نشیو اختالفات در آفر یاله عدل

1 یلیجبرئ محمدصفر 2 ینیواعظ حس میکر دیس

چکیده ا بر بر عدل حکمت الهی مطرح یب عنو ن چه شاا ربهدیشاار ا د یمسااه

ی شهخص د سار آن ب عنو ن نمون ههدهیآفر یهه گونهگونبو ه سات فاه ا نتیج فر ن قر ا گرفت یههیموا براس نی فلسا دیشر ا ا کالم جد

هنیگر یمه یبرخ بر د شااده سااتآنهه ری فاساا نیی ا فبههی متعد ی یدگهه شاامند نی مه ند ند نساات ضیبر ظلم فبع ی ن یهه ا شااههد قر جو فاه

فالدم آنهه ی حت یهدگهاهه ب س د فاه متنوعی یههلی فحل نییبه فب ی ساالم ا دهساااه ب شاااهعره نییفبنهکهفی بو ن ند باه عادل حکمت الهی در خت نیشیمتکلمهن د عدم طرح فاصیلی بحث فوسط ساو ال شابهه مطرح شده

طرح شاابهه جدید موجش شااد فه ندیشاامند ن معهماار مهمی ب طوا یعد یبر ی د ا ش م یریگبهره بپر دند مسااا نی نیی فب لیفحل مبساااوه با

ییههن تیحسن غه فالدم نظهم ،هءی نساتن ختال ش یذ ف ثبه عد ت الهی یهای خت ری غ یهایط ختی سااه یقهبل یمبه یگذ ا ریهه فهثبه ضاار ا فاه

ا ئ شااده د طر یههنیی فب ههفرین دهسااهمهم د هه ا ب جو آمدن فاه ندک ا ین نوشتها موا ادیهبی قر ا گرفت ست متکلمهن معهمر

ینظهم سااابب ض یهه فبعفاه یحکمت ه یعدل ه های لیدی واژه ن کالم معهمرنظهم حس یمسبب

مدرس حواه لمیه قم و ،مؤسطط ططه آموال اما اماد ططاد 4سطط آموخته دانش. 1

.دانشیار پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسالما .و مدرس حواه لمیه مؤس ه آموال اما اماد اد 4س آموخته دانش. 2

یپژوهش -یعلم فصلنامه:

،27کالم اسالمی، سال

63 – 37 صفحه: ،105شماره

83

تمهف و تیس

ل بسا

، نج

و پد صـ

ره ماش

مقدمه

مهمترین بخش آن بحث د ساات فرین مااه الهیعدعدل حکمت د مهم

شااار ا یمساااه ربهدی د سااات نشیعدل حکمت ا نظهم آفر هی ینیعدل فکو

مطرح بو ه ساات ین مااات الهی ا بر بر یب عنو ن چه شااهه هه گونهگونیفاه

فر ن یههساااو جو فاه کیبا عاد ات حکمت خد ند ا خلات د باه ا

: هدنی ی کهن ا ا بر بر مشبه هیدرساش گر ی ساوی د ههدهیآفر هنیگساتر ه ا م

عدل جو یفرض ک خد ند فعه نیبه ست؟یهه چهم فاه نیمنشا ام ا د

ا ه ناد ا چر موجو متنو متاه ا یبخال کمبو چیمحض سااات ه

جمه هی نبه و نیح گر ی ی نسهن بعض هیفرشت جن ی ند؟ چر برخشاده دهیآفر

هستند؟

مااارفه ا هی( یهه )فنو طو دهیفو ن ا فمهم آفرهه ا میفاه لی فحل نییفب

ث د به فبیین فحلیل بحنوشتها نیقر ا ی( موا براسی)فنو عرض یعه م نساهن

ل براسای مس ا عهده نگهه متکلمهن فیلساوفهن عهافهن بویهه د نگهه معهمار ن

ست

متکلمان پیشین دگاهی. د1

یایحا ی مساابب ینظهم ساابب یخه ا دیبر سااهت فوح ینگهه متکلمهن شااعر د

ا ک: ) ساااتیثر مبهشااار ج خد ند نؤ جو ند ا فهعل م هءیحو ث شااا هنیم

ستند یمعتاد ن ی آنهن ب حسان قب ذ ف (221 411 :8 404 :4 4141 یجرجهن

جه ک خد ند مه ک بالمنهد د آن ل بو ن فعاهل خد ند ب غر ض ا قبول ند اند معلا

ابهاه ن یعدل ست بنهبر نی ع دهیک ا عه م بکند دساند یعه م سات هر فصارف

چون چر جو ند ا یجه شو یم دهیک ا جههن یهه ختالفهففاه

فعل خد ند ا حوده یب حسااان قب عالبه عتاه یعد متکلمهن دیشاااین

د ا خد ند نساات مااو و حکمت نیععالی ضاار ا ا ب عی فشاار نیفکو

4918 )شاایه مااد نندمی ظه مهن عبث من ه ساات یهرگون فعل حکم نهشااه

بلک ا ند نپر خت ههمسااه ختالفه ت فاه ( ب طرح براساای فاصاایلی 913

و نه یهه گهه حمو ا گونهگون أ مت شاار ا حوده نسااهن لیبحث آالم عو ض به فحل

د یا ک: ما) کر ند فه ی د حکمات عدل خد ند طرح مساااه ا جوو عو ض

83

دلع

اله

یفر

ر آت د

الفاخت

و ای

شن

/یئیلبر جفر صمد

مح-

یسین

حظواعم کری

د سی

/ یادق صیهاد

- یتارمخ

ن سی

حمد

مح

همد نی؛ 414 4101 یطوسشیه ؛ 91 4141 علم هدیب بعد؛ 408 ف 4149

(441 4103 ی؛ بحر ن921 4141 یحل ؛ 223 :49 4982

د ی ستم ضیبر فبع لی یفنو ختالفه فر ن ا جههن هسات ب نظر آنهن

مطلق محهل غنی م هع ظلم د فهعل ضی؛ چر ک مااد ا فبعنیساات خد ند یسااو

عو مل بلک معلول د جهنش خد هه ن ضیفبع ختالفاه نیدس منشااا سااات

نهمعلوم بهشد نسهن هم یبر ی ست ک چ بسه گری یههن یدم

یابیارز

ی ند فه موا براساا ی خهص بر د نکر هشاار ا ختالفه نکت ن ی شااهعره ا دم

ب ی عدل الهی ا آثها متکلمهن عد دیآنهن ا بهو فوح یمبنههر چناد ر یقر ا گ

ی؛ ابهن294 :4 4140 ی؛ سبحهن902 4141 یا ک: حل ) ست هشد یبراس لیفاصا

گرفتها ا حوده فعهل الهی نی هر چند یعد یمبهن (ب بعد 8 4148 یگاهن یگلپاه

مه عدم طرح فاصااایلی آن جهیی بر ی ناد براسااای سااات ی شاااهعره ن یههشیآسااا

گذ ا نمی

فالسفه دگاهید. 2

( ی) جمه یهه ا عه م ب ا ش مب مسه شر ا ا د فاه ی ساالم یحکمه

و ساار کتر فن ی ا بهاه ی ند به فتبع ا آثها فلسااا( دهسااه هیلی)فاصاا ی ن

نیی فب نخسات نهظر ب منش ختالفه نییک فب هفتی سات نییب سا فب فو نیم

هه ست:آن ییب علل غه نهظر م سوم

تیو نظام عل اءیاش ی. اختالف ذات1-2

ر مه ی؛ م223 4989 یطوساامحاق ا ک: ) بر مبنهساات یمبتن نییفب نی

؛ 308 4982 ی؛ سااب ا13 14-10 :1 949 :3 4121 مالماادا ؛ 111 4931

: 4 4988 ی؛ مطهر313 319 4982 ینیخم مهم؛ 11 :49 4190 ییطباهطبه

( 419 491 4911 ؛ حسن د ه 13 :40؛ 219 212 -214: 1؛ 402 -404

اتیحا رییبر بر به فغ د آن هه ا ک سااالش آن یهفیذ ذ ف ی هر موجو ف

محهل ست ءیآن ش

نی کندیم ریفدب ی مسبب یا بر ساهت نظهم سابب ی خد ند جههن هسات و

ی ست ن عتبها ی قع ینظهم ضر ا

04

تمهف و تیس

ل بسا

، نج

و پد صـ

ره ماش

فرض نه است نش شی د د ضیشبه فبع هیساو ل ی ساالم ینظر حکمه ب

:ر یگیم

نیال بشااره بو ند سااتعد اتیحا کی ی ا نش ی د آفر شی موجو د4

قهر م الهی ساابش ی ند یآ دیدد یمتنوع یهههه قه شا شااتند ک ا مدل

4981 ی )ا ک: مطهر نسهن یسنگ سوم یگریفرشات بهشاد یکیشاد ک

413)

م یب طوا مسااتا ههدهی الهی نساابت ب نو موجو فک فک آفر نشی آفر2

به ی افبهط چیموجو ه کی فحاق ست ی مسبب یسابب ساتم یمنار خهاج د سا

هی یعی شر ئط معد ند شت سبهو علل طب نی دسا نیشا یسالسال حو ث د

دیک شااهعره ا فوح ییهمهن عه) ند اند ههدهی ا قبهل دد یریناش فهث یعیطب ریغ

( اند یفهعل

یآنهه الدم نظهم سبب یذ ف ههدهیآفر یفنو گونهگون ی سالم ی عتاه حکمه ب

هم الهی نشی ساات ب عبها ا شاان فر جعل آفر نشیر آفربحهکم ی مساابب

به عرض( هیآنهه )ثهن ه ی هم شااهمل مهه ) ال به ذ ( ساات ههدهیشااهمل جو آفر

ستین ری د ذ خو شاهن نش گرفت به غ هء ی شا ه یمهه ی ختال گون گون ی

یمطهر) جو سااتسااط د کیخهص مالدم به قر ا گرفتن ا ءیشاا کی جه ی

4981 441)

