههاي فلسهفی مهدرن کهه از زمينهه صهل، و هم یسهتی ترین تفاسير ی ی از رایج

کند و با اندیشه و نظام سياسی ليترال ني هماهنگی دارد، تفسهيري اسهت استفاده می

یمبان یاررس

صلح یشنادت نید

... یستیهمز و

(440تا 34)

19

پلوراليسم اجتماعی بهر متنهاي پلوراليسهم را با عنوان موضوع صل، و هم یستیکه

ایهن نهوع تفسهير در اندیشهف سياسهی قهرن . کند معرفتی و پلوراليسم دینی تتيين می

بيستم نمایندگان فراوانی دارد؛ اما ما در این مقاله جان هيه را در جایگهاه نماینهده

:گ ینيم، و دليل این گ ینش دو امر است این تف ر بر می

کشيش ناگ یر از حفظ عالقه و ارتتها خهود بها مسهيبيت او در مقام. اوّل -

،کنهد است و از این جهت باید تفسير مدرنی را که از تبمل و مدارا بيان می

در قياس با تفسير تاریخی کليسا از مسأله قرار داده شيوة عدول خهود را بها

.کند،ِ نشان دهد برداشت نوي که از مسيبيت می

هور ور مستقيم ترجمه شده یا به هاي او که به جامعف ایران به اندیشه. دوم -

هاي به ظاهر تأليف، منتقل شده اسهت، آشهنایی نسهتتا غيرمستقيم در ترجمه

خوبی دارد و بخشی از این آشهنایی مرههون اسهتقتال و اقتتهاس بخشهی از

حل او است، و التته این استقتال و اقتتاس ناشهی از روشنف ران ایرانی از راه

سازي تاریخی است که آنان براي فرهنگ و جامعف ایرانی یا حتی نوعی شتيه

.دهند جوام غيرغربی در قياس با جوام غربی انجام می

کسانی کهه . و مدارا در فرهنگ و تاریخ اسالمی ني مستوق به سابقه است صل،

اندیشند، بدون آن که نيهازي را بهه بررسهی ایهن سهابقه در حاشيف فرهنگ غربی می

ند، گذشته تاریخی دنياي اسالم را با قهرون وسهطاي مسهيبيت مقایسهه احساس کن

کرده، وفاق اجتماعی و تبمل و مداراي درونی و برونی نظام اسالمی را مسهانخ بها

.کنند هاي مدرن تبمل و مدارا را با تفاسير رایج آن توصيه می آن دانسته، شيوه

بها رجهوع بهه منهاب و این مقاله به دنتال آن است کهه تفسهير دنيهاي اسهالم را

هاي وارداتی، با رجوع به مناب مستقيم سازي هاي معرفتی مسلمانان، بدون مدل زمينه

را در جایگهاه نماینهدة تف هر ( ره) و به این منظهور امهام خمينهی . اسالمی بيان کند

.گ یند و دليل این گ ینش ني دو امر است اسالمی برمی

ههاي فقيهی سترگ اسهت و بها يخيهره امام خمينی، عارف، فيلسوف و . اوّل -

.معرفتی دنياي اسالم آشنایی مستقيم و عميق دارد

امام خمينی در مقام مرج دینی و رهتر اجتماعی، نقطف عطف جدیدي . دوم -

توانهد اندیشف او مهی رو را در حرکت تمدنی دنياي اسالم پدید آورد؛ از این

هاي نظر از برداشت صرف اجتماعی، با تفسير مسلمانان را از تبمل و مداراي

.گذرانند، نشان دهد انتقادي کسانی که در حاشيف يهنيت غربی روزگار می

فصـلنامه




19

جان هیک و صلح و همزیستی

کنهد، بهه دنتهال مهی آمي صل، و هم یستی مسالمتمدلی را که جان هي براي

پلوراليسم معرفتی، پلوراليسم دینی و بهه دنتهال آن بر متناي وي .صورآ يیل است

شناختی را نتيجه گرفته و از ریهق پلوراليسهم دینهی و پلوراليسهم راليسم نجاآپلو

تتيهين مقهدماآ و متهانی .رسهيده اسهت صل، و هم یستیبه مسأله ،شناختی نجاآ

لتد که در جاي دیگر به تفصيل بيهان شهده شناختی هي مجال وسيعی میمعرفت

هيه و پيامهد آن در مسهاله در اینجا به دليل اهميت مساله نجاآ در اندیشه. است

.کنيمصل، و هم یستی، در ادامه مقاله دیدگاه وي در این باب را بررسی می

و بسهط شیدايه است کهه در پ یمساله کالم نیتر عمده اآ،ينجاآ در اله آموزه

یمختلفه يها دگاهیمسيبيان د. بوده است ليدخ انهیگرا کثرآپلوراليستی و اآینظر

نجهاآ رزم شر مسيبيت اساسی اند، اما تعليم ارائه کرده اآ نج را درباره تبصيل

، خداوند با تولد، اساس بر این . داند می( ع) مسي، عيسی یافته تجسم خداي را عمل

، و شهفقت از سر رحهم و رستاخي عيسی ها، مرگ ، و مبنت ، رنج ، معج اآ تعاليم

قهرار در اختيار آنهان اصالح براي کند، و فرصتی را عفو می مسيبيان ناصواب اعمال

بهدین (. 813، ص9831 افرو،يالت)کند می ها را چاره هاي آن ، آسيب و در نهایت داده

در . اسهت ، انبصارگرا بهوده خویش تاریخ هاي دوره ترین شيدر ب ، مسيبيت ترتيب

اسهتقرار خهود در مقابهل راي به جدید بود که دینی ، مسيبيت اواخر روزگار باستان

. بود مشغول متارزه به مخالفان هاي و ش نجه انتقاداآ

آیها کهه اسهت ایهن است مطرح مسيبيت بخشی نجاآ درباره اساسی که سؤال

صهراحت ، بهه نجهاآ این به نيل براي آدمی است رزم باید تاکيد کنند که مسيبيان

دهنهده کفاره عمل به صری، او را بشناسد و ایمان و حياآ ، تعليم ( ع) مسي، عيسی

شهواهد از برخهی الت امهی معتقد بودنهد چنهين انيمسب تر شيب ؟باشد داشته عيسی

از متف ران بسياري امروزه ولی . شود مستفاد می( یوحنا انجيل ژهیو به)آسمانی کتاب

آن متف هران ایهن از تهدابير مشهتر ی هی . دانند ور نمیآ تفسير را ال ام این مسيبی

شهود، ولهی پهذیر مهی ام ان مسي، عيسی عمل یمن به آدمی هر چند نجاآ که است

در قهرن تهاریخی مسي، عيسی در قالب خداوند فقط بگویيم نيست که آن اش رزمه

رحمهت )تجسهم دربهاره مسهيبی م تعلهي اصلی مفاهيم . کند می امر ميالدي نخست

دیگهر از ادیهان برخهی در ور ج ئهی را راقل به( خداوند شدن خداوند و متجسم

هندو دسهت آبتن ناشناخته رایموندو پاني ار، مسي، ، کتاب مثال براي . یافت توان می




(440تا 34)

19

تهرویج تهوان مهی گهذارد کهه هنهدو مهی سهنت و تعاليم از ح ایاآ دسته آن روي

حضهور بهه ايعهان » نویسهد کهه او می. کرد ها استفاده را از آن گونه مسي، هایی رویه

امهور ؛ زیهرا همهه هاست در آن حضور مسي، با اعالن دیگر معادل خداوند در ادیان

بهر (. 119، ص9831 ،يه ه: .؛ ر119همهان، ص افرو،يه تال)« اوست به دیگر قائم

است بل ه کهامال هنهدو یبيکه او نه تنها کامال مس دارد یر ماظها ياساس و نيهم

را اشخاص توان ني ، می مارتيان اعتقاد ژا به (. 161، ص9831 س،یوید)هست ين

را من هر باشهند مسهي، نیه د حقانيهت صهراحت بهه اگر ههم حتی دانست مسيبی

تعریفهی دنتال به هي جان مسيبی و فيلسوفان دانان الهی در ميان (. همان افرو،يتال)

