ΕΜΦΥΛΕΣ ΟΨΕΙΣ ΣΤΗN ΠΡΟΪΣΤΟΡΙΑ ΤΗΣ ΜΑΚΕ∆ΟΝΙΑΣ · 1...
Transcript of ΕΜΦΥΛΕΣ ΟΨΕΙΣ ΣΤΗN ΠΡΟΪΣΤΟΡΙΑ ΤΗΣ ΜΑΚΕ∆ΟΝΙΑΣ · 1...
1
ΕΜΦΥΛΕΣ ΟΨΕΙΣ ΣΤΗN ΠΡΟΪΣΤΟΡΙΑ ΤΗΣ ΜΑΚΕ∆ΟΝΙΑΣ
∆ήmicroητρα Κοκκινίδου - Μαριάννα Νικολαΐδου
Η εικόνα της προϊστορικής περιόδου στη Μακεδονία παρουσιάζεται άνισα
κατανεmicroηmicroένη γεωγραφικά και χρονικά Από το πλήθος των γνωστών θέσεων σχετικά
λίγες έχουν ανασκαφεί συστηmicroατικά και δηmicroοσιευτεί πλήρως Το όποιο ενδιαφέρον για το
φύλο έχει επικεντρωθεί στην εικονογραφία η οποία όmicroως microάλλον αναπαριστά συmicroβολικά
την πραγmicroατικότητα παρά την αντανακλά πιστά Στην παρούσα επισκόπηση
διατυπώνουmicroε ορισmicroένες υποθέσεις σχετικά microε τις έmicroφυλες σχέσεις -υποθέσεις που microπορεί
να επιβεβαιωθούν αλλά και να ανατραπούν από τη microελλοντική έρευνα Σε κάθε
περίπτωση οφείλουmicroε να επισηmicroάνουmicroε ότι οι ερmicroηνευτικές δυνατότητες του θέmicroατος
είναι ευρείες αν microάλιστα αξιοποιηθεί η διεπιστηmicroονική προσέγγιση
ΝΕΟΛΙΘΙΚΑ ΕΙ∆ΩΛΙΑ
Μολονότι η πρόσβαση στον χώρο της ιδεολογίας microέσω των υλικών καταλοίπων
είναι δύσκολη οι αρχαιολόγοι προχωρούν σε ερmicroηνείες Μία από τις γνωστότερες
κατηγορίες αυτών των καταλοίπων είναι τα προϊστορικά ειδώλια τα οποία η παλαιότερη
έρευνα ταύτιζε microε απεικονίσεις microητριαρχικών θεοτήτων Ας φανταστούmicroε όmicroως τιςτους
αρχαιολόγους του microακρινού microέλλοντος να ανασκάπτουν χριστιανικούς ναούς ιδιαίτερα
εκείνους που ήταν αφιερωmicroένοι στην Παναγία και ας θεωρήσουmicroε ότι δεν διαθέτουν
γραπτές πηγές σχετικά microε τη θρησκεία της εποχής Καθώς θα βρουν αναπαραστάσεις microιας
γυναικείας microορφής microε microια microικρότερη ανδρική στην αγκαλιά της θα συmicroπεράνουν ότι η
χριστιανική θρησκεία και άρα η κοινωνία ήταν microητριαρχική Παραmicroένει εποmicroένως το
ερώτηmicroα πώς αναγνωρίζεται η ιδεολογία microέσω των αρχαιολογικών ευρηmicroάτων και
συγκεκριmicroένα microέσω της προϊστορικής εικονογραφίας την οποία χρειάζεται να εντάξουmicroε
σε συmicroφραζόmicroενα για να την ερmicroηνεύσουmicroε και -το δυσκολότερο- να διαπιστώσουmicroε
ποιοι ήταν οι δηmicroιουργοί και οι αποδέκτες της
Ειδώλια της νεολιθικής περιόδου ανευρίσκονται σε όλο τον ελλαδικό χώρο Κατά
κανόνα microικρού microεγέθους είναι φτιαγmicroένα από πηλό και σπανιότερα από πέτρα (microάρmicroαρο
αλάβαστρο στεατίτη κροκάλες) όστρακα και οστά ενώ ορισmicroένα ανήκουν στον τύπο
Χρονολογικό πλαίσιο αρχαιότερη νεολιθική (6η χιλιετία πΧ) microέση νεολιθική (πρώτο microισό 5ης χιλιετίας) νεότερη νεολιθική (δεύτερο microισό 5ης χιλιετίας) τελική νεολιθική (4η χιλιετία) πρώιmicroη εποχή του χαλκού (3η χιλιετία) microέση εποχή του χαλκού (πρώτο microισό 2ης χιλιετίας) ύστερη εποχή του χαλκού (δεύτερο microισό 2ης χιλιετίας) εποχή του σιδήρου (10ος-8ος αιώνας πΧ)
2
των ακρόλιθων microε σώmicroα από πηλό και ένθετο κεφάλι από πέτρα Πολλά απεικονίζουν
microορφές ενηλίκων και παιδιών γυναικείες και ανδρικές σε όρθια καθιστή ή επικλινή
στάση συχνά microε τονισmicroένα τα ανατοmicroικά χαρακτηριστικά του φύλου (εικ 1-4) και άλλες
laquoδιαφυλικέςraquo Σπανιότερα είναι τα ερmicroαφρόδιτα ή υβριδικά ζωόmicroορφα όντα Επίσης
υπάρχουν οmicroοιώmicroατα ζώων προπλάσmicroατα σπιτιών και φούρνων άλλα που microιmicroούνται
καρβέλια ψωmicroιού microικρογραφίες επίπλων και σκευών καθώς και ανθρωπόmicroορφα ή
ζωόmicroορφα επιθέmicroατα αγγείων
Η τυπολογία η τεχνοτροπία και η συχνότητα εmicroφάνισης ορισmicroένων κατηγοριών
παρουσιάζουν αξιοσηmicroείωτες διαφορές κατά περιοχές Μεταξύ των αγαλmicroατιδίων microε
αναγνωρίσιmicroο φύλο πλειοψηφούν τα γυναικεία αν και η αναλογία γυναικείων-ανδρικών
microπορεί να διαφέρει τοπικά και χρονικά Η νεολιθική ειδωλοπλαστική διακρίνεται για τη
συνύπαρξη αφαιρετικότητας και φυσιοκρατίας ενώ microια άλλη τάση εκφράζεται microε την
υπερβολική απόδοση microερών του σώmicroατος καιή των φυσιογνωmicroικών λεπτοmicroερειών Συχνά
η τεχνική επεξεργασία εmicroπλουτίζεται microε χρώmicroατα εγχαράξεις και πλαστικά επιθέmicroατα
προς δήλωση της ανατοmicroίας του ενδύmicroατος και του καλλωπισmicroού
Η αριθmicroητική υπεροχή των γυναικείων ειδωλίων σε σύγκριση microε τα ανδρικά
υπαγόρευσε την άποψη ότι πρόκειται για τη Μεγάλη Μητέρα ή Θεά της Γονιmicroότητας Η
θεωρία της microητριαρχίας βασίστηκε σε microυθολογικές αναφορές εθνογραφικές
παρατηρήσεις και απεικονίσεις γυναικών microε microορφή ειδωλίων βραχογραφιών επιθεmicroάτων
σε αγγεία σφραγιδολίθων και τοιχογραφιών που ανευρίσκονται σε διάφορες περιοχές του
πλανήτη από την παλαιολιθική εποχή αλλά προοδευτικά φθίνουν καθώς οι
γεωργοκτηνοτροφικοί οικισmicroοί microετασχηmicroατίζονται σε πόλεις και παγιώνεται η κοινωνική
διαστρωmicroάτωση Η εκτεταmicroένη διάδοση αυτών των αντικειmicroένων ιδίως των ειδωλίων
οδήγησε σε έναν ερmicroηνευτικό συγκρητισmicroό ανεξαρτήτως χρονολόγησης ανασκαφικών
συmicroφραζοmicroένων θεmicroατολογίας microεγέθους υλικού κατασκευής επεξεργασίας και
διακόσmicroησης Βασική εκπρόσωπος της microητριαρχικής θεωρίας είναι η Marija Gimbutas
στηριζόmicroενη στο πλήθος των ειδωλίων από οικισmicroούς των Βαλκανίων τους οποίους
ανέσκαψε η ίδια microεταξύ αυτών και οι Σιταγροί ∆ράmicroας Η Gimbutas φαντάστηκε έναν
προϊστορικό γυναικοκεντρικό πολιτισmicroό microε φυσιολατρικό ειρηνικό χαρακτήρα τον
laquoπολιτισmicroό της Θεάςraquo ο οποίος καταπνίγηκε από πολεmicroοχαρή πατριαρχικά φύλα της
εποχής του χαλκού Οι δοξασίες της Μεγάλης Μητέρας έγιναν δηmicroοφιλείς microεταξύ των
κινηmicroάτων της laquoΝέας Εποχήςraquo (ένα κράmicroα οικοφεmicroινισmicroού microυστικισmicroού και
νεοπαγανισmicroού) κυρίως στις ΗΠΑ παρόλο που δεν επιβεβαιώνονται αρχαιολογικά Όσο
και αν η microητριαρχική ουτοπία microπορεί να αιτιολογηθεί ως αντίλογος σε αιώνες
3
microισογυνισmicroού στην πραγmicroατικότητα λειτουργεί ως ανεστραmicromicroένο είδωλο της
πατριαρχίας εφόσον απηχεί τις ίδιες ανιστορικές διχοτοmicroίες σχετικά microε το φύλο και τη
σεξουαλικότητα Με αυτόν τον τρόπο προβάλλεται microια παραποιηmicroένη εικόνα όπου η
διαφοροποίηση και η ατοmicroικότητα χάνονται microέσα σε microια απλουστευτική ανασύνθεση
Η σύγχρονη έρευνα λαmicroβάνει υπόψη τα ίδια τα ειδώλια τα ανασκαφικά και
πολιτισmicroικά τους συmicroφραζόmicroενα και ανθρωπολογικά παράλληλα Η χρονολογική
γεωγραφική θεmicroατική microορφολογική τεχνοτροπική και ποιοτική ποικιλία υποδηλώνει
εύρος λειτουργιών και σηmicroασιών οι οποίες microπορεί να αλληλοεπικαλύπτονται microαγικά
αντικείmicroενα επινοήσεις διδακτικού χαρακτήρα σε διαβατήριες τελετές φυλαχτά
στολίδια παιχνίδια laquoπορτραίταraquo εικόνες της καθηmicroερινής ζωής σύmicroβολα ανταλλαγής ή
αναγνώρισης microεταξύ των κατόχων τους δηmicroιουργίες προσωπικής επιθυmicroίας ή ακόmicroη
σήmicroατα microιας laquoπρωτογραφήςraquo Υπάρχουν πολλές εκδοχές ενδεχοmicroένως και πολλές
θεότητες αλλά όχι ο microονοθεϊσmicroός της Μεγάλης Μητέρας˙ οι microονοθεϊστικές θρησκείες όχι
microόνο εmicroφανίζονται πολύ αργότερα αλλά και προϋποθέτουν θεσmicroοθετηmicroένες ιεραρχίες
απούσες στις νεολιθικές κοινότητες
Στις ανασκαφές τα ειδώλια συνήθως ανευρίσκονται σε στρώmicroατα κατοίκησης είτε
microέσα σε σπίτια είτε σε λάκκους και αυλές έξω από αυτά και κάποτε κατά οmicroάδες όπως
στη Νέα Νικοmicroήδεια Ηmicroαθίας τον Μακρύγιαλο Πιερίας τη ∆ήmicroητρα Σερρών και τους
Σιταγρούς Στην αρχαιότερη νεολιθική της Νέας Νικοmicroήδειας αποκαλύφτηκε ένα
κεντρικό κτίριο microε ασυνήθιστα microεγάλες διαστάσεις (12 x 12 micro) τριmicroερή διάρθρωση και
στέρεη κατασκευή το οποίο περιείχε πέντε γυναικεία στεατοπυγικά ειδώλια δύο
υπερmicroεγέθεις πελέκεις από πράσινη πέτρα πλήθος αχρησιmicroοποίητων λεπίδων από
πυριτόλιθο δύο ασκοειδή πήλινα αγγεία και πολυάριθmicroους microικρούς δίσκους από ψηmicroένο
πηλό Με βάση τον ιδιαίτερο χαρακτήρα του κτίσmicroατος και των ευρηmicroάτων σε σύγκριση
microε τον υπόλοιπο οικισmicroό ο ανασκαφέας υποστήριξε ότι πρόκειται για ιερό αφιερωmicroένο
στη Θεά της Γονιmicroότητας -ερmicroηνεία που όπως προαναφέραmicroε έχει αmicroφισβητηθεί (εικ 1)
Κατά τη διάρκεια της νεότερης και της τελικής νεολιθικής αξίζει να αναφερθεί η
παρουσία οmicroάδων ειδωλίων microαζί microε κοσmicroήmicroατα microικρογραφικά οmicroοιώmicroατα περίτεχνα
αγγεία και σύνεργα οικοτεχνίας (σφονδύλια λίθινα και οστέινα εργαλεία) Αν
χρησιmicroοποιούνταν σε τελετουργίες αυτές θα πραγmicroατοποιούνταν στον οικιακό χώρο και
όχι σε εξωοικιακά ιερά -γνωστά από microεταγενέστερες περιόδους- ή σε χώρους microέσα στους
οικισmicroούς στους οποίους παρατηρείται συγκέντρωση ειδωλίων Στα στρώmicroατα της τελικής
νεολιθικής των Σιταγρών βρέθηκαν κοντά σε ηmicroιυπαίθρια() εστία και περίβολο
πολυάριθmicroα ειδώλια κοσmicroήmicroατα εγχάρακτοι σφραγιστικοί κύλινδροι εργαλεία αγγεία
4
εξαιρετικής ποιότητας και διακοσmicroηmicroένα σφονδύλια Από την ίδια ανασκαφική περιοχή
προέρχονται σκωρίες καmicroίνευσης πήλινα χωνευτήρια και microικρά microεταλλικά αντικείmicroενα -
από τα πρωιmicroότερα δείγmicroατα microεταλλουργίας στο Αιγαίο Περισσότερο από δέκα αιώνες
microετά στην ίδια θέση το Συγκρότηmicroα των Σιρών της πρώιmicroης εποχής του χαλκού διέσωσε
και λίγα νεολιθικά ειδώλια και κοσmicroήmicroατα -ίσως αξιοπερίεργα αντικείmicroενα τα οποία
φύλαξαν οι νέοι κάτοικοι ή κειmicroήλια που παραδόθηκαν από γενιά σε γενιά Κάποια
ειδώλια microπορεί να ανήκαν σε αναθηmicroατικά-τελετουργικά σύνολα (πχ οmicroοιώmicroατα
κατοικιών) κατrsquo αναλογία microε ευρήmicroατα από τη Θεσσαλία και τα Βόρεια Βαλκάνια Στους
Σιταγρούς πολλά ειδώλια βρέθηκαν -αν και όχι σε άmicroεση συνάφεια- στα ίδια στρώmicroατα microε
πρόπλασmicroα σπιτιού και οmicroοίωmicroα φούρνου στην περιοχή της εστίας και του περιβόλου
Σε πολλά ανθρωπόmicroορφα αγαλmicroατίδια γυναικεία και ανδρικά είτε φυσιοκρατικά
είτε σχηmicroατοποιηmicroένα προβάλλονται ανατοmicroικά γνωρίσmicroατα Οι γυναίκες απεικονίζονται
microε διογκωmicroένα στήθη γλουτούς και κοιλιά αλλά microε αδρά ή απόντα τα φυσιογνωmicroικά
χαρακτηριστικά Ο τρόπος απόδοσης τέτοιων ειδωλίων (γνωστών και από το Μάνδαλο)
που κρατούν ή στηρίζουν το στήθος και την κοιλιά microε τα χέρια πιθανώς υποδηλώνει την
ιδιαίτερη σηmicroασία αυτού του microέρους του σώmicroατος Ορισmicroένα ειδώλια από τους Σιταγρούς
και τον Μακρύγιαλο απεικονίζονται microάλλον σε στάση τοκετού Ακόmicroη και σε περιπτώσεις
σχηmicroατοποίησης εξαίρονται το στήθος καιή το ηβικό τρίγωνο (εικ 5) Σε ότι αφορά το
ανδρικό σώmicroα η έmicroφαση δίνεται στον φαλλό
Η microητριαρχική ερmicroηνεία ταυτίζει τα γυναικεία ειδώλια microε σύmicroβολα γονιmicroότητας
Ωστόσο ακόmicroη και σε εκείνα microε τονισmicroένη ανατοmicroία η εγκυmicroοσύνη και ο θηλασmicroός
συνήθως εικάζονται παρά είναι προφανείς Εξάλλου και τα ειδώλια microε laquoγονιmicroικάraquo
χαρακτηριστικά παρουσιάζουν ποικιλία ως προς το υπόλοιπο σώmicroα ώστε να καθίστανται
προβληmicroατικές οι γενικεύσεις microε βάση το κυρίαρχο ετεροφυλοφιλικό πρότυπο σύmicroφωνα
microε το οποίο το γυναικείο σώmicroα χρησιmicroοποιείται προς ικανοποίηση της ανδρικής επιθυmicroίας
και βιολογική αναπαραγωγή Αυτό που συχνά αγνοείται σε τέτοιου είδους προσεγγίσεις
είναι το ενδεχόmicroενο ότι στις νεολιθικές κοινωνίες η αναπαραγωγική δυνατότητα των
γυναικών συνιστούσε πηγή κύρους και όχι microέσο ελέγχου Τα στερεότυπα του παρόντος
κάθε άλλο παρά βοηθούν να κατανοήσουmicroε τη σεξουαλική συmicroπεριφορά στο παρελθόν
όπως δεν microας βοηθά και ο αισθητικός κανόνας που θέλει τις γυναίκες λεπτές εκτός εάν
βρίσκονται σε κατάσταση εγκυmicroοσύνης
Θα microπορούσαmicroε να αντιτάξουmicroε ότι η νεολιθική ειδωλοπλαστική και οι
τελετουργικές συνδηλώσεις της εmicroπνέονταν από τις εmicroπειρίες της καθηmicroερινής ζωής
Ίσως κατά την αντίληψη των νεολιθικών ανθρώπων το γυναικείο σώmicroα συmicromicroετείχε
5
εmicroφανέστερα στη δηmicroιουργία και τη διατήρηση της ζωής ώστε να γίνεται φορέας
πολιτισmicroικών microηνυmicroάτων και τελετουργικής γνώσης Αν ισχύει αυτή η υπόθεση microπορεί
να εξηγηθεί γιατί οι εικόνες γυναικών είναι περισσότερο ορατές στην τέχνη της εποχής
Στις πρώιmicroες γεωργοκτηνοτροφικές κοινότητες η αναπαραγωγή και η microητρότητα θα
microπορούσαν να παραλληλιστούν microε την καλλιέργεια της γης καθώς και οι δύο ιδιότητες
συνίστανται στον microετασχηmicroατισmicroό των φυσικών στοιχείων σε ζωή microέσω της ανθρώπινης -
βιολογικής και πολιτισmicroικής- επέmicroβασης Την άποψη αυτή ενισχύει η ανεύρεση
γυναικείων ειδωλίων microέσα ή κοντά σε εστίες και αποθηκευτικούς χώρους (πχ Μάνδαλο)
Τα γυναικεία ειδώλια microε τονισmicroένα τα χαρακτηριστικά του φύλου ή σε κατάσταση
εγκυmicroοσύνης ή στάση τοκετού άλλα που κρατούν βρέφη όπως και οι φαλλόσχηmicroες
απεικονίσεις microπορεί να χρησιmicroοποιούνταν σε τελετές ενήβωσης για να εξηγούν τις
λειτουργίες του ανθρώπινου σώmicroατος σε τελετές συmicroπαθητικής microαγείας microε σκοπό την
αύξηση της ανθρώπινης γονιmicroότητας και της γονιmicroότητας της φύσης ή ως αποτραπαϊκά
αντικείmicroενα
Τα ειδώλια χωρίς ευκρινές φύλο απαντώνται σε όλο τον ελλαδικό χώρο ήδη από την
αρχαιότερη νεολιθική ενώ στις οψιmicroότερες φάσεις εmicroφανίζονται δύο παραλλαγές
σχηmicroατοποιηmicroένων ακρόλιθων microε υποτυπώδη ή απούσα τη δήλωση του φύλου Η πρώτη
περιλαmicroβάνει σταυρόσχηmicroες microορφές από πέτρα κεφάλι και κορmicroό microε αιχmicroηρή απόληξη
microάλλον για να στερεώνονται σε έναν πυρήνα από πηλό (εικ 6) Στη δεύτερη ανήκουν
τρίγωνα ωοειδή ή τραπεζοειδή κεφάλια από πέτρα τα οποία προσαρmicroόζονταν σε σώmicroα
από πηλό H Lauren Talalay θεωρεί ότι τέτοια ειδώλια σχετίζονται microε κρανιολατρείες των
προγόνων ήδη γνωστές από τη νεολιθική της Εγγύς Ανατολής Πώς microπορούν να
ερmicroηνευτούν αυτές οι σχηmicroατοποιηmicroένες microορφές Η εκφραστικότητα των φυσιοκρατικών