ا ک فجه د د آن یخو چههاچوو حد یبر تیساااخن هر قع گری با

آن نبهشااد ء یک آن شاا شااو یم نی د آن چههاچوو منجر ب یکوفهه هیحد

آن ست؛ متال شتن ستعد ه یب ذ ذ ف تیت مههءیشا کیقو م نک ی یفوضا

ابع حسهت یبر تی عر ض د ج ی شاتن بر ی جو فعل ا یمه ه یبر تی قهبل

بهالخره عهقل مختها بو ن نسااابت ب نساااهن و نی متحرک بو ن نسااابت ب ح

د موضوعه ه یعنهماار خصوم نی د کی سات جد کر ن هر ناکی ال یضار ا

مطلقچنهنک سااالش سااات گری یتیب قع تیخو بر بر به مبدل شااادن آن قع

ب مجر موجش فبدیل مه ه د نسهن های ا ه خت سالش ساتعد حرکت د مه ه

فرشت شده ست نسهن ب هی

چر یعنی ساات؛ ینی ع ی فر خهاج یگهه ه یمهه هنیماصااو د ختال ا م

نو کی مااال چر فر نک ی هی شااد نسااهن یگریگل آن یخهاج ءیشاا نی

04

دلع

اله

یفر

ر آت د

الفاخت

و ای

شن

/یئیلبر جفر صمد

مح-

یسین

حظواعم کری

د سی

/ یادق صیهاد

- یتارمخ

ن سی

حمد

مح

به قطع نظر د فر فحاق ی ساات ب نحو کل ه ی نو ذ مهه ی ند گههمتاه

فوج ی حکمه ب هر جهت قضهءی ناس المر ش ه ی حهظ خو مهه یعنی یخهاج

ا ی مسبب ی مال سبب یخهاج هنی ا خصاوص ختال فر ع شاهن ی ند شات

ناس یه مسااه ختال ذ فیح کر ه ا خصااوص ختال ذ ماال مهه طر

یبرخبدیهی سات دهسه (11 :49 4190 ییاک: طبهطبه) ندا مطرح نمو ه ی المر

نهفمهم خو هد ی ند ن فر خهاجدر خت ه یب منشاا ختال خو مههک د حکمه

بو

یبحث در خت ساات؛ نیبد ی ا آثها متعد یسااب ا میعنو ن نمون حک ب

:ک ختالفه فنو موجو معتاد ست نیی ا فب

ه یمهه یعنهمااار ذ ف ی ن یه ی ا مرحل ناس المر بمهه هءیا : ذ شااا ال

د مر حل جو د کی چی ا ه ءیشااا کی تیئیند اند شااا جه یجعل تیقهبل

د شی گل اخت د و نیمهنند ح یک موجو ف سااتین نگون ی شااو یساالش نم

شند برخوا ا به یمطلق بالشرط تیئیش کی د ی مسبب یسبب ریفحاق ا مس

نییفع یمااار علل فهعل عت ی نو موجو ا عه م طب ی: ا فحاق خهاجهیثهن

یلل عد ی ک حهمل ساتعد ست( ع )مه ه یبلک عمده علل قهبل سات؛ یکننده ن

ن ویح هی اخت تیبو )مهنند قهبل یخهم تیحهمل ساتعد قهبل ی سات گر مه ه

و شی فهض م یمااواف ت ی قهبل تیظرف همهنمطهبق به یشادن( د جهنش علل فهعل

یعلل عد هیآمد شید یمو نع هیشاادن ا ند شاات و نی ی سااتعد ح گر مه ه

خلق نخو هاد شاااد؛ چر ک قهنون سااانت خد ند ا جو یو نی جتماه نکر ح

دیکفه بهشدیم هءی شا یذ ف یههتی قهبل ههتیبر ظرف یاحمت فهضا جو مبتن

ینحوه جو برخ یکناد کا قادا جو خد ند مطلق بالشاااره سااات می

ساالساا حو ث شاار ئط محاق شااو کیدس د دیگون ساات ک به نیموجو

ساات ک منش ءیذ ناس المر آن شاا ج ی گرن آن جو آن نخو هد بو ؛ ا نت

ن آن گو نی یمرجح چی بد ن ه لی بالخد ند نک یشاده ست؛ ن یگونهگون نی

؛ همو 913 919 998 922 941 4913 یا ک: ساااب ا) بهشاااد دهیا آفر

4982 308)

نییو تب شرح

شو معهمار ن ا شن می ههیگونهگون حکمه ب یرههی به فتبع ا کلمه فار 4

04

تمهف و تیس

ل بسا

، نج

و پد صـ

ره ماش

ییعلت غه) تیا نا غاه د جهات منشااا یکا کتر ختالفاه ا جهاهن ماه

تیهو ست؛ یعنی بر س اکن ی مبتن(شاده ست ی ا نکت م براسا « ختالفه »

علل نظهم ینظهم قهبل ی معلو یشاایء ضاامن ساا نظهم عل کی ینیفکو یههیهگی

4931 ییا ک: طبهطبه 121 :4 4912 یر دیش) هبدییشاده فحاق م فیفعر هدعم

شده ه یبه سا نظهم ی ی ضار ا ا بط ء یشا کینحوه جو ی ک ب گون (؛498 :9

آن شره یذ ف مکهنفحااش یگرچ بر یمه تیک هر مهه فوج شت دی ا به

ی نعمت بر ضی آنچ ک منشاا مااد ا ف سااتین یکهف ییب فنهه نی ی ساات

ش خد ند ب موجو آنچ ا ک ی ساات ن مکهن ذ ف ی مکهن سااتعد شااو یم

عطه نکر ه ست ینعمت یآن ا شات بهشاند ه گر ب موجو رشی ساتعد دذ

اخ ه ساات ضی نخو ساات فبع ینعمت ا بر نیک خد سااتین لی نیب

یر دیا ک: ش) آن ا ند شت ست یا سات ک آن موجو مکهن ستعد نیبلک د

ا خأل مستال د هم یمه اتیحا کیآمدن دیسخن دد گری ب (411 4911

یخو د علت فهعل ی افب سط جو هفتنی ا جو ءیبلک شا سات یممکنه ن

متهثر متلون یک مسااتعد هساات د ساابهو علل عد ی د مه ه قهبل و خ

ی مکهن یدمهن طی آن شااار ی قهبل یا د آن علت فهعل تی گر آن قعگر یم

ضاار ا ا م یهساات ی گر خو ههن آن چ نخو هد بو تیآن قع گری م یمناک کن

1گهن محاوظ بمهند س آن ضال ندیک آن فر

ی د آ دهساه حکمه موا فهیید نصاوص ینی عم د قرآن ا یه ست چنهنک 2

ک شو ی ستنبهه م اتیحا نی( 20: ) سر ء و ما كان عطاء ربك محظورا :ا یشار

ممنو » همچنین « عطهء او»چون ؛ههى هى مطلق غیر محد سااتبخشااش

هیهر جه ک محد یت ناص ج یشااده ساات ا نت هنیب مااوا مطلق ب« نبو ن

قهبل ساات بسااتگى ب شااتن یه رندهی د نهحی گ هم شااو یمشااههده م یمنع

و شمطلق ست نهشى نمى هضیند شاتن ستعد ا د نهحی خو خد ند ک ف

(38 :49 4190 ییبهطبها ک: ط)

رقاا اا السمل با رابقلا و فهیشـر هیآ أنزل من السمااء ماء سال أوة بق

ماما ةوون عیل ا الارارق ابءاء یلأ أو ما أ بم ملی كلك ةر قل الیر الحر و

بهره برده است. اگانیگلپا ااستاد معظم ربان ااا إفادات لم، نییق مت اا شرح و تب نینگارنده در ا .1

08

دلع

اله

یفر

ر آت د

الفاخت

و ای

شن

/یئیلبر جفر صمد

مح-

یسین

حظواعم کری

د سی

/ یادق صیهاد

- یتارمخ

ن سی

حمد

مح

لاب جفاء و أمما ما ةافع الاراس لاكث ا الأرضق كلك ةر قل لباط أمما الزربا

و معاصر، نیشـ یپ یاسـت که حمما و عراا یاز جمله شـااهد (.71 :)رعد الیر الأملال

ــتعداد و فرا نییدر تب ــ یذات تیاس ــتناد م اءیاش ، 7637 ،یک: آمل ر.) کنندیبدان اس

:77، 7461 ،یی؛ طباطبا347 و772، 7632 ،ی؛ ســباوار454، 7636؛ مالصــدرا، 727

663) .

ها بهره اانیکه همیشــه م ســتا نیا دیآیبرم یمثال قرآن نیکه از ا یاز جمله امار

ت و محدودی لست و در مبدء ایض الهى هیچگانه بخا هاها و لیاقتمتناسب با آمادگی

و ممناعیت نیســـت؛ همانگانه که ابرهاس آســـمان بدون قید و شـــر ، همه جا باران

وسع و اانیبه م ها هسـتند که هر کدا هاس مختلف زمین و درهپاشـند و این قععه مى

اش کمتر و زمین گیرنــد؛ زمین کا ــ تر بهرهوجاد خایش از آن بهره مى تیـ فرا

وسیع تر سهمش بیشتر است.