بخهش را در عنصهر نجهاآ ،يو ليه دل نياست، به همه شده روان تر از نجاآ جام

از « شخصهی تبهول »را با و نجاآ( 13، ص9839 ،يه) کند یاخذ م نید فیتعر

(.31، ص9813 ،يه : .ر) کند یم يمبور حقيقت به يخودمبور

مسهيبيت کهه این دیدگاه خود را در نفی مساعی ترین بيش ، هي دليل همين به

ایمهان نظيهر بهودن بر بی متنی سنتی و ادعاهاي کار گرفته ، به است دینی مرج یگانه

باید مسيبيان که معتقد است ، وي ترتيب داند، بدین می را نابجا و نامناستت مسيبی

بردارنهد؛ زیهرا دسهت ( مسي، خدا در کالتد عيسی شدن انسان )« تجسّد« بهاز اعتقاد

. هاسهت انسهان و رستگارکردن یبخش مسيبيت در نجاآ از برتري حاکی عقيده این

یسهنت ميبر خهالف تعهال يو. پردازد یدوباره تجسد م ريبه تفس يراستا، و نيدر هم

. کهرد یمه یمعرفه تيه شخص از تثل نيعنوان دوم را به( ع) ،يکه حضرآ مس سايکل

يا دهیه ا دیتجسد را با ،يبه نظر ه. داند یرا انسان م ،ياست که مس يا هیمداف نظر

ست،ين يتجسد اختار ةارزش آموز ین ته واقع. یقيحق يدانست و نه امر يرياسا

یه انيه ب يبل هه بهرا دههد، یختر نم ی ی يمتاف تيواقع یاز »است؛ یانيبل ه ب

همهو، : .؛ ر816، ص9836 ،يه ه)« است نگرش ی ختنيو برانگ يذارگ ارزش

(.83، ص9811

نجاآ را چنهان توسهعه دههد تها ،يساز تا با مفهوم کند یتالش م يه نیبنابرا

اگهر . گردنهد لیه نا يسهو يبهه نجهاآ ع تواننهد یمه انيبيرمسيغ: بتواند ادعا کند که

لیه د، مابه نجاآ برسهن توانندینم گرید انیاد روانيباور باشند که پ نیبر ا انيبيمس

ینه ید ییانبصهارگرا يرو، و نیه از ا. هها احتهرام قائهل شهوند آن يکه بهرا ستندين

فهرد یه پهس دههد، یقرار م يهنجار ینید پلوراليسمرا در تقابل با شناختی نجاآ

.باشد تبملیب گرانینستت به د تواندیانبصارگرا نم

فصـلنامه




19

نصهر نيحسه ديسه . اند را اتخاي کرده يا مشابه ردیرو ين انیگر از سنت یبرخ

تساهل و تسام،، لينه بر ست گرینستت به همد دیبا انیاز اد یمعتقد است که هر

نیه مفاهمه احترام بگذارند؛ چرا که تساهل مستل م آن است کهه آن د ليبل ه بر ست

یتبمّلش کرد، اما فهم عوالم مختلف صور قدس دیهمه با نیبا ل است و با ا گرید

نیه نه بهه ا م،یریرا بپذ گرید انیکه اد ميبرس ییما به جا معناست که نیبد( مفاهمه)

گرید انیکه اد آن ليبل ه به دل مينوع خود مدارا کن ها هم با انسان ميخواه یکه م ليدل

مجادلهه، گهر، ید انیه فههم اد يهها از راه یچيسرپ جهياساس، نت نیبر ا. اند برحق ين

، الف 9839نصر، )است ینید ورزيتعصب تیو در نها گراییخاص ،ییانبصارگرا

مههم ارياست که بعد از انتشار کتاب بسه انیوحدآ اد دگاهید نیا يمتنا(. 888ص

بها عنهوان ( م تهب نیه ا پهردازان هیه نظر نتهری و برجسته گذارن انياز بن ی ی)شوان

بهه دگاهیه د نیه از ا( The Transcendent Unity of Religions) انیاد یوحدآ متعال

کتهاب، کهه اثهري نافهذ در نیه شهوان در ا . شهود یمه ريه تعت «انیاد یوحدآ متعال»

بهر یدرباره موضوع مشتر عرفان اسهالم متنه لياست، به تفص یقيتطت شناسی نید

گفتهه سهخن انهد، متفهاوآ يفقط در وجه ظهاهر سانی یبا با ن یاله انیاد که نیا

و ح مهت اسالم کند،یدفاع م گراییکه شوان در آن از وحدآ يگریکتاب د. است

مقهدر يامهر انیه اد انيه اخهتالف م که نیضمن اشاره به ا نجایدر ا يو. خالده است

دارد، ينامبهدود اآيگوهر مقتض... يدارد و گوهر یصدف ینیهر د: دگوییاست، م

نیو بنهابرا سهت، ا ینسهت يصهدف امهر رد؛گيه یمطلق سرچشهمه مه يچون از امر

دهیه را ناد تيه دو واقع توان ینم امر، نیبا وقوف بر ا. آن هم مبدود است اآيمقتض

جا کهه تا آن ا ،ياعتتار مطلق ندارد و ثان يچ چياور ، در سط، ظواهر مبض ه: گرفت

يهها اميه پ انهیظاهرنگرانه و انبصارگرا ريشود، تفسیمربو م گرید انیبه مومنان اد

گسهترش ههاي اما التته نه در حوزه کند،یم بیت ذ ها اميآن پ ینست يثرایرا ب ینید

يو(. 83، ص9838شهوان، )که از جانهب خهدا مقهدر شهده اسهت ها اميخود آن پ

خالهد، نیبر د گریبار د یدر فصل دوم کتاب گوهر و صدف عرفان اسالم نيچن هم

وجهود انسهان و روندر د يخاص و ن نیکه در کنه هر د ي«دل نید»او ريبه تعت ای

همه يبرا خدا»: ورزدیم دي، تاککه انسان از آن ساخته شده است يدر همان جوهر

در جهو ؛یانسهان « جهو »است، نه در سانی یاله« سط، جو نیبارتر»تنها در انیاد

وجود دارد، خهدا نیخاص دارد و به همان تعداد که د يعمال خدا ینیهر د یانسان

اسهت، يديمطلقا توح یبا ن قتیگفت که فقط ر توانیمعنا، م نیبه ا.وجود دارد




(440تا 34)

19

گوناگون يها صورآ يلوا ریواحد را در ز نید یاست که فقط قتی ر نیتنها ا

خاص، همان ياست که صورآ، به رز ،يصب نیگر چه ا رایز دهد؛یم صيتشخ

قطره آب اسهت، امها ست،يوجه صورآ ن چيياآ بالع س به ه[ یول]، «است»ياآ

(.981، ص9839شوان، ) «ستيآب قطره ن

م تهب فلسهه گذارهیر آثار رنه گنون، که ظاهرا پاد توانیتف ر شوان را م شهیر

نیه مروجهان ا نتهری از برجسهته گهر ید ی ه ی) یکوماراسهوام . افتیاست، دانیجاو

بها ايدر مقالهه يو. سهخن گفتهه اسهت گراییاز شوان از وحدآ شيپ ين( م تب

ییمختلهف ههدف نهها انیه دبر آن اسهت کهه ا « قله واحد يبه سو ییها راه»عنوان

ینصر با اشاره به مفهوم نماد سلو در مقاله کومارسوام نيحس ديس. دارند يواحد

راه را نیه ا دانیه کهه مهدافعان فلسهفه جاو ( 831، صب 9839نصر، ) کندیاظهار م

واحهد ايهها بهه قلهه همهه آن یکه به راسهت ابندیتا سرانجام در ندیماپيیجداگانه نم

و از آن قله مشاهده ابندییقله دست م نیواحد به ا یراه مودنيپ بابل ه انجامد، یم

. شودیها به آن ختم م راه ریکه سا کنندیم

نیه ا يه در اسهالم ن یاجتمهاع یسهت یهم یدر کتاب متان ين نایساشاد یعتدالع

متعهارض ر،يه با مدارا و تساهل نستت به غ ییکه انبصارگرا کندیفرض را مطرح م

میه دار ینیمعرفت د ینستت به رشد جهان یکه شواهد فراوان کند یادعا م يو. است

هرز تواند یوجود دارد که م اصخ ینید يها فراتر از سنت ي يچ دهد یکه نشان م

، 9836 نا،یساشهاد )داشهته باشهد گرید انینستت به اد انهگرایو کثرآ یتسامب یتلقّ

یمربهو بهه نجهاآ مهانع يانبصهارگرا اآيکه اله کند یم ديتأک نایساشاد(. 86ص

ینه ید یخودکهامگ :گهران یحقوق بشهر د رشیاز مسلمانان در پذ یبرخ يرااست ب

تیه مسهلمانان نسهتت بهه هو یسهنت دگاهیه مش ل که در د نیا. است یمش ل اصل

بخهش نجاآ نید گانهیادعاست که اسالم نیاز ا یناش افته،یخودشان نمود یاسيس

در تعهارض ینه ید یسهت یبهر هم یمتتن یجهان یکه با روح دموکراس ادعایی است؛

(.18-11همان، ص)است

یو بررس نقد

نیبر ا نایساشادو نصر نيحس ديس نيچن و هم ،يجان ه م،یدیکه د گونه همان

توانینم( شناختینجاآ ینید ییانبصارگرا) يباورند که با الت ام به نجاآ انبصار

ه نجهاآ و مسهال نيبه مالزمه به دیمدارا کرد و لذا باصل، و انیاد ریسا روانيبه با پ

فصـلنامه




19

ینه ید سميرا از پلورال يهنجار ینید سميقائل شد و پلورال یتساهل اجتماعصل، و

یبياسههت کههه مههدافعان مسهه ي يههفههرض چ نیهها. اسههتنتان نمههود یشههناختنجههاآ

ییمتبمهل شهده و از انبصهارگرا ياريان هار آن زحمهاآ بسه يبرا ییانبصارگرا

لسهوف يو ف دانيه اله نگها، يالنتپ نیآلو. اند تساهل و تسام، دفاع کرده يدارا یبيمس

کهه ،ینه ید ییاز انبصهارگرا یبها عنهوان دفهاع ايلهمعروف پروتستان، در مقا نید

ناظر به تساهل و صهل، ميهان پيهروان ادیهان ینید پلوراليسماست بر ينقد تر شيب

گونهه چيهه یبيمسه ییاست که در انبصهارگرا یمدع ،(يهنجار ینید سميپلورال)