δειγmicroάτων δεν επιτρέπει να υποθέσουmicroε ότι η στροφή στην αφαιρετικότητα οφείλεται
στην άγνοια άλλων αναπαραστατικών microέσων Στο Μάνδαλο έχουν βρεθεί ακρόλιθα
γυναικεία ειδώλια της νεότερης νεολιθικής microε εναργή δήλωση των γλουτών και του
ηβικού τριγώνου (εικ 4) Η συνύπαρξη φυσιοκρατικών απεικονίσεων microε ευκρινές φύλο
και αφαιρετικών laquoδιαφυλικώνraquo φαίνεται ότι απηχεί κατά περίπτωση σκόπιmicroες επιλογές
Πιθανώς οι σχηmicroατοποιηmicroένες microορφές αποδίδουν τη γενική έννοια του ανθρώπινου όντος
ΕΙΚΟΝΟΓΡΑΦΙΑ ΤΗΣ ΠΡΩΙΜΗΣ ΕΠΟΧΗΣ ΤΟΥ ΧΑΛΚΟΥ
Από τη νεολιθική στην εποχή του χαλκού ο αριθmicroός των ειδωλίων microειώνεται
εντυπωσιακά και microαζί του οι απεικονίσεις γυναικών Η πολυτυπία της νεολιθικής
αντικαθίσταται από την αφαιρετικότητα αγαλmicroατιδίων microε βιολόσχηmicroο ή σανιδόσχηmicroο
6
σώmicroα ενώ το ενδιαφέρον microετατοπίζεται από τα ανατοmicroικά σε πολιτισmicroικά γνωρίσmicroατα
(ζώνες κοσmicroήmicroατα ιmicroάντες προς δήλωση του ενδύmicroατος εργαλεία και όπλα) Τώρα
εmicroφανίζονται και τα λεγόmicroενα λίθινα σκήπτρα microε οπή στειλέωσης όπως η κεφαλή λέαινας
από microαύρο λίθο από τη Μακρά Οικία των Σιταγρών και ο χάλκινος πέλεκυς από το
Μάνδαλο Σε microια -microοναδική στο είδος της- microνηmicroειακή στήλη από τη Σκάλα Σωτήρος
Θάσου η ανθρώπινη microορφή που φέρει δόρυ microαχαίρι και στη ζώνη διπλό πέλεκυ έχει
αποδοθεί σε πολεmicroιστή παρά την απόλυτη σχηmicroατοποίησή της Τέτοιες συσχετίσεις
παραπέmicroπουν σε σύγχρονα laquoανδρικάraquo και laquoγυναικείαraquo εξαρτήmicroατα (όπλα και κοσmicroήmicroατα
αντίστοιχα) όταν δεν στηρίζονται σε σαφείς ενδείξεις
Η διάδοση της microεταλλουργίας (χαλκός και ορείχαλκος) θα δροmicroολογήσει
διαδικασίες κοινωνικού microετασχηmicroατισmicroού Τα σχετικά ευρήmicroατα από τη Μακεδονία είναι
περιορισmicroένα σε σύγκριση microε τη Νότια Ελλάδα microπορούmicroε όmicroως να εικάσουmicroε και εδώ
την αρχόmicroενη εδραίωση των έmicroφυλων σχέσεων εξουσίας οι οποίες microπορούν να
ανιχνευτούν microέχρι έναν βαθmicroό στα οργανωmicroένα νεκροταφεία
ΤΑΦΕΣ
Τα ταφικά έθιmicroα της νεολιθικής στη Μακεδονία είναι ελάχιστα γνωστά επειδή δεν
έχουν εντοπιστεί ανεξάρτητα νεκροταφεία Τα διαθέσιmicroα παραδείγmicroατα από όλες τις
φάσεις της περιόδου αφορούν microεmicroονωmicroένες ακτέριστες ταφές (αν και δεν microπορεί να
αποκλειστεί η εναπόθεση προσφορών από φθαρτά υλικά) ή καύσεις microέσα σε οικισmicroούς
Στο Μάνδαλο (νεότερη νεολιθική) ένα microεγάλο αγγείο περιείχε παιδική ταφή ενώ ένας
ειδικά διαmicroορφωmicroένος λάκκος την ανακοmicroιδή των λειψάνων ενός ενήλικα Στον
Μακρύγιαλο (νεότερη νεολιθική) βρέθηκαν καmicroένα οστά βρέφους microέσα σε αγγείο
(εγχυτρισmicroός) και ανακοmicroιδές στην επίχωση της τάφρου που περιέβαλλε τον οικισmicroό Στη
ίδια θέση microια οmicroάδα τάφων έξω από την κατοικηmicroένη περιοχή χρονολογείται στην
πρώιmicroη εποχή του χαλκού όπως και εκείνες δύο νηπίων σε πίθους microέσα σε σπίτια στο
Αρχοντικό Πέλλας
Ο ενταφιασmicroός microέσα στα όρια του κατοικηmicroένου χώρου microπορεί να σηmicroαίνει ότι
ορισmicroένα microέλη της κοινότητας είχαν ειδική microεταχείριση για λόγους που όmicroως microας
διαφεύγουν και δεν αφορούν κατrsquo ανάγκην την εξέχουσα κοινωνική τους θέση Ίσως η
εξήγηση πρέπει να αναζητηθεί σε δοξασίες σύmicroφωνα microε τις οποίες η laquoεντός των τειχώνraquo
ταφή είχε ευεργετική επίδραση στους ζωντανούς ή στην άρνηση των ζώντων να δεχτούν
την αmicroετάκλητη απώλεια που φέρνει ο θάνατος Κατrsquo αντίθετη άποψη οι ακτέριστες ταφές
ανήκαν σε άτοmicroα άσηmicroα ή microε βλαπτικές δυνάmicroεις οι οποίες για να ελεγχθούν έπρεπε να
7
δεσmicroευτούν microέσα στον κατοικηmicroένο χώρο Παρά την πενιχρότητα των πληροφοριών
διαφαίνεται κάποια προτίmicroηση για τον ενταφιασmicroό παιδιών microέσα στους οικισmicroούς Μήπως
τα νεαρά και πιο ευάλωτα microέλη της κοινότητας έπρεπε να προστατευτούν microένοντας δίπλα
στα οικεία τους πρόσωπα και microετά θάνατον Αυτές οι laquoταπεινέςraquo ταφές αναδεικνύουν microια
από τις πιο αθέατες όψεις του προϊστορικού κόσmicroου την παιδική ηλικία Στις
τεχνοκρατικές ανασυνθέσεις όπου κυριαρχούν οι παραγωγοί οι κατασκευαστές οι
καταναλωτές αγαθών και ο περί αυτά ανταγωνισmicroός αγνοείται η σπουδαιότητα των
συναισθηmicroατικών δεσmicroών και της ανάγκης για στοργή Και είναι συνήθως τα microη
laquoεντυπωσιακάraquo ευρήmicroατα που φέρνουν στον νου το ανθρώπινο πρόσωπο του microακρινού
παρελθόντος
Τα οργανωmicroένα νεκροταφεία εmicroφανίζονται την πρώιmicroη εποχή του χαλκού (Άγιος
Μάmicroας και Συκιά Χαλκιδικής Κοιλάδα και Γούλες Κοζάνης) και αυξάνονται στην ύστερη
εποχή του χαλκού και την εποχή του σιδήρου (Βεργίνα Ηmicroαθίας Ρύmicroνιο και Αιανή
Κοζάνης Κορινός Πιερίας Σπάθες και Τρεις Ελιές Ολύmicroπου Παλιό Γυναικόκαστρο
Κιλκίς Συκιά και Τορώνη Χαλκιδικής Καστρί Θάσου) Το νεκροταφείο αυτονοmicroείται
από τον οικισmicroό και εξαίρεται τοπογραφικά (περίβλεπτα υψώmicroατα -Τορώνη Καστρί) και
αρχιτεκτονικά microε σειρές λίθων γύρω από τους τάφους (Κοιλάδα Άγιος Μάmicroας Τορώνη)
λίθινους τύmicroβους (Βεργίνα Ρύmicroνιο Κορινός Συκιά Παλιό Γυναικόκαστρο) ή λιθόκτιστες
θήκες για την εναπόθεση των νεκρών (Αιανή Όλυmicroπος Καστρί) Οι τάφοι διαρθρώνονται
κατά συστάδες οι οποίες microάλλον αντιστοιχούν σε οmicroάδες νεκρών microε συγγενικές σχέσεις
Επάλληλες ή πολλαπλές ταφές και ανακοmicroιδές σε συνδυασmicroό microε τη χρονολογική-
τυπολογική εξέλιξη των κτερισmicroάτων δηλώνουν τη χρήση του ίδιου χώρου από γενιά σε
γενιά (Κοιλάδα Τορώνη Παλιό Γυναικόκαστρο) Συνυπάρχουν τα έθιmicroα του
ενταφιασmicroού και της καύσης-εγχυτρισmicroού κάποτε microάλιστα στο ίδιο νεκροταφείο
(Βεργίνα Τορώνη Παλιό Γυναικόκαστρο) Λίθινοι τύmicroβοι που καλύπτουν συστάδες
τεφροδόχων αγγείων απαντώνται ήδη από την πρώιmicroη εποχή του χαλκού στη Συκιά και
σε συνθετότερη microορφή την εποχή του σιδήρου στη Βεργίνα την Τορώνη και το Παλιό
Γυναικόκαστρο όπου τα αγγεία διατάσσονται κυκλικά γύρω από την κεντρική ταφή microέσα
σε περίβολο Αν κρίνουmicroε από την περίπτωση της Τορώνης το ταφικό laquoσήmicroαraquo
αξιώνονταν τα microέλη microόνο λίγων οικογενειών ανεξαρτήτως ηλικίας και φύλου
Εντύπωση προκαλεί ο εξαιρετικά microικρός αριθmicroός παιδιών και σχεδόν η απουσία
νηπίων και νεογνών σε όλα τα νεκροταφεία για τα οποία διαθέτουmicroε
παλαιοανθρωπολογικές microελέτες Με δεδοmicroένη την υψηλή παιδική θνησιmicroότητα στις
αρχαίες κοινωνίες το φαινόmicroενο πρέπει να οφείλεται σε σκόπιmicroο αποκλεισmicroό από τους
8
επίσηmicroους ταφικούς χώρους Όπως είναι γνωστό από αρχαίες πηγές και εθνογραφικές
αναλογίες η γέννηση δεν αρκεί για να εξασφαλίσει την πλήρη ένταξη στην κοινότητα˙
χρειάζονται διαβατήριες τελετές και ο πρόωρος θάνατος microαταιώνει τη συmicromicroετοχή σε
αυτές Ο ανασκαφέας της Τορώνης υποθέτει ότι οι σοροί των περισσότερων παιδιών
αφήνονταν να αποσυντεθούν στο ύπαιθρο ή ενταφιάζονταν όπως και οι ενήλικες laquoκοινοί
θνητοίraquo σε σηmicroεία λιγότερο ορατά από το ανασκαmicroένο νεκροταφείο ∆ιαφορές ηλικίας
και συmicroβολισmicroού αναγνωρίζονται και στη χρήση τεφροδόχων αγγείων microε διαφορετικό
σχήmicroα για παιδιά ή εφήβους και για ενήλικες αντίστοιχα στον διαφορετικό
προσανατολισmicroό των παιδικών ταφών από εκείνες των ενηλίκων και σε ένα λιγότερο
αυστηρό τυπικό για τα παιδιά Ενώ σχεδόν απουσιάζουν οι ταφές βρεφών και νηπίων δεν
ισχύει το ίδιο για εκείνες των microεγαλύτερων παιδιών και των εφήβων Από τις πρώτες
απουσιάζουν επίσης τα θαλάσσια όστρεα που ανευρίσκονται στις δεύτερες όπως και σε
εκείνες των ενηλίκων Πιθανώς οι θαλασσινές τροφές να απαγορεύονταν στα microικρά
παιδιά αλλά όχι στα microεγαλύτερα τα οποία θα είχαν την ίδια διατροφή microε τους ενήλικες
και ανάλογες ταφικές προσφορές Ωστόσο η ανεύρεση του σπάνιου οστρέου Αλιώτιδος
(microοναδικού στο νεκροταφείο) σε microια παιδική ταφή θα microπορούσε να ερmicroηνευτεί ως
εναπόθεση ενός αγαπηmicroένου αντικειmicroένου της νεαρής ή του νεαρού κατόχου (συχνά η
αναγνώριση του φύλου στους παιδικούς σκελετούς είναι αδύνατη)
Στην Τορώνη αποκαλύφτηκε επίσης η ταφή ενός εmicroβρύου ή νεογνού microε τη νεαρή
microητέρα (ο θάνατος θα επήλθε κατά τη διάρκεια της κύησης ή του τοκετού) microαζί microε
πολυάριθmicroα θραύσmicroατα από τριποδικά αγγεία τα οποία ο ανασκαφέας θεωρεί ότι είχαν
χρησιmicroοποιηθεί στην επιτόπια καύση εξαγνιστικού θυmicroιάmicroατος Καθώς στην ίδια θέση
τέτοια αγγεία-θυmicroιατήρια απαντώνται microεmicroονωmicroένα υποθέτει ότι η συγκέντρωσή τους
στον εν λόγω τάφο δηλώνει έmicroφαση στην εξαγνιστική τελετή Φαίνεται ότι η πρόωρη
ακύρωση της microητρότητας επέβαλε ιδιαίτερη τελετουργική microεταχείριση για τη microητέρα και
το βρέφος Η ταφή περιλάmicroβανε ακόmicroη ένα σπάνιο εύρηmicroα ένα όστρεο Κυπραίας το
οποίο είχε εναποτεθεί ως κτέρισmicroα και όχι ως υπόλειmicromicroα τροφής σε αντίθεση τα υπόλοιπα
όστρεα του νεκροταφείου
Αν και η οmicroαδοποίηση των τάφων υποδηλώνει δεσmicroούς συγγένειας microόνο η
αρχαιοβιολογική ανάλυση (η οποία δεν είναι πάντα δυνατή) microπορεί να δώσει αξιόπιστα
αποτελέσmicroατα Η κεντρική ταφή συνήθως αποδίδεται στον άνδρα αρχηγό της οικογένειας
Ωστόσο το παράδειγmicroα της Τορώνης όπου πολλές από τις πρωιmicroότερες ή πλουσιότερα
κτερισmicroένες ταφές ανήκουν σε γυναίκες αναιρεί το laquoαυτονόητοraquo ότι δηλαδή η εξουσία
είναι microόνο γένους αρσενικού Η αριθmicroητική υπεροχή των γυναικών έχει διαπιστωθεί και
9
σε άλλα microακεδονικά νεκροταφεία γεγονός που επιδέχεται διαφορετικές ερmicroηνείες
microητρογραmicromicroική ή microητροτοπική κοινωνική οργάνωση και κατrsquo επέκταση ισχυρότεροι
δεσmicroοί των γυναικών microε τον τόπο κατοικίας θάνατος των ανδρών microακριά από τον οικισmicroό
(πχ σε πόλεmicroο) ή ακραίες περιπτώσεις βρεφοκτονίας αγοριών Η προτίmicroηση για την
επιβίωση κοριτσιών microαρτυρείται εθνογραφικά microολονότι είναι περισσότερο οικεία η
βρεφοκτονία τέτοιων ανεπιθύmicroητων υπάρξεων
Τα νεκροταφεία έδωσαν πλήθος αγγείων όπλων εργαλείων και κοσmicroηmicroάτων
πολλά υψηλής ποιότητας και εγχώριας κατασκευής microε microακραίωνη παράδοση όπως η
αmicroαυρόχρωmicroη κεραmicroική της ύστερης εποχής του χαλκού από την Αιανή Άλλες
τεχνολογίες εκπροσωπούνται από σιδερένια όπλα (καινοτοmicroικό και πολύτιmicroο υλικό από το
τέλος της εποχής του χαλκού) περίτεχνα χάλκινα κοσmicroήmicroατα (οκτώσχηmicroες πόρπες
πολλαπλά βραχιόλια και εξαρτήmicroατα ζωνών) Κάποια κτερίσmicroατα είναι επείσακτα όπως
αγγεία όπλα σφραγίδες κοσmicroήmicroατα και σκεύη microυκηναϊκής προέλευσης Κοσmicroήmicroατα από
κεχριmicroπάρι Βαλτικής ανευρίσκονται σε ταφές από τις Σπάθες Ολύmicroπου (οι οποίες
αποδίδονται σε γυναίκες) και την Αιανή Κατά τη στερεοτυπική άποψη τα όπλα και τα
εργαλεία αντιστοιχούν σε ανδρικές ταφές ενώ τα κοσmicroήmicroατα και τα οικιακά σκεύη σε
γυναικείες Στην περίπτωση των microυκηναϊκών νεκροταφείων του Ολύmicroπου η συσχέτιση
φύλου και κτερισmicroάτων θα microπορούσε να βασιστεί έως έναν βαθmicroό σε πληρέστερα
στοιχεία αυτής της περιόδου από τη Νότια Ελλάδα Ωστόσο δεν είναι απαραίτητο να
πρόκειται για microυκηναϊκές εγκαταστάσεις αλλά για τοπικές κοινότητες που απέκτησαν
αυτά τα laquoεξωτικάraquo αντικείmicroενα χωρίς να κατανοούν ή να ενδιαφέρονται για τον αρχικό
τους συmicroβολισmicroό Γιrsquo αυτό θα πρέπει να δίνεται περισσότερη προσοχή στον εγχώριο
πολιτισmicroό και τη συναισθηmicroατική αξία των κτερισmicroάτων
Η συσχέτιση φύλου και ταφών είναι αναξιόπιστη αν δεν έχει προηγηθεί
αρχαιοβιολογική microελέτη ούτε τα κτερίσmicroατα αποτυπώνουν microε φωτογραφικό τρόπο τις
ασχολίες και τους ρόλους των ατόmicroων εν ζωή Στη διεθνή βιβλιογραφία είναι γνωστές οι
ταφές γυναικών (αναγνωρισmicroένες οστεολογικά) που συνοδεύονται από laquoανδρικάraquo
κτερίσmicroατα όπως και ανδρών από laquoγυναικείαraquo Στην Τσαουσίτσα Κιλκίς βρέθηκαν
σφονδύλια microαζί microε κοσmicroήmicroατα κεραmicroική και εξαρτήmicroατα ασπίδων Στην Τορώνη παρά
τη συχνότερη ανεύρεση κοσmicroηmicroάτων σε γυναικείες ταφές microια ανδρική περιείχε
σφηκωτήρα (κρίκο για τα microαλλιά) χάντρες και ένα σφονδύλι ή κουmicroπί Μόνο σε microία
γυναικεία ταφή βρέθηκε σφονδύλι ενώ σε άλλες γυναικείες όπλα και laquoανδρικάraquo εργαλεία
Στην ίδια θέση δεν παρατηρείται σύνδεση του φύλου microε laquoυποδεέστερηraquo τοπική κεραmicroική
αντίθετα microε τη Νότια Ελλάδα πράγmicroα που επισηmicroαίνει τον κίνδυνο των γενικεύσεων
10
Επιπλέον δεν microπορεί να συναχθεί η ανώτερη κοινωνική θέση των νεκρών microόνο microε βάση τα
περίτεχνα κτερίσmicroατα Συνήθως οι φτωχά κτερισmicroένες ταφές αποδίδονται σε φτωχά άτοmicroα
και η οmicroοιότητα των ταφικών εθίmicroων και προσφορών θεωρείται ένδειξη κοινωνικής
ισοκατανοmicroής Στην περίπτωση της Τορώνης όmicroως ο ανασκαφέας προτείνει διαφορετική
ερmicroηνεία ο ενταφιασmicroός στο νεκροταφείο αποτελούσε καθαυτός προνόmicroιο microιας
ορισmicroένης κοινωνικής οmicroάδας Καθώς microόνο αυτή είχε το δικαίωmicroα να χρησιmicroοποιεί το
νεκροταφείο δεν υπήρχε λόγος περαιτέρω διαφοροποίησης microέσω των κτερισmicroάτων και
άρα ανοmicroοιοmicroορφίας των ταφών στην εν λόγω θέση
Οι παλαιοπαθολογικές αναλύσεις δίνουν microια εικόνα του ανθρώπινου microόχθου
Κακώσεις κυρίως στο άνω microέρος του κορmicroού microαρτυρούν βαριές γεωργικές εργασίες Οι
συχνές περιπτώσεις αρθρίτιδας θα οφείλονταν στην κοπιαστική εξασφάλιση και
παρασκευή της τροφής Στοmicroατικές παθήσεις (τερηδόνα πλάκα ουλίτιδα απώλεια
δοντιών) θα προκαλούνταν από ανεπαρκώς παρασκευασmicroένες τροφές και τη microεγάλη
κατανάλωση υδατανθράκων και αmicroύλων η οποία προσιδιάζει στους αγροτικούς
πληθυσmicroούς Μάλιστα οι δείκτες υγιεινής εmicroφανίζονται χαmicroηλότεροι την ύστερη εποχή