مخلوقه هءی شااتن شاا « قدا»گیرى ب مساا ند ده ی همیه متعد ا آ

رأ و إقن من شا شااهاه شااده ساات؛ د جمل : ء إقالر عانا خزائا و ما نازل إقالر بق

رأإقنرا كر شا ( 24 :)حجر معیومأ جع الیر لك ( 11 :)قمر ء خیااه بق

ه یآ نی بر سااهت (8: )اعد ء عاه بقاارأك شا «9: )طال ء راشا

هر یعنی سااات؛ « قادا »( مالدم باه ی)حاد قاال موجو ماه یهر موجو نشیآفر

نی بهشدی( مه یمهه خصوقد ا ) ند دهسالسل کی نی ا فحاق خو قر یموجو

ب عبها گر یم نییعلل معد شااار ئط فع ی د نهح ه ی خصاااومااا ر یفاد

ه یبه قداهه خصوم آمدن آن بر سهت سن ت الهی دی دد یچ کیسرنوشت گر ی

بر بر به معد م ی د آن چ ه ی سالش مادا خصوم شاو یم نییفع یآن چ ههی

-283 4939 ؛ همو 11 :1 210 :1 4121دا : مالم)ا ک سات تیشادن آن قع

(ب بعد 414 :42 4190 یی؛ طبهطبه288

بر سهت قهنون سبش ینکت سات ک نظهم هسات نی گرهنیبمتعد ی نی ه یا

یههی ی د مجر ی ی ا جههن هستدهیمعنه ک هر دد نی ساتو ا ست؛ ب ی مسابب

أبى الیر أن »: دیفرمهیم مهم مه شو یآنسات موجو م ک علل ب جو آمدن

خد ند (؛ 489 :4 4101 ینیکل) «ء بباةج قی الأشلاء إقلرا بقأبالأ جع لك شا

ی یهر چ ی هد؛ دس بر هنیهه جرسااابش یا ج د مجر هءی اد ک شااا متنه می

00

تمهف و تیس

ل بسا

، نج

و پد صـ

ره ماش

قر ا ه ست یسبب

إقراة ال رل ا »آمده ساات: نیچننی نینهم مهم حساا ها ید ی د ا بخشاا

4913 بن قو وی ؛111 :1 هنهم) «ماة ق أمورقه تهبقط إقللكم و تصر من بلوتكم

411)

مخصوص ری مس ه د ا ی ی ست ک هر چ نیچن یخد ند نشیسن ت مدل آفر

بلک سااات یکم طا هیقدا خد تیخهطر محد ن ب نی دیآ دیبا خو داد

نشی الهی ا آفر ری ابهاه فدب) ست ندیفر نیفحاق فشاخص آن موجو منوه ب

(ب بعد 403 4912 یحکمتهه ثمر آن اک: سب ا بر سهت سبهو علل

هاتفاوت. تالزم نظام احسن با 2-2

دنیهه ست فحاق بخشآنذ فی -شد هنیک بچنهن -هءیجه ک ختال شآن د

هم خد ند سااات نظهم عه م به ینیعادل فکو یماتضاااه یذ ف یهاه فااه نیبا

ا الدم عدل حکمت خد ند افع نی د نظهم أحسااان أفان سااات شیههفاه

نو ف یبلک برعکس ماتضاا سااتین نشیر آف ههدهیآفر ی همسااهن سااهد یگونهگون

1 ست نشی ا نظهم آفر یگونهگون

فر ک سااتین نیمسااتل م نش یفر ن ختال ا آفر ه ی بت فحاق آثها غه

نبهید فصااوا کر ک مااهنع گر ینظهم کل جمع شااده بهشااد ب سااخن ی ج ء فد

تند فو نسااحکیم بر ى فحاق نظهم حساان موجو فى ا ک ا شاار ئط بر بر بو ند می

بهشاااند ب قید قرع یه یک ا ه جمه هی نساااهن به ید هینهقص دشااات هیکهمل

د چ قر ا ؛ بلک نظهم جههن ینی دساات مع گههیمآبهن هر یک د آنهه ا ا جهگ

نظر طو ى چا د نظر عرضاااى یاک نظهم ضااار اى سااات خد ند متعهل ب هر

بپذیر فو ند هد ک مىموجو ى هماهن جو هماهن ند ده د کمهل دیبهیى ا مى

ناصهنه د نهحی ذ خو آنهه ست ن د نهحی فیض بهاى فعه ى:

ت سا یهه جت به ستخو ن میک شتر عظ ستیهه ن نساهن یحمل بهاهه بخهطر»

ر گی ستعد شتر حهظ نم تیموا ظرف نیک ا ؛شده ست دهی اشات آفر

و دل در خلقت ططتیطور خلقت کند، دامت ن کیچون که( اگر به ه مناط شططبهه اسططت، مناط دفت اسططت. آنچ .1

،6731 ،ی سبزوار کوستین شیخو یبه جا یزیگوناگون اسطت چهان چون خ و خال و چشطم و ابروست ک که هر چ723.)

04

دلع

اله

یفر

ر آت د

الفاخت

و ای

شن

/یئیلبر جفر صمد

مح-

یسین

حظواعم کری

د سی

/ یادق صیهاد

- یتارمخ

ن سی

حمد

مح

مل ی به عرض سات تیغه یحمه نی ا حق شاتر سات( بلک ضیفبع ی) نوع

ت شتر س تیمهه ی)خو ست ب دبهن حهل( ذ ف یفاهضه ه یخصاوم نیشاتر بو ن به

ی ی د شتر چ گر نیخهطر مالح خد ند ب نک ی سات ن نی هم تی حد ظرف

(283 4912 یسب ا« )کم کر ه ست

جهان یستیها و ن. رفع تفاوت3-2

یههعو م( چ ا نظهم یهم هنیمطلق چ ا نظهم کل )م یساااهد کساااهنی

هنیاام یفنو ختالف چینااد ا نبو ه نشیج فرک آفر ییمعنااه یج ء موا

گر گر ینم سااریآنهه م یهه ج به نبو ماال جو هم نسااهن و نه یح هههن یگ

ند شدیم دهیبر بر آفر یههیهگیسلسل کی به یساط جو کی ا ههدهیهم آفر

هههنی هم گ و نه یجنس بو گر هم ح کی د ی گر هم مو ذا جههن هست

هه بهشاااند گر هم انگ تیخهمااا کیانگ کیشاااکل کی ی ا هه هوی م

هه بد ن ختال بدن نسهن یهم عضاه گرمحض بو یهه مساه هه ماو حن

نیهه فرض نیا شاان ج یمه ه بو ند نت هیهه نر فنو بو بهالخره گر هم نسااهن

مالمدا ا ک: ) متر ک گر جه یعدم بمهند خلق ی ا یک هم چ شاد یم

(411 4981 یمطهر ؛921 4913 ی؛ سب ا14 :1 4121

یبررس

یم سال یحکمه نییفب ی ا بهو منش ختالفه شو ا ست ینظر قطع ظهها

ین ه ی ا ه یبه آ یبرخوا ا ست د طرف ینساب تیآا ء د م گریبه سا ی ا ماه

(خو هد آمد ی ا جمع بند ه ی ا ه ی د آ یبرخ) ا یهمخو ن

عرفا دگاهید .3

موا فوج قر ا گرفت ساات ربهدی شاار د ریخ یمسااه ین ی ا عرفهن نظر

ساات ی کهنمسااه ی نش سااالم نی ا هه دهیفهمل ا منشاا کتر فنو آفر

تی س سااالم یحکمه دگههیهمهن بهیشاده فار یهمساه نیی ا فب شاهن ی دگههی

ب أسااار ا فنوعه یی علت غه یحکمه د بعد علت فهعل نندهماه یهرچناد عرفاه ن

ختالفه ساات ینهظر ب منشاا علت فهعل شااهنیعبها فرشیب ی ند در خت

:ی ستریگید قهبل ا قسمت شهنی دهسه نییفب

و منشأ اختالفات یفاعل علل

ب ذ ناس المر آنهه )همهن ههدهیآفر هنیسااار ختال ا م ی ا عرفاهن نظر

04

تمهف و تیس

ل بسا

، نج

و پد صـ

ره ماش

ی د منظر عرفه هم 1 (34 4911 یصاااریا ک: ق) شاااو ثهبت ( اجه ه می هنی ع

یماااوا علم نی جو اند ب ینی ن ع یب ماااوا علم جه ی د شیموجو د

بعد د فحاق ا ندیگو « ثهبت هنی ع»( ین ثاهن ی ا خاهاج )مرحلا فع جاه ی د شید

(484 :9 4984حسن د ه ) رندیگینهم م« خهاج هنی ع»خهاج

ثهبت هساااتند؛ بت عهمل هنیمظهر ع یخهاج هنیموجو ع شاااهن یبه ا ب

د کیهر یعنی ست شهنی یذ ف یفاهضاههه ستعد هه هن یکتر فنو ا خو ع

اند ییفاهضههه یب حساش ذ خو به ساهن ساتعد یثهبت ت ماوا علم هنی ع

جو ا خو ستها و نیا ک ا ح ههیهگی ی د وع ک مجم و نیثهبت ح نیمهنند ع

2 کندی ن کمتر د آن ا مطه ب م خو هدیعال ه م ی ی ست؛ ن چ

ب هر ست یجو مطلق سات بخل سا ا ن ی د منظر عرفه چون جش فعه

ختهن ا ی قتنک ی متل کندی جو م ی سااتعد عطه تیب قدا قهبل هءی د شاا کی

ب حساااش ساااتعد آو طلش یهر اخت م یغرت کن نی ا دم یمختلا هههنیا گ

یگری هدیفله م وهیم ی اخت بر حسااش سااتعد م یکر یهای چون آب کندیم

هگون ذ گون یههتیبر قهبل یمبتن ههوهیم یفنو گونهگون ن ی بناهبر نیریشااا یوهیم

ستی ا آن ن ی ست ختالف یکینبهفه ست گرن آو

وما أم نا إقلرا واة بت حد ست: شو ؛یماه ا م یک د جش فعه ی جو

«خلق رحمن من فاااه یف یمااه فر» :ساااتی ا آن ن یذ ف ی( ختالف10: )قمر

ی بن عرب (228: 4 4148 ینی؛ خم31 4983 یا ک: فااهضااال فون) (9: )ملاک

ا : یحیمر هنیبهاه ب نی ا (494 :4 4113)

شاایهء شاایهء ا آن ک حکم ل ا أشاایهء بر حد علم خد ساات ب آن بد ن»

کنند )یعنى علم شاایهء بنهبر آن چی ى ساات ک ذ معلومه قتضااه مى علم خد ا

شااهن بر آن شاایهء ا عین خهاجى فهبع معلوم ساات( قدا فوقیت آن چی ى ساات ک

ر ب کند مگشیهء حکم نمى قضاه بر ناصاهن یهبند( بد ن دیه هساتند )فحاق مى

اامت اان امثابتة و هیاأل » اسططت «ثابته انیا » یدر م ططان رفان نظرو اتیحکما، ماهدر م ططان اءیذات و نفس االمر اشطط .1 (.47، 6731 ،ا جام« ر مجعومةیات، غیها امحکماء ماهی م یه طبعا و أراد و اوم یفطنن ال ز و جطال ال » .2 اهذا دل منه و رحمة و قد ورد أن ال خلق امخلق کله ف أحطدا إال مطا توال