وجهود نهدارد، صهداقتی یبه ایه ظلم و سم،يالیامپر ،يرناپذیهيجتو ت،يت تر، نامعقول

داشهته گهر ید انیه از اد ینستتا جامع یآگاه یبيمس ییانبصارگرا که نیمشرو به ا

وجهود لياص یو اخالص ییپارسا گرید انیکند که در اد قین ته را تصد نیباشد و ا

تها کهم دسهت گهر، یبسا انبصارگرا، مانند هر کهس د چه :معتقد است که يو. دارد

يو ایه اسهت کهه آ نیه اما پرسش ا. آفاآ متتال باشد نیبه تمام ا ای یبه بعض حدي

، 9811 نگها، يپالنت)آفاآ متتال شده اسهت نیصرفا از آن رو که انبصارگراست به ا

(.143ص

کهه ميوض کن دهيعق نیاشاره به ا يرا برا يهنجار ینید پلوراليسماگر عتارآ

و هم یسهتی و پيروان ادیان مختلف رشیبر اساس احترام و پذ دیاب گرانیرفتار با د

آمهوزه نیه ا يگرایی مربو بهه نجهاآ را بهرا باشد و عتارآ کثرآصل، ميان آنها

به نجاآ از لبها دنيرس يبرا يا لهيعنوان وس به انیکه همه اد مياستفاده کن یکالم

مشهرو بهه يهنجهار سهم ينظهر کهه پلورال نیه ان هار ا يبرابرند، پس برا يکارامد

:میدر دست دار يادیز لیمربو به نجاآ است در سميپلورال

وجهود يهنجار سميپلورال يبرا يدر قرآن و سنت شواهد :ینید لیاول دال

اعتقهاد ارهها هرچند که قرآن ب. اند از اعتقاداآ مورد لعنت قرار گرفته یدارد اما برخ

انهد اوردهيه را که اسالم ن یو کسان ددانن یرا پسر خدا م یسيکه حضرآ ع یانيبيمس

، (6: نهه يب)« ...ان الذین کفروا من اهل الکتاب و املشرکنی فی انر جهنم خالدین»: مب وم کرده

از گهران یو د انيبياساس است که مسه نیاسالم بر ا سميپلورالیی و گرا کثرآ یول

اسهالم امتريپ ن،یشاهد بر ا. مبفو و مقتول باشند یمعجوا اجتماعی - یاسينظر س

به احتهرام جنهازه بهه امتريپ. را آوردند يهودی ینشسته بودند که جنازه یبا جمع

: در جهواب فرمهود ( ص) امتريه پ. اسهت يهودیآن جنازه : حاضران گفتند. پاخاست

، 9، 9431 ،يبخهار ) «دیه يبهه احتهرام آن از جها برخ دیه دید ياهر موق که جنازه»




(440تا 34)

11

روانيه پ( ص)هر چند که مبمد »: سدینو ین متمد خیدورانت در تار لیو(. 113ص

است و خواسهتار نيب خوش شانیهمه نستت به ا نیبا ا کند، یم ،يرا تقت ،يمس نید

کهه بها يپهس از برخهورد یحته . است شیخو روانيها و پ آن نيدوستانه ب یارتتا

را بودند، راه مدا انيبيو مس انیهودیاهل کتاب که همانا ایداشت، هودی نید روانيپ

اکهرم امتريه مناظره و احتجان پ نيچن هم(. 481، ص4، 9863دورانت، )گرفت شيپ

حال برخهورد مبترمانهه و نيآنان و در ع دیاز اهل کتاب و نقد عقا یبا برخ( ص)

و صهل، و تسهاهل انيه عهدم تهالزم م لیدر گریها از د با آن شانیا انهیجو مسالمت

(. 118-111ص ،1 ،9498 م،هشاابن)است یشناختنجاآ پلوراليسم دینی

اسهت کهه یبا کسان یها رفتار مبترمانه حت آن نیتر که مهم :یاخالق لیدال دوم

دیشها . داشهته باشهند ( و جهنم يعذاب اخرو ستهیاگر شا یحت)اعتقاداآ نادرست

یشخصه یاعتقاد قلت دیشا ایبخشوده شوند و یعذر موجه ليبه دل یاشخاص نيچن

خداوند که نیا. است ،يصباعتقادش قتيکه در حق یالبه نظر ما شر باشد در ح

ينسهتت بهه او رفتهار میه دار فهه ينهدارد، مها وظ یبه ما ربط ريخ ای بخشد یاو را م

او يدر آخهرآ بهرا یميخداوند چه تصهم که نیقط نظر از ا م،يمنصفانه داشته باش

اجب القتهل و ريغذا دادن به فرد اس( ع) یاساس است که امام عل نيبر هم. رديگ یم

گههرید يحضههرآ در جهها(. 61، ص99ن، 9494 ،یحرعههامل) دانههد یرا واجههب مهه

حق بهوده يکه در جستجو یکس رایز د،يبعد از من با خوارن جنگ ن ن»: دیفرما یم

نهج التالغه، )« است افتهیکه الب با ل بوده و آن را ستين یو خطا کرد مانند کس

(. 133، ص9416جرداق ،: .؛ ر69خطته

مربهو بهه پلوراليسهم انيه م یخیتهار یگهمتسهت گونه چيه :یتجرب لیدالسوم

مورد آزار قهرار یاسيس لیمردم به در. نشده است دايپ يهنجار پلوراليسمنجاآ و

ظلهم نیه اگر ا. کند یظلم م گرانیبه قدرآ به د یابی دست يظالم برا رایز رند؛يگ یم

اوزن،لگنهه : .ر)است نه علت ظلم فقط بهانه کنند یم هيرا با کالم انبصارگرا توج

(. 136، ص9831

ییانبصهارگرا ) انهگرایمطلق اآياعتقاد به داشتن اله انيگونه که م همان ن،یبنابرا

هسهتند، قهت يدربردارنهده عنصهر حق انیه همهه اد که نیو اعتقاد به ا( شناختینجاآ

ینه یو د یاعتقاد داشت کهه از لبها اخالقه توان یم نيچن وجود ندارد، هم یتناقض

.واجب است شان نیها صرف نظر از د آن رشیپذ و گرانیاحترام به د

فصـلنامه




911

مام خمینی و مساله نجاتا

اههل ادیهان همهه آیا پيهروان معنا که ، بدین مختلف ادیان بخشی از نجاآ سؤال

ز ا ییابنهد، ی ه می راه بهشت و به بوده نجاآ اهل دین ی پيروان اند یا فقط نجاآ

در اینجا سهعی خهواهيم . رود شمار می به دینی گرایی از کثرآ در ببث مهم مسائل

بایهد کهه يا سالهم نخستين . کرد تا دیدگاه حضرآ امام در این زمينه را تتيين نمایيم

شهود و کهافر مهی مبسهوب ب رگهی گنهاه نفسه کفر فی که است این بپردازیم آن به

معانهد و کهافران تعذیب به صراحت به در قرآن بسياري آیاآ. تاس دوزخ فشایست

:ز جمله عتارتند ازا کنند که می آنها درلت نجاآ عدم

؛(1بقههره، )« عظتت م عتتذاب و هلتتم غشتاو ابصتتارهم و علتت مسعهم و علت قلتتم م علتت هللا ختتم »

و آنها قهرار گرفتهه برگوشها و دیدگان اي ، پرده است آنها مهر زده خداوند بر دلهاي

. آنهاست انتظار در ب رگی عذاب

مبتا فتذوقما العتذاب و ربنتا قتا قتالما بلت هتذا حلقت النار الت كفروا عل الذین یعرض و یمم » ، کافر شدند بر آتهش که شوند آنان می گفته که و روزي ؛(84احقاف، )« كنتتم كففترون