του χαλκού τότε που αρχίζει η εκτεταmicroένη αποθήκευση των γεωργικών προϊόντων
Αυξηmicroένη παρουσιάζεται επίσης η παιδική θνησιmicroότητα
Η ελονοσία θα ενδηmicroούσε εφόσον microεγάλο microέρος της Μακεδονίας καλυπτόταν
microέχρι τον 20ο αιώνα από έλη ενώ δεν θα ήταν άγνωστες και οι επείσακτες ασθένειες
Άλλες παθογενείς αιτίες microπορεί να σχετίζονται microε αλλαγές του διαιτολογίου microετά την
εισαγωγή νέων καλλιεργειών (αmicroπέλι ελιά οπωροφόρα) και την κατανάλωση ευπαθών
τροφών (χοιρινό κρέας γαλακτοκοmicroικά) Στο παλαιοζωολογικό υλικό της πρώιmicroης εποχής
του χαλκού καταγράφονται αυξηmicroένα ποσοστά χοίρων και αιγοπροβάτων που θα
εκτρέφονταν για το γάλα παρά για το κρέας τους καθώς και θηραmicroάτων Οι νέες
διατροφικές συνήθειες αποτυπώνονται στην παρουσία αγγείων για κατανάλωση υγρών
(πρόχοι κύπελα ποτήρια) Ορισmicroένα αγγεία όπως πίθοι microαγειρικά σκεύη και κύπελα
που απαντώνται συχνότερα από ότι στην τελική νεολιθική microπορεί να microην είχαν
κατάλληλο προστατευτικό επίχρισmicroα Η χρήση σκευών χωρίς ή microε ακατάλληλα στεγανά
microπορεί να προκαλέσει τροφικές δηλητηριάσεις
Στο οστεολογικό υλικό -αν και περιορισmicroένο- δεν διαπιστώνονται σηmicroαντικές
διαφορές στην εργασία και τη διατροφή microεταξύ γυναικών και ανδρών ούτε microεταξύ
ενηλίκων και παιδιών Μάλιστα τα ίχνη οστεοαρθρίτιδας και κακώσεων σε σκελετούς
νεαρών ατόmicroων πρέπει να οφείλονται στη συmicromicroετοχή των παιδιών στις οικογενειακές
ασχολίες Στοιχεία του καταmicroερισmicroού εργασίας κατά φύλο microπορούν να ανιχνευτούν στη
11
διαφορετική συχνότητα των κακώσεων Παραδείγmicroατος χάρη στο νεκροταφείο της
πρώιmicroης εποχής του χαλκού στην Κοιλάδα microόνο δύο νεκρές διέσωζαν ίχνη οδοντικών
φθορών οι οποίες microπορεί να είχαν προκληθεί επειδή η γυναίκα κρατούσε microε τα δόντια της
δέρmicroα ζώου για να το microαλακώσει πριν από την κατεργασία ή επειδή κατανάλωνε
χονδρόκοκκα άmicroυλα
ΜΕΤΑΒΟΛΕΣ ΑΠΟ ΤΗ ΝΕΟΛΙΘΙΚΗ ΣΤΗΝ ΕΠΟΧΗ ΤΟΥ ΧΑΛΚΟΥ
Οι κύριοι τύποι της νεολιθικής κατοίκησης στη Μακεδονία είναι οι τούmicroπες
(γήλοφοι) και οι εκτεταmicroένες επίπεδες θέσεις Γνωστή είναι επίσης η χρήση σπηλαίων
(Ροδοχώρι Ηmicroαθίας Λιβαδοπόταmicroος Καστοριάς) και οι λιmicroναίοι οικισmicroοί (∆ισπηλιό
Καστοριάς) Η οικονοmicroία βασίζεται στη γεωργοκτηνοτροφία και συmicroπληρώνεται από το
κυνήγι την αλιεία και την τροφοσυλλογή Εξειδίκευση υπάρχει στην κεραmicroική την
υφαντική τη λιθοτεχνία την κοσmicroηmicroατοτεχνία και από τη νεότερη νεολιθική στη
microεταλλουργία ∆ιακοινοτικά και ευρύτερα δίκτυα θα εξασφάλιζαν τη διακίνηση
πολύτιmicroων πρώτων υλών (microέταλλα οψιδιανός πυριτόλιθος ανδεσίτης όστρεο Σπόνδυλος
- εικ 7-8) και αγαθών (κοσmicroήmicroατα υφάσmicroατα αγγεία είδη διατροφής) microαζί microε την
κυκλοφορία ιδεών και γνώσεων και τη δηmicroιουργία δεσmicroών φιλίας ή συγγένειας
Η απουσία ενδείξεων κάθετης ιεραρχίας υπέβαλε microια ροmicroαντική αντίληψη περί
ισοπολιτείας και ειρηνικής συνύπαρξης των νεολιθικών κοινοτήτων Ωστόσο οι νεότερες
έρευνες διακρίνουν microορφές εξουσίας ως απόρροια ειδικών ικανοτήτων και τεχνογνωσίας
Ορισmicroένοι οικισmicroοί περικλείονται από λίθινους περιβόλους (Μάνδαλο - νεότερη νεολιθική
- εικ 9) ή τάφρους (Σέρβια - microέση νεολιθική Μακρύγιαλος - νεότερη νεολιθική- εικ 10)
Ακόmicroη και αν αυτές οι κατασκευές δεν ήταν οχυρωmicroατικές οριοθετούσαν τοπογραφικά
και συmicroβολικά τον ζωτικό χώρο της κοινότητας η ανέγερση και η συντήρησή τους θα
απαιτούσε χρόνο κόπο και συντονισmicroό του συλλογικού έργου Κοινωνικές
διαφοροποιήσεις υποδηλώνει ήδη από την αρχαιότερη νεολιθική η συγκέντρωση
περίτεχνων αντικειmicroένων σε ορισmicroένους χώρους των οικισmicroών Το ίδιο ισχύει για τις
εξειδικευmicroένες τεχνολογίες οι οποίες δεν θα στηρίζονταν microόνο σε σχέσεις συνεργασίας
αλλά και θα γίνονταν αιτία ανταγωνισmicroού στην εξεύρεση των πρώτων υλών και τη
διακίνηση των προϊόντων Την εικόνα της φιλήσυχης αγροτικής ζωής ανασκευάζουν
περαιτέρω οι εγκαταστάσεις σε δύσβατες ή φυσικά προστατευmicroένες θέσεις
Οι οικισmicroοί της εποχής του χαλκού ανήκουν κατά κανόνα στον τύπο της τούmicroπας
στις πρώιmicroες φάσεις της περιόδου είναι λιγότεροι και microικρότεροι από τους νεολιθικούς
ενώ ο αριθmicroός τους αυξάνεται στις ύστερες φάσεις Σηmicroειώνουmicroε επίσης την ύπαρξη
12
οχυρωmicroένων οικισmicroών (Σκάλα Σωτήρος Θάσου) Η οικονοmicroία παραmicroένει
γεωργοκτηνοτροφική εκλείπουν όmicroως στοιχεία της νεολιθικής όπως τα διακοσmicroηmicroένα
αγγεία και τα ειδώλια Στην κεραmicroική εισάγονται νέα σχήmicroατα (πχ αποθηκευτικά αγγεία)
και χονδροειδέστερα σκεύη Οι αντιστοιχίες αφορούν περισσότερο τα Βαλκάνια παρά το
Νότιο Αιγαίο το οποίο βαδίζει προς την αστικοποίηση και την κοινωνική
διαστρωmicroάτωση Εξαιτίας της laquoκαθυστέρησήςraquo της ως προς τις εξελίξεις στον νότο η
Μακεδονία της εποχής του χαλκού θεωρήθηκε laquoσυντηρητικήraquo και ο laquoσυντηρητισmicroόςraquo της
αποδόθηκε σε δηmicroογραφικές ανακατατάξεις Λόγου χάρη σύmicroφωνα microε τη θεωρία της
Gimbutas την τρίτη χιλιετία πΧ αρχίζει η κάθοδος των νοmicroάδων Ινδοευρωπαίων από την
Ανατολική Ευρώπη για να ολοκληρωθεί microε την καταστροφή του ειρηνικού microητριαρχικού
πολιτισmicroού των νεολιθικών Βαλκανίων Οι εισβολείς κατασκεύαζαν κεντρικά αψιδωτά
κτίσmicroατα-οικίες αρχηγών (Καmicroένη Οικία και Μακρά Οικία των Σιταγρών) ταφικούς
τύmicroβους και χονδροειδή κεραmicroική κυρίως κύπελλα για κατανάλωση ποτού -
χαρακτηριστικά που σηmicroατοδοτούν τις αρχές της ανδροκρατίας όπως αυτή θα παγιωθεί
στις microυκηναϊκές κοινωνίες
Μεγαροειδή και αψιδωτά κτίσmicroατα αποθηκευτικές εγκαταστάσεις και τεχνολογικά
εργαστήρια της ύστερης εποχής του χαλκού έχουν ανασκαφεί στην Άσσηρο (εικ 11) τον
Καστανά και την Τούmicroπα Θεσσαλονίκης Εκτεταmicroένα άνδηρα ορίζουν τους οικισmicroούς
στην Άσσηρο και την Τούmicroπα Παρόλο που η συγκέντρωση της παραγωγής και οι
ογκώδεις αρχιτεκτονικές κατασκευές παραπέmicroπουν σε κάποια microορφή οικιστικής
ιεραρχίας είναι δύσκολο να γίνουν συγκρίσεις microε τα ανακτορικά κέντρα της Νότιας
Ελλάδας Το πλήθος των microυκηναϊκών ευρηmicroάτων σε νεκροταφεία του Ολύmicroπου έχει
αποδοθεί σε microυκηναϊκή εγκατάσταση η οποία microετατόπισε προς τα βόρεια τα microέχρι τότε
γνωστά όρια του θεωρούmicroενου ως πρωιmicroότερου ελληνικού πολιτισmicroού Τόσο οι θεωρίες
περί microεταναστεύσεων από το βορά όσο και η σύγκριση της Μακεδονίας microε τον νότο έχουν
αmicroφισβητηθεί πειστικά Τα microυκηναϊκά αντικείmicroενα και οι εγχώριες αποmicroιmicroήσεις τους ούτε
αντιστοιχούν σε microεγάλο microέρος των ευρηmicroάτων (πχ περιορισmicroένη ποσότητα microυκηναϊκής ή
microυκηναΐζουσας κεραmicroικής στην Άσσηρο και την Τούmicroπα) ούτε αποδεικνύουν
πληθυσmicroιακές microετακινήσεις Εκείνο που πρέπει να αναζητηθεί είναι η αιτία της
συγκέντρωσης επείσακτων στοιχείων σε ορισmicroένες microόνο θέσεις και συγχρόνως να ληφθεί
υπόψη η microακρόχρονη παράδοση των τοπικών τεχνολογιών
13
Η ΖΩΗ ΣΤΟΥΣ ΟΙΚΙΣΜΟΥΣ
Ενδεικτικά παραδείγmicroατα κατοικιών προέρχονται από τη Νέα Νικοmicroήδεια της
αρχαιότερης νεολιθικής (εικ 12) το Μάνδαλο και τον Μακρύγιαλο της νεότερης
νεολιθικής (microε εστίες και αποθηκευτικούς σιρούς και microε φούρνους και έναν υπόγειο
αποθηκευτικό χώρο αντίστοιχα) το Αρχοντικό της πρώιmicroης και microέσης εποχής του χαλκού
(microε καλοκτισmicroένους φούρνους - εικ 13) και τον Καστανά της ύστερης εποχής χαλκού (microε
προσκτίσmicroατα-microαγειρεία) Η καλά διατηρηmicroένη Καmicroένη Οικία των Σιταγρών είναι ένα
πασσαλόπηκτο κτίσmicroα microε microεγαροειδή κάτοψη και τριmicroερή διάρθρωση ένα ανοιχτό αίθριο
microπροστά έναν τετράπλευρο κύριο χώρο πολλαπλών χρήσεων και στο βάθος microια αψιδωτή
κουζίνα-αποθήκη πιθανώς ηmicroιυπαίθρια H οικοσκευή βρέθηκε επί τόπου όπως την είχαν
χρησιmicroοποιήσει οι κάτοικοι Η κουζίνα της οποίας ο εξωτερικός τοίχος (ίσως φράχτης)
είχε ελαφριά κατασκευή από φθαρτό υλικό ήταν εξοπλισmicroένη microε δύο φούρνους σιρούς
αποθηκευτικά αγγεία εργαλεία και microαγειρικά σκεύη Ο χώρος ήταν αρκετά microεγάλος για
να εργάζονται άνετα microαζί δύο-τρία άτοmicroα σχετικά απερίσπαστα αλλά και microε εύκολη
πρόσβαση στην αυλή του σπιτιού και στην κουζίνα του γειτονικού Τα οστά ζώων και τα
υπολείmicromicroατα φυτών παρέχουν πληροφορίες σχετικά microε τη διατροφή κρέας δηmicroητριακά
όσπρια φρούτα (σταφύλια αχλάδια κεράσια σύκα φυστίκια βελανίδια) όστρεα και
ψάρια της θάλασσας και του γλυκού νερού σαλιγκάρια πουλιά Στο ευρύχωρο κεντρικό
δωmicroάτιο υπήρχε microια microεγάλη καλοφτιαγmicroένη εστία πλαισιωmicroένη από πασσάλους όπου θα
κρέmicroονταν για να αποξηρανθούν τροφές δέρmicroατα microαλλί Γύρω από τη φωτιά θα
συγκεντρώνονταν ένοικοι και επισκέπτες για ένα ζεστό γεύmicroα microε τη συνοδεία ποτού για
συναναστροφή ανάπαυση ή εργασία Τριπτήρες σφονδύλια οστέινα εργαλεία microαρτυρούν
επεξεργασία διαφόρων υλών και γνέσιmicroο (ίσως και ύφανση σε φθαρτό αργαλειό)
∆έρmicroατα και γούνες ζώων (στην ανασκαφή βρέθηκαν οστά θηραmicroάτων) και πολύχρωmicroα
υφαντά (από το microαλλί των προβάτων του οικισmicroού) θα πρόσφεραν άνεση και ζεστασιά
Χώρος καθηmicroερινής δραστηριότητας για microικρούς και microεγάλους θα ήταν το αίθριο για
παιχνίδι φαγητό και ύπνο το καλοκαίρι αποθήκευση της σοδειάς επιδιορθώσεις
εργαλείων ύφανση συντροφιά microε τις γειτόνισσες και τους γείτονες
Τα αυτόνοmicroα microονόχωρα ή ολιγόχωρα οικήmicroατα υποδηλώνουν ολιγοmicroελείς
κοινωνικούς πυρήνες το microέγεθος των οποίων microπορεί να υπολογιστεί microε βάση τον αριθmicroό
και τη χωρητικότητα των αποθηκευτικών εγκαταστάσεων -στην περίπτωση της Καmicroένης
Οικίας σε έξι άτοmicroα Η ελεύθερη έκταση ανάmicroεσα στα οικήmicroατα θα είχε κοινή χρήση
άλλοτε microε όρους καλής γειτονίας και άλλοτε ανταγωνισmicroού Κοινόχρηστες κατασκευές
14
έχουν αποκαλυφτεί στη νεότερη νεολιθική της Θέρmicroης Θεσσαλονίκης και του
Μακρύγιαλου (ανοιχτοί λιθόστρωτοι χώροι οικοτεχνικής δραστηριότητας και περιοχή microε
microικρούς φούρνους αντίστοιχα) και στην τελική φάση της πρώιmicroης εποχής του χαλκού
στους Σιταγρούς (συστάδα κυκλικών πήλινων σιρών και λάκκων microε εστίες δάπεδο και
θρανίο) Στους σιρούς των Σιταγρών είναι εντυπωσιακή η ποσότητα καταλοίπων
συλλογικής παραγωγής κατανάλωσης και αποθήκευσης λίθινες λεπίδες τριπτήρες
γουδιά οστέινα εργαλεία σύνεργα υφαντουργίας επιτραπέζια και αποθηκευτικά αγγεία
microαζί microε σπόρους δηmicroητριακών οσπρίων βελανιδιών φρούτων και οστών από οικόσιτα
και άγρια ζώα Στο ίδιο σύνολο ανήκουν αντικείmicroενα συmicroβολικής και τελετουργικής
χρήσης κοσmicroήmicroατα περίτεχνα πήλινα και λίθινα σκεύη λίθινη σφύρα
σφραγιδοκύλινδρος ειδώλια και οmicroοιώmicroατα κατοικιών
Πλήθος υφαντουργικών εργαλείων ανευρίσκεται ήδη από την αρχαιότερη νεολιθική
πήλινα σφονδύλια για γνέσιmicroο (χαρακτηριστικά τα διακοσmicroηmicroένα της νεότερης
νεολιθικής) πηνία και ακτινωτά αντικείmicroενα για το τύλιγmicroα της κλωστής αγκυρόσχηmicroα
αντικείmicroενα για το κρέmicroασmicroα του microαλλιού (χαρακτηριστικά στην πρώιmicroη εποχή του
χαλκού - εικ 14) και από την πρώιmicroη εποχή του χαλκού και microετά βαριά υφαντικά βάρη
για όρθιο αργαλειό (αξιοσηmicroείωτα τα σύνολα από τους Σιταγρούς το Αρχοντικό τον
Καστανά και την Τούmicroπα) Οστέινες microικρές ράβδοι microε εγκοπές (microάλλον σαΐτες
αργαλειού) βελόνες microε οπή σπάτουλες και οπείς χρησιmicroοποιούνταν για πλέξιmicroο και για
το ράψιmicroο δερmicroάτων πλεκτών από microαλλί και καλαθιών όπως δείχνουν τα ίχνη χρήσης
στα εργαλεία Μια ιδέα της ενδυmicroασίας microάς δίνουν οι γραπτές διακοσmicroήσεις αγγείων οι
οποίες microιmicroούνται υφάσmicroατα και τα εξαρτήmicroατα ένδυσης Τα τελευταία περιλαmicroβάνουν
άγκιστρα και πόρπες ζωνών από πηλό κόκαλο και όστρεο οστέινες και microετάλλινες
περόνες και πόρπες για τη στερέωση ενδυmicroάτων κουmicroπιά (microερικά από πολύτιmicroο όστρεο)
διάτρητα πλακίδια και microικροσκοπικές χάντρες τα οποία βρέθηκαν κατά microεγάλες οmicroάδες
και microάλλον προέρχονται από κατάκοσmicroες στολές Η συχνότητα των περονών την πρώιmicroη
εποχή του χαλκού αποδίδεται στη χρήση νέων ειδών microάλλινων υφασmicroάτων όπως
συνάγεται από τα υψηλά ποσοστά αιγοπροβάτων που θα εκτρέφονταν για το microαλλί τους
Μερικές φορές οι περόνες ανευρίσκονται microαζί microε υφαντικά εργαλεία όπως στους
Σιταγρούς στο τέλος της 3ης χιλιετίας Στον Καστανά η microεγάλη συχνότητα και πολυτυπία
των περονών την εποχή του σιδήρου έχει επίσης ερmicroηνευθεί ως νέος ενδυmicroατολογικός
συρmicroός Πόρπες και περόνες όχι microόνο αποτελούν τυπικά προϊόντα εξειδικευmicroένης
microεταλλουργίας στη Μακεδονία στο τέλος της 2ης - αρχές της 1ης χιλιετίας πΧ αλλά και
συνήθη ταφικά κτερίσmicroατα
15
Καταmicroερισmicroός εργασίας κατά φύλο και ηλικία παρατηρείται σε όλους τους
πολιτισmicroούς Στις προβιοmicroηχανικές κοινωνίες οι άνδρες αναλαmicroβάνουν εξωοικιακές
εργασίες (κυνήγι βοσκή και σφαγή microεγάλων ζώων ψάρεmicroα αποψίλωση υλοτοmicroία
εξόρυξη βαριές οικοδοmicroικές κατασκευές ναυπηγική) ενώ οι γυναίκες οικιακές (φροντίδα
των παιδιών τροφοπαρασκευή κηποκαλλιέργεια υφαντική άντληση νερού πλύσιmicroο
microάζεmicroα καυσοξύλων τροφοσυλλογή βοτανική) Άλλες ασχολίες όπως αγροκαλλιέργεια
άναmicromicroα φωτάς βυρσοδεψία οικιακή κτηνοτροφία κυνήγι microικρών ζώων καλαθοπλεκτική
microεταφορά φορτίων ραπτική κεραmicroική microοιράζονται πιο ισόρροπα Η κατανοmicroή εργασίας
καθορίζεται ανάλογα microε την αποτελεσmicroατικότητά της στην επιβίωση και την κοινωνική
ζωή της κοινότητας (στην περίπτωση των γυναικών είναι συmicroβατή microε τη microητρότητα τη
φροντίδα και κοινωνικοποίηση των νεαρών microελών) Κατά συνέπεια οι διχοτοmicroικές