ضی؛ ف261 -211 ،ر.ک همان زی(. ن214، 6717 مال ططدرا، « أخلقه لیهاقال مهم میختر کال منکم نف ططه ططور ظلمة ثم .بعدبه 632 ،6732؛ همو، 793 و663 7 ،6734 ،ی؛ سبزوار73 و21 ی،کلمه6711 ،اکاشان

04

دلع

اله

یفر

ر آت د

الفاخت

و ای

شن

/یئیلبر جفر صمد

مح-

یسین

حظواعم کری

د سی

/ یادق صیهاد

- یتارمخ

ن سی

حمد

مح

شایهء یعنى علم فهبع معلوم سات مطهبق سار ادا ین عین ساار ادا ست خو

ى ساات ک ا آن عین ب حجت به غ د آن خد ند ساات حهکم فهبع عین مساا

نهبلیتشاااه) چون عیهن ثهبت مطهبق ق کندکناد حکم مى آن چا ذ فش قتضاااه مى

دس هر حهکمى محکوم سااات ب آن چ 1خو هاهنند( ا حایات حهکم حهکم خو ند

« )یعنى ب آن حکهمى( ک بد نهه حکم کر ه ست

یف مال فر ن ههدهیآفر هنی ا بهو ساار کتر ختال م ین یآمل دایح دیساا

ب 481 4938 یا ک: آمل) ا یهاهی نهفع لیا با ذهن فمت شیا فار ینمو ه بر

91 -98 4982ب بعد؛ همو 292 221 21 :9 983 :4 4122؛ همو 918 بعد

19- 11)

ک ندیآفریا آن گون م ههدهیخد ند آفرنک یسااخن ا دهسااه نخساات کوفهه

معلومه یچگونگ یعنی سااتیذ بو ه مجعول ن نی ع نیشاای نش د ندیم

ساات نیند ا به ذ چن یر نبی منشاا -خد ساات علم همهن ک – ی خد ند فعه

موا ی یچ چیکس ه چیدس ه ندیک م کندیخاد ناد هم هماهن گون خلق م

قر ا نگرفت ست ضیظلم فبع

اختالفات ییغا علل

فهن ست ک ا عر یفرین دهساخ ثهبت عمده هنی ع قی ختالفه د طر نییفب گرچ

قی د طر شهنیشو ک مه به ق ت ا کلمه عرفه ا شان می طرح شاده سات ینظر

ههی مهم ا عرفهن د ساارفصاال یکی ند ا د فنو در خت یب مسااه ین ییعلل غه

ههگیجه نییمسه ا فب نیهم لیذ شهنی ست وحدمساه نساهن کهملت م ینظر

فحاق موجو گونهگون ییب علت غه ی نساااهن کهمل ا هسااات ههیآ م با یبن

(334 -131 4988دنهه نی: دیبنگر) نددر خت

نظاهم ممکن نسااات نیباهفر ی د نیا بهتر نشیآفر یفعل نشیعرفاه نظاهم چ

نیا «....خود اسططت هی لم تابت معلود اسططت و حاکم، محکود محکود ل» بارت مقصططود اا ،ینظردر متون رفان » .1

طططتین نیچن اعنی دارد(؛ ابدیما به معلود آن گونه که ه طططت، لم ادر معلود ندارد و حق تعام یریاسططت که لم، تاث یثابته انیبه ا احق تعام ،اثان نیدر تع گر،ید انیکنطد. به ب نییخود تع یمعلول را بطه واسططط طه اگچگون اکطه حق تعطام

میدر تفه اابن رب ....کند. پس لم او تابت معلود اسطططت جطادیدر آن ا یرییتغ نکطهیکنطد، بطدون اما دایطنطامجعول، لم پناسا، آن که شطط ططتین نیمحال اسطت، چن یزیکه چ ابدیما ان طان، لم اکه وقت دیجوما مثال سطود نیم لب فو ، اا ا

پناه، زدانی «اسطت که در واقت ه ت یزیبرابر چ زیدر امم واقت، محال اسطت و لم ما ن زیامر را محال سطااد؛ بلکه آن چ،یدیس (.433ص ،یو ا ول رفان نظر امبان دال

03

تمهف و تیس

ل بسا

، نج

و پد صـ

ره ماش

یصااری؛ ق111: 9؛ 911 409 13: 2؛ 239 114 211: 4بی فه ا ک: بن عربی )

آ م ا یآمدن بن دیا دد ی ثمره نههل هسااات یینهه تی غاه (912 910 4911

م( آ ی کل مسااخر ن فی حا نه )بن»: نندکهمل می هیفحا ق نسااهن موحد ات یحا

إذ کن ه ماصاااو من عه م قهل فعه ى: ساااخكر ک م مه فی سااامه مه فی اض

توا ة یه بن آ م خلات ألشااایهء من أجلک خلاتک من أن ل لك فی جمیعاه من

نشیآفر یی نهه یمعتادند: غرض مااال شاااهنی (211: 4 بی فه بن عربی ) «أجلی

فلک ک فحاق دی ا مهنند بر به م خواش ی) نساهن موحد( و دم مهف

غیر إلنساااهن کهمل »: آنهاه به تبع د بهو مادم الدم ضااار ا ا یخاهاج

ظهوا من إنساااهن حیو ن نبه أفالک أمالک غیر ذ ک فهذ کل نعمظ أظهرهه

حق ینعم بهه إلنساهن کهمل فلهه ظهوا مه هه العتمه ألنهه ماصو ة غیر أعیهنهه

ی ن401 :9 بی فهن عربی ) ب« إلنساهن کهمل ماصاو عین ألن ظههر صواة إل هی

(439: 9؛ 121: 2 4122؛ آملى 233 421: 9؛ 381 :4؛ 200 19: 2 : همهن ا ک

ی سااات هد بعد یآمدن نساااهن خهک دیدد یخلات مه هد جه ک د آن

هه ب جو آمدن نسهن کهمل اشد کمهل نسهن تیإبتالء متحهن سات ا نهه

مادمه یینهه هد نیآمدن دیدد یعیب طوا طب ساات یی نهه یماصااو ماال

ک یطی ا مح هدیبد ن ن ک یی نساااهن موحد بد ن خهک آو غذ ا ی و دم

اصوى فی إیجه هذ فإن غهی »: هفتیفحاق نخو هد ا آن مبتال ممتحن شاو

عه م کونی مکونهف حسای هی خلا إلنسهن غهی خلا إلنسهن عال مستاه

أی مشااههدة لعالیه الفصااهل به مع ألعلى أمه خلا سااهئر ألکو ن من نبه

ی م مه ف حیو ن فلضاار ا فعیش إلنسااهن سااتخد م إیههه کمه قهل فعه ى خلق ک

گرینهه ن یا ا د داه ب هسااات نی( د 122 4939)مالمااادا « ا اض جمیعاه

ک غرض د کهشااات یموجو متنو ( هماهنناد اخت نشیآفر ییموجو )چر

یجهت آگهه) بهشد سات فحا ق نساهن موحدت کهمل می وهیب م دنی شات آن اسا

(404 4910ا ک: جهمى شتر یب

یبررس

نییند ا ؛ گرچ فب ی ساااالم یبه گاتها حکمه یعرفه فاه مههو دگاهه یا .کمی

مجعول هءی شاا ه یمههبر ین عایده ند ک حکمه ساات برخوا ا یعرفه د قت بهالفر

نی ی ا عرفهن نظر کن ند خد ند مرفه خه ق ست بس نی به ذ چن ساتند ین

03

دلع

اله

یفر

ر آت د

الفاخت

و ای

شن

/یئیلبر جفر صمد

مح-

یسین

حظواعم کری

د سی

/ یادق صیهاد

- یتارمخ

ن سی

حمد

مح

مااوا ک نیبد شااو ؛یم لی فحل یهبی شاا یبهتر ا ه ی مهه قیمجعول نبو ن حاه

( ب جو ثبو ذ یثاهن نی ا مرحلا افبا ذ الهی )فع قی حااه هءیا شااا

(111 4988دنهه ن)ی ستندین ریموجو ند مجعول به غ

)حکمت متعه ی ( ساات ک حکمهء نیحکمه عرفه ا دگههیعمده فاه .دوم

نندیم یای جو ا حا ی عرضااا یبا جو مشاااکا ک معتااد بو ه کتر طو

ملموت یگونهگون نی د هم ییب نبهل ام گشاااه شاااهنی (41 4982 ییطبهطبه)

جو ک مبنه ) نیا مطهبق هم نی ند د فنو بو ه یریشاااکل گ تیای ک یخهاج

هنیم ی معلو ی نظهم عل ه یماهه ی ف ا ( ختال ذ ی حاد کتر قع نی ا ع

جو حد ست علت ی ا عرفهن نظر یموجو ا منشا ختالفه شمر ند

ا مظههر جو هء ی شااا تی عل ی هم فنو گونهگون ساااتیج خاد ند ن یفاهعل

ا کنندیمطرح م شااهنیک یتیحکمهء عل یشااو عرفه کتر جو یخالماا م

ا د دکننیا مطرح نم ی مسبب یجهه ست ک نظهم سبب نی د دی شاه رندیدذینم

ثهبت هنی بت چون ع نندیثاهبتا م هنیا ختال ا مظاههر جو ا ا ختال ع

ند به مجعول مل م )ذ خد ( الدم و هساااتند ب ج ی ی د علم خاد ناد مرحلا

ند(؛ ذ رمجعولیمعلل نبو ه غ یا و دم ذ ف ه یا ذ ف ناد )ذ رمجعولینبو ن غ

ثهبت معنه ند ا سو ل آنجه مناطع ست هنی ختال ع یی چر « م»درسش د

عرفه عمدفه نهظر ب منشاا ختالفه ساات ی د لی فحل نییچ فب گر .ساا م

ب ییب عنو ن هد نهه نشی ا آفر ی گههیطرح مساااه نساااهن موحد جه قیطر

ند در خت ی ختالفه ن یی علل غه ییچر

فهم قینخسااات عرفه د منشااا ختالفه ق نییگاات ک فب فو نیم چهیرم.