ستب را به بچشيد عذاب پس : ، گویند پروردگار آري به : ؟ گویند نيست حق آیا این

.ورزیدید کفر می این ه

ابهن فهارس در . انهد علماي لغت، کفر را به معناي ستر و پوشهانيدن معنها کهرده

دانهد کهه در تمهام کفهر را داراي معنهاي واحهدي مهی ةّ ، مهاد فمعجم مقهائيس اللغه

اسهت، ( پوشهاندن )« ستر و تغطيهه »این معناي واحد که . اردکاربردهاي آن جریان د

، 9434ابهن فهارس، )هم در کفر مقابل ایمان وجهود دارد و ههم در کفهران نعمتهها

بنابراین، کفر به هر چي ي عتارآ است از اخفها و پوشهاندن حقيقهت آن (. 919ص

ی کفر بهه لبها اصهطالحی داراي معهانی متفهاوت (. 66، ص9813ینيامام خم)چي

اي کاربرد دارد و بر هر کهس کهه در معناي گسترده« کافر»در علم فقه، عنوان . است

کنهد، اعهم از آن هه من ر خدا و نتوآ و یا ی ی از ضرویاآ اسالم باشد، صدق مهی

به بيان منطقهی، فقهها . ان ار، از روي توجه و معرفت باشد یا از روي جهل و غفلت

شدند؛ به این معنا که کفر، به معنهاي « و مل ه عدم»بين کفر و ایمان، قائل به نستت

عدم ایمان است و هر انسانی که مؤمن نتاشد، خواه ناخواه کهافر خواههد بهود، چهه

حضهرآ امهام در . باشد و چه مستند به جهل و تردید« جبد»عدم ایمان، مستند به

ه ميان ، در تعریف کفر مانند سایر فقها قائل به نستت مل ه و عدم ملهالطهارکتاب

یعتقتد الففهتا و و لتم م ةیعتقتد حلللمه تمتن م»: فرماید اسالم و کفر شده و در تعریف آن می




(440تا 34)

919

و ینقتتديف ذ نهنتت نتتمل متتن املعتتارا و مقابففتتا یکتتمن کتتافراا و متتا نکتترانر هتتم املركکتت عنتتد املتشتترعم (416، ص8الف، ن 9818 ،یامام خمين. )« املستفاد من الدل

المی از کفر کار مش لی است، اما آنچه بعد از فبص و استقرا از تعریف ک فارائ

تعریفاآ مت لمان بدست می آید، این است که آنها بر خالف فقها نستت ميان کفهر

شههيد . انهد دانسهته « تقابهل تضهاد »، بل ه از نوع «نستت عدم و مل ه»و اسالم را نه

ز قتيل تقتل ایجاب و سلب و تقابل مسلمان و کافر ا»: نویسد مطهري در این باره می

یا عدم و مل ه به اصطالح منطقيين و فالسفه نيسهت، بل هه از نهوع تقابهل ضهدین

است؛ یعنی تقابل دو امر وجودي است، نه از نوع تقابل ی امر وجودي و ی امر

دیگر این ه مت لمان، در متاحهث خهود بهه فن ت(. 813، ص9113مطهري، )« عدمی

قصهر و معانهد پرداختهه و عقهاب را مقيهد بهه کهافر مقصهر تف ي کافر قاصر از م

. اند دانسته

کفهر »و « کفهر حقيقهی »رسهيم کهه بایهد ميهان از آنچه گذشت به این نتيجه می

آثار حقوقی است، هر چنهد فکفر حقوقی سرچشم. تمای قائل شد( فقهی)« حقوقی

، یها در قترسهتان تواند با زن مسهلمان ازدوان کنهد مالزم با کفر حقيقی نتاشد و نمی

این ح م فقهی، مطلهق اسهت و بها (. 84، ص9813امام خمينی)مسلمين دفن شود

تردید و ان اري که نه از جبود و عناد، بل ه از سر قصهور اسهت نيه قابهل جمه

کفهر »رو، در ببث نجهاآ و رسهتگاري آنچهه مهورد توجهه اسهت، از این. باشد می

.است، نه کفر حقوقی« حقيقی

عهذاب این ه اول فن ت: شود آش ار می ، دو ن تهحضرآ امام سخنان در ا تأمل ب

که ، و کسی است انسانها صادق فهم بارهدر ، بل ه کفار نيست صرفا منبصر به الهی

؛ اسهت دوزخ فشایسهت ( باشد یا کهافر مسلم )شود می گناهی مرت ب با قصد تجري

رمت مولی را بش ند و بر او جهرتآ پيهدا چرا که بر اساس ح م عقل، کسی که ح

، 1، ن9868؛ همهو، 81، ص9، ن9811امهام خمينهی، )کند، مستبق عقوبت اسهت

هم ایهن اسهت کهه عهذاب کفهار مطلهق دوم فن ت(. 11-13، ص9811؛ همو93ص

عهذاب کهافران مطهرح شهده، ةقيهدي کهه دربهار . نيست، بل ه مقيد به قيودي است

و مقصر است، نه افرادي که قاصر بر ا هالع از معهارف انبصار آن به کافران معاند

و علهم کفهر از روي : شهود می کفر تمای قائل دو نوع ، ميان ایشان در واق . اند دینی

اغلب گفت توان می(. کافر قاصر) و نادانی جهل و کفر از روي ( کافر مقصر)آگاهی

بهه کهافران ةدربار الهی عذاب ح م که معتقدند مام خمينیا از جمله شيعه متف ران

فصـلنامه




919

قهول بهر متنهاي . مقصهر اسهت کهافران شود و صرفا شامل نمی کافران قاصر مربو

جه قاصهران غيرم لفهان هور کلهی ، سفها و بهه ، دیوانگان نابالغ مشهور، کودکان

قهرآن سد آنچهه ر نظر می قصور، به در معناي با توسعه همچنين . شوند می مبسوب

.شود کفار قاصر می ملابرد، ش می نام« مستضعفين» عنوان تبت

حضرآ امام درباره گناه هار نتهودن کفهاري کهه از شهناخت حقيقهت مبهروم

ستب این ه عمل بسياري از کفار گنهاه و معصهيت نيسهت و در : فرماید اند می مانده

ر آنان ج گروه اندکی از آنهان، شوند، این است که اکث نتيجه بر کار خود عقاب نمی

امهام )نستت به حقيقت جاهل بوده و در عمل خود مقصهر نيسهتند، بل هه قاصهرند

ایشان جهل قاصرانه خهواص و عهوام کهافران را (. 133، ص9ب، ن 9818خمينی،

اما قاصرانه بودن جهل عوام آنان، پهس ظهاهر اسهت کهه »: دهد گونه توضي، می این

کند، بل ه آنان، مانند عهوام مسهلمانان، ه يهنشان خطور نمیخالف دینی که دارند، ب

ور که عوام مها، بهه پس همان. به صبت دین خود و بطالن سایر ادیان یقين دارند

ستب تلقين و نشو و نما در مبيط اسالم، به صبت دیهن خهویش و بطهالن سهایر

نان نيه چنهين ادیان علم دارند، بدون این ه خالف آن به يهنشان خطور کند، عوام آ

و شهخص قها در پيهروي از . هستند و این دو گروه از این جهت تفاوتی ندارنهد

توان او را به موجهب ایهن قط خود معذور است و نافرمان و گناه ار نيست و نمی

تلقيناتی کهه از آغهاز کهودکی و فاما غيرعوام آنان، غالتا به واسط. پيروي عقاب کرد

ر وجود داشته است، به ادیهان با هل خهویش جهازم و نشو و نمایشان در مبيط کف

اي که هرگاه چي مخهالفی بهه آنهان برسهد، آن را بها عقهول اند، به گونه معتقد شده

پهس . کنهد خویش که از آغاز نشو و نما برخالف حق پرورش یافته اسهت، رد مهی

بطالن داند و دیگران را صبي، نمی فعالم یهودي یا مسيبی، مانند عالم مسلمان، ادل

آن ادله براي وي مانند ضروري شده است؛ زیرا دین او ن د خودش ضروري اسهت

آري، اگر در ميهان عالمهان آنهان کسهی باشهد کهه . دهد و خالف آن را احتمال نمی

خالف مذهب خود را احتمال بدهد و از روي عناد یا تعصب، حجت و دليهل آن را

ی در ميان علماي یهودي و مسيبی ور که در آغاز اسالم، کسانبررسی ن ند، همان

همچنين کيفر این دسته از کفهار؛ یعنهی کفهار (. 139-133همان، ص)« چنين بودند

و امها »: شهود قاصر با عدل الهی منافاآ دارد و لذا چنين فعلی از خداوند صادر نمی

دسته دیگر که کثيري از نوع انسان را تش يل می دهند، گرچه در مراک تمدن علمی

بوده اند، و لي ن چون ابا عن جدٍّ بر دین منسوخ سابق بوده اند و بهه دیهن و عملی




(440تا 34)