κατηγορίες της δυτικής σκέψης laquoδηmicroόσιο-ιδιωτικόraquo laquoανδρικό-γυναικείοraquo laquoχρηστικό-
συmicroβολικόraquo αποδεικνύονται ανεφάρmicroοστες τουλάχιστον microέχρι την ύστερη εποχή του
χαλκού οπότε και ανιχνεύεται στο αρχαιολογικό υλικό κάποιος σαφέστερος διαχωρισmicroός
του παραγωγικού-τεχνολογικού και κοινωνικού-τελετουργικού πεδίου Είναι
διαφωτιστικά τα ανθρωπολογικά παράλληλα σύmicroφωνα microε τα οποία άνδρες αποκτούν
laquoγυναικείουςraquo ρόλους (ενδυmicroασία συmicroπεριφορά επιλογή συντρόφων) microέσω της άσκησης
αντίστοιχων τεχνών όπως και γυναίκες laquoανδρικούςraquo Η υπέρβαση του σεξουαλικού
διmicroορφισmicroού δεν στιγmicroατίζεται από τη δεδοmicroένη κοινωνία όπως συmicroβαίνει microε τη δυτική
ηθική Αντίθετα τα εν λόγω άτοmicroα τεχνίτριες και τεχνίτες microε καινοτοmicroική συmicroβολή
θεωρούνται φορείς ευεργετικών δυνάmicroεων για όλη την κοινότητα η οποία τα περιβάλλει
microε σεβασmicroό (ας θυmicroηθούmicroε τους χαρισmicroατικούς laquoανδρόγυνουςraquo χαρακτήρες της
ελληνικής microυθολογίας όπως ο microάντης Τειρεσίας) Κατrsquo αυτόν τον τρόπο microπορεί να
ερmicroηνευτεί η παρουσία laquoγυναικείωνraquo κτερισmicroάτων σε ανδρικές ταφές και laquoανδρικώνraquo σε
γυναικείες
Πολυάριθmicroα αρχαιολογικά και εθνογραφικά παραδείγmicroατα microαρτυρούν τη
συmicromicroετοχή των παιδιών στις οικογενειακές εργασίες είτε ως microιmicroητικό παιγνίδι είτε ως
πραγmicroατική ενασχόληση microε σκοπό την κοινωνικοποίηση Γιrsquo αυτό σε πολλούς
πολιτισmicroούς η εκmicroάθηση microιας τέχνης επισφραγίζεται microε τελετές microετάβασης στον κόσmicroο
των ενηλίκων Σε τέτοιες microυήσεις microπορεί να χρησιmicroοποιούνταν κάποια από τα
microικρογραφικά οmicroοιώmicroατα οικοσκευών και εργαλείων από τους προϊστορικούς οικισmicroούς
της Μακεδονίας (σπίτια πελέκεις αγγεία έπιπλα και από το Ντικιλί Τας ένα οmicroοίωmicroα
βάρκας) Μάλιστα ορισmicroένα από τα πολυτιmicroότερα νεολιθικά κοσmicroήmicroατα όπως δακτύλιοι
από τα όστρεα Σπόνδυλος και Γλυκίmicroερις microε microικρή διάmicroετρο microπορεί προορίζονταν για
16
παιδιά ως δώρα αγάπης ή ενθυmicroήmicroατα σηmicroαντικών στιγmicroών ∆εν microπορούmicroε να γνωρίζουmicroε
ποιεςποιοι κατασκεύαζαν ή φορούσαν αυτά τα τεχνήmicroατα Είναι ωστόσο ενδιαφέρον ότι
η εικονογραφία των κοσmicroηmicroάτων αναγνωρίζεται κυρίως σε γυναικεία ειδώλια Θα
microπορούσε συνεπώς να υποτεθεί microε βάση τις αρχαιολογικές ενδείξεις ως προς τη
διακοινοτική κυκλοφορία κοσmicroηmicroάτων και υφασmicroάτων ότι γυναικεία ειδώλια microε πλούσια
ένδυση και κόσmicroηση αναπαριστούν γυναίκες microε καίριο ρόλο σε τέτοια δίκτυα επαφών
(πχ φηmicroισmicroένες τεχνίτριες)
Ολοκληρώνουmicroε microε ορισmicroένες παρατηρήσεις σχετικά microε τα αγγεία και
συγκεκριmicroένα τη microετάβαση από τα χειροποίητα στα τροχήλατα Τα πρώτα θεωρούνται
γυναικεία προϊόντα και γιrsquo αυτό microικρής αξίας ενώ τα δεύτερα προσγράφονται στο
ενεργητικό πρωτοπόρων ανδρών Ωστόσο το αρχαιολογικό υλικό κάθε άλλο παρά
επιβεβαιώνει τέτοιες προκαταλήψεις στη Μακεδονία η χειροποίητη κεραmicroική microε
microακραίωνη παράδοση συνεχίζει να χρησιmicroοποιείται microαζί microε την τροχήλατη microέχρι και την
ελληνιστική εποχή δηλαδή microια χιλιετία microετά την εmicroφάνιση της δεύτερης Τα πρωιmicroότερα
τροχήλατα αγγεία είναι σποραδικές microυκηναϊκές εισαγωγές των microέσων της 2ης χιλιετίας
πΧ ενώ οι εγχώριες αποmicroιmicroήσεις χρονολογούνται δύο ή τρεις αιώνες αργότερα (εικ 15)
Και οι δύο κατηγορίες εκπροσωπούνται microε microικρά ποσοστά στο σύνολο της κεραmicroικής
στην οποία κυριαρχούν οι χειροποίητες δηmicroιουργίες microε εξειδικευmicroένη παραγωγή σκευών
και διακοσmicroητικών ρυθmicroών κατά τόπους Επιπλέον φαίνεται ότι η εγχώρια και η
εισηγmicroένη κεραmicroική συνυπάρχουν χωρίς σηmicroαντικές αλληλεπιδράσεις
Από τα πλούσια διακοσmicroηmicroένα αγγεία της αρχαιότερης νεολιθικής microέχρι τα
απαιτητικά στην κατασκευή χονδροειδή αγγεία της τελικής νεολιθικής και της πρώιmicroης
εποχής του χαλκού και τα αmicroαυρόχρωmicroα και εγχάρακτα της ύστερης εποχής του χαλκού η
τέχνη του πηλού διακρίνεται για την ευρηmicroατικότητα την πείρα την καλαισθησία και το
εύρος των λειτουργιών της ∆εν γνωρίζουmicroε βέβαια το φύλο των κεραmicroέων (στην
αναγνώρισή του θα βοηθούσε η εξέταση δακτυλικών αποτυπωmicroάτων σε αγγεία)
microπορούmicroε ωστόσο να αναθεωρήσουmicroε προγενέστερες απόψεις ως προς την επινόηση της
κεραmicroικής για χρηστικούς λόγους όπως προτείνουν οι Catherine Perlegraves και Karen Vitelli
Οι πρώιmicroες αγγειοπλαστικές δηmicroιουργίες (Νέα Νικοmicroήδεια Γιαννιτσά) διακρίνονται για
τον υψηλό βαθmicroό έmicroπνευσης και αισθητικής Τέτοια περίτεχνα αγγεία κάθε άλλο παρά θα
ήταν κατάλληλα για τις καθηmicroερινές ανάγκες διατροφής και διατήρησης της τροφής θα
είχαν όmicroως συmicroβολική αξία λόγω της σπανιότητάς τους Εκείνο που θα microετρούσε για τους
ανθρώπους της αρχαιότερης νεολιθικής θα ήταν η πρωτόγνωρη microετατροπή της φυσικής
πρώτης ύλης σε πολιτισmicroικό αγαθό Γιrsquo αυτό οι πρώτες ή πρώτοι κάτοχοι της νέας γνώσης
17
microπορεί να ενέπνεαν στην κοινότητα σεβασmicroό ή και δέος ώστε να πρωταγωνιστούν σε
σαmicroανιστικές τελετές
ΣΥΝΤΟΜΟΓΡΑΦΙΕΣ
ΑΕΜΘ Το Αρχαιολογικό Έργο στη Μακεδονία και Θράκη
Θεσσαλονίκη Υπουργείο Πολιτισmicroού Υπουργείο
Μακεδονίας-Θράκης Αριστοτέλειο Πανεπιστήmicroιο
Θεσσαλονίκης
Εγνατία
Επετηρίδα του Ιστορικού και Αρχαιολογικού
Τmicroήmicroατος του Αριστοτελείου Πανεπιστηmicroίου
Θεσσαλονίκης
Η περιφέρεια του microυκηναϊκού κόσmicroου Ι Πρακτικά 1ου ∆ιεπιστηmicroονικού Συmicroποσίου Λαmicroία
25-29 Σεπτεmicroβρίου 1994 Αθήνα Υπουργείο
Πολιτισmicroού Ι∆΄ Εφορεία Προϊστορικών και
Κλασικών Αρχαιοτήτων
Η περιφέρεια του microυκηναϊκού κόσmicroου ΙΙ Πρακτικά 2ου ∆ιεπιστηmicroονικού Συmicroποσίου Λαmicroία
26-30 Σεπτεmicroβρίου 1999 Αθήνα Υπουργείο
Πολιτισmicroού Ι∆΄ Εφορεία Προϊστορικών και
Κλασικών Αρχαιοτήτων
Aegaeum Annales drsquoarcheacuteologie de lrsquoUniversiteacute de Liegravege et
UT-PASP Histoire de lrsquoart et lrsquoarcheacuteologie de la
Gregravece antique - University of Texas at Austin
Program in Aegean Scripts and Prehistory
BAR IS British Archaeological Reports International
Series Oxford Archaeopress
BCH Bulletin de Correspondance Helleacutenique
BSA Annual of the British School at Athens
18
Dikili Tash
Dikili Tash village preacutehistorique de Maceacutedoine
orientale Fouilles de Jean Deshayes (1961-1975)
Athegravenes Eacutecole Franccedilaise drsquoAthegravenes
Kastanas PAS Kastanas Ausgrabungen in einem Siedlunghuumlgel
der Bronze- und Eisenzeit Makedoniens 1975-1979
(Praumlhistorische Archaumlologie in Suumldosteuropa)
Volker Spiess
SSAA Sheffield Studies in Aegean Archaeology
Sheffield Sheffield Academic Press
UCLA MA University of California at Los Angeles Cotsen
Institute of Archaeology Monumenta
Archaeologica
ΕΠΙΛΟΓΗ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑΣ
ΟΙΚΙΣΜΟΙ
Κατάλογοι θέσεων - επισκοπήσεις της έρευνας
Andreou Stelios Michael Fotiadis και Kostas Kotsakis ldquoReview of Aegean prehistory V the Neolithic
and Bronze Age of northern Greecerdquo American Journal of Archaeology 100 3 (1996) 537-597
αναδηmicroοσίευση microε προσθήκες Tracey Cullen (επιmicro) Aegean prehistory a review (American
Journal of Archaeology supplement 1) Boston Archaeological Institute of America 2001 259-
327
Ασλάνης Ιωάννης Β Η προϊστορία της Μακεδονίας Ι η νεολιθική εποχή Αθήνα Καρδαmicroίτσα 1992
Γραmicromicroένος ∆ηmicroήτριος Β Νεολιθικές έρευνες στην Κεντρική και Ανατολική Μακεδονία (Βιβλιοθήκη της
εν Αθήναις Αρχαιολογικής Εταιρείας 117) Αθήνα 1991
Γραmicromicroένος ∆ηmicroήτριος Β Μάνθος Μπέσιος και Σταύρος Κώτσος Από τους προϊστορικούς οικισmicroούς της
Κεντρικής Μακεδονίας (Μακεδονική Βιβλιοθήκη 88) Θεσσαλονίκη Εταιρεία Μακεδονικών
Σπουδών 1997
Αρχοντικό
Βλ την ιστοσελίδα της ανασκαφής
lthttpwwwhistauthgrtomeisarchaeologyresearchexcavationsarhondikohtmgt
19
Άσσηρος
Wardle Kenneth A και Diana Wardle ldquoAssiros Toumba a brief history of the settlementrdquo Henrieta
Todorova Mark Stefanovich και Georg Ivanov (επιmicro) The StrumaStrymon river valley in
prehistory Proceedings of the International Symposium ldquoStrymon Praehistoricusrdquo Kjustendil ndash
Blagoevgrad (Bulgaria) Serres - Amphipolis (Greece) 27-910-10-2004 (In the Steps of James
Harvey Gaul 2) Sofia Gerda Henkel Stiftung Museum of History - Kjustendil 2007 451-479
Γιαννιτσά
Χρυσοστόmicroου Παναγιώτης laquoΟ νεολιθικός οικισmicroός των Γιαννιτσών Βraquo ΑΕΜΘ 3 (1989) 119-134
_____ laquoΟι νεολιθικές έρευνες στην πόλη και την επαρχία Γιαννιτσών κατά το 1991raquo ΑΕΜΘ 5 (1991)
111-126
_____ laquoΟ νεολιθικός οικισmicroός των Γιαννιτσών Β νέα ανασκαφικά δεδοmicroένα (1992-1993)raquo ΑΕΜΘ 7
(1993) 135-146
Χρυσοστόmicroου Παύλος και Παναγιώτης Χρυσοστόmicroου laquoΝεολιθικές έρευνες στα Γιαννιτσά και στην
περιοχή τουςraquo ΑΕΜΘ 4 (1990) 169-186
∆ήmicroητρα
Γραmicromicroένος ∆ηmicroήτριος Β Νεολιθική Μακεδονία (∆ηmicroοσιεύmicroατα του Αρχαιολογικού ∆ελτίου 56)
Αθήνα Υπουργείο Πολιτισmicroού Ταmicroείο Αρχαιολογικών Πόρων και Απαλλοτριώσεων 1997
∆ισπηλιό
Βλ την ιστοσελίδα της ανασκαφής
lthttpdispiliowebauthgrgt
Θέρmicroη
Παππά Μαρία Οργάνωση του χώρου και οικιστικά στοιχεία στους νεολιθικούς οικισmicroούς της Κεντρικής
Μακεδονίας διδακτορική διατριβή Αριστοτέλειο Πανεπιστήmicroιο Θεσσαλονίκης Τmicroήmicroα Ιστορίας
και Αρχαιολογίας 2 τόmicroοι 2008 lthttpcdslibauthgrsubmitarchiveGrizagri-2008-1546pdfgt
lthttpcdslibauthgrsubmitarchiveGrizagri-2008-1546pappapdfgt
Καστανάς
Aslanis Ioannis Kastanas die Fruumlhbronzezeitlichen Funde und Befunde (PAS 4) Berlin 1985
Becker Cornelia Kastanas die Tierknochenfunde (PAS 5) Berlin 1986
Ηaumlnsel Bernhard Kastanas die Grabung und der Baubefund (PAS 7) Berlin 1989
Houmlchstetter Alix Kastanas die Handgemachte Keramik Schicthen 19 bis 1 (PAS 3) Berlin 1984
_____ Kastanas die Kleinfunde (PAS 6) Berlin 1987
Jung Reinhrad Kastanas die Drehscheibenkeramik der Schichten 19 bis 11 (PAS 18) Kiel 2002
20
Kroll Helmut J Kastanas die Pfanzenfunde (PAS 2) Berlin 1983
Λιβαδοπόταmicroος
Τρανταλίδου Κ Π Καρκάνας Ε Μπελεγρίνου Θ Χατζηθεοδώρου laquoΣπήλαιο σε microια σηmicroαντική δίοδο
της ∆υτικής Μακεδονίας στο Φαράγγι του Λιβαδοπόταmicroου πρώτη παρουσίασηraquo ΑΕΜΘ 19
(2005) 579-594
Μακρύγιαλος
Βλ Μ Παππά (Θέρmicroη)
Μάνδαλο
Μερούσης Νίκος και Μαριάννα Νικολαΐδου laquoΗ κεραmicroική της νεολιθικής και της πρώιmicroης εποχής του
χαλκού από τον προϊστορικό οικισmicroό Μανδάλου Πέλλας η τεχνολογική διαφοροποίησηraquo ΑΕΜΘ
11 (1997) 155-163
Παπαευθυmicroίου-Παπανθίmicroου Αικατερίνη laquoΤρία νεολιθικά ειδώλια από το Μάνδαλο της Μακεδονίαςraquo
Ειλαπίνη τόmicroος τιmicroητικός για τον καθηγητή Νικόλαο Πλάτωνα Ηράκλειο ∆ήmicroος Ηρακλείου
Βικελαία Βιβλιοθήκη 1987 171-177
Παπαευθυmicroίου-Παπανθίmicroου Αικατερίνη και Αγγελική Πιλάλη-Παπαστερίου laquoΑνασκαφές στο
Μάνδαλοraquo ΑΕΜΘ 1 (1987) 173-180
_____ laquoΑνασκαφή στο Μάνδαλοraquo ΑΕΜΘ 2 (1988) 127-135
_____ laquoΗ ανασκαφική έρευνα στο Μάνδαλο 1987-1990raquo Εγνατία 2 (1990) 411-421
_____ laquoΟ προϊστορικός οικισmicroός στο Μάνδαλο νέα στοιχεία στην προϊστορία της Μακεδονίαςraquo Αρχαία
Μακεδονία V Ανακοινώσεις κατά το 5ο ∆ιεθνές Συmicroπόσιο Θεσσαλονίκη 10-15 Οκτωβρίου 1989
τόmicro 2 (Ίδρυmicroα Μελετών Χερσονήσου του Αίmicroου 240) Θεσσαλονίκη 1993 1207-1216
_____ laquoΟι προϊστορικοί οικισmicroοί στο Μάνδαλο και στο Αρχοντικό Πέλλαςraquo ΑΕΜΘ 10Α (1996) 143-
158
Πιλάλη-Παπαστερίου Αγγελική Αικατερίνη Παπαευθυmicroίου-Παπανθίmicroου Κώστας Κωτσάκης και Θώmicroη
Σαββοπούλου laquoΝέος προϊστορικός οικισmicroός στο Μάνδαλο ∆υτικής Μακεδονίαςraquo Αρχαία
Μακεδονία IV Ανακοινώσεις κατά το 4ο ∆ιεθνές Συmicroπόσιο Θεσσαλονίκη 21-25 Σεπτεmicroβρίου 1983
(Ίδρυmicroα Μελετών Χερσονήσου του Αίmicroου 204) Θεσσαλονίκη 1986 451-465
Nikolaidou Marianna Nikos Merousis Aikaterini Papanthimou και Angeliki Papasteriou ldquoFrom metron
to context in NeolithicEarly Bronze Age Mandalon northwestern Greece the example of
ceramicsrdquo Karen Polinger Foster και Robert Laffineur (επιmicro) METRON measuring the Aegean
Bronze Age Proceedings of the 9th International Aegean Conference Yale University 18-21 April
2002 (Aegaeum 24) 2003 317-325
Valamoti Soultana Plants and people in Late Neolithic and Early Bronze Age Greece an
archaeobotanical investigation (BAR IS 1258) 2004
21
Νέα Νικοmicroήδεια
Rodden Robert J και Kenneth A Wardle (επιmicro) Nea Nikomedeia I the excavation of an Early
Neolithic village in northern Greece 1961-1964 directed by R J Rodden The excavation and the
ceramic assemblage (BSA supplementary volume 25) London British School at Athens 1996
Ντικιλί Τας
Koukouli-Chryssanthaki Haiumldo Reneacute Treuil Laurent Lespez και Dimitra Malamidou Dikili Tash
village preacutehistorique de Maceacutedoine orientale Recherches franco-helleacuteniques dirigeacutees par la
Socieacuteteacute archeacuteologique drsquoAthegravenes et lrsquoEacutecole franccedilaise drsquoAthegravenes (1986-2001) (Bibliothegraveque de la
Socieacuteteacute Αrcheacuteologique drsquoAthegravenes 254) Athegravenes 2008
Treuil Reneacute (επιmicro) Dikili Tash τόmicro 1 (BCH suppleacutement 24) 1992
_____ (επιmicro) Dikili Tash τόmicro 2 (BCH suppleacutement 37) 2004
Ροδοχώρι
Rodden Robert J ldquoRecent discoveries from prehistoric Macedonia (an interim report)rdquo Balkan Studies
5 (1964) 110-124
Σέρβια
Ridley Cressida Kenneth A Wardle και Catharine A Μould microε τη συνεργασία των Jill Carington
Smith Rupert Housely Jonathan Musgrave και Bill Phelps Servia I Anglo-Hellenic rescue
excavations 1971-73 directed by Katerina Rhomiopoulou and Cressida Ridley (BSA
supplementary volume 32) London British School at Athens 2000