ی جمه یمتکلمهن عد دگههیدهسااه همهنند نیفوج شاات ک دیبه ی ساات

مبر ست؛ چر ضیساهحت الهی د هر گون ظلم فبع ل یفحل نی سات مطهبق یکل

د خو معلومه ساات خد یکننده ساات فنو گونهگون جه یک خد ند ماارفه

ند ک هسااتند؛ خد فاط ب آنهه علم ا بس معلومه ا آن گون نکر ه بلک همهن

یفرج چی ند ا ؛ ذ هثهبت هنیت عه یآن مهه ی ا چگونگ یناشااا چیدس خد ند ه

ا نشاا ه علم وناخ ند ه ساات بلک چ ههدهیخد ند ا حق آفر ی د سااو یضاایفبع

شدند نیچن نیچنهن بو ند ا نش ه ع

یدیوحف ش ی د ند ییطر د بهال ا ک یخو ص فر یبر شتریب لیگون فحلنی

44

تمهف و تیس

ل بسا

، نج

و پد صـ

ره ماش

هنی ب یلیفاص نییفب ی ذههن متوساط مر مهن عه ی سات ی بر دیهساتند ما

حکمهء ا یهها دهسه نی د سات قهبل مشاههده ساو مندفر شیعلل عو مل قر

و دم ی د برخ ندبرخوا ا یکهف لی فاص شتریب تی د شااهف ک حل منشا ختالفه

م نیی فب ی مه فوج 1 دینمهیفر ممنهسااش ند مهنند م جبر مصااون یعرفهن دگههی

ند خت درمتاه بد ن یبیبه فار ی ختالفه ( ک حکمه ن یی چر یی)علل غه یشااهن

آن ست دؤیم ین ینی ست ک نصوص قیفهم ق یدهسخ

هیمتکلمان معاصر امام دگاهید .4

ب دیما هه دهیآفر هنی ختالفه ا م ی فوج نیی ا فب یعیمعهماار شاا متکلمهن

به یعنیجهمع نگر یکر یفخهذ ا به شااهنی سااتندین یطرد فاکر مشاارو خهماا کی

ب مبهنی کالمی حکمی عرفهنی ی سااتاه ه د ا ش عال سااتنه ب نصااوص ینی

هسااه دچهها معهماار ن ی ا آثها کالم فتبع ند به مسااه در خت نی لی فحل نییفب

ی حکم ی د آنهه ا آثها کالم یهر چند مو ا سااات؛ ریقاهبال اماااد فصاااو کلی

:خوا یب چشم م هنینیشید

یو لم ی. پاسخ اجمالکمی

ساات ک ی جمه ی هل کالم دهسااه م هنیب مسااه ا م عی شااه جیا دهسااه

شاااو هد چون به برههن شاااهن یگذشااات د منظر یعد دگههیآن ا بخش ریفار

گر ساات شاابهه مربوه ب شاار ا میخد ند حکگونهگون ثهبت شااده ک

ا ئ مو ا مبهم ا شااابهه نی ذ طرح کند؛یآن ا نم ی ختالفاه ناض قطع

حل کر ن ی سات ک مبهمه ا به اجه ب مب نی مبرهن سات مال نیبر بر مب

4983 یسااابحهن؛ 449 -442 :4 4988 ی؛ مطهر18 :4 4919 یا ک: طاه اهن )

(103 :1 4983 یر دی؛ مکهام ش209

تفضل االهیعطا و . دوم

مطرح نبهشاااد بهد هم ا موا ههتی ا خصاااوص ختالفه قهبل نکا یفرض بر

نیشاای جو د یممکن وجو چیچون ک ه کند؛یمااد نم ضیخد ند ظلم فبع

شت بهشد هر کس هر یحق ساتحاهق فو ندی ند نم ند شات ماال ا قبهل خد

ر.ک م رح شططده اسططت امفصططل یهاو پاسطط هاتیتوج ،اآثار و موااد احتمام نیدر خصططوص ا «ی رفان نظر»در .1 (.364 -491 ،6733پناه، زدانی

44

دلع

اله

یفر

ر آت د

الفاخت

و ای

شن

/یئیلبر جفر صمد

مح-

یسین

حظواعم کری

د سی

/ یادق صیهاد

- یتارمخ

ن سی

حمد

مح

یمطرح ست ک حا یی ا جه ضیفبع هر چ ا د سار جو فاضا ل ست یچ

د ند ان الهی شگههی ا د یحق ساتحاهق ند ک فار محض یموجو ف بهشاد هنی ا م

ی بلک فاضل محض ستن بر ساهت ساتحاه مصاطل ا فرهنگ بشر ی عطه

ا ین موا (433 4918 یمحمدفا ی ی؛ مصابهح 411 4911 یر دیا ک: شا )

ستین یفرض معاو هه دهی ا خصوص خد ند متعهل نسبت ب آفر ضیفرض فبع

یبررس

حق ساااو ل ی الطال کسااا ی مه ک عل یغن ی ا خصاااوص خد دیا فر یب

جی ا ی ذ ظلم ب معنه ستین هنی ا م یند ا ؛ چر ک ساتحاهق ی نتاه ی عتر ضا

کن ن د بهو ستحاه سااتیمتصاوا ن یهه ا خصاوص حق فعه نساهن هنی ا م

ابهاه سر منش ختالفه فو نی( ماتیا ساتاههم )طلش فهم ح ی عتر ض بلک د ا

ند ا ماال ی ا قبهل حا ینکت ک کساا نیا نیفدبر نمو ه درسااش کر د

ی ا خصاااوص حکمت ا د کندیا برطر م یعاه یظلم با معناه یشااابها

هدیمطلوو ا ئ نم ی ختالفه دهسخ

یقانون سبب و مسبب تیو حاکم هاتیقابل تیرعا .سوم

ا مه فوسط حک شده ا ئ یههلی فحل نییفب یعی د متکلمهن معهمار شا یهایبسا

ا ک: ) ندبد ن سااتنه کر ه یری فاساا ی ا آثها کالم هفت یمنهسااش به عال نال

ب 19 4981 ی؛ مطهر11 -11 :49 4190 یی؛ طبهطبه231 :1 4982 یشااعر ن

؛ 10 :2 4140 ی؛ سااابحهن941 4932؛ همو 290فه 228 4982 یهنیبعد؛ آشااات

یابهن؛ 412 4911؛ حساان د ه 411 4911 یر دی؛ شاا122 4981 ی یمصاابهح

ت یفجرب عال نال شااهه بر قهنون عل شااهن ی د منظر (488 4148 یگهنیگلپه

به شااو یم تیریآمده مد دیدد ی مساابب یبه نظهم ساابب ی جههن هساات هدیم

ک: ا ) هبدییآن ست ک درسش د ختالفه جو و م یسان ت و دم قطع نی رشیدذ

(11 :4 4190 ییطبهطبه

موجودات یساز کسانی. اختالفات و نظام أحسن و تبعات چهارم

آن کید نیذکر آثاها فو قیموجو گاهه د طر هنیا کتر فنو ا م ییچر

فبعه عو قش سااوء همسااهن هنی گهه به ب گر یم ریآمدن نظهم أحساان( فار دی)دد

فبیین فحلیل هبدییم یموجه یافتن نظهم أحساان( فوج نی) د ب موجو یسااهد

هه ا جو و گری د شیهه بحسااان ذکر فبعه فرک فاه نظهم قی د طرمسااا ا

44

تمهف و تیس

ل بسا

، نج

و پد صـ

ره ماش

4981 ی؛ مطهر211 :2 4988 ییا ک: طبهطبه) مهن معهماار ا ج ا لمتک هنیم

ی؛ خر د488 4148 یگهنیگلپه ی؛ اباهن 433 4918 ی یمصاااباهح ؛411 -412

4141 498)

یج ئ یههنظهم هیجههن ی ختالفه ا نظهم کل یهر گون کتر هم حاذ

آنهه نشیمل آفر ج فرک ی حهمل یعه م نبهفه عه م نساهن و نه یمهنند: عه م ح

کتر نک یخهطر مخلو ست؛ ب کی جه یموجو بر بر به یند ا همساهن ساهد

به عدل »نال شاااده ک فرمو : کرم همبری د د معناه ند ا یباد ن ختال فم

د یکی دیشااه (401 :1 4141محساان یکهشااهن ضیف) «قهمت ساامه ألاض

یذ ف گههی ا جه ءیبهشااد ک به عدل ضااع هر شاا نیشااده هم ه ی تیا یمعهن

یفسااه یا برقر ا نی سااتو ا شااده ساات؛ د نیهه دمخو آساامهن ساات یشااه

نیخو هد شااد همچن نیهه دمآساامهن دنیدهشاامحض منجر ب د هم یهمسااهن

آ م نسااهن ی)بن ییغرض نهه شید یحکمه عرفه مطرح شااد د هنیهمهنگون ک ا ب

ند ا رهی غ ی ساات ک جنب مادم یکهمل( مالدم به خلات موجو گونهگون فر ن

(111 -111 4981 ی ی: مصبهح دیبنگر ی ن211 :2 4988 ییطبهطبه)