919

... اند، ولی نه از باب عناد و نفاق، بل ه از باب قطه بهه خهالف رحق مشرف نشده

نمی توان گفت این چنين شخصی به جهنم خواهد رفت؛ زیرا مبال است حضرآ

شخص را نمی توان تعذیب احدیت با بندگان خود خالف عدل رفتار کند، پس این

کرد و چنين کسی هم در جهنم نخواهد بود، و آن کفاري که خدا در قرآن بهه آنهان

،ینه يامهام خم )« وعده عذاب و جهنم داده است، مسلما این دسهته از کفهار نيسهتند

(.411، ص8، ن9839

اما دسته دیگري از انسانها که شقیّ هستند؛ یعنی کسانی که اسهت تار ورزیهده و

در مقابل حق و حقيقت عناد و جهود نمودند، مشمول وعيد الههی شهده و تعهذیب

التته این چنين کسانی که اعتقهاد کهج و معهون داشهته و بهه شهاهراه ». خواهند شد

حقيقت بغض دارند، به تدریج شقاوآ اینها زیادتر گردیهده و بها ن آنهها صهورآ

بهار آمهده و صهورآ جهود و نفاق بوده و روح و نفس، کهج و معهون از حقيقهت

واقعی اش صورآ با ل، و عقيهده اش عقيهده فاسهد ظلمهانی اسهت، ایهن چنهين

شخصی گرفتار وبال دائمی بوده و شقاوآ هميشگی عظمی و خسران به تمام معنی

حضرآ امام در پایان، دیدگاه خود را چنين (. 411-413همان، ص)« خواهد داشت

نند مسلمانان جاهل، برخی قاصرند و آنان خالصه این ه کفار، ما»: کند بندي می جم

م لفان از عالم فو ت اليف، از اصول و فروع، بين هم. اکثریت دارند و برخی مقصر

و جاهل، قاصر و مقصر، مشتر اسهت و کفهار بهه سهتب اصهول و فهروع عقهاب

. شوند، التته در صورتی که حجت بر ضد آنان تمام شده باشد و نه به ور مطلق می

ور که عقاب مسلمانان به ستب فروع به معناي این نيست که آنان خهواه پس همان

شوند، کفار ني به ح م عقل و اصول عهدالت قاصر باشند و خواه مقصر، عقاب می

، بيهان با این (. 139-133، ص9ب، ن 9818امام خمينی، )« دقيقا چنين وضعی دارند

، غيرکهافران بنهابراین . شهود مهی خهارن و وعيهد الههی عذاب قاصر از مطلق کافران

بهدین شهوند، و ایهن نمهی وعيهد الههی و مشمول بوده خارن ح م موضوعا از این

، کهافر مبسهوب ایمهان مطلق ح م به( الهی در ادیان ) دینداران تمامی که معناست

. شمار آیند کافر به از نظر فقهی شوند، اگر چه نمی

احتان ادیان، یا عدم تعذیب آنان را به دو گونه مهی تهوان نجاآ و رستگاري ص

تفسير اول متتنی بر اصل رحمت و تفضل الهی اسهت کهه علهت اصهلی . تتيين کرد

امها در تفسهير دوم، نجهاآ و . نجاآ یا عدم تعذیب اتتاع ادیان خوانهده مهی شهود

قهه رستگاري اتتاع ادیان به مي ان حقانيت و یا حظی است که از تجلهی وحهدآ ح

فصـلنامه




919

کهه اسهت آن و نظریهه این د اساسی فرق . دینی در شریعتی خاص کسب شده است

الههی تفضهل دیگهر صهرفا بهه ادیان اتتاع تغذیب عدم به ، ح مولا نظریه براساس

، بهه دیگر ادیهان اتتاع و نجاآ ، رستگاريدوم در نظریه که ، در حالی است منسوب

در خود دارنهد و دینی و معارف از حقایق که است و حظی ادیان آن وجودي مرتته

دیهدگاه (.131، ص9831 حسينی، ) نيست الهی و لطف تفضل به لذا صرفا منسوب

-411، ص8، ن9839 ،ینيامام خم: .ر) تر است ن دی دوم نگرش به امام خمينی

و رسهتگاري نجهاآ دربهاره متعهددي شد، آیاآ قتال ني گفته ور که همان . (413

دیهدگاه کهه ادیهان گرایانه تفسير وحدآ براساس وجود دارد که دیگر ادیان پيروان

حقيقت بوده داراي الهی ادیان همه است دیگر از اندیشمندان و برخی حضرآ امام

بهراي که آیاتی از جمله .را دارند و سعادآ ت امل سوي بشر به راهنمایی و توانایی

اّن التذین ممنتما و اللتذین هتادوا و »: اسهت بقهره از سهوره 61 کنهد، آیهه می درلت مطلب النصتتتار و الصتتتابانی متتتن امتتتن حلخ و ال تتتمم الختتتر و ع تتتل ع تتتفا تتتاقاا فلهتتتم اجتتترهم عنتتتد ر تتتم و

.«لخما عل م و ل هم حی نمن

شهده متجلهی گونهاگون در شرای که است ي واحد ، دین حقيقت اساس بر این

، از در مرتته اختالف رغم به اند که ، واجد حقایقی الهی و شرای ادیان ؛ و همه است

و در مسهير نجهاآ ادیهان ایهن دليل پيروان همين به . برخودارند و حقانيت اصالت

الههی ههاي شریعت تجلی ، شامل آن معا معناي به دینی لذا اگر حقایق. اند رستگاري

که است این ادیان، مستل م و حقانيت تعدد و اصالت پذیرش که است باشد، روشن

در عهين . نتاشهد خاصهی دین ني متعدد باشد و منبصر به دینی و رستگاري نجاآ

بهين کهه اسهت دیهیآنها به تش ي ی و ت ثر حقایق ادیان اختالف به ، با توجه حال

و تهالزم کهاملی مسهتقيم آنها، نستت و رستگاري نجاآ و مرتته ادیان دینی حقایق

برخوردار باشد، تر حقيقت کامل از ظهور و جلوه دینی حقایق هر اندازه . وجود دارد

وجهود ق مطله معرفت به انسان نيل تر، و ام ان ني کامل دین آن و رستگاري نجاآ

و رحمهت ، معلول و رستگاري تفسير، نجاآ این براساس . بيشتر است آن از ریق

.آید پدید می دینی شرای به و عمل حقه معارف در اثر کسب که است الهی لطف

سعادآ و که است بيانگر آن کند که می اشاره باره در این اي ن ته بهخمينی امام

انسهان بها ن گوید می وي . است عقاید صادق یا ت وینی قهري نتيجه انسان ت هدای

شود می و صفاي با نی نورانيتی قلتی داراي حقه و اعتقاداآ صال، اعمال واسطه به

و سهيئه اعمهال واسطه شود، و به می خدا و رضوان و رستگاري به قرب موجب که




(440تا 34)

919

انسهان را از کهه کدورآ و ظلمتی در قلب حاصل می شهود ، و با ل عقاید سخيف

و شهقاوآ باعهث مقام قدس و قرب حق دور، و از معارف الهيهه مهجهور کهرده و

(. 983، ص9816؛ 138-131، ص9838 ،ینيامام خم: .ر) شود می او ضاللت

ر الههی خداوند، خي« هادي» اسم مقتضاي که کسانی استدرل ، سستی بيان با این

که این توضي، . شود دانند، آش ار می می دینی گرایی ، کثرآ بندگانش را او به و عشق

دیدگاه شهان اثتاآ براي گرایان دیگر از کثرآ و برخی هي جان که اي از ادله ی ی

عهام ههدایت اصهل ) بندگانش او به خداوند و عشق خيرخواهی مبتت و اند، آورده

ها را ههدایت اکثر انسان که است خداوند این عام گري هدایت است؛ مقتضاي( الهی

یافتهه را نجهاآ اندکی تنها اقليت توان نمی. بدانيم و نجاآ صواب و بر ریق یافته

با تامل بهر . معتقد بود نامبدود خداوند بر بندگانش عشق به حال و در عين دانست

انی، نمی تواند چنان ادعها کنهد يتوان نشان داد که هيچ دین وحمی یاله مفهوم خير

اگر این فرض را بپذیریم که . همتا در رستگاري آدميان داردکه نقشی ضروري یا بی

خداوند خير مطلق است، بدین معنا خواهد بهود کهه او همهواره بهه عهدالت رفتهار

به تعتيهري، اقتضهاي نجهاآ . کند و در آستان او نابرابري و تتيعض وجهی ندارد می

الهی آن است که مشمول همه آدميان شود نه آن که خداوند فقهط بهه يبخشی عطا

از رفی، هر دیهن .بعضی از انسانها رخ بنماید و فرصت آگاهی یافتن از خود بدهد

همچون مسيبيت فقط بخشی از نژاد انسا نی را در بر گرفته اسهت، از ایهن یوحيان

ضهروري بهراي رسهتگاري را در معرفهت دینهی خهاص يهارو خداي عادل آموزه

همه و مال خداوند خالق دهد که می تعليم سو، مسيبيت از ی ». کندمنبصر نمی

، و از سهوي اسهت انسهان نهوع و رسهتگاري خير مطلق و خواهان است موجوداآ

مسهي، وسها ت نهد بهه بر خداو مؤمنانه گفتن پاسخ تنها از ریق گوید که دیگر می

نامبهدود خداونهد مقهدر عشق که معناست این به سخن این. یابيم نجاآ توانيم می

اکثریهت در واقه یابنهد کهه تواننهد نجهاآ مهی صورتی افراد بشر تنها به که نموده

(.138، ص9839، هي ) «سازد از آنها را مستثنی عظيمی

تعهاليم اي پهاره مهذکور را بهر متنهاي ني ، اسهتدرل نیو گرایان از کثرآ برخی

« ههادي »خداونهد را مسهلمانان باورنهد کهه ایهن و بر قرار داده مورد توجه اسالمی

« یافته هدایت »را بشریت یا اغلب همه کند که می صدق ادعا، وقتی خوانند و این می

خواههد بهود مسهمایی بهی هادي خداونهد اسهم و ار اسم بدانيم آل ایده و در وض

(.84-88، ص9811، سروش )