Σιταγροί
Elster Ernestine S ldquoConstruction and use of the Early Bronze Age Burnt House at Sitagroi craft and
technologyrdquo Robert Laffineur και Philip P Betancourt (επιmicro) TECHNI craftsmen craftswomen
and craftsmanship in the Aegean Bronze Age Proceedings of the 6th International Aegean
Conference Philadelphia Temple University 18-21 April 1996 τόmicro 1 (Aegaeum 16) 1997 19-
35
Elster Ernestine S και Colin Renfrew (επιmicro) Prehistoric Sitagroi excavations in northeast Greece
1968-1970 The final report τόmicro 2 (UCLA MA 20) 2003
Renfrew Colin Marija Gimbutas και Ernestine S Elster (επιmicro) Excavations at Sitagroi a prehistoric
village in northeast Greece τόmicro 1 (UCLA MA 13) 1986
Σκάλα Σωτήρος
Κουκούλη-Χρυσανθάκη Χάιδω laquoΟικισmicroός της πρώιmicroης εποχής του χαλκού στη Σκάλα Σωτήρος
Θάσουraquo ΑΕΜΘ 1 (1987) 389-406
22
_____ laquoΟικισmicroός της πρώιmicroης εποχής του χαλκού στη Σκάλα Σωτήρος Θάσου ΙΙraquo ΑΕΜΘ 2 (1988) 421-
431
_____ laquoΑνασκαφή Σκάλας Σωτήροςraquo ΑΕΜΘ 3 (1989) 507-520
_____ laquoΑνασκαφή Σκάλας Σωτήρος 1990raquo ΑΕΜΘ 4 (1990) 531-545
Τούmicroπα
Αναγνώστου Ιωάννα ∆ηmicroήτρης Κυριάκου Ευαγγελία Κυριατζή και Arturo Vargas laquoΑνασκαφή
Τούmicroπας Θεσσαλονίκης 1990 οι εργασίες στην πλαγιά της Τούmicroπαςraquo ΑΕΜΘ 4 (1990) 277-287
Ανδρέου Στέλιος και Κώστας Κωτσάκης laquoΗ ανασκαφή στην Τούmicroπα Θεσσαλονίκης το 1991raquo ΑΕΜΘ
5 (1991) 209-219
_____ laquoΑνασκαφή Τούmicroπας Θεσσαλονίκης 1992raquo ΑΕΜΘ 6 (1992) 259-272
_____ laquoΗ προϊστορική Τούmicroπα της Θεσσαλονίκης παλιά και νέα ερωτήmicroαταraquo ΑΕΜΘ 10Α (1996) 369-
387
Ανδρέου Στέλιος Κώστας Κωτσάκης και Γιώργος Χ Χουρmicroουζιάδης laquoΑνασκαφή στην Τούmicroπα
Θεσσαλονίκης 1989raquo Εγνατία 2 (1990) 381-404
Κραχτοπούλου Αθανασία και Κοσmicroάς Τουλούmicroης laquoΑνασκαφή Τούmicroπας 1990 οι εργασίες στην
κορυφή της Τούmicroπαςraquo ΑΕΜΘ 4 (1990) 289-297
Κωτσάκης Κώστας και Στέλιος Ανδρέου laquoΠροκαταρκτικές παρατηρήσεις για την οργάνωση του χώρου
στην προϊστορική Τούmicroπα Θεσσαλονίκηςraquo ΑΕΜΘ 1 (1987) 223-232
_____ laquoΠροκαταρκτικές παρατηρήσεις στις αρχιτεκτονικές φάσεις του οικισmicroού της Τούmicroπας
Θεσσαλονίκηςraquo ΑΕΜΘ 3 (1989) 201-213
_____ laquoΑνασκαφή Τούmicroπας Θεσσαλονίκης 1993raquo ΑΕΜΘ 7 (1993) 279-286
Χουρmicroουζιάδης Γιώργος laquoH ανασκαφή της Τούmicroπας (1984-1987) raquo ΑΕΜΘ 1 (1987) 219-222
_____ laquoΗ Τούmicroπα και ο lsquoασιατικός τρόπος παραγωγήςrsquoraquo ΑΕΜΘ 4 (1990) 269-275
ΤΑΦΕΣ
Ανδρόνικος Μανόλης Βεργίνα Ι το νεκροταφείον των τύmicroβων (Βιβλιοθήκη της εν Αθήναις
Αρχαιολογικής Εταιρείας 62) Αθήνα 1969
Γραmicromicroένος ∆ηmicroήτριος Β και Σέβη Τριανταφύλου (επιmicro) Ανθρωπολογικές microελέτες από τη Βόρεια
Ελλάδα τόmicro 1 (∆ηmicroοσιεύmicroατα του Αρχαιολογικού Ινστιτούτου Μακεδονικών και Θρακικών
Σπουδών 5) Θεσσαλονίκη 2004
Ζιώτα Χριστίνα Ταφικές πρακτικές και κοινωνίες της εποχής του χαλκού στη ∆υτική Μακεδονία τα
νεκροταφεία στην Κοιλάδα και τις Γούλες Κοζάνης διδακτορική διατριβή Αριστοτέλειο
Πανεπιστήmicroιο Θεσσαλονίκης Τmicroήmicroα Ιστορίας και Αρχαιολογίας 2007
lthttpcdslibauthgrsubmitarchiveGrizagri-2007-602pdfgt
Καρλιάmicroπας Γιάννης Μάνθος Μπέσιος και Σέβη Τριανταφύλλου laquoΝεκροταφεία της πρώιmicroης εποχής
του σιδήρου στη Βόρεια Πιερίαraquo Νικόλαος Χ Σταmicroπολίδης και Αγγελική Γιαννικούρη (επιmicro) Το
23
Αιγαίο στην πρώιmicroη εποχή του σιδήρου Πρακτικά του ∆ιεθνούς Συmicroποσίου Ρόδος 1-4 Νοεmicroβρίου
2002 Αθήνα Πανεπιστήmicroιο Κρήτης - Υπουργείο Πολιτισmicroού Ινστιτούτο Αιγαιακών Σπουδών
2004 341-352
Καραmicroήτρου-Μεντεσίδη Γεωργία Βόιον - Νότια Ορεστίς αρχαιολογική έρευνα και ιστορική τοπογραφία
2 τόmicroοι Θεσσαλονίκη Θ Αλτιντζής 1999
Κουκούλη-Χρυσανθάκη Χάιδω Πρωτοϊστορική Θάσος τα νεκροταφεία του οικισmicroού Καστρί 3 τόmicroοι
(∆ηmicroοσιεύmicroατα του Αρχαιολογικού ∆ελτίου 45) Αθήνα Υπουργείο Πολιτισmicroού Ταmicroείο
Αρχαιολογικών Πόρων και Απαλλοτριώσεων 1992
Σαββοπούλου Θώmicroη laquoΠαλιό Γυναικόκαστρο το νεκροταφείο των lsquoπεριβόλωνrsquoraquo Νικόλαος Χ
Σταmicroπολίδης (επιmicro) Καύσεις στην εποχή του χαλκού και του σιδήρου Πρακτικά Συmicroποσίου Ρόδος
29 Απριλίου - 2 Μαΐου 1999 Πανεπιστήmicroιο Κρήτης - ΚΒ΄ Εφορεία Προϊστορικών και Κλασικών
Αραχιοτήτων - Μεσογειακή Αρχαιολογική Εταιρεία Αθήνα Πανεπιστήmicroιο Κρήτης 2001 169-185
Linduff Katheryn M και Karen S Rubinson (επιmicro) Are all warriors male Gender roles on the ancient
Eurasian steppe Lanham AltaMira 2008
Papadopoulos John K microε τη συνεργασία των Jonathan H Musgrave Sandor Boumlkoumlnyi Deborah
Ruscillo Ferene Gyulai Kristina Kelertas R E Jones και I K Whitbread The Early Iron Age
cemetery at Torone excavations conducted by the Australian Archaeological Institute at Athens in
collaboration with the Athens Archaeological Society 2 τόmicroοι (UCLA MA 24) 2005
Triantaphyllou Sevi A bioarchaeological approach to prehistoric cemetery populations from central
and western Greek Macedonia (BAR IS 976) 2001
ΝΕΟΛΙΘΙΚΑ ΕΙ∆ΩΛΙΑ
Κοκκινίδου ∆ήmicroητρα Παρελθόν και εξουσία όψεις της αρχαιολογίας στην ελληνική κοινωνία και
εκπαίδευση Θεσσαλονίκη Βάνιας 2005 (κεφ 39)
Κοκκινίδου ∆ήmicroητρα και Μαριάννα Νικολαΐδου Η αρχαιολογία και η κοινωνική ταυτότητα του φύλου
προσεγγίσεις στην αιγαιακή προϊστορία Θεσσαλονίκη Βάνιας 1993 (κεφ 43-44)
Kokkinidou Dimitra και Marianna Nikolaidou ldquoBody imagery in the Aegean Neolithic ideological
implications of anthropomorphic figurinesrdquo Jane Moore και Eleanor Scott (επιmicro) Invisible people
and processes writing gender and childhood into European archaeology London - New York
Leicester University Press 1997 88-112
Talalay Lauren E ldquoHeady business skulls heads and decapitation in Neolithic Anatolia and Greecerdquo
Journal of Mediterranean Archaeology 17 2 (2004) 139-163
ΤΕΛΕΤΟΥΡΓΙΚΕΣ ΟΨΕΙΣ ΤΗΣ ΝΕΟΛΙΘΙΚΗΣ ΚΑΙ ΤΗΣ ΕΠΟΧΗΣ ΤΟΥ ΧΑΛΚΟΥ
Nikolaidou Marianna ldquoOrnament production and use at Sitagroi northeast Greece symbolic and social
implications of an Early Bronze Age technologyrdquo Robert Laffineur και Philip P Betancourt
(επιmicro) TECHNI craftsmen craftswomen and craftsmanship in the Aegean Bronze Age
24
Proceedings of the 6th International Aegean Conference Philadelphia Temple University 18-21
April 1996 τόmicro 1 (Aegaeum 16) 1997 177-196
Nikolaidou Marianna ldquoRitualized technologies in the Aegean Neolithic The crafts of adornmentrdquo
Evangelos Kyriakidis (επιmicro) The archaeology of ritual (UCLA Cotsen Advanced Seminars 3)
2007 183-208
Perlegraves Catherine και Karen D Vitelli ldquoCraft specialization in the Neolithic of Greecerdquo Paul Halstead
(επιmicro) Neolithic society in Greece (SSAA 2) 1999 96-107
ΝΕΟΛΙΘΙΚΟΙ ΠΕΡΙΒΟΛΟΙ
Kokkinidou Dimitra και Marianna Nikolaidou ldquoNeolithic enclosures in Greek Macedonia violent and
non-violent aspects of territorial demarcationrdquo John Carman και Anthony Harding (επιmicro) Ancient
warfare archaeological perspectives Phoenix Mill Sutton 2004 2η έκδοση 89-99
ΜΥΚΗΝΑΪΚΕΣ ΕΠΙ∆ΡΑΣΕΙΣ
Ανδρέου Στέλιος laquoΗ microυκηναϊκή κεραmicroική και οι κοινωνίες της Κεντρικής Μακεδονίας στην ύστερη
εποχή του χαλκούraquo Η περιφέρεια του microυκηναϊκού κόσmicroου II 2003 191-210
Ανδρέου Στέλιος και Κώστας Κωτσάκης laquoΜυκηναϊκή παρουσία Μυκηναϊκή περιφέρεια Η Τούmicroπα
Θεσσαλονίκης microια θέση της εποχής του χαλκού στη Μακεδονίαraquo Η περιφέρεια του microυκηναϊκού
κόσmicroου Ι 1999 107-116
Jung Reinhrad laquoΗ microυκηναϊκή κεραmicroική της Μακεδονίας και η σηmicroασία τηςraquo Η περιφέρεια του
microυκηναϊκού κόσmicroου ΙΙ 2003 211-225
Καραmicroήτρου-Μεντεσίδη Γεωργία laquoΜυκηναϊκά Αιανής Ελιmicroιώτιδας και Άνω Μακεδονίαςraquo Η
περιφέρεια του microυκηναϊκού κόσmicroου ΙΙ 2003 167-190
Στεφανή Λιάνα και Νίκος Μερούσης laquoΤοπίο στην οmicroίχλη η 2η χιλιετία στην πεδιάδα της Κεντρικής
Μακεδονίαςraquo Η περιφέρεια του microυκηναϊκού κόσmicroου ΙΙ 2003 227-242
Andreou Stelios ldquoExploring the patterns of power in the Bronze Age settlements of northern Greece
Keith Branigan (επιmicro) Urbanism in the Aegean Bronze Age (SSAA 4) 2002 160-173
Buxeda J I Garrigoacutes R E Jones V Kilikoglou S T Levi Y Maniatis J Mitchell L Vagnetti K A
Wardle και S Andreou ldquoTechnology transfer at the periphery of the Mycenaean world the case of
Mycenaean pottery found in central Macedonia (Greece) and the plain of Sybaris (Italia)
Archaeometry 43 2 (2003) 263-284
Jung Reinhrad ldquoLate Helladic IIIC at the Touacutembes of Kastanas and Oacutelynthos and the problems of
Macedonian Mycenaean potteryrdquo Sigrid Deger-Jalkotzy και Michaela Zavadil (επιmicro) LH IIIC
chronology and synchronisms Proceedings of the International Workshop held at the Austrian
Academy of Sciences 7-8 May 2001 (Veroumlffentlichungen der Mykenischen Kommision 20)
Wien 2003 131- 144
25
Kiriatzi Evangelia Stelios Andreou Sarantis Dimitriadis και Kostas Kotsakis ldquoCo-exisitng traditions
handmade and wheelmade pottery in Late Bronze Age central Macedoniarsquo Robert Laffineur και
Philip P Betancourt (επιmicro) TECHNI craftsmen craftswomen and craftsmanship in the Aegean
Bronze Age Proceedings of the 6th International Aegean Conference Philadelphia Temple
University 18-21 April 1996 τόmicro 2 (Aegaeum 16) 1997 361-368
Wardle Kenneth A ldquoMycenaean trade and influence in northern Greecerdquo Carol Zerner Peter Zerner και
John Winder (επιmicro) Wace and Blegen pottery as evidence for trade in the Aegean Bronze Age
1939-1989 Proceedings of an International Conference held at the American School of Classical
Studies at Athens December 2-3 1989 Amsterdam Gieben 1993 117-141
ΑΠΟΘΗΚΕΥΣΗ
Τουλούmicroης Κοσmicroάς Το περίσσευmicroα στην προϊστορία η προϊστορική οικονοmicroία microε βάση τα αρχαιολογικά
δεδοmicroένα Θεσσαλονίκη Σύγχρονη Παιδεία 1996
Margomenou Despina ldquoFood storage in prehistoric Greece interrogating complexity at the margins of
the lsquoMycenaean worldrsquordquo Journal of Mediterranean Archaeology 21 2 (2008) 191-212
Margomenou Despina Stelios Andreou και Kostas Kotsakis ldquoThe Thessaloniki tell an approach to the
study of the pithoi and the question of storage in the Late Bronze Agerdquo ΑΕΜΘ 19 (2005) 157-
171
26
ΕΙΚΟΝΕΣ
Εικόνα 1 Γυναικείο στεατοπυγικό ειδώλιο από πηλό της αρχαιότερης νεολιθικής
(Νέα Νικοmicroήδεια Αρχαιολογικό Μουσείο Βέροιας)
∆ηmicroήτριος Ρ Θεοχάρης Νεολιθική Ελλάς Αθήνα Εθνική Τράπεζα της Ελλάδος 1973 εικ 18 Ίδρυmicroα Μείζονος Ελληνισmicroού lthttpwwwfhwgrchronos01engallerynlnikomidnikom4maxhtmlgt
27
Εικόνα 2 Γυναικείο ειδώλιο από πηλό της νεότερης νεολιθικής (Μακρύγιαλος)
Μάνθος Μπέσιος και Μαρία Παππά Πύδνα Κατερίνη Πιερική Αναπτυξιακή 1995 25 Ίδρυmicroα Μείζονος Ελληνισmicroού lthttpwwwfhwgrchronos01engallerynlmakrygmakryg12maxhtmlgt
28
Εικόνα 3 Γυναικείο πήλινο ειδώλιο της νεότερης νεολιθικής (Μάνδαλο
Αρχαιολογικό Μουσείο Πέλλας)
Φωτογραφικό αρχείο Αικατερίνης Παπαευθυmicroίου-Παπανθίmicroου και Αγγελικής Πιλάλη-Παπαστερίου Ίδρυmicroα Μείζονος Ελληνισmicroού lthttpwwwfhwgrchronos01engallerynlmandalomandalo6maxhtmlgt
29
Εικόνα 4 Γυναικείο ακρόλιθο ειδώλιο της νεότερης νεολιθικής (Μάνδαλο
Αρχαιολογικό Μουσείο Πέλλας)
Φωτογραφικό αρχείο Αικατερίνης Παπαευθυmicroίου-Παπανθίmicroου και Αγγελικής Πιλάλη-Παπαστερίου Ίδρυmicroα Μείζονος Ελληνισmicroού lthttpwwwfhwgrchronos01engallerynlmandalomandalo4htmlgt lthttpwwwfhwgrchronos01engallerynlmandalomandalo5maxhtmlgt
30
Εικόνα 5 Γυναικείο σχηmicroατοποιηmicroένο ειδώλιο από πέτρα της τελικής νεολιθικής
(Σιταγροί Αρχαιολογικό Μουσείο ∆ράmicroας)
Γεώργιος Α Παπαθανασόπουλος (επιmicro) Ο νεολιθικός πολιτισmicroός στην Ελλάδα Αθήνα Ίδρυmicroα Νικολάου Π Γουλανδρή - Μουσείο Κυκλαδικής Τέχνης 1996 αρ καταλόγου 200 Ίδρυmicroα Μείζονος Ελληνισmicroού lthttpwwwfhwgrchronos01engallerynlsitagsitag3htmlgt
31
Εικόνα 6 Σταυρόσχηmicroα ειδώλια από microάρmicroαρο της νεότερης νεολιθικής
(Μακρύγιαλος)
Μάνθος Μπέσιος και Μαρία Παππά Πύδνα Κατερίνη Πιερική Αναπτυξιακή 1995 22 Ίδρυmicroα Μείζονος Ελληνισmicroού lthttpwwwfhwgrchronos01engallerynlmakrygmakryg6maxhtmlgt
32
Εικόνα 7 Κοσmicroήmicroατα από Σπόνδυλο (Σιταγροί Αρχαιολογικό Μουσείο ∆ράmicroας)
∆ηmicroήτριος Ρ Θεοχάρης Νεολιθική Ελλάς Αθήνα Εθνική Τράπεζα της Ελλάδος 1973 εικ 110 Ίδρυmicroα Μείζονος Ελληνισmicroού lthttpwwwfhwgrchronos01engallerynlsitagsitag5htmlgt
33
Εικόνα 8 Κοσmicroήmicroατα από Σπόνδυλο της τελικής νεολιθικής (Μακρύγιαλος)
Μάνθος Μπέσιος και Μαρία Παππά Πύδνα Κατερίνη Πιερική Αναπτυξιακή 1995 32 Ίδρυmicroα Μείζονος Ελληνισmicroού lthttpwwwfhwgrchronos01engallerynlmakrygmakryg19htmlgt
34
Εικόνα 9 Περίβολος της νεότερης-τελικής νεολιθικής στο Μάνδαλο
Φωτογραφικό αρχείο Αικατερίνης Παπαευθυmicroίου-Παπανθίmicroου και Αγγελικής Πιλάλη-Παπαστερίου Ίδρυmicroα Μείζονος Ελληνισmicroού lthttpwwwfhwgrchronos01engallerynlmandalomandalo2htmlgt
35
Εικόνα 10 Τάφροι της νεότερης νεολιθικής στον Μακρύγιαλο
Μάνθος Μπέσιος και Μαρία Παππά Πύδνα Κατερίνη Πιερική Αναπτυξιακή 1995 23 Ίδρυmicroα Μείζονος Ελληνισmicroού lthttpwwwfhwgrchronos01engallerynlmakrygmakryg1htmlgt
36
Εικόνα 11 Αποθηκευτικοί χώροι της ύστερης εποχής του χαλκού στην Άσσηρο
Kenneth A Wardle Institute of Archaeology and Antiquity University of Birmingham
lthttpartswebbhamacukahakawAssirosassirosiaph12htmgt
37
Εικόνα 12 Αναπαράσταση πασσαλόπηκτου οικήmicroατος της αρχαιότερης νεολιθικής
στη Νέα Νικοmicroήδεια
∆ηmicroήτριος Ρ Θεοχάρης Νεολιθική Ελλάς Αθήνα Εθνική Τράπεζα της Ελλάδος σχ 14 Ίδρυmicroα Μείζονος Ελληνισmicroού lthttpwwwfhwgrchronos01engallerynlnikomidnikom2htmlgt
38
Εικόνα 13 Πασσσαλόπηκτα οικήmicroατα και φούρνοι της πρώιmicroης εποχής στο
Αρχοντικό