اختالفات یری. ابتالئات االهی و شکل گ6

ا بهو ختالفه ی ساااالم یحکمه دگههیا د محاااهن دس د طرح ا یبرخ

ی؛ ملک218 290 4911 ی: فهر ن)ا ک ندنمو ه تیا ا طرح فاو یگری دگاهه یا

ثر خیرب بعد 11 4910 یی سااکو یهبهنیب ؛491 422 4919محمد بهقر یهنجیم

ا محوا عمده ا طرح نیدر خت ساات د دگههی نیبد یشااتریب لیبه نظم فاصاا

م معتادند: ه ه ی ا ه یآ یبه ستنه ب برخ شهنی ( ست همین ثرشاشم دگههی

ههىملعکس عموجو ا ین مرفبا خلاات به یکدیگر همساااهن بر بر بو ند

هى موجاش دیاد یش موجو گوناهگون به مر فش متاه حاهن متااه ا بر بر مت

معتادند: شهنی ست شده

به ذ نش یآفر یموجو د همهن بتد ساااتیممکن ن هیبر ساااهت عدل ال

حد ینبو بلک بر هساات یگون فنوع چیا د همهن بتد ه نیمتاه بهشااند د

ساات ک منظوا د « آو»هم مخلوقه ساات شاا ی حد ک ا اتیحهکم بو آن حا

مهنند مخلوقه د ی برخ(11 4910 یی سااکو یهبهنیب) سااتین عیشااه عیآن همهن مه

ک آو حهمل عرش ی دمهنستی مستند ب آو مذکوا ن عظم همبریعرش نوا د

48

دلع

اله

یفر

ر آت د

الفاخت

و ای

شن

/یئیلبر جفر صمد

مح-

یسین

حظواعم کری

د سی

/ یادق صیهاد

- یتارمخ

ن سی

حمد

مح

قر ا گرفت کنش آو مو یخد ند ی)علم قادا ( شاااد موا متحاهن بتال

هنیعصاا ی طهعت کر ند برخ ینبو برخ کسااهنیهه متحهن فی ا قبهل فکه یآب

-402 همهن )ا ک: شاااکل گرفت جی ا موجو ب فدا فاه : ختال جا ی ا نت

متحهنه فیگونهگون مساااتمر نسااابت ب فکه یهه کنشنک ی بهالخره (401

یگ چگون ه یموجو گونهگون شده ست مهه یری شکل گ ریمنجر ب فکت الهی

مهنند هءی مااه شااا ی حت و نه یموجو عم د فرشاات جن نساااهن نو ح

بر سااهت عکس عمل ا قبهل متحهنه و ن یفالن ح ی اندگ وهیفالن م ینیریشاا

(422 443مهن ه) ند الهی شکل گرفت

یبررس

الدم ست: ینکهف هنی ا ئ شده ب دگههی ر مونید

ا فعد یمعتادند یب عو م گونهگون ی ساااالم شاااوا نیگرچا ناد .کمی

یکیب شاد ختال نظر اند یکنون یهی د ن شیعو م د ههیآن عو م ب تیایک

«ههنتیط»همهن جههن هی «ته یعاه م ذا أخذ م »حوده نیمطرح ا قی د مصاااه

متحهن شاادن هی ن نی د شید ههدهیآفر م جو ه «ههنتیجههن ط» ساات ابهاه

یا ک: ا د هل ساانت )آن موطن خهص عال ه بر اتیحا نیی ا فب ی ن شااهنی

شت ست هنیجر ی ختالفه ساهس ی مهم یعلمه هنی ا م (109 -911: 41 4120

ب 903 :8 4190 یی؛ طبهطبه213 -221: 1 4109ا ک: مجلسااای محمد بهقر )

ییأساااکو یهبااهنیا ب ؛498 -441 4989؛ همو؛ 118 :2 4911 یآمل یبعاد؛ جو

4911)

عه م ا ح د متشاااهبهه نتیأخبها مربوه ب ط با ذعاهن هل فحایق .دوم

ا ی مهم ی( علمه230 :1 4109مجلسی محمد بهقر ا ک: ) ست یتیمعضاال حد

449 4149 د ی ک: ما)ا اند یههی گونهگوندگههیخبها مر د آن یمعهن هنیا ب

همو ؛234 -230 :1 4109؛ مجلساای محمدبهقر 21 :4 4118علم هدی ؛ 412

(ب بعد؛ 422 4989 یآمل ی؛ جو 91 :1 4101

فشتت ن یشده خبر حدند عال ه بر ه یمحااهن خبها ی د منظر برخ .سا م

هنی ا م یک ا گر ی د آنهه بهعث م یبو ن برخ یجعل ضعف سندی در کندگ

(13 91 ج4149 د یما) مطمئن شاو ا بهشد دگههیب دنیآا ء طرح شاده اسا

فوقف شاااده ه ی د خبها ی قع هال فحایق نسااابت ب بیهن معنهی د یا برخ نی د

40

تمهف و تیس

ل بسا

، نج

و پد صـ

ره ماش

( 131 :4 4143 ییخو ؛234 :1 4109مجلسی محمد بهقر ا ک: ) ندکر ه

و جعیاا من الااء ك آی مخلو آو بو ه ساات ب نینخساات ک نیبر .چهیرم

م یک ن غیر مهء خل ق مهء یومئذ » همچون: یهفی( ا 90: هءیا ) نب ىء ىش

ی مه ه ین آو سااتنه شااده (83 :11 4109)مجلساای محمد بهقر « عذ وظ ف ر

حمل اظ بر معنهی غیر ظههر ال: ا حه ی ک نساات شااده ساات محسااوت ریغ

حمل یظههر یا ب همهن معنه ی ا آ « مهء»غه ش ماسااار ن خو هد ثهنیه:مالک می

کهن » چنین ساات: شااده ه ی تیا متن : ثه ته؛ (12 :1 4911 یطبرساا) ندکر ه

عرشااا على ماهء ماهء على هو ء هو ء ال یجری م یکن غیر مهء خلق مهء

فو ند مؤید می نی (83 :11 4109مجلسااای محمد بهقر « ) یومئاذ عذو فر

: ابهاه ا بعه (914 :13همهن ) نبو ی ی د آو هو ء چ ریغ دیگویک م ی بهشاادهفیا

قو ل متعد ب فبع آن جو ا یمتعد ظههر متضاااه ثیمخلو حاه نی

(18 -49 4911ی گلستهن ینیا ک: م) جو ا دهیآفر نی ابهاه نخست

دهیجن د آفش نسااهن د خهک ملک د نوا آفر دیگویک م ینصااوماا .پنجم

ال ما ماعك أالر تسج إقذ أم تك : یمهنند آ ا ئ شاده سات دگههیشاده بر خال

(42: ) عر من نارأ و خی من طلنأ ال أنا خل ما خیاا

ک آو ا فحاق ست نی ىء ىش و جعیاا من الااء كر یظههر آ .شامم

ی بت به فوج ب شاااو هد قر ئن موجو دنده ن هم موجو خه ت فهم ا

(211 :41 4190 یی: طبهطبهدیبنگر) ستندیقهعده ن نیمالئک متهل آن مشامول

آنهه ا یمه تیبو ن آو ا عل میبر فرض گر هم موجو ا هم شاهمل شاو سه

آو فنهه عنصر بهشد نک ین اسهندیم

ساات ک یقول عه شااده ک ماصااو د عرش همهن علم قداف نی ا . تمفه

عرش ختال جو ا اتیعلمهء ا حا هنیک م ی ا حه منضام ب آو شده ست

( 11 4149 مد )ا ک: شیه ست شهنی ی د مدعه ریغ عیشه دگههی

)مجلسی فله نیری: شدیخد ند گون آو آفر ه یا ی مطهبق برخهماتم

کل ف به ف یعال هی ینال ن یقر چیمحترم بد ن ه سااندهی نو(210 :1 4109محمد بهقر

آو حد بو ه ا ثر میی ست ک بگو نیفر ن عه کر ه ک منهساش به حکمت خد

یبرخ یک مر ی ا حه ( 402 4910 یی سکو یهبهنیب) متحهن گون شاده ست

44

دلع

اله

یفر

ر آت د

الفاخت

و ای

شن

/یئیلبر جفر صمد

مح-

یسین

حظواعم کری

د سی

/ یادق صیهاد

- یتارمخ

ن سی

حمد

مح

ا ک: مجلسااای ) نو آو د همهن بتد سااات نشیآفر نت یب ط وهمرب ه ی د ا

(211 :1 4109محمد بهقر

له ف نیری ا ح د آو ش یری شکل گ نتیمربوه ب ط ه ی د ا یهایبسا .نهم

ی عه ا ک ن یبد ن ا ئ شااههد قر سااندهیک نو ی ا حه نهظر ب نسااهن ساات

آمده ست دی دد« آو حد»هم موجو د

فیموجو بتالء فکل نشیآفر یهااه د حکماات یکیم بوا لیاا ا فحل .دهم

ست مکلف بو ن نسهن ینیمتون یآنهه ب شامها آمده سات آنچ مسالم مر

ا ئ یا شاان لیبو ن متحهن نساابت ب هم موجو ریفر گ یجن ساات بر

نشده ست

بر -شاااده ک ه یفاط آو بو ه بهشاااد؛ آو ن یبر فرض ک موجو آغهد .یزدهمی

هیشده ست؟ بعال ه آ یچگون منش موجو مه ست ین یمه -م بوا لی ساهت فحل

نی حد بو اتهی شااات؟ گر حا یه ید ی فر ج هیا بو یایآن آو حاد حا

به حد آو هن یعصااا ی برخ ند طهعت کر یساااخن کا دس د متحاهن آو برخ

ن بو ه ممک ی ا سر آغهد خلات فاط آو حد ی قت گر یب عبها ) ستیساهدگها ن

ا یدس کترف ( ا گهن ی یاتیچون حا هن؛یآو هم طهعت کند هم عصاا سااتین

منشاا آن کتر چ دیدرساا دیبو ه به ری گر آو د همهن ل کت یکها بو ه ساات

بو ه؟

هم هی سااات ک گو نی ه شااادهی لیهه ا فحل د عبها یظههر برخ .دوازدهم

ی شااتند ) جو ماابغ چی همسااهن بد ن ه نیشااینحوه جو د کیموجو

نمو ند د ید گری د همد ی متمه دیجد ه یخصااوماا هن یبالشاره( ک به طهعت عصاا

عه شاااده ک هم وادس چط ر یگات: گر بتد فاط آو بو ه ال غ دی به(13همهن )