فصـلنامه




919

این استدرل ميان هدایت ت وینی و ههدایت تشهریعی خلهط شهده و نهوعی در

شهمول بهوده و مغالطه اشترا لفظی صورآ گرفته است؛ هدایت ت هوینی، هسهتی

عتهارآ کهاما هدایت تشریعی، . را شامل می شود ها انسان همه موجوداآ از جمله

آنهها، مخهتص بهه رشد و کمال در جهتها انسان بر خداوند اوامر و برنامهاست از

ههم « ریهق ارائهه »را ( تشهریعی ههدایت )معنها ایهن بهه هدایت . می باشد ها انسان

ناچار در نظام اتمّ، کهه احسهن ». مقتضاي ح مت و رحمت الهی استگویند که می

رق سعادآ و شقاوآ و ههدایت راه صهالح و فسهاد و اعهالم تعليم ... نظام است

نفوس ممتن است اهمال شود؛ زیرا که در اهمال آن یها نقهص در علهم رق عالن

معلهوم شهد کهه ياآ مقهدس . رزم آید یا نقص در قدرآ یا بخل و ظلم بی جهت

و او کامل علی ار الق و مفيض علی ار هالق اسهت : متدت از تمام اینها بري است

در اهمال هدایت رق سعادآ و شقاوآ خللی عظيم در ح مت وارد آید و فسهاد

پس در نظام اتمّ رزم شد کهه هرق . و اختالل ب رگ بر نظام و ممل ت آش ار شود

(. 133، ص9816امام خمينی، )« سعادآ و شقاوآ و رق هدایت را اعالم فرماید

گري خداونهد بهه هدایت سوالی که در اینجا مطرح می شود این است که تبقق

چيست؟ آیا به این است که مردم به اجتهار علهی رغهم اختيهار خودشهان، مهومن و

مهتدي شوند؟ آیا رزمه آزادي و اختيار انسانها این نيست کهه اگهر همهه خواسهتند

کافر شوند، بتوانند و هيچ رادع و مانعی بر سر راهشان نتاشد؟ باید توجه داشت کهه

این مساله ج برنامه . هدایت یافتگی و اهتداي اکثریت نيستهدایت الهی مستل م

الهی نتوده است که همه انسانها به اجتار، به بارترین درجه هدایت و سعادآ دست

امهام )یابند؛ چرا که سعادآ و شقاوآ نتيجه تالش و کوشهش خهود انسهان اسهت

فيهق و هر کس تبصيل سهعادآ نمایهد، بهه ههدایت و تو (. 18، ص9811خمينی،

خداوند است، و کسی که تبصيل شقاوآ نماید و رو بهه هالکهت رود، بها فهراهم

بودن جمي رق هدایت و استاب کسب سعادآ، خود به اختيار خود به هالکت و

، 9816امهام خمينهی، )شقاوآ فرو رفتهه و حجهت بالغهه حهق بهر او تمهام اسهت

(.181ص

فرشتگان و وحی و الههام این همه ببث از رسل و ارسال کتب و فرو فرستادن »

عالم را رحمت . به پيغمتران و راهنمایی ریق حق، از رحمت ارحم الراحمين است

ریق وصول به سعادآ را باز نموده و چاه را از راه روشن ... واسعه حق فرو گرفته

تو خود به پاي خود در چاه می افتی و از راه معون مهی شهوي رحمهت را . فرموده




(440تا 34)

919

ر مم ن بود ریق خير و سعادآ را به مهردم بهه هور دیگهر چه نقصانی است؟ اگ

نشان بدهند، می داند، به موجب وسعت رحمت؛ و اگر مم ن بود اکراهها مهردم را

به سعادآ برسانند، می رساندند؛ ل ن هيهاآ راه آخرآ راهی است که ج با قهدم

ل صهال، اختيار نمی توان آن را پيمود؛ سعادآ با زور حاصل نشود؛ فضيلت و عمه

ل )بدون اختيار فضيلت نيست و عمل صال، نمی باشد؛ و شاید معنهی آیهه شهریفه بلی، آنچه در آن، اعمال اکراه و اجتار می توان نمهود . ني همين باشد( اکترار فتی التدین

مأمور بودند که صهورآ را بها ههر ( ع)انتيا، . صورآ دین الهی است نه حقيقت آن

د تا صورآ عالم صورآ عدل الهی شود و مهردم ور مم ن است تبميل مردم کنن

« را ارشاد به با ن نمایند تا مردم به قدم خود آن را بپيماینهد و بهه سهعادآ برسهند

(.81-86ب، ص 9834امام خمينی، )

ن ته مرتتط با این مساله، که در سخنان امام خمينی ني به آن اشاره شهده اسهت،

اصهل »ان علهم اصهول در ببهث از دانشهمند . اشترا عذاب به اتمام حجت اسهت

ه که بيانگر موض عملی فرد م لف در هنگامی است که فبص از حقيقهت « برائت

نموده و با این حال به حجتی دست نيافته است ه بها اسهتفاده از کتهاب و سهنت و

م لهف از ت ليهف و بهه تته آن مواخهذه نشهدن وي، فعقل و اجماع بر برائت يم

ث از دليل عقلی برائهت، برخهی از اصهوليان بها اسهتفاده از در بب. اند استدرل کرده

، «وجوب دف ضرر مبتمهل » ةو ورود این قاعده بر قاعد« قت، عقاب بالبيان» ةقاعد

وجو و فبهص بهه حجتهی اند که اگر م لفی بعد از جست بر این مسئله تأکيد کرده

؛886-888تها، ص انصهاري، بهی )شهود دست نيافت، معهذور اسهت و عقهاب نمهی

(.139-133، ص8، ن9493؛ امام خمينی، 844-848، ص9431خراسانی،

م لف از ت ليهف و عهدم عقهاب او قتهل از فاز دیدگاه حضرآ امام، برائت يم

، کهه «بيان»آن ه بيانی از رف شارع به او برسد، ح م قطعی عقل است و منظور از

، 1، ن9868امهام خمينهی، )است « حجت»نتودنش موضوع ح م عقل است، همان

همچنين تعذیب قتل از بيان با مقام شامخ الهی منافاآ دارد و ایهن منتهی (. 933ص

، 1، ن9811امهام خمينهی، )ثابت و سنتی دائمهی تها زمهان دميهدن در صهور اسهت

آیاآ و روایاآ بسياري ني بر این معنا درلت دارند که اگر حجت و بيانی (. 18ص

آنهان معذورنهد و در قتهال آن مؤاخهذه از سوي خداوند متعال بهه م لفهين نرسهد،

از آیاآ دال به این مطلب که اصوليان از جملهه حضهرآ امهام بهه آن . نخواهند شد

است که بر ( 98اسرا ، )« و ما کنا معذبين حتی نتعث رسور » فاند، آی تمس جسته

فصـلنامه




919

امهام خمينهی، )اساس آن استبقاق عقاب مشرو به اتمام حجت بر بنهدگان اسهت

بنابراین، اگهر انسهان بهر (. 191-133، ص8، ن9493؛ همو، 16-19ص ،1، ن9811

اش در جهت وصول به حقيقت عمل کرد و بهه حجتهی دسهت تق مقتضاي وظيفه

.نيافت، مشمول عقاب و عذاب الهی نخواهد شد

صلح و همزیستیامام خمینی و

آمي ف ر اصيل اسالمی است که در آیاآ متعددي از صل، و هم یستی مسالمت

هاي گوناگون با تاکيد و صراحت کامل سفارش شده اسهت و قرآن مجيد به صورآ

چهارده قرن قتل در دنيایی که مفهوم هم یستی دینهی بهراي بشهر ( ص)پيامتر اکرم

کامال ناشناخته بود، آن را با صراحت کامل شناخت و ملت مسلمان را به آن دعوآ

ادیهان مهذهب دیگهر ممنهوع اسهت و توزي و دشمنی با پيروان در اسالم، کينه. کرد

از دیدگاه . رودشمار نمیاي بهآمي با آنان روش پسندیدهگرفتن روشهاي اهانتپيش

ل اکترار »: قرآن کریم انسان در اصل اننخاب و پذیرش نوع دین آزاد و مختهار اسهت چهرا کهه راه . ؛ در دیهن اجتهاري نيسهت (186بقهره، )« فی التدین قتدك نی الرنتد متن ال تی

در آیهاتی از قهرآن . عادآ و کمال از گمراهی و ضاللت به روشنی آشه ار اسهت س

تصری، شده است که نه تنها نتاید با دیده عداوآ به غيرمسهلمان نگریسهت، بل هه

یقتاكلمکم فتی التدین و لینهتاکم هللا عتن التذین م»: باید آنها را مورد احسان و مبتت قرار دادو كقستتت ما التتت هم ان هللا حیتتتا املقستتت نی اعتتتا ینهتتتاکم هللا عتتتن التتتذین كتتتموهمخیرختتتمکم متتتن دنرکتتتم انم