Τοmicroέας Αρχαιολογίας Τmicroήmicroα Ιστορίας και Αρχαιολογίας Αριστοτελείου Πανεπιστηmicroίου Θεσσαλονίκης lthttpwwwhistauthgrtomeisarchaeologyresearchexcavationsarhondikohtmgt
39
Εικόνα 14 Πήλινες άγκυρες της πρώιmicroης εποχής του χαλκού από τα Σέρβια
Kenneth A Wardle Institute of Archaeology and Antiquity University of Birmingham lthttpartswebbhamacukahakawServiaserviaclayhtmgt
40
Εικόνα 15 Τοπική microυκηναϊκή κεραmicroική από την Άσσηρο (γύρω στο 1150 πΧ)
Kenneth A Wardle Institute of Archaeology and Antiquity University of Birmingham lthttpartswebbhamacukahakawAssirosassirosmycenaean2htmgt
2
των ακρόλιθων microε σώmicroα από πηλό και ένθετο κεφάλι από πέτρα Πολλά απεικονίζουν
microορφές ενηλίκων και παιδιών γυναικείες και ανδρικές σε όρθια καθιστή ή επικλινή
στάση συχνά microε τονισmicroένα τα ανατοmicroικά χαρακτηριστικά του φύλου (εικ 1-4) και άλλες
laquoδιαφυλικέςraquo Σπανιότερα είναι τα ερmicroαφρόδιτα ή υβριδικά ζωόmicroορφα όντα Επίσης
υπάρχουν οmicroοιώmicroατα ζώων προπλάσmicroατα σπιτιών και φούρνων άλλα που microιmicroούνται
καρβέλια ψωmicroιού microικρογραφίες επίπλων και σκευών καθώς και ανθρωπόmicroορφα ή
ζωόmicroορφα επιθέmicroατα αγγείων
Η τυπολογία η τεχνοτροπία και η συχνότητα εmicroφάνισης ορισmicroένων κατηγοριών
παρουσιάζουν αξιοσηmicroείωτες διαφορές κατά περιοχές Μεταξύ των αγαλmicroατιδίων microε
αναγνωρίσιmicroο φύλο πλειοψηφούν τα γυναικεία αν και η αναλογία γυναικείων-ανδρικών
microπορεί να διαφέρει τοπικά και χρονικά Η νεολιθική ειδωλοπλαστική διακρίνεται για τη
συνύπαρξη αφαιρετικότητας και φυσιοκρατίας ενώ microια άλλη τάση εκφράζεται microε την
υπερβολική απόδοση microερών του σώmicroατος καιή των φυσιογνωmicroικών λεπτοmicroερειών Συχνά
η τεχνική επεξεργασία εmicroπλουτίζεται microε χρώmicroατα εγχαράξεις και πλαστικά επιθέmicroατα
προς δήλωση της ανατοmicroίας του ενδύmicroατος και του καλλωπισmicroού
Η αριθmicroητική υπεροχή των γυναικείων ειδωλίων σε σύγκριση microε τα ανδρικά
υπαγόρευσε την άποψη ότι πρόκειται για τη Μεγάλη Μητέρα ή Θεά της Γονιmicroότητας Η
θεωρία της microητριαρχίας βασίστηκε σε microυθολογικές αναφορές εθνογραφικές
παρατηρήσεις και απεικονίσεις γυναικών microε microορφή ειδωλίων βραχογραφιών επιθεmicroάτων
σε αγγεία σφραγιδολίθων και τοιχογραφιών που ανευρίσκονται σε διάφορες περιοχές του
πλανήτη από την παλαιολιθική εποχή αλλά προοδευτικά φθίνουν καθώς οι
γεωργοκτηνοτροφικοί οικισmicroοί microετασχηmicroατίζονται σε πόλεις και παγιώνεται η κοινωνική
διαστρωmicroάτωση Η εκτεταmicroένη διάδοση αυτών των αντικειmicroένων ιδίως των ειδωλίων
οδήγησε σε έναν ερmicroηνευτικό συγκρητισmicroό ανεξαρτήτως χρονολόγησης ανασκαφικών
συmicroφραζοmicroένων θεmicroατολογίας microεγέθους υλικού κατασκευής επεξεργασίας και
διακόσmicroησης Βασική εκπρόσωπος της microητριαρχικής θεωρίας είναι η Marija Gimbutas
στηριζόmicroενη στο πλήθος των ειδωλίων από οικισmicroούς των Βαλκανίων τους οποίους
ανέσκαψε η ίδια microεταξύ αυτών και οι Σιταγροί ∆ράmicroας Η Gimbutas φαντάστηκε έναν
προϊστορικό γυναικοκεντρικό πολιτισmicroό microε φυσιολατρικό ειρηνικό χαρακτήρα τον
laquoπολιτισmicroό της Θεάςraquo ο οποίος καταπνίγηκε από πολεmicroοχαρή πατριαρχικά φύλα της
εποχής του χαλκού Οι δοξασίες της Μεγάλης Μητέρας έγιναν δηmicroοφιλείς microεταξύ των
κινηmicroάτων της laquoΝέας Εποχήςraquo (ένα κράmicroα οικοφεmicroινισmicroού microυστικισmicroού και
νεοπαγανισmicroού) κυρίως στις ΗΠΑ παρόλο που δεν επιβεβαιώνονται αρχαιολογικά Όσο
και αν η microητριαρχική ουτοπία microπορεί να αιτιολογηθεί ως αντίλογος σε αιώνες
3
microισογυνισmicroού στην πραγmicroατικότητα λειτουργεί ως ανεστραmicromicroένο είδωλο της
πατριαρχίας εφόσον απηχεί τις ίδιες ανιστορικές διχοτοmicroίες σχετικά microε το φύλο και τη
σεξουαλικότητα Με αυτόν τον τρόπο προβάλλεται microια παραποιηmicroένη εικόνα όπου η
διαφοροποίηση και η ατοmicroικότητα χάνονται microέσα σε microια απλουστευτική ανασύνθεση
Η σύγχρονη έρευνα λαmicroβάνει υπόψη τα ίδια τα ειδώλια τα ανασκαφικά και
πολιτισmicroικά τους συmicroφραζόmicroενα και ανθρωπολογικά παράλληλα Η χρονολογική
γεωγραφική θεmicroατική microορφολογική τεχνοτροπική και ποιοτική ποικιλία υποδηλώνει
εύρος λειτουργιών και σηmicroασιών οι οποίες microπορεί να αλληλοεπικαλύπτονται microαγικά
αντικείmicroενα επινοήσεις διδακτικού χαρακτήρα σε διαβατήριες τελετές φυλαχτά
στολίδια παιχνίδια laquoπορτραίταraquo εικόνες της καθηmicroερινής ζωής σύmicroβολα ανταλλαγής ή
αναγνώρισης microεταξύ των κατόχων τους δηmicroιουργίες προσωπικής επιθυmicroίας ή ακόmicroη
σήmicroατα microιας laquoπρωτογραφήςraquo Υπάρχουν πολλές εκδοχές ενδεχοmicroένως και πολλές
θεότητες αλλά όχι ο microονοθεϊσmicroός της Μεγάλης Μητέρας˙ οι microονοθεϊστικές θρησκείες όχι
microόνο εmicroφανίζονται πολύ αργότερα αλλά και προϋποθέτουν θεσmicroοθετηmicroένες ιεραρχίες
απούσες στις νεολιθικές κοινότητες
Στις ανασκαφές τα ειδώλια συνήθως ανευρίσκονται σε στρώmicroατα κατοίκησης είτε
microέσα σε σπίτια είτε σε λάκκους και αυλές έξω από αυτά και κάποτε κατά οmicroάδες όπως
στη Νέα Νικοmicroήδεια Ηmicroαθίας τον Μακρύγιαλο Πιερίας τη ∆ήmicroητρα Σερρών και τους
Σιταγρούς Στην αρχαιότερη νεολιθική της Νέας Νικοmicroήδειας αποκαλύφτηκε ένα
κεντρικό κτίριο microε ασυνήθιστα microεγάλες διαστάσεις (12 x 12 micro) τριmicroερή διάρθρωση και
στέρεη κατασκευή το οποίο περιείχε πέντε γυναικεία στεατοπυγικά ειδώλια δύο
υπερmicroεγέθεις πελέκεις από πράσινη πέτρα πλήθος αχρησιmicroοποίητων λεπίδων από
πυριτόλιθο δύο ασκοειδή πήλινα αγγεία και πολυάριθmicroους microικρούς δίσκους από ψηmicroένο
πηλό Με βάση τον ιδιαίτερο χαρακτήρα του κτίσmicroατος και των ευρηmicroάτων σε σύγκριση
microε τον υπόλοιπο οικισmicroό ο ανασκαφέας υποστήριξε ότι πρόκειται για ιερό αφιερωmicroένο
στη Θεά της Γονιmicroότητας -ερmicroηνεία που όπως προαναφέραmicroε έχει αmicroφισβητηθεί (εικ 1)
Κατά τη διάρκεια της νεότερης και της τελικής νεολιθικής αξίζει να αναφερθεί η
παρουσία οmicroάδων ειδωλίων microαζί microε κοσmicroήmicroατα microικρογραφικά οmicroοιώmicroατα περίτεχνα
αγγεία και σύνεργα οικοτεχνίας (σφονδύλια λίθινα και οστέινα εργαλεία) Αν
χρησιmicroοποιούνταν σε τελετουργίες αυτές θα πραγmicroατοποιούνταν στον οικιακό χώρο και
όχι σε εξωοικιακά ιερά -γνωστά από microεταγενέστερες περιόδους- ή σε χώρους microέσα στους
οικισmicroούς στους οποίους παρατηρείται συγκέντρωση ειδωλίων Στα στρώmicroατα της τελικής
νεολιθικής των Σιταγρών βρέθηκαν κοντά σε ηmicroιυπαίθρια() εστία και περίβολο
πολυάριθmicroα ειδώλια κοσmicroήmicroατα εγχάρακτοι σφραγιστικοί κύλινδροι εργαλεία αγγεία
4
εξαιρετικής ποιότητας και διακοσmicroηmicroένα σφονδύλια Από την ίδια ανασκαφική περιοχή
προέρχονται σκωρίες καmicroίνευσης πήλινα χωνευτήρια και microικρά microεταλλικά αντικείmicroενα -
από τα πρωιmicroότερα δείγmicroατα microεταλλουργίας στο Αιγαίο Περισσότερο από δέκα αιώνες
microετά στην ίδια θέση το Συγκρότηmicroα των Σιρών της πρώιmicroης εποχής του χαλκού διέσωσε
και λίγα νεολιθικά ειδώλια και κοσmicroήmicroατα -ίσως αξιοπερίεργα αντικείmicroενα τα οποία
φύλαξαν οι νέοι κάτοικοι ή κειmicroήλια που παραδόθηκαν από γενιά σε γενιά Κάποια
ειδώλια microπορεί να ανήκαν σε αναθηmicroατικά-τελετουργικά σύνολα (πχ οmicroοιώmicroατα
κατοικιών) κατrsquo αναλογία microε ευρήmicroατα από τη Θεσσαλία και τα Βόρεια Βαλκάνια Στους
Σιταγρούς πολλά ειδώλια βρέθηκαν -αν και όχι σε άmicroεση συνάφεια- στα ίδια στρώmicroατα microε
πρόπλασmicroα σπιτιού και οmicroοίωmicroα φούρνου στην περιοχή της εστίας και του περιβόλου
Σε πολλά ανθρωπόmicroορφα αγαλmicroατίδια γυναικεία και ανδρικά είτε φυσιοκρατικά
είτε σχηmicroατοποιηmicroένα προβάλλονται ανατοmicroικά γνωρίσmicroατα Οι γυναίκες απεικονίζονται
microε διογκωmicroένα στήθη γλουτούς και κοιλιά αλλά microε αδρά ή απόντα τα φυσιογνωmicroικά
χαρακτηριστικά Ο τρόπος απόδοσης τέτοιων ειδωλίων (γνωστών και από το Μάνδαλο)
που κρατούν ή στηρίζουν το στήθος και την κοιλιά microε τα χέρια πιθανώς υποδηλώνει την
ιδιαίτερη σηmicroασία αυτού του microέρους του σώmicroατος Ορισmicroένα ειδώλια από τους Σιταγρούς
και τον Μακρύγιαλο απεικονίζονται microάλλον σε στάση τοκετού Ακόmicroη και σε περιπτώσεις
σχηmicroατοποίησης εξαίρονται το στήθος καιή το ηβικό τρίγωνο (εικ 5) Σε ότι αφορά το
ανδρικό σώmicroα η έmicroφαση δίνεται στον φαλλό
Η microητριαρχική ερmicroηνεία ταυτίζει τα γυναικεία ειδώλια microε σύmicroβολα γονιmicroότητας
Ωστόσο ακόmicroη και σε εκείνα microε τονισmicroένη ανατοmicroία η εγκυmicroοσύνη και ο θηλασmicroός
συνήθως εικάζονται παρά είναι προφανείς Εξάλλου και τα ειδώλια microε laquoγονιmicroικάraquo
χαρακτηριστικά παρουσιάζουν ποικιλία ως προς το υπόλοιπο σώmicroα ώστε να καθίστανται
προβληmicroατικές οι γενικεύσεις microε βάση το κυρίαρχο ετεροφυλοφιλικό πρότυπο σύmicroφωνα
microε το οποίο το γυναικείο σώmicroα χρησιmicroοποιείται προς ικανοποίηση της ανδρικής επιθυmicroίας
και βιολογική αναπαραγωγή Αυτό που συχνά αγνοείται σε τέτοιου είδους προσεγγίσεις
είναι το ενδεχόmicroενο ότι στις νεολιθικές κοινωνίες η αναπαραγωγική δυνατότητα των
γυναικών συνιστούσε πηγή κύρους και όχι microέσο ελέγχου Τα στερεότυπα του παρόντος
κάθε άλλο παρά βοηθούν να κατανοήσουmicroε τη σεξουαλική συmicroπεριφορά στο παρελθόν
όπως δεν microας βοηθά και ο αισθητικός κανόνας που θέλει τις γυναίκες λεπτές εκτός εάν
βρίσκονται σε κατάσταση εγκυmicroοσύνης
Θα microπορούσαmicroε να αντιτάξουmicroε ότι η νεολιθική ειδωλοπλαστική και οι
τελετουργικές συνδηλώσεις της εmicroπνέονταν από τις εmicroπειρίες της καθηmicroερινής ζωής
Ίσως κατά την αντίληψη των νεολιθικών ανθρώπων το γυναικείο σώmicroα συmicromicroετείχε
5
εmicroφανέστερα στη δηmicroιουργία και τη διατήρηση της ζωής ώστε να γίνεται φορέας
πολιτισmicroικών microηνυmicroάτων και τελετουργικής γνώσης Αν ισχύει αυτή η υπόθεση microπορεί
να εξηγηθεί γιατί οι εικόνες γυναικών είναι περισσότερο ορατές στην τέχνη της εποχής
Στις πρώιmicroες γεωργοκτηνοτροφικές κοινότητες η αναπαραγωγή και η microητρότητα θα
microπορούσαν να παραλληλιστούν microε την καλλιέργεια της γης καθώς και οι δύο ιδιότητες
συνίστανται στον microετασχηmicroατισmicroό των φυσικών στοιχείων σε ζωή microέσω της ανθρώπινης -
βιολογικής και πολιτισmicroικής- επέmicroβασης Την άποψη αυτή ενισχύει η ανεύρεση
γυναικείων ειδωλίων microέσα ή κοντά σε εστίες και αποθηκευτικούς χώρους (πχ Μάνδαλο)
Τα γυναικεία ειδώλια microε τονισmicroένα τα χαρακτηριστικά του φύλου ή σε κατάσταση
εγκυmicroοσύνης ή στάση τοκετού άλλα που κρατούν βρέφη όπως και οι φαλλόσχηmicroες
απεικονίσεις microπορεί να χρησιmicroοποιούνταν σε τελετές ενήβωσης για να εξηγούν τις
λειτουργίες του ανθρώπινου σώmicroατος σε τελετές συmicroπαθητικής microαγείας microε σκοπό την
αύξηση της ανθρώπινης γονιmicroότητας και της γονιmicroότητας της φύσης ή ως αποτραπαϊκά
αντικείmicroενα
Τα ειδώλια χωρίς ευκρινές φύλο απαντώνται σε όλο τον ελλαδικό χώρο ήδη από την
αρχαιότερη νεολιθική ενώ στις οψιmicroότερες φάσεις εmicroφανίζονται δύο παραλλαγές
σχηmicroατοποιηmicroένων ακρόλιθων microε υποτυπώδη ή απούσα τη δήλωση του φύλου Η πρώτη
περιλαmicroβάνει σταυρόσχηmicroες microορφές από πέτρα κεφάλι και κορmicroό microε αιχmicroηρή απόληξη
microάλλον για να στερεώνονται σε έναν πυρήνα από πηλό (εικ 6) Στη δεύτερη ανήκουν
τρίγωνα ωοειδή ή τραπεζοειδή κεφάλια από πέτρα τα οποία προσαρmicroόζονταν σε σώmicroα
από πηλό H Lauren Talalay θεωρεί ότι τέτοια ειδώλια σχετίζονται microε κρανιολατρείες των
προγόνων ήδη γνωστές από τη νεολιθική της Εγγύς Ανατολής Πώς microπορούν να
ερmicroηνευτούν αυτές οι σχηmicroατοποιηmicroένες microορφές Η εκφραστικότητα των φυσιοκρατικών
δειγmicroάτων δεν επιτρέπει να υποθέσουmicroε ότι η στροφή στην αφαιρετικότητα οφείλεται
στην άγνοια άλλων αναπαραστατικών microέσων Στο Μάνδαλο έχουν βρεθεί ακρόλιθα
γυναικεία ειδώλια της νεότερης νεολιθικής microε εναργή δήλωση των γλουτών και του
ηβικού τριγώνου (εικ 4) Η συνύπαρξη φυσιοκρατικών απεικονίσεων microε ευκρινές φύλο
και αφαιρετικών laquoδιαφυλικώνraquo φαίνεται ότι απηχεί κατά περίπτωση σκόπιmicroες επιλογές
Πιθανώς οι σχηmicroατοποιηmicroένες microορφές αποδίδουν τη γενική έννοια του ανθρώπινου όντος
ΕΙΚΟΝΟΓΡΑΦΙΑ ΤΗΣ ΠΡΩΙΜΗΣ ΕΠΟΧΗΣ ΤΟΥ ΧΑΛΚΟΥ
Από τη νεολιθική στην εποχή του χαλκού ο αριθmicroός των ειδωλίων microειώνεται
εντυπωσιακά και microαζί του οι απεικονίσεις γυναικών Η πολυτυπία της νεολιθικής
αντικαθίσταται από την αφαιρετικότητα αγαλmicroατιδίων microε βιολόσχηmicroο ή σανιδόσχηmicroο
6
σώmicroα ενώ το ενδιαφέρον microετατοπίζεται από τα ανατοmicroικά σε πολιτισmicroικά γνωρίσmicroατα
(ζώνες κοσmicroήmicroατα ιmicroάντες προς δήλωση του ενδύmicroατος εργαλεία και όπλα) Τώρα
εmicroφανίζονται και τα λεγόmicroενα λίθινα σκήπτρα microε οπή στειλέωσης όπως η κεφαλή λέαινας
από microαύρο λίθο από τη Μακρά Οικία των Σιταγρών και ο χάλκινος πέλεκυς από το
Μάνδαλο Σε microια -microοναδική στο είδος της- microνηmicroειακή στήλη από τη Σκάλα Σωτήρος
Θάσου η ανθρώπινη microορφή που φέρει δόρυ microαχαίρι και στη ζώνη διπλό πέλεκυ έχει
αποδοθεί σε πολεmicroιστή παρά την απόλυτη σχηmicroατοποίησή της Τέτοιες συσχετίσεις
παραπέmicroπουν σε σύγχρονα laquoανδρικάraquo και laquoγυναικείαraquo εξαρτήmicroατα (όπλα και κοσmicroήmicroατα
αντίστοιχα) όταν δεν στηρίζονται σε σαφείς ενδείξεις
Η διάδοση της microεταλλουργίας (χαλκός και ορείχαλκος) θα δροmicroολογήσει
διαδικασίες κοινωνικού microετασχηmicroατισmicroού Τα σχετικά ευρήmicroατα από τη Μακεδονία είναι
περιορισmicroένα σε σύγκριση microε τη Νότια Ελλάδα microπορούmicroε όmicroως να εικάσουmicroε και εδώ
την αρχόmicroενη εδραίωση των έmicroφυλων σχέσεων εξουσίας οι οποίες microπορούν να
ανιχνευτούν microέχρι έναν βαθmicroό στα οργανωmicroένα νεκροταφεία
ΤΑΦΕΣ
Τα ταφικά έθιmicroα της νεολιθικής στη Μακεδονία είναι ελάχιστα γνωστά επειδή δεν