ماصااو د جو نک یمگر ) ؟ مگر هم بو ند؟محض بو ند ی ا حه ت فسااه ههدهیآفر

ند گر نبو (ستین نیچن سندهینو یبهشاد ک مدعه «یعلم» جو ن یشا ی بو ن د

ا بر بر فرمهن خد ند شتند؟ یمختلا یچگون عملکر هه

ا موجو یری د منشاا شااکل گ نییفب نیگات: گر دی بهالخره به همیساا

میبهد هم منشا کتر فنو خو موجو خو هد بو ن خو ساات مستا م یریبپذ

گونهگون بهعث ختال موجو شااده ساات یههچر ک عه شااده: کنش ؛خد ند

بلک ساااتی ا ه خد ند ن یفرج هء یا شااا یهاه ا د گوناهگون دس منشااا فااه

44

تمهف و تیس

ل بسا

، نج

و پد صـ

ره ماش

منبع ختالفه ن یشاای الهی ا جههن د فیمختلف موجو ا بر بر فکه یهه کنش

ست

گیرینتیجه

ت عل منش ختالفه : ی د د نشیدرسش د ام ا د ختالفه ا آفر .کمی

ست ی براس لی( آنهه قهبل فحلیی)چر ییعلل غه هی

دییمنشاا ختالفه موا فه ابهاه متکلمهن معهماار ی سااالم یحکمه دگههی

د موجو ا جد جد مساااتال د هم به کیفوجا سااات: خاد ناد متعاهل هر

ا موضع خو ءیقر ا ن هر شاا ی عد ت الهی ب معنهندیآفریمتعد نم یهه ا ه

شمها آن ی ست هم عو م جو به موجو ب یقهنون عهم سابش مسبب یهبر مبن

ندیآمدن فر دیدد یبر ی ند هر موجو گذ شااات ینظهم ده ب هسااات نیبر ساااهت

خو ی جو ه ی جو خو خصوم ی دهی هر آفرکندیم یمخصاوص ب خو ا ط

کندیخذ م ی نظهم إعد ینظهم قهبل ی: نظهم فهعلیسااا اکن ساااهسااا قیا د طر

ی یسخن هر چ گری ب ( سات یجها یشاده ا موجو مه ه ینظهم سا گهن )

ی د جد گر بر ساااتی ی ا ک ممکن نههی یذ افب ساااط جو کی

بو ن هی ساات ک حذ آن عنهماار به حاظ ن یقو مش بر عنهماار یمه یهینمون ن

یش نهخو یب خوش ءف حم فضه بتال یجیمتال اشد حرکت فدا سات؛ یممکن ن

ه شده مالدم ب ه ی ه یت عه م ملک ست حذ خصومهی ن ینشائ عتی د طب یبخشا

نی ا ینبهشاااد چنهنچ حضااار عل ی ملک یمه یمه یهیک ن سااات نی

اء و من الارعا یل انر النلا لم تكن لس ر اال عیى ما جعیها اع ع: »دیفرمهمی نا یدم

گههیب جه ی( ن419)خطب شااامهاه نی ا خطب متا(94 بالغ نهم نهج)« الابیاء

أمما بع إقنر الیر عزر و جر خی الخی » شهاه شده ست: یهر موجو ست یموضاع شه

عصل من عصاه ماهم و لام هلث خیهم غالا عن طاعهقم آماا لاعصلهقم لأنر لا تر

«تافع طاع من أطاع ماهم و سم بلاهم معاةهم و وععهم ا النلا مواععهم

بر ک خد ند یهفیمگر بر همهن سنن خصوم گشات یبرقر ا نم هی سات ک ن یقطع

هه گههى گرفتهاى د نعمت یبرخوا اگههى آن ضع کر ه ست؛

حسااان هد نظهم قی د طر بحث نییفبعلت غهیی چر یی ختالفه اباهاه

ساات یمتان معاو یآ م نسااهن کهمل( مه آن دهسااخ ی)بن نشیآفر یینهه

44

دلع

اله

یفر

ر آت د

الفاخت

و ای

شن

/یئیلبر جفر صمد

مح-

یسین

حظواعم کری

د سی

/ یادق صیهاد

- یتارمخ

ن سی

حمد

مح

ى خی ل: ا ک د جمل ) بد ن در خت شاده ست ین ینیک ا متون كم مما او الر

أ لم ت وا أنر الیر خر لكم ما ا السمااوات و ما ا (21: )باره ىق الأرضق جالع ا

: عر ؛10: إسر ء ؛22: ( باره20: امهن) الأرضق و أب عیلكم نعا ااا ة و باطا

شیه مد همچنین بر ی برخی ا یه ا ک: 42: طال ؛92: می بر ه ؛1: هو ؛40

30 :4 4103 یمحمد فا ی؛ مجلسااا3 و4149 د یا ؛ ما483 91مجلس 4913

( 10 :9 4109مجلسی محمد بهقر

فوضااای قهبل دذیرش ا لیفکم یبه ماد ا ی هل کالم ن یبرهاهن جماه .دوم

:افع شبه فبعیض کها آمد ست

: ف: خد ند سااتیخهاج د ساا فرض ن ی ختالفه گونهگون نیمنبع منشاا

ا ا ه نمو ه سااات و: هءیمختلف بو ن شااا هه تیخو ش بد ن ا نظر گرفتن قهبل

منشاا ختال شااده ساات ج: ذ ههدهی د خد ند آفر ریغ یگریعلت هیعهمل

د هستن و متن یههیبرخوا ا ی ن یخو موجو دم ه یخصوم

ا یبخل خساات چی ساات ه هنیده یب علم قدا احمت الهی د آنجه ک

ا تیمن ه ساات دس محد ی د هر سااتم بهطل غو ی حق فعه سات یخد ند ن

جش دیبر سهت فوح گر ی یفهعل کهمل ند ا د ساو تی ا فهعل شا یا یبرخوا ا

ی جو ند ا ک به حق فعه ند ا عرض خد یعلت هیعاهمل ی فعاه دیا وجو فوح

ن یشااایف حم نمو ه ممهنعت د عطهء بخشاااش کند به نهماااو و بو ن فرض د

متنو خو موجو یههیک منشااا ختالفه عهمل برخوا ا شاااو یا شااان م

أنفسهم سالارا إقنر الیر ال ةظیم الاراس شلا و لكنر: دیفرمهیهساااتناد خاد ند م

ما أصابك من ساأ ان الیر و ما أصابك من لأ ان ؛ (11: ونس)ی ةظیاون

:1 4190 ییبر مسه حهضر ا ک: طبهطبه ی ال ت آ ن ی ا دم11: نساهء ) نفسك

خیر فی یدیک شكر »شده ست: ییههمعنه شاهاه نیب هم ین ی ع ی ا برخ(1

شااده ک فرمو : لنا ین کرم همبری د د(940 :9 4101 ینیکل) « یس إ یک

یمجلسااا) «فمن جاد خیر فل یحمد لك من جد غیر ذ ک فله یل ومنك إ كه نا سااا »