كملمهم و من یتمهلم فاولات هتم قاكلمکم فی الدین و اخرجمکم من دنرکم و ظاهروا علی اخراجکم ان؛ خداوند شما را از دوستی آنان به شما در دین، قتال و دشمنی ن رده و شهما الظاملمن

کند تا بي اري از آنها جویيد، بل ه با آنهها بهه اند، نهی نمیهرا از دیارتان بيرون نراند

عدالت و انصاف رفتار کنيد که خدا مردم با عدل و داد را بسيار دوست مهی دارد و

کند کهه در دیهن بها شهما قتهال، و از و نتهان شما را فقط از دوستی کسانی نهی می

ا دوست نگيرند و کسهانی آنها ر. بيرون کردند و بر بيرون کردن شما همدست شدند

. که از شما با آنها دوستی و یاوري کنند، ایشان به حقيقت ستم ارند

ني با الهام از آیاآ الهی در برابر پيروان سایر ادیان و من ران ( ص)پيامتر اسالم

پيامتر وقتی به مدینه هجرآ کرد، سهاختار رایهج . رفتار بوددین اسالم، بسيار خوش

ش شته و سهاختار جدیهدي را جهایگ ین آن نمودنهد؛ پهيش از آن جامعه را درهم

اي، نظههام ارتتهها ی و عقایههد انبصههارگرایانه و حضههرآ روابههط و ارزشهههاي قتيلههه




(440تا 34)

911

نژادپرستانه حاکم بهود، امها حضهرآ بهه جهاي آنهها انسهانها را بهر اسهاس دیهن و

مختلفهی ههاي عهدنامه ح ومتش در دوران پيامتر اسالم .شهروندي به هم پيوند داد

در اسالمی ها ح ومت عهدنامه مفاد این موجب به خود منعقد نمودند که با من ران

و سياسهی حقهوق رعایت به خود را ملت م کتاب از اهل ویژه مالياآ دریافت مقابل

ر د با یهودیهان آنها قرار داد صل، اولين. کرد می مذهتی هاي اقليت و امنيت اجتماعی

در تهاریخ عقيده آزادي منشور و فرمان قرارداد اولين این در حقيقت که است مدینه

اي را تدوین کهرد ایشان پس از مقيم شدن در مدینه، قانون و معاهده. است بشریت

تها . آوردکه امور همه ساکنان مدینه، از جمله یهودیان را تبت قانون و قاعده درمی

اي عينهی از لی این نظریه مربو اسهت، خهود ایهن سهند نمونهه آنجا که به نتایج ک

سهند مهذبور بها ایهن . چگونگی تبقق عملی متانی صل، و هم یستی اسالمی است

:شودمقدمه آغاز می

به نام خداوند بخشاینده مهربان

این پيمانی است که مبمد رسول خدا، ميان مومنان و مسلمانان قریش و یثرب

.سازدپيروي می کنند و در کنار آنها به جهاد برخي ند، منعقد میو کسانی که آنها را

سند م بور مشتمل بر چهل وهفت بند است که در اینجا فقط برخی از بنهدهایی

:آوریم که به موضوع ببث ما ارتتا داردرا می

امهت واحهدي، متمهای بها انسهانهاي [ امضها کننهده معاههده ]آنها : بند ی -

.خواهند بود[دیگر]

کمه و [ همهان ]هر فردي از یهودیان که از ما پيهروي کنهد، از : ند شان دهب -

برخهودار خواههد بهود، مهادام کهه در درگيهریش بها ( مسلمانان)حمایت ما

.دیگران ستم ار نتوده و دیگران را عليه آنها یاري ن رده باشد

یهودیان بنی عوف در کنار مسلمانان در ح م امت واحدي : بند بيست وپنج -

این . یهودیان در دین خویش و مسلمانان در دین خویش آزاد هستند. دهستن

ح م هم در مورد افراد تبت حمایه آنها و هم در مهورد خهود آنهها صهدق

کند، به استثناي کسانی که ستم ورزیده یا خيانت پيشه کهرده باشهند کهه می

بندهاي بيست وشش تا سی و . ]اینان خود و خاندان خود را هال می کنند

ی همين قاعده را در مورد شش قتيلهه دیگهر یههودي در مدینهه آن زمهان

[کندت رار می

ه ینه هاي هر ی از گروه مسلمان و یهودیان [ در جنگها: ]بند سی و هفت -

فصـلنامه




991

را در جنهگ [ سهند ]= آنها باید متبدان ایهن پيمهان . بر عهده خود آنهاست

ميهان آنهها دوسهتی . عليه کسانی که با آنها به جنگ برخي نهد، یهاري دهنهد

ههيچ . خالصانه و مناستاآ صادقانه برقرار باشد و از خيانهت بهه دور باشهند

در این صورآ باید ستم دیده را . کس نتاید در حق هم پيمان خود ستم کند

(.884-888، ص9838اصالن، )یاري کرد

هاي اسالمی باید نستت به همه افراد جامعه و از جملهه بنابراین، بر اساس آموزه

آميه داشهته پيروان سایر ادیان، احترام و تسام، ورزیده و با آنهها زنهدگی مسهالمت

گيري و تساهل اسالم در مقایسه با ادیان دیگر، بيشتر و مت املتر اسهت، سهل. باشند

، 9863دورانهت، )انهد اي که برخی از مستشرقان منصف به امر اعتراف کردهبه گونه

(.941-949، ص9، ن9841؛ لوبون، 481، ص4ن

حضرآ امام ني با الهام از تعاليم دینی همواره بر ایهن ن تهه تاکيهد داشهتند کهه

حقوق پيروان ادیان دیگر باید رعایت شود؛ چرا که این حقوق هميشه مهورد توجهه

هر کسی که ممل ت اسالمی زندگی می کنهد یه حقهوقی دارد »: اسالم بوده است

ي مذهتی از قتيل زرتشتی، از قتيل یههودي، این اقليتها. اسالم به آن حقوق می رسد

از قتيل نصاري که درایران گروههاي فراوانی هسهتند، آنهها را ههم اسهالم برایشهان

،ینه يامهام خم )« خواهد اینها هم به حقوق خودشهان برسهند احترام قائل است و می

(. 13، ص6، ن9869

آداب دینهی ی ی از حقوقی که مورد توجه حضرآ امام بهوده، آزادي در انجهام

از نظهر ایشهان، اقليتههاي دینهی کهه در . انهد است که ایشان م رر به آن اشاره کرده

تواننهد انتخاب اسالم یا بقاي بر آیين خود اختيار دارنهد، در ح ومهت اسهالمی مهی

توانند در معابدشان بر آنان می. آزادانه امور عتادي و شعائر دینی خود را انجام دهند

ود پرداخته و بر اسهاس قهوانين و اح هام شهریعت خهود عمهل انجام امور دینی خ

.نمایند

و بهه انجهام . توانند آزادانه در جامعه اسالمی زندگی کنندبنابراین اهل کتاب می

این نهوع آزادي بهراي ادیهان . عتاداآ و شعائر دینی خود در معابد خویش بپردازند

می مطرح بود و بارهها از توحيدي به عنوان ی مساله اساسی در اوایل انقالب اسال

آیا جمهوري »ایشان در جواب این سوال که . شدحضرآ امام در این باره سوال می

اسالمی اجازه خواهد داد تا مذاهب دیگهر بهه هور آزاد و آشه ار بهه انجهام امهور

بله، تمام اقليتههاي مهذهتی در ح ومهت اسهالمی »: فرماید، می«مذهتيشان بپردازند؟




(440تا 34)

999

يه فرائض مذهب خود آزادانه عمل نمایند و ح ومت اسالمی موظب توانند به کلمی

(.86، ص8همان، ن)« است از حقوق آنان به بهترین وجه حفاظت کند

اما جامعه یهودي و سایر جوامعی که در ایهران »: فرمایدایشان در جاي دیگر می

اقشار ملهت کند که با سایر هستند و اهل ملت هستند اسالم با آنها همان رفتار را می

داند، ابدا این ور نيست کهه آنهها را کند، اسالم بر آنها ابدا اجباف را جای نمیمی

« بخواهد در مضيقه قرار دهند، برخالف اصل تربيت اسالم، بهرخالف وحهی اسهت

(.968، ص6همان، ن)

نتیجه

توان گفت صهل، با توجه به مطالتی که درباره نستت نجاآ و صل، گفته شد می

دائر مدار اههل ست،ين قتينه تنها دائر مدار شناخت افراد از حق یاجتماع هلو تسا

مبروم قتيکه از وصول به حق يافراد. باشدینم يرستگار بودن افراد ن اینجاآ و

و بهه سهتند، يکه اهل عناد نتاشند، مبروم از رحمت خداونهد ن یاند، در صورتمانده

که اههل عنهاد بهوده، پهس از شهناخت يداما افرا ،شوندیملبق نم یشق يهاانسان

زنند، بهه عهذاب یبه آن سرباز م مانیآن که از ا ایپردازند و یبه ان ار آن م قتيحق

نیبا ا يمسالمت آم یمدارا و زندگصل،، ،یاح ام اسالم در. گردندیگرفتار م یاله

رههم را د یاح هام و مقهرراآ الهه میکه کفر و عنهاد آنهان حهر یتا هنگام يافراد ن

نیه دستور بر مدارا و صل، با کفهار و مشهرکان، اعهم از ا . شده است ینش ند، تجو

. باشهد قهت يآن که پهس از شهناخت حق ایاست که کفر آنان از سر استضعاف بوده

نیه آنهان ا یو اجتماع يمنافقان واحترام به حقوق فرد میحر تیاست رعا نيهمچن

وهيآورد، شه یمه دیه ههل نجهاآ پد بهه ا تتکه نس يابا صرف نظر از توسعه دگاهید

يه را که اهل نجاآ ن يدهد و مدارا با افرادیبا افراد را دائر مدار آن قرار نم یزندگ

.شماردیم ينموده، بل ه رزم و ضرور هياز موارد توص ياريدر بس ستند،ين

فصـلنامه




999

کتابنامه

کریم قرآن

نهج التالغه

عتدالسالم هارون، قم، قيتبقاللغه، سیياحمد، معجم مقا نيابن فارس، ابوالبس

.9434 مرک النشر،

ق9498 ،التراث ا يدار اح روآ،يب ه،یالنتو رهي، السيريابن هشام، عتدالمل حم.