έχουν εντοπιστεί ανεξάρτητα νεκροταφεία Τα διαθέσιmicroα παραδείγmicroατα από όλες τις
φάσεις της περιόδου αφορούν microεmicroονωmicroένες ακτέριστες ταφές (αν και δεν microπορεί να
αποκλειστεί η εναπόθεση προσφορών από φθαρτά υλικά) ή καύσεις microέσα σε οικισmicroούς
Στο Μάνδαλο (νεότερη νεολιθική) ένα microεγάλο αγγείο περιείχε παιδική ταφή ενώ ένας
ειδικά διαmicroορφωmicroένος λάκκος την ανακοmicroιδή των λειψάνων ενός ενήλικα Στον
Μακρύγιαλο (νεότερη νεολιθική) βρέθηκαν καmicroένα οστά βρέφους microέσα σε αγγείο
(εγχυτρισmicroός) και ανακοmicroιδές στην επίχωση της τάφρου που περιέβαλλε τον οικισmicroό Στη
ίδια θέση microια οmicroάδα τάφων έξω από την κατοικηmicroένη περιοχή χρονολογείται στην
πρώιmicroη εποχή του χαλκού όπως και εκείνες δύο νηπίων σε πίθους microέσα σε σπίτια στο
Αρχοντικό Πέλλας
Ο ενταφιασmicroός microέσα στα όρια του κατοικηmicroένου χώρου microπορεί να σηmicroαίνει ότι
ορισmicroένα microέλη της κοινότητας είχαν ειδική microεταχείριση για λόγους που όmicroως microας
διαφεύγουν και δεν αφορούν κατrsquo ανάγκην την εξέχουσα κοινωνική τους θέση Ίσως η
εξήγηση πρέπει να αναζητηθεί σε δοξασίες σύmicroφωνα microε τις οποίες η laquoεντός των τειχώνraquo
ταφή είχε ευεργετική επίδραση στους ζωντανούς ή στην άρνηση των ζώντων να δεχτούν
την αmicroετάκλητη απώλεια που φέρνει ο θάνατος Κατrsquo αντίθετη άποψη οι ακτέριστες ταφές
ανήκαν σε άτοmicroα άσηmicroα ή microε βλαπτικές δυνάmicroεις οι οποίες για να ελεγχθούν έπρεπε να
7
δεσmicroευτούν microέσα στον κατοικηmicroένο χώρο Παρά την πενιχρότητα των πληροφοριών
διαφαίνεται κάποια προτίmicroηση για τον ενταφιασmicroό παιδιών microέσα στους οικισmicroούς Μήπως
τα νεαρά και πιο ευάλωτα microέλη της κοινότητας έπρεπε να προστατευτούν microένοντας δίπλα
στα οικεία τους πρόσωπα και microετά θάνατον Αυτές οι laquoταπεινέςraquo ταφές αναδεικνύουν microια
από τις πιο αθέατες όψεις του προϊστορικού κόσmicroου την παιδική ηλικία Στις
τεχνοκρατικές ανασυνθέσεις όπου κυριαρχούν οι παραγωγοί οι κατασκευαστές οι
καταναλωτές αγαθών και ο περί αυτά ανταγωνισmicroός αγνοείται η σπουδαιότητα των
συναισθηmicroατικών δεσmicroών και της ανάγκης για στοργή Και είναι συνήθως τα microη
laquoεντυπωσιακάraquo ευρήmicroατα που φέρνουν στον νου το ανθρώπινο πρόσωπο του microακρινού
παρελθόντος
Τα οργανωmicroένα νεκροταφεία εmicroφανίζονται την πρώιmicroη εποχή του χαλκού (Άγιος
Μάmicroας και Συκιά Χαλκιδικής Κοιλάδα και Γούλες Κοζάνης) και αυξάνονται στην ύστερη
εποχή του χαλκού και την εποχή του σιδήρου (Βεργίνα Ηmicroαθίας Ρύmicroνιο και Αιανή
Κοζάνης Κορινός Πιερίας Σπάθες και Τρεις Ελιές Ολύmicroπου Παλιό Γυναικόκαστρο
Κιλκίς Συκιά και Τορώνη Χαλκιδικής Καστρί Θάσου) Το νεκροταφείο αυτονοmicroείται
από τον οικισmicroό και εξαίρεται τοπογραφικά (περίβλεπτα υψώmicroατα -Τορώνη Καστρί) και
αρχιτεκτονικά microε σειρές λίθων γύρω από τους τάφους (Κοιλάδα Άγιος Μάmicroας Τορώνη)
λίθινους τύmicroβους (Βεργίνα Ρύmicroνιο Κορινός Συκιά Παλιό Γυναικόκαστρο) ή λιθόκτιστες
θήκες για την εναπόθεση των νεκρών (Αιανή Όλυmicroπος Καστρί) Οι τάφοι διαρθρώνονται
κατά συστάδες οι οποίες microάλλον αντιστοιχούν σε οmicroάδες νεκρών microε συγγενικές σχέσεις
Επάλληλες ή πολλαπλές ταφές και ανακοmicroιδές σε συνδυασmicroό microε τη χρονολογική-
τυπολογική εξέλιξη των κτερισmicroάτων δηλώνουν τη χρήση του ίδιου χώρου από γενιά σε
γενιά (Κοιλάδα Τορώνη Παλιό Γυναικόκαστρο) Συνυπάρχουν τα έθιmicroα του
ενταφιασmicroού και της καύσης-εγχυτρισmicroού κάποτε microάλιστα στο ίδιο νεκροταφείο
(Βεργίνα Τορώνη Παλιό Γυναικόκαστρο) Λίθινοι τύmicroβοι που καλύπτουν συστάδες
τεφροδόχων αγγείων απαντώνται ήδη από την πρώιmicroη εποχή του χαλκού στη Συκιά και
σε συνθετότερη microορφή την εποχή του σιδήρου στη Βεργίνα την Τορώνη και το Παλιό
Γυναικόκαστρο όπου τα αγγεία διατάσσονται κυκλικά γύρω από την κεντρική ταφή microέσα
σε περίβολο Αν κρίνουmicroε από την περίπτωση της Τορώνης το ταφικό laquoσήmicroαraquo
αξιώνονταν τα microέλη microόνο λίγων οικογενειών ανεξαρτήτως ηλικίας και φύλου
Εντύπωση προκαλεί ο εξαιρετικά microικρός αριθmicroός παιδιών και σχεδόν η απουσία
νηπίων και νεογνών σε όλα τα νεκροταφεία για τα οποία διαθέτουmicroε
παλαιοανθρωπολογικές microελέτες Με δεδοmicroένη την υψηλή παιδική θνησιmicroότητα στις
αρχαίες κοινωνίες το φαινόmicroενο πρέπει να οφείλεται σε σκόπιmicroο αποκλεισmicroό από τους
8
επίσηmicroους ταφικούς χώρους Όπως είναι γνωστό από αρχαίες πηγές και εθνογραφικές
αναλογίες η γέννηση δεν αρκεί για να εξασφαλίσει την πλήρη ένταξη στην κοινότητα˙
χρειάζονται διαβατήριες τελετές και ο πρόωρος θάνατος microαταιώνει τη συmicromicroετοχή σε
αυτές Ο ανασκαφέας της Τορώνης υποθέτει ότι οι σοροί των περισσότερων παιδιών
αφήνονταν να αποσυντεθούν στο ύπαιθρο ή ενταφιάζονταν όπως και οι ενήλικες laquoκοινοί
θνητοίraquo σε σηmicroεία λιγότερο ορατά από το ανασκαmicroένο νεκροταφείο ∆ιαφορές ηλικίας
και συmicroβολισmicroού αναγνωρίζονται και στη χρήση τεφροδόχων αγγείων microε διαφορετικό
σχήmicroα για παιδιά ή εφήβους και για ενήλικες αντίστοιχα στον διαφορετικό
προσανατολισmicroό των παιδικών ταφών από εκείνες των ενηλίκων και σε ένα λιγότερο
αυστηρό τυπικό για τα παιδιά Ενώ σχεδόν απουσιάζουν οι ταφές βρεφών και νηπίων δεν
ισχύει το ίδιο για εκείνες των microεγαλύτερων παιδιών και των εφήβων Από τις πρώτες
απουσιάζουν επίσης τα θαλάσσια όστρεα που ανευρίσκονται στις δεύτερες όπως και σε
εκείνες των ενηλίκων Πιθανώς οι θαλασσινές τροφές να απαγορεύονταν στα microικρά
παιδιά αλλά όχι στα microεγαλύτερα τα οποία θα είχαν την ίδια διατροφή microε τους ενήλικες
και ανάλογες ταφικές προσφορές Ωστόσο η ανεύρεση του σπάνιου οστρέου Αλιώτιδος
(microοναδικού στο νεκροταφείο) σε microια παιδική ταφή θα microπορούσε να ερmicroηνευτεί ως
εναπόθεση ενός αγαπηmicroένου αντικειmicroένου της νεαρής ή του νεαρού κατόχου (συχνά η
αναγνώριση του φύλου στους παιδικούς σκελετούς είναι αδύνατη)
Στην Τορώνη αποκαλύφτηκε επίσης η ταφή ενός εmicroβρύου ή νεογνού microε τη νεαρή
microητέρα (ο θάνατος θα επήλθε κατά τη διάρκεια της κύησης ή του τοκετού) microαζί microε
πολυάριθmicroα θραύσmicroατα από τριποδικά αγγεία τα οποία ο ανασκαφέας θεωρεί ότι είχαν
χρησιmicroοποιηθεί στην επιτόπια καύση εξαγνιστικού θυmicroιάmicroατος Καθώς στην ίδια θέση
τέτοια αγγεία-θυmicroιατήρια απαντώνται microεmicroονωmicroένα υποθέτει ότι η συγκέντρωσή τους
στον εν λόγω τάφο δηλώνει έmicroφαση στην εξαγνιστική τελετή Φαίνεται ότι η πρόωρη
ακύρωση της microητρότητας επέβαλε ιδιαίτερη τελετουργική microεταχείριση για τη microητέρα και
το βρέφος Η ταφή περιλάmicroβανε ακόmicroη ένα σπάνιο εύρηmicroα ένα όστρεο Κυπραίας το
οποίο είχε εναποτεθεί ως κτέρισmicroα και όχι ως υπόλειmicromicroα τροφής σε αντίθεση τα υπόλοιπα
όστρεα του νεκροταφείου
Αν και η οmicroαδοποίηση των τάφων υποδηλώνει δεσmicroούς συγγένειας microόνο η
αρχαιοβιολογική ανάλυση (η οποία δεν είναι πάντα δυνατή) microπορεί να δώσει αξιόπιστα
αποτελέσmicroατα Η κεντρική ταφή συνήθως αποδίδεται στον άνδρα αρχηγό της οικογένειας
Ωστόσο το παράδειγmicroα της Τορώνης όπου πολλές από τις πρωιmicroότερες ή πλουσιότερα
κτερισmicroένες ταφές ανήκουν σε γυναίκες αναιρεί το laquoαυτονόητοraquo ότι δηλαδή η εξουσία
είναι microόνο γένους αρσενικού Η αριθmicroητική υπεροχή των γυναικών έχει διαπιστωθεί και
9
σε άλλα microακεδονικά νεκροταφεία γεγονός που επιδέχεται διαφορετικές ερmicroηνείες
microητρογραmicromicroική ή microητροτοπική κοινωνική οργάνωση και κατrsquo επέκταση ισχυρότεροι
δεσmicroοί των γυναικών microε τον τόπο κατοικίας θάνατος των ανδρών microακριά από τον οικισmicroό
(πχ σε πόλεmicroο) ή ακραίες περιπτώσεις βρεφοκτονίας αγοριών Η προτίmicroηση για την
επιβίωση κοριτσιών microαρτυρείται εθνογραφικά microολονότι είναι περισσότερο οικεία η
βρεφοκτονία τέτοιων ανεπιθύmicroητων υπάρξεων
Τα νεκροταφεία έδωσαν πλήθος αγγείων όπλων εργαλείων και κοσmicroηmicroάτων
πολλά υψηλής ποιότητας και εγχώριας κατασκευής microε microακραίωνη παράδοση όπως η
αmicroαυρόχρωmicroη κεραmicroική της ύστερης εποχής του χαλκού από την Αιανή Άλλες
τεχνολογίες εκπροσωπούνται από σιδερένια όπλα (καινοτοmicroικό και πολύτιmicroο υλικό από το
τέλος της εποχής του χαλκού) περίτεχνα χάλκινα κοσmicroήmicroατα (οκτώσχηmicroες πόρπες
πολλαπλά βραχιόλια και εξαρτήmicroατα ζωνών) Κάποια κτερίσmicroατα είναι επείσακτα όπως
αγγεία όπλα σφραγίδες κοσmicroήmicroατα και σκεύη microυκηναϊκής προέλευσης Κοσmicroήmicroατα από
κεχριmicroπάρι Βαλτικής ανευρίσκονται σε ταφές από τις Σπάθες Ολύmicroπου (οι οποίες
αποδίδονται σε γυναίκες) και την Αιανή Κατά τη στερεοτυπική άποψη τα όπλα και τα
εργαλεία αντιστοιχούν σε ανδρικές ταφές ενώ τα κοσmicroήmicroατα και τα οικιακά σκεύη σε
γυναικείες Στην περίπτωση των microυκηναϊκών νεκροταφείων του Ολύmicroπου η συσχέτιση
φύλου και κτερισmicroάτων θα microπορούσε να βασιστεί έως έναν βαθmicroό σε πληρέστερα
στοιχεία αυτής της περιόδου από τη Νότια Ελλάδα Ωστόσο δεν είναι απαραίτητο να
πρόκειται για microυκηναϊκές εγκαταστάσεις αλλά για τοπικές κοινότητες που απέκτησαν
αυτά τα laquoεξωτικάraquo αντικείmicroενα χωρίς να κατανοούν ή να ενδιαφέρονται για τον αρχικό
τους συmicroβολισmicroό Γιrsquo αυτό θα πρέπει να δίνεται περισσότερη προσοχή στον εγχώριο
πολιτισmicroό και τη συναισθηmicroατική αξία των κτερισmicroάτων
Η συσχέτιση φύλου και ταφών είναι αναξιόπιστη αν δεν έχει προηγηθεί
αρχαιοβιολογική microελέτη ούτε τα κτερίσmicroατα αποτυπώνουν microε φωτογραφικό τρόπο τις
ασχολίες και τους ρόλους των ατόmicroων εν ζωή Στη διεθνή βιβλιογραφία είναι γνωστές οι
ταφές γυναικών (αναγνωρισmicroένες οστεολογικά) που συνοδεύονται από laquoανδρικάraquo
κτερίσmicroατα όπως και ανδρών από laquoγυναικείαraquo Στην Τσαουσίτσα Κιλκίς βρέθηκαν
σφονδύλια microαζί microε κοσmicroήmicroατα κεραmicroική και εξαρτήmicroατα ασπίδων Στην Τορώνη παρά
τη συχνότερη ανεύρεση κοσmicroηmicroάτων σε γυναικείες ταφές microια ανδρική περιείχε
σφηκωτήρα (κρίκο για τα microαλλιά) χάντρες και ένα σφονδύλι ή κουmicroπί Μόνο σε microία
γυναικεία ταφή βρέθηκε σφονδύλι ενώ σε άλλες γυναικείες όπλα και laquoανδρικάraquo εργαλεία
Στην ίδια θέση δεν παρατηρείται σύνδεση του φύλου microε laquoυποδεέστερηraquo τοπική κεραmicroική
αντίθετα microε τη Νότια Ελλάδα πράγmicroα που επισηmicroαίνει τον κίνδυνο των γενικεύσεων
10
Επιπλέον δεν microπορεί να συναχθεί η ανώτερη κοινωνική θέση των νεκρών microόνο microε βάση τα
περίτεχνα κτερίσmicroατα Συνήθως οι φτωχά κτερισmicroένες ταφές αποδίδονται σε φτωχά άτοmicroα
και η οmicroοιότητα των ταφικών εθίmicroων και προσφορών θεωρείται ένδειξη κοινωνικής
ισοκατανοmicroής Στην περίπτωση της Τορώνης όmicroως ο ανασκαφέας προτείνει διαφορετική
ερmicroηνεία ο ενταφιασmicroός στο νεκροταφείο αποτελούσε καθαυτός προνόmicroιο microιας
ορισmicroένης κοινωνικής οmicroάδας Καθώς microόνο αυτή είχε το δικαίωmicroα να χρησιmicroοποιεί το
νεκροταφείο δεν υπήρχε λόγος περαιτέρω διαφοροποίησης microέσω των κτερισmicroάτων και
άρα ανοmicroοιοmicroορφίας των ταφών στην εν λόγω θέση
Οι παλαιοπαθολογικές αναλύσεις δίνουν microια εικόνα του ανθρώπινου microόχθου
Κακώσεις κυρίως στο άνω microέρος του κορmicroού microαρτυρούν βαριές γεωργικές εργασίες Οι
συχνές περιπτώσεις αρθρίτιδας θα οφείλονταν στην κοπιαστική εξασφάλιση και
παρασκευή της τροφής Στοmicroατικές παθήσεις (τερηδόνα πλάκα ουλίτιδα απώλεια
δοντιών) θα προκαλούνταν από ανεπαρκώς παρασκευασmicroένες τροφές και τη microεγάλη
κατανάλωση υδατανθράκων και αmicroύλων η οποία προσιδιάζει στους αγροτικούς
πληθυσmicroούς Μάλιστα οι δείκτες υγιεινής εmicroφανίζονται χαmicroηλότεροι την ύστερη εποχή
του χαλκού τότε που αρχίζει η εκτεταmicroένη αποθήκευση των γεωργικών προϊόντων
Αυξηmicroένη παρουσιάζεται επίσης η παιδική θνησιmicroότητα
Η ελονοσία θα ενδηmicroούσε εφόσον microεγάλο microέρος της Μακεδονίας καλυπτόταν
microέχρι τον 20ο αιώνα από έλη ενώ δεν θα ήταν άγνωστες και οι επείσακτες ασθένειες
Άλλες παθογενείς αιτίες microπορεί να σχετίζονται microε αλλαγές του διαιτολογίου microετά την
εισαγωγή νέων καλλιεργειών (αmicroπέλι ελιά οπωροφόρα) και την κατανάλωση ευπαθών
τροφών (χοιρινό κρέας γαλακτοκοmicroικά) Στο παλαιοζωολογικό υλικό της πρώιmicroης εποχής
του χαλκού καταγράφονται αυξηmicroένα ποσοστά χοίρων και αιγοπροβάτων που θα
εκτρέφονταν για το γάλα παρά για το κρέας τους καθώς και θηραmicroάτων Οι νέες
διατροφικές συνήθειες αποτυπώνονται στην παρουσία αγγείων για κατανάλωση υγρών
(πρόχοι κύπελα ποτήρια) Ορισmicroένα αγγεία όπως πίθοι microαγειρικά σκεύη και κύπελα
που απαντώνται συχνότερα από ότι στην τελική νεολιθική microπορεί να microην είχαν
κατάλληλο προστατευτικό επίχρισmicroα Η χρήση σκευών χωρίς ή microε ακατάλληλα στεγανά
microπορεί να προκαλέσει τροφικές δηλητηριάσεις
Στο οστεολογικό υλικό -αν και περιορισmicroένο- δεν διαπιστώνονται σηmicroαντικές
διαφορές στην εργασία και τη διατροφή microεταξύ γυναικών και ανδρών ούτε microεταξύ
ενηλίκων και παιδιών Μάλιστα τα ίχνη οστεοαρθρίτιδας και κακώσεων σε σκελετούς
νεαρών ατόmicroων πρέπει να οφείλονται στη συmicromicroετοχή των παιδιών στις οικογενειακές
ασχολίες Στοιχεία του καταmicroερισmicroού εργασίας κατά φύλο microπορούν να ανιχνευτούν στη
11
διαφορετική συχνότητα των κακώσεων Παραδείγmicroατος χάρη στο νεκροταφείο της
πρώιmicroης εποχής του χαλκού στην Κοιλάδα microόνο δύο νεκρές διέσωζαν ίχνη οδοντικών
φθορών οι οποίες microπορεί να είχαν προκληθεί επειδή η γυναίκα κρατούσε microε τα δόντια της
δέρmicroα ζώου για να το microαλακώσει πριν από την κατεργασία ή επειδή κατανάλωνε
χονδρόκοκκα άmicroυλα
ΜΕΤΑΒΟΛΕΣ ΑΠΟ ΤΗ ΝΕΟΛΙΘΙΚΗ ΣΤΗΝ ΕΠΟΧΗ ΤΟΥ ΧΑΛΚΟΥ
Οι κύριοι τύποι της νεολιθικής κατοίκησης στη Μακεδονία είναι οι τούmicroπες
(γήλοφοι) και οι εκτεταmicroένες επίπεδες θέσεις Γνωστή είναι επίσης η χρήση σπηλαίων
(Ροδοχώρι Ηmicroαθίας Λιβαδοπόταmicroος Καστοριάς) και οι λιmicroναίοι οικισmicroοί (∆ισπηλιό