(111 :40 4109محمد بهقر

ختال م؛یری چ نپذ میریعرفه حکمه ا بپذ هه ی: چ فوجنک یساااخن کوفهه

یههیی فنو ا کمهال ا هءی شااا یگونهگون گر ی ی یب چ هیا باه اذ باهشاااد

43

تمهف و تیس

ل بسا

، نج

و پد صـ

ره ماش

الهی ی عطه تیچون ک ن ا فهعل ؛گر یبا ناهچها ب خو شاااهن برم هاه دهیا آفر

خد ند تی ا بر بر خد ند قر ا ا ا نهه یمعهاضاا جو ا ن مهنع یمشااکل

یا بال مرج سااات هر گونا گال ی فرج ضیمبر د هر گونا ظلم فبع یفعاه

آنهه «ی جو یهه ساااط »ب هی « قو بل»ب دیا به یمالمات د ختالفه گونهگون

اجه

دهسااه ضیب شاابه فبع گری یبی د ده هشااگر ن معهماار به فار یبرخ .ساا م

:1 ندگات

بر سااهت سااتعد هه هی د جهنش خد ند ی جو کمهال گونهگون جو یعطه

هشد فهو ب ههتیبر قهبل ی الهی مبتن یمر فاض ل ست گر عطه هی سات ههتی قهبل

به هیفاض ل نیمحض بهشاد فرض مطرح ست: ی متنهن ی مطلوو مه گر فاضا ل

حکمت بو ه گ سااات طف الهی ک مالکبد ن هیمالک حکمت سااات

هایبر سااهت مع یگ بد ن منهه بهشااد دس فاضاال حق فعه سااتیممکن ن

حکمت ساات بت فاضاا ل الهی بر سااهت منهه حکمت ساات ) ن گ (؛ کن

لچون فهع گر ؛یهه برمخو ممکنه قهبلگونهگون قطعه ب یهیمنهه مرج عطه

جو ند ا ی ا طف عطه یمشکل مهنع چیفهم کهمل ست ه

دهساااه گات: من ه فو نیم ین گری ی ا ب گون ضیشااابه ظلم فبع .چهیرم

ک سااات نیمرجوح مالدم به یبالمرج فرج ی د هر گون فرج بو ن فعل الهی

ی ی د جو ا کا ا سااات همهن بر هر چا د کماهال هر مرفبا ی یهر چ

حق ا موضاع خو قر ا گرفت ست گرن بهشاد ک ب ن یگ فرین عه الن نیبهتر

یفرج یخو نسااابت ب موجو نشیالدم خو هاد آماد کا خاد ناد ا فعل آفر

محهل ست نیه بهشد مرجوح نجهم یفرج هیبالمرج

.م رح شد اکه در کالس درس به ورت شفاه ااستاد معظم ح ن رمضان اافادات لماا .1

43

دلع

اله

یفر

ر آت د

الفاخت

و ای

شن

/یئیلبر جفر صمد

مح-

یسین

حظواعم کری

د سی

/ یادق صیهاد

- یتارمخ

ن سی

حمد

مح

فهرست منابع

ا إحیااهء کتااش عربیاا فص ص الحکم 4113 نی ااد ییمح یعرب بن 4

قههره

جلدی( بیر ا إحیهء 1) الفت حیت المکدهفه بن عربی محیی ادین بی 2

تر ث عربی

ا مرفضوی نجف لیمل الزییرات 4913قو وی جعار بن محمد بن 9

ش سرچشم حیه مکتش سالم قم 4911 مینی گلستهنی محمد 1

یموسس آمودش یو شر در مکتب ابن عرب ردخش 4910حسان ینی م 1

قم ینی مهم خم یده هش

از نظر فیساافه و عرفی یهساات ش4982 نیجالل د دیساا یهنیآشاات 3

بوستهن کتهو قم

نتشها علمی جیمع األسارار ومنعع األن ار ش 4938ساید حیدا یآمل 1

فرهنگی د ا فرهنگ آمودش عه ی فهر ن

مکتباا آیاا عیم الکالم یق اعای المرام ف 4103 تم ی بن م یبحر ن 8

قم مرعشی نجای

نتشها نب فهر ن یعیل الهش 4910محمد یی سکو یهبهنیب 1

عیلم ذر و أرواح در فطرت گیهیجای ش4919 محماد ییساااکو یهباهن یا ب 40

نب فهر ن انسی یدت ح

شریف رضیشرح المقیصی 4101مسعو بن عمر نیساعد د یفاتهد ن 44

قم

قم ا ه حق ا مدزا المطیلب ش4911 میرد جو فهر نی 42

نقش الفصاا ص نقی النصاا ص فش شاارحش 4910عبد رحمن یجهم 49

سهدمهن چهپ نتشها د ا اشه سالمى

ا کتش شاارح الم اق 4141بن محمد یعل فیشاار دیساا یجرجهن 41

ر یب ی علم

44

تمهف و تیس

ل بسا

، نج

و پد صـ

ره ماش

إسر ء قم مدتسن ردتفسش 4911عبد یآمل یجو 41

سر ء قم فطرت در قرآ ش 4989عبد یآمل یجو 43

بوستهن کتهو قم 9 جهزار و یك لیمهش 4984د ه حسن حسن 41

ش 4911 گریاالثر در رد جعر و قیر و دو رسیله د ردخحسن د ه حسن 48

فتر فبلیغه سالمی حوده علمی قم قم

ةدأج بة المساای ل المهنی 4104 وساافیساان بن حلی جمهل دین ح 41 خیهم قم

ییشرح تجر یلم المراد ف 4141 وسف یحسان بن نیجمهل د یحل 20

قم مؤسس نشر إلسالمیاالعتقید

شاارح عقی ی یف ةدالمعیرف االله ةیبیا 4141محسااان دیسااا یخر د 24

قم مؤسس نشر إلسالمی ةداالمیم

مؤسس فنظیم نشر تفسدر القرا الکریم 4148خمینی سید مصطای 22

آثها مهم خمینی فهر ن

قم مکتش نشر منتخشصراط النجیة 4143 بو اهسم دیس ییخو 29

( ا حیهء تر ث ری کب ری) تاسااا بدالغ حدمفیت 4120 ن یفخر د یا د 21

ر ی عربی ب

مؤسااساا إلمهم صااه ةدالق اعی الکالم 4148 یعل یگهنیگلپه یابهن 21

قم

عال ثی حددر پرت قرآ یاسااالم ییعقیش 4983جعار یسااابحاهن 23

بوستهن کتهو قم

د ا اإللهدیت عیش هیى الکتیب و السنة و العقل 4140جعار یسبحهن 21

ر یب ی السالم

: ی فصح قیفعل ساعزوار مدرسای ل حک ش 4913 یمالهه یساب ا 28

أسوه قم یهنیآشت نی د دجاللیس

مطبوعه ینی قم الحکم اسرار ش 4982مالهه ی یسب ا 21

ش شرح ألسمهء حسنی فحایق: نجاالی حبیبی 4912مالهه ی یساب ا 90

نتشها نشگهه فهر ن فهر ن

44

دلع

اله

یفر

ر آت د

الفاخت

و ای

شن

/یئیلبر جفر صمد

مح-

یسین

حظواعم کری

د سی

/ یادق صیهاد

- یتارمخ

ن سی

حمد

مح

نتشها د ا فرهنگ اشه شرح مثن ش 4911مالهه ی یساب ا 94

سالمی فهر ن

) لمو ى ماه الکیفیأص ل بر شرح قهدتعیش 4982 بو حسان یشاعر ن 92

مهدندا نی( مکتب إلسالمی فهر ن

ش ألمه ی کتهبچی فهر ن 4913 محمد بن علی مد شیه 99

تهبع یموسس نشر السالم یدالت ح 4918ی مد محمد بن علشیه 91

قم نی جمهع مداس

قم کنگره شیه ماید االعتقیدات 4149 محمد بن علی مد شیه 91

ا االقتصید فدمی یتعیق بیالعتقید 4101محمد بن حسن یطوس هیشا 93

ر ی الضو ء ب

: می فنظ شیر ی شرح منظ مه هیدرسش 4912 یاضا دیسا یر دیشا 91

فهطم فنه نتشها حکمت فهر ن

بوستهن کتهو قم نگیه نیبش 4911 یاض دیس یر دیش 98

مؤسس خدمه فرهنگى اسه لیشا االسارار ش 4919 ینظر عل یطه اهن 91

فهر ن

سمداصا ل فیسفه و رو ر یل ش 4931 ن یمحمد حسا دیسا ییطبهطبه 10 مدا فهر ن

ا اکر قم الحکمة ةیبیاش 4982سید محمد حسین ییطبهطبه 14

موسس القرآ ردتفس یف زا دالم 4190 ن یمحمد حس دیسا ییطبهطبه 12

قم ی ا مجتب

بوستهن (2ج)یاسالم هییبررس ش 4988ساید محمدحساین ییطبهطبه 19

کتهو قم

ا مجمع العدی فش تفساادر القرآ 4911فضاال بن حساان یطبرساا 11

ر یب ی تر ث عرب هءی ح

موسس نشر عیم الکالم یف رةدالذخ 4144 یمرفض فیشار ی هد علم 11

قم ی السالم

ا ألسوه فهر ن جمل العیم و العمل 4141شریف مرفضی یعلم هد 13

44

تمهف و تیس

ل بسا

، نج

و پد صـ

ره ماش

قههره ا اکر عربیأمیلی المرتضشم 4118 یمرفض فیشر ی هد علم 11

مطبوعه یو فیسف یرسای ل عرفین ش 4983 ن یمحمد حسا یفون فهضال 18

فهر ن ینی

فر ههنی فهر ن نتشها لیمیت مکن نة ش4930ی محسن کهشهن ضیف 11

صدا فهر ن یالصیف 4141 محسن یکهشهن ضیف 10

مرک نتشااها فتر اصاا ل المعیرفش 4932مال محساان یکهشااهن ضیف 14

ی سالم غه یفبل

میر ث مجم عه رساای ل و مصنفیتش 4980مال محساان یکهشاهن ضیف 12

فهر ن مکتوو

د ا فرهنگ اشه شارح ت حدی الصیو 4141 د یساع یقهضا یقم 19

فهر ن سالمى

: سید جالل ی فصح قی فحاشرح فص ص الحکمش 4911 یصار یق 11

شرکت نتشها علمى فرهنگى فهر ن دین آشتیهنى

ا کتش إلسالمی فهر ن یالکیف 4101 عاوو یمحمد بن ینیکل 11

فی شاارح اخعیر آل الرساا ل مرآة العق ل 4101 محمد بهقر یمجلساا 13

ا کتش إلسالمی فهر ن

حضاارهیشاارح من ال یف ندروضااة المتق 4103ی محمد فا یمجلساا 11

مؤسس فرهنگی سالمی کوشهنپوا قم هدالفق

بحایر االن ار الجایمعاه لیرر اخعیر اال مة 4109محمادباهقر یمجلسااا 18 ر ی ب ا إحیهء تر ث عربیاالطهیر

اسه ( 20) ةیرداج بة المسی ل النص ش4989ی نصایر دین طوسا حاقم 11

ده هشگهه علوم نسهنی فهر ن

ر ی ا الضو ء بالمحصل صدتیخ 4101 ن یر دینص یمحاق طوس 30

ری: می بهدنگر قیفحا یشاانیساا خیاش 4981 یمحمد فا ی ی مصاابهح 34

قم ینی مهم خم ی ده هش یموسس آمودش یاضه شرف

ا تالین قم ییآم ز عقی ش4918ی محمدفا ی ی مصبهح 32

نتشها مطهر یدمجم عه آثیر اساتید شه ش 4988 یمرفضا یمطهر 39

48

دلع

اله

یفر

ر آت د

الفاخت

و ای

شن

/یئیلبر جفر صمد

مح-

یسین

حظواعم کری

د سی

/ یادق صیهاد

- یتارمخ

ن سی

حمد

مح

مدا فهر ن

مدا فهر ن یعیل اله ش4981ی مرفضی مطهر 31

أوا ال المقایالت فی الماذاهاب و ف 4149محماد بن نعمااهن د یا ما 31

مؤفمر عه می لشیه ماید قم المختیرات

کنگره شیه ماید قم یاالمیل و4149 محمد بن نعمهن د یما 33

کنگره شیه ماید قم ةیالمسی ل السرو ج4149 محمد بن نعمهن د یما 31

کنگره شیه ماید قم ةیالمسی ل العکعر 4149 محمد بن نعمهن د یما 38

فهر ن ا کتش السالمی تفسدر نم نهش 4911نهمر یر دیش مکهام 31

ا کتش السالمی فهر ن قرآ یمدپ ش4983 نهمر یر دیش مکهام 10

یف ةدالحکمة المتعیل 4121 شیر دیمحمد نیمدا د یر دیشمال مدا 14

نوا قم ع ی طلاالربعة ةداالسفیر العقی

موسااساا بدالغ حدفیتمش 4939 شاایر دیمحمد نیماادا د مال ماادا 12

فهر ن فحایاه فرهنگى

نتشااها د ا اشااه ةداالمیم یدت ح ش4919 محمد بهقر یهنجیم یملک 19

سالمی فهر ن

موسس فنظیم نشر چهل حییثش 4982موساوی خمینی سید ا ح 11

آثها مهم خمینی

فهر ن نشگهه فهر ن نتشها القعسیتش 4931محمد بهقر ر مه یم 11

ا المغنی فی أب اب الت حدی و العیل 4982قهضى عبد جبها یهمد ن 13

ر ی کتش ب

موسااساا و اصاا ل عرفی نظر یمعینش 4988 د ی دیدنهه ساا نی 11

قم ینی مهم خم ی ده هش یآمودش