مؤسسف : تعليقاآ علی شرح فصوص الب م و مصتاح ارنس، قم ،ینيخم امام

. 9834پاسدار اسالم،

و نشر آثار امام تنظيم ؤسسف م: ، تهرانهخمينی، التعليقف علی الفوائد الرضوی امام

. 9813خمينی،

و نشر تنظيم مؤسسه : ، تهران و الوریف هالخالف الی هالهدای خمينی، مصتاح امام

. 9814خمينی، آثار امام

خمينی، و نشر آثار امام تنظيم مؤسسف : خمينی، شرح دعا السبر، تهران امام

9418 .

خمينی، و نشر آثار امام تنظيم مؤسسف : ث، تهرانخمينی، شرح چهل حدی امام

9816 .

و نشر آثار تنظيم مؤسسف : خمينی، شرح حدیث جنود عقل و جهل،، تهران امام

. 9838خمينی، امام

خمينی، تنظيم و نشر آثار امام مؤسسف : ، تهرانهخمينی، الطلب و ارراد امام

9811 .

9834خمينی، نشر آثار امام و تنظيم مؤسسف : رانخمينی، سر الصلوة، ته امام

. الف

9834خمينی، و نشر آثار امام تنظيم مؤسسف : ، تهرانهخمينی، آداب الصلو امام

. ب

9818خمينی، تنظيم و نشر آثار امام مؤسسف : خمينی، کتاب الطهارة، تهران امام

. الف

خمينی، تنظيم و نشر آثار امام مؤسسف : ، تهرانهخمينی، الم اسب المبرم امام

. ب 9818




(440تا 34)

999

مؤسسف : امام خمينی، تقریرعتدالغنی اردبيلی، تهران هخمينی، تقریراآ فلسف امام

. 9839نشر آثار امام خمينی،

خمينی، تنظيم و نشر آثار امام مؤسسف : حمد، تهران هخمينی، تفسير سور امام

9818 .

9811خمينی، تنظيم و نشر آثار امام مؤسسف : ، تهرانهخمينی، انوار الهدای امام .

تنظيم و نشر آثار امام مرک انتشاراآ مؤسسف : خمينی، تنقي، ارصول، تهران امام

. 9493خمينی،

9868دفتر انتشاراآ اسالمی، : خمينی، تهذیب ارصول، تهران امام .

9869اسالمی، وزارآ ارشاد : تهران خمينی، صبيفف امام، امام.

تا خمينی، کشف ارسرار، قم، انتشاراآ مصطفوي، بی امام .

تنظيم و نشر آثار امام مؤسسف : المسائل، تهران ،يخمينی، رساله توض امام

. 9813خمينی،

،موسسف النشر : مرتضی، فرائد ارصول، تبقيق عتداهلل نورانی، قم انصاري

. تا ارسالمی، بی

،انتشاراآ نقش : اليسم دینی، ترجمف انشا اهلل رحمتی، تهرانعدنان، پلور اصالن

. 9838جهان،

روآ،يمبمدبن اسماعيل، التخارى، تبقيق قاسم الشماعى الرفاعى، ب ،يبخار

.9431 ،دارالقلم

،نشر ، تهران رحمتی انشا اهلل ، ترجمه بيستم در قرن دین چارل ، فلسفه تاليافرو ،

.9831، سهروردي

9839، 18کتاب نقد، ش ،ینید ميو پلورال یتبمل اجتماع د،يحم ا،يپارسان.

تهران مستقيم هاي صرا :در ،ینید ییاز انبصارگرا یدفاع ن،یآلو نگا،يپالنت ، :

. 9811، صرا فرهنگی مؤسسه

مرک الطتاعه و النشر للمجم ،يهصوآ العدالف ارنسان یجرداق، جرن، ارمام عل

.9416 ،(ع)ت يترهل ال یالعالم

انتشاراآ : ، تهران در دین دینی یا پلورالي م ، پلورالي م سيد حسن ، حسينی

. 9831، سروش

9494ی، العرب التراثا يداراح روآ،يب عه،يالبسن، وسائل الش مبمدبن ،یحرّعامل.

فصـلنامه




999

،9431ارصول، تبقيق مؤسسف آل التيت قم، همبمد کاظم، کفای خراسانی .

،انتشاراآ : تهران سندگان،یاز نو یتمدن، ترجمه گروه خیتار ل،یو دورانت

.9863،یشرکت سهام

نيو حس یو ساختن جامعه، ترجمه حسن مبدث نی، د(9831)چارل س،یوید

.ادآورانیتهران، نشر ،یباب البوائج

ديدر اسالم، ترجمه س اجتماعی مسالمت یستیهم یمتان ،یعتدالع نا،یساشاد

.9836 ان،ینشر اد: قم ،یمبمدرضا هاشم

9811، صرا فرهنگی مؤسسه : ، تهران مستقيم هاي ، صرا عتدال ریم ، سروش .

نشر : ، تهران راسخی فروزان ، ترجمف خالده و ح مت فریتيوف، اسالم ، شوان

. 9838، هرمس

نشر : ، تهران مينو حجت ، ترجمف اسالمی عرفان فریتيوف، گوهر و صدف ، شوان

. 9839، هرورديس

جامعه انتشاراآ : ، قم تفسير القرآن فی ، المي ان مبمد حسين ، تا تایی

. 9491، مدرسين

9838، 83ش اندیشه حوزه، شناختی،گرایی دینی نجاآکثرآ اهلل،عتاسی، ولی.

،9838 ،94ش اندیشه، سروش آسمان، نردبان اهلل،ولی عتاسی .

قم دل نرجس جوان ، ترجمف گرایی دینی کثرآو مبمد، اسالم ، لگنهاوزن ، :

. 9811، ه فرهنگی مؤسسف

و یموسسه آموزش: قم ن،یدر سپهر د شهیاند احتيمبمد، س ، لگنهاوزن

.ینيامام خم یپژوهش

،تهران ،ینيحس دهاشميگوستاو، تمدن اسالم و عرب، ترجمه س لوبون :

.9841ه،ياسالم یکتابفروش

،م9113 الهی، تهران، انتشاراآ اسالمی،مرتضی، عدل مطهري .

و ، دفتر پژوهش انشا اهلل رحمتی ، ترجمه و معنویت نصر، سيد حسين، معرفت

.الف9839،نشر سهروردي

سروش ن،یالدتان ا يض ، ترجمه اسميت هيوستن به ، پاسخ نصر، سيد حسين

.ب9839، 4-8ش شه،یاند




(440تا 34)

999

تهران به اد سال ی ، ترجمف و روحانیکاوشی در قلمر: ، بعد پنجم جان ، هي ، :

. 9831سرا، قصيده انتشاراآ

المللی بين انتشاراآ : ، تهران ، ترجمف به اد سال ی دین ، فلسفف جان ، هي

. 9839، الهدي

مؤسسف : ، تهران گواهی عتدالرحيم ، ترجمف دینی پلوراليسم ، متاحث ، جان هي

.9813. نتتيا انتشاراتی فرهنگی

بها ، ترجمف ميرچاالياده ، ویراسته پژوهی دین : ، در «تعدد ادیان»، ، جان هي

.9818 فرهنگی، و مطالعاآ انسانی علوم پژوهشگاه: ، تهران خرمشاهی الدین

اسطوره تجسد خدا، ویراسته جان هي ، : در ،یجهان انیو اد یسيع ، ، جان هي

و مبمدحسن مبمدي، قم، مرک مطالعاآ و سليمانی عتدالرحيم ترجمه

.9836 ،تبقيقاآ ادیان و مذاهب

ش ان،يک ،یرضا شمال یترجمه عل ،یخشونت و چالش جهان ن،ید ، جان ، هي

89، 9811.

زیمآتملاسم یتسیزمه و حلص یتخانشنید ینابم...

Documents

Transcript of زیمآتملاسم یتسیزمه و حلص یتخانشنید ینابم...