Καστοριάς) Η οικονοmicroία βασίζεται στη γεωργοκτηνοτροφία και συmicroπληρώνεται από το
κυνήγι την αλιεία και την τροφοσυλλογή Εξειδίκευση υπάρχει στην κεραmicroική την
υφαντική τη λιθοτεχνία την κοσmicroηmicroατοτεχνία και από τη νεότερη νεολιθική στη
microεταλλουργία ∆ιακοινοτικά και ευρύτερα δίκτυα θα εξασφάλιζαν τη διακίνηση
πολύτιmicroων πρώτων υλών (microέταλλα οψιδιανός πυριτόλιθος ανδεσίτης όστρεο Σπόνδυλος
- εικ 7-8) και αγαθών (κοσmicroήmicroατα υφάσmicroατα αγγεία είδη διατροφής) microαζί microε την
κυκλοφορία ιδεών και γνώσεων και τη δηmicroιουργία δεσmicroών φιλίας ή συγγένειας
Η απουσία ενδείξεων κάθετης ιεραρχίας υπέβαλε microια ροmicroαντική αντίληψη περί
ισοπολιτείας και ειρηνικής συνύπαρξης των νεολιθικών κοινοτήτων Ωστόσο οι νεότερες
έρευνες διακρίνουν microορφές εξουσίας ως απόρροια ειδικών ικανοτήτων και τεχνογνωσίας
Ορισmicroένοι οικισmicroοί περικλείονται από λίθινους περιβόλους (Μάνδαλο - νεότερη νεολιθική
- εικ 9) ή τάφρους (Σέρβια - microέση νεολιθική Μακρύγιαλος - νεότερη νεολιθική- εικ 10)
Ακόmicroη και αν αυτές οι κατασκευές δεν ήταν οχυρωmicroατικές οριοθετούσαν τοπογραφικά
και συmicroβολικά τον ζωτικό χώρο της κοινότητας η ανέγερση και η συντήρησή τους θα
απαιτούσε χρόνο κόπο και συντονισmicroό του συλλογικού έργου Κοινωνικές
διαφοροποιήσεις υποδηλώνει ήδη από την αρχαιότερη νεολιθική η συγκέντρωση
περίτεχνων αντικειmicroένων σε ορισmicroένους χώρους των οικισmicroών Το ίδιο ισχύει για τις
εξειδικευmicroένες τεχνολογίες οι οποίες δεν θα στηρίζονταν microόνο σε σχέσεις συνεργασίας
αλλά και θα γίνονταν αιτία ανταγωνισmicroού στην εξεύρεση των πρώτων υλών και τη
διακίνηση των προϊόντων Την εικόνα της φιλήσυχης αγροτικής ζωής ανασκευάζουν
περαιτέρω οι εγκαταστάσεις σε δύσβατες ή φυσικά προστατευmicroένες θέσεις
Οι οικισmicroοί της εποχής του χαλκού ανήκουν κατά κανόνα στον τύπο της τούmicroπας
στις πρώιmicroες φάσεις της περιόδου είναι λιγότεροι και microικρότεροι από τους νεολιθικούς
ενώ ο αριθmicroός τους αυξάνεται στις ύστερες φάσεις Σηmicroειώνουmicroε επίσης την ύπαρξη
12
οχυρωmicroένων οικισmicroών (Σκάλα Σωτήρος Θάσου) Η οικονοmicroία παραmicroένει
γεωργοκτηνοτροφική εκλείπουν όmicroως στοιχεία της νεολιθικής όπως τα διακοσmicroηmicroένα
αγγεία και τα ειδώλια Στην κεραmicroική εισάγονται νέα σχήmicroατα (πχ αποθηκευτικά αγγεία)
και χονδροειδέστερα σκεύη Οι αντιστοιχίες αφορούν περισσότερο τα Βαλκάνια παρά το
Νότιο Αιγαίο το οποίο βαδίζει προς την αστικοποίηση και την κοινωνική
διαστρωmicroάτωση Εξαιτίας της laquoκαθυστέρησήςraquo της ως προς τις εξελίξεις στον νότο η
Μακεδονία της εποχής του χαλκού θεωρήθηκε laquoσυντηρητικήraquo και ο laquoσυντηρητισmicroόςraquo της
αποδόθηκε σε δηmicroογραφικές ανακατατάξεις Λόγου χάρη σύmicroφωνα microε τη θεωρία της
Gimbutas την τρίτη χιλιετία πΧ αρχίζει η κάθοδος των νοmicroάδων Ινδοευρωπαίων από την
Ανατολική Ευρώπη για να ολοκληρωθεί microε την καταστροφή του ειρηνικού microητριαρχικού
πολιτισmicroού των νεολιθικών Βαλκανίων Οι εισβολείς κατασκεύαζαν κεντρικά αψιδωτά
κτίσmicroατα-οικίες αρχηγών (Καmicroένη Οικία και Μακρά Οικία των Σιταγρών) ταφικούς
τύmicroβους και χονδροειδή κεραmicroική κυρίως κύπελλα για κατανάλωση ποτού -
χαρακτηριστικά που σηmicroατοδοτούν τις αρχές της ανδροκρατίας όπως αυτή θα παγιωθεί
στις microυκηναϊκές κοινωνίες
Μεγαροειδή και αψιδωτά κτίσmicroατα αποθηκευτικές εγκαταστάσεις και τεχνολογικά
εργαστήρια της ύστερης εποχής του χαλκού έχουν ανασκαφεί στην Άσσηρο (εικ 11) τον
Καστανά και την Τούmicroπα Θεσσαλονίκης Εκτεταmicroένα άνδηρα ορίζουν τους οικισmicroούς
στην Άσσηρο και την Τούmicroπα Παρόλο που η συγκέντρωση της παραγωγής και οι
ογκώδεις αρχιτεκτονικές κατασκευές παραπέmicroπουν σε κάποια microορφή οικιστικής
ιεραρχίας είναι δύσκολο να γίνουν συγκρίσεις microε τα ανακτορικά κέντρα της Νότιας
Ελλάδας Το πλήθος των microυκηναϊκών ευρηmicroάτων σε νεκροταφεία του Ολύmicroπου έχει
αποδοθεί σε microυκηναϊκή εγκατάσταση η οποία microετατόπισε προς τα βόρεια τα microέχρι τότε
γνωστά όρια του θεωρούmicroενου ως πρωιmicroότερου ελληνικού πολιτισmicroού Τόσο οι θεωρίες
περί microεταναστεύσεων από το βορά όσο και η σύγκριση της Μακεδονίας microε τον νότο έχουν
αmicroφισβητηθεί πειστικά Τα microυκηναϊκά αντικείmicroενα και οι εγχώριες αποmicroιmicroήσεις τους ούτε
αντιστοιχούν σε microεγάλο microέρος των ευρηmicroάτων (πχ περιορισmicroένη ποσότητα microυκηναϊκής ή
microυκηναΐζουσας κεραmicroικής στην Άσσηρο και την Τούmicroπα) ούτε αποδεικνύουν
πληθυσmicroιακές microετακινήσεις Εκείνο που πρέπει να αναζητηθεί είναι η αιτία της
συγκέντρωσης επείσακτων στοιχείων σε ορισmicroένες microόνο θέσεις και συγχρόνως να ληφθεί
υπόψη η microακρόχρονη παράδοση των τοπικών τεχνολογιών
13
Η ΖΩΗ ΣΤΟΥΣ ΟΙΚΙΣΜΟΥΣ
Ενδεικτικά παραδείγmicroατα κατοικιών προέρχονται από τη Νέα Νικοmicroήδεια της
αρχαιότερης νεολιθικής (εικ 12) το Μάνδαλο και τον Μακρύγιαλο της νεότερης
νεολιθικής (microε εστίες και αποθηκευτικούς σιρούς και microε φούρνους και έναν υπόγειο
αποθηκευτικό χώρο αντίστοιχα) το Αρχοντικό της πρώιmicroης και microέσης εποχής του χαλκού
(microε καλοκτισmicroένους φούρνους - εικ 13) και τον Καστανά της ύστερης εποχής χαλκού (microε
προσκτίσmicroατα-microαγειρεία) Η καλά διατηρηmicroένη Καmicroένη Οικία των Σιταγρών είναι ένα
πασσαλόπηκτο κτίσmicroα microε microεγαροειδή κάτοψη και τριmicroερή διάρθρωση ένα ανοιχτό αίθριο
microπροστά έναν τετράπλευρο κύριο χώρο πολλαπλών χρήσεων και στο βάθος microια αψιδωτή
κουζίνα-αποθήκη πιθανώς ηmicroιυπαίθρια H οικοσκευή βρέθηκε επί τόπου όπως την είχαν
χρησιmicroοποιήσει οι κάτοικοι Η κουζίνα της οποίας ο εξωτερικός τοίχος (ίσως φράχτης)
είχε ελαφριά κατασκευή από φθαρτό υλικό ήταν εξοπλισmicroένη microε δύο φούρνους σιρούς
αποθηκευτικά αγγεία εργαλεία και microαγειρικά σκεύη Ο χώρος ήταν αρκετά microεγάλος για
να εργάζονται άνετα microαζί δύο-τρία άτοmicroα σχετικά απερίσπαστα αλλά και microε εύκολη
πρόσβαση στην αυλή του σπιτιού και στην κουζίνα του γειτονικού Τα οστά ζώων και τα
υπολείmicromicroατα φυτών παρέχουν πληροφορίες σχετικά microε τη διατροφή κρέας δηmicroητριακά
όσπρια φρούτα (σταφύλια αχλάδια κεράσια σύκα φυστίκια βελανίδια) όστρεα και
ψάρια της θάλασσας και του γλυκού νερού σαλιγκάρια πουλιά Στο ευρύχωρο κεντρικό
δωmicroάτιο υπήρχε microια microεγάλη καλοφτιαγmicroένη εστία πλαισιωmicroένη από πασσάλους όπου θα
κρέmicroονταν για να αποξηρανθούν τροφές δέρmicroατα microαλλί Γύρω από τη φωτιά θα
συγκεντρώνονταν ένοικοι και επισκέπτες για ένα ζεστό γεύmicroα microε τη συνοδεία ποτού για
συναναστροφή ανάπαυση ή εργασία Τριπτήρες σφονδύλια οστέινα εργαλεία microαρτυρούν
επεξεργασία διαφόρων υλών και γνέσιmicroο (ίσως και ύφανση σε φθαρτό αργαλειό)
∆έρmicroατα και γούνες ζώων (στην ανασκαφή βρέθηκαν οστά θηραmicroάτων) και πολύχρωmicroα
υφαντά (από το microαλλί των προβάτων του οικισmicroού) θα πρόσφεραν άνεση και ζεστασιά
Χώρος καθηmicroερινής δραστηριότητας για microικρούς και microεγάλους θα ήταν το αίθριο για
παιχνίδι φαγητό και ύπνο το καλοκαίρι αποθήκευση της σοδειάς επιδιορθώσεις
εργαλείων ύφανση συντροφιά microε τις γειτόνισσες και τους γείτονες
Τα αυτόνοmicroα microονόχωρα ή ολιγόχωρα οικήmicroατα υποδηλώνουν ολιγοmicroελείς
κοινωνικούς πυρήνες το microέγεθος των οποίων microπορεί να υπολογιστεί microε βάση τον αριθmicroό
και τη χωρητικότητα των αποθηκευτικών εγκαταστάσεων -στην περίπτωση της Καmicroένης
Οικίας σε έξι άτοmicroα Η ελεύθερη έκταση ανάmicroεσα στα οικήmicroατα θα είχε κοινή χρήση
άλλοτε microε όρους καλής γειτονίας και άλλοτε ανταγωνισmicroού Κοινόχρηστες κατασκευές
14
έχουν αποκαλυφτεί στη νεότερη νεολιθική της Θέρmicroης Θεσσαλονίκης και του
Μακρύγιαλου (ανοιχτοί λιθόστρωτοι χώροι οικοτεχνικής δραστηριότητας και περιοχή microε
microικρούς φούρνους αντίστοιχα) και στην τελική φάση της πρώιmicroης εποχής του χαλκού
στους Σιταγρούς (συστάδα κυκλικών πήλινων σιρών και λάκκων microε εστίες δάπεδο και
θρανίο) Στους σιρούς των Σιταγρών είναι εντυπωσιακή η ποσότητα καταλοίπων
συλλογικής παραγωγής κατανάλωσης και αποθήκευσης λίθινες λεπίδες τριπτήρες
γουδιά οστέινα εργαλεία σύνεργα υφαντουργίας επιτραπέζια και αποθηκευτικά αγγεία
microαζί microε σπόρους δηmicroητριακών οσπρίων βελανιδιών φρούτων και οστών από οικόσιτα
και άγρια ζώα Στο ίδιο σύνολο ανήκουν αντικείmicroενα συmicroβολικής και τελετουργικής
χρήσης κοσmicroήmicroατα περίτεχνα πήλινα και λίθινα σκεύη λίθινη σφύρα
σφραγιδοκύλινδρος ειδώλια και οmicroοιώmicroατα κατοικιών
Πλήθος υφαντουργικών εργαλείων ανευρίσκεται ήδη από την αρχαιότερη νεολιθική
πήλινα σφονδύλια για γνέσιmicroο (χαρακτηριστικά τα διακοσmicroηmicroένα της νεότερης
νεολιθικής) πηνία και ακτινωτά αντικείmicroενα για το τύλιγmicroα της κλωστής αγκυρόσχηmicroα
αντικείmicroενα για το κρέmicroασmicroα του microαλλιού (χαρακτηριστικά στην πρώιmicroη εποχή του
χαλκού - εικ 14) και από την πρώιmicroη εποχή του χαλκού και microετά βαριά υφαντικά βάρη
για όρθιο αργαλειό (αξιοσηmicroείωτα τα σύνολα από τους Σιταγρούς το Αρχοντικό τον
Καστανά και την Τούmicroπα) Οστέινες microικρές ράβδοι microε εγκοπές (microάλλον σαΐτες
αργαλειού) βελόνες microε οπή σπάτουλες και οπείς χρησιmicroοποιούνταν για πλέξιmicroο και για
το ράψιmicroο δερmicroάτων πλεκτών από microαλλί και καλαθιών όπως δείχνουν τα ίχνη χρήσης
στα εργαλεία Μια ιδέα της ενδυmicroασίας microάς δίνουν οι γραπτές διακοσmicroήσεις αγγείων οι
οποίες microιmicroούνται υφάσmicroατα και τα εξαρτήmicroατα ένδυσης Τα τελευταία περιλαmicroβάνουν
άγκιστρα και πόρπες ζωνών από πηλό κόκαλο και όστρεο οστέινες και microετάλλινες
περόνες και πόρπες για τη στερέωση ενδυmicroάτων κουmicroπιά (microερικά από πολύτιmicroο όστρεο)
διάτρητα πλακίδια και microικροσκοπικές χάντρες τα οποία βρέθηκαν κατά microεγάλες οmicroάδες
και microάλλον προέρχονται από κατάκοσmicroες στολές Η συχνότητα των περονών την πρώιmicroη
εποχή του χαλκού αποδίδεται στη χρήση νέων ειδών microάλλινων υφασmicroάτων όπως
συνάγεται από τα υψηλά ποσοστά αιγοπροβάτων που θα εκτρέφονταν για το microαλλί τους
Μερικές φορές οι περόνες ανευρίσκονται microαζί microε υφαντικά εργαλεία όπως στους
Σιταγρούς στο τέλος της 3ης χιλιετίας Στον Καστανά η microεγάλη συχνότητα και πολυτυπία
των περονών την εποχή του σιδήρου έχει επίσης ερmicroηνευθεί ως νέος ενδυmicroατολογικός
συρmicroός Πόρπες και περόνες όχι microόνο αποτελούν τυπικά προϊόντα εξειδικευmicroένης
microεταλλουργίας στη Μακεδονία στο τέλος της 2ης - αρχές της 1ης χιλιετίας πΧ αλλά και
συνήθη ταφικά κτερίσmicroατα
15
Καταmicroερισmicroός εργασίας κατά φύλο και ηλικία παρατηρείται σε όλους τους
πολιτισmicroούς Στις προβιοmicroηχανικές κοινωνίες οι άνδρες αναλαmicroβάνουν εξωοικιακές
εργασίες (κυνήγι βοσκή και σφαγή microεγάλων ζώων ψάρεmicroα αποψίλωση υλοτοmicroία
εξόρυξη βαριές οικοδοmicroικές κατασκευές ναυπηγική) ενώ οι γυναίκες οικιακές (φροντίδα
των παιδιών τροφοπαρασκευή κηποκαλλιέργεια υφαντική άντληση νερού πλύσιmicroο
microάζεmicroα καυσοξύλων τροφοσυλλογή βοτανική) Άλλες ασχολίες όπως αγροκαλλιέργεια
άναmicromicroα φωτάς βυρσοδεψία οικιακή κτηνοτροφία κυνήγι microικρών ζώων καλαθοπλεκτική
microεταφορά φορτίων ραπτική κεραmicroική microοιράζονται πιο ισόρροπα Η κατανοmicroή εργασίας
καθορίζεται ανάλογα microε την αποτελεσmicroατικότητά της στην επιβίωση και την κοινωνική
ζωή της κοινότητας (στην περίπτωση των γυναικών είναι συmicroβατή microε τη microητρότητα τη
φροντίδα και κοινωνικοποίηση των νεαρών microελών) Κατά συνέπεια οι διχοτοmicroικές
κατηγορίες της δυτικής σκέψης laquoδηmicroόσιο-ιδιωτικόraquo laquoανδρικό-γυναικείοraquo laquoχρηστικό-
συmicroβολικόraquo αποδεικνύονται ανεφάρmicroοστες τουλάχιστον microέχρι την ύστερη εποχή του
χαλκού οπότε και ανιχνεύεται στο αρχαιολογικό υλικό κάποιος σαφέστερος διαχωρισmicroός
του παραγωγικού-τεχνολογικού και κοινωνικού-τελετουργικού πεδίου Είναι
διαφωτιστικά τα ανθρωπολογικά παράλληλα σύmicroφωνα microε τα οποία άνδρες αποκτούν
laquoγυναικείουςraquo ρόλους (ενδυmicroασία συmicroπεριφορά επιλογή συντρόφων) microέσω της άσκησης
αντίστοιχων τεχνών όπως και γυναίκες laquoανδρικούςraquo Η υπέρβαση του σεξουαλικού
διmicroορφισmicroού δεν στιγmicroατίζεται από τη δεδοmicroένη κοινωνία όπως συmicroβαίνει microε τη δυτική
ηθική Αντίθετα τα εν λόγω άτοmicroα τεχνίτριες και τεχνίτες microε καινοτοmicroική συmicroβολή
θεωρούνται φορείς ευεργετικών δυνάmicroεων για όλη την κοινότητα η οποία τα περιβάλλει
microε σεβασmicroό (ας θυmicroηθούmicroε τους χαρισmicroατικούς laquoανδρόγυνουςraquo χαρακτήρες της
ελληνικής microυθολογίας όπως ο microάντης Τειρεσίας) Κατrsquo αυτόν τον τρόπο microπορεί να
ερmicroηνευτεί η παρουσία laquoγυναικείωνraquo κτερισmicroάτων σε ανδρικές ταφές και laquoανδρικώνraquo σε
γυναικείες
Πολυάριθmicroα αρχαιολογικά και εθνογραφικά παραδείγmicroατα microαρτυρούν τη
συmicromicroετοχή των παιδιών στις οικογενειακές εργασίες είτε ως microιmicroητικό παιγνίδι είτε ως
πραγmicroατική ενασχόληση microε σκοπό την κοινωνικοποίηση Γιrsquo αυτό σε πολλούς
πολιτισmicroούς η εκmicroάθηση microιας τέχνης επισφραγίζεται microε τελετές microετάβασης στον κόσmicroο
των ενηλίκων Σε τέτοιες microυήσεις microπορεί να χρησιmicroοποιούνταν κάποια από τα
microικρογραφικά οmicroοιώmicroατα οικοσκευών και εργαλείων από τους προϊστορικούς οικισmicroούς
της Μακεδονίας (σπίτια πελέκεις αγγεία έπιπλα και από το Ντικιλί Τας ένα οmicroοίωmicroα
βάρκας) Μάλιστα ορισmicroένα από τα πολυτιmicroότερα νεολιθικά κοσmicroήmicroατα όπως δακτύλιοι
από τα όστρεα Σπόνδυλος και Γλυκίmicroερις microε microικρή διάmicroετρο microπορεί προορίζονταν για
16
παιδιά ως δώρα αγάπης ή ενθυmicroήmicroατα σηmicroαντικών στιγmicroών ∆εν microπορούmicroε να γνωρίζουmicroε
ποιεςποιοι κατασκεύαζαν ή φορούσαν αυτά τα τεχνήmicroατα Είναι ωστόσο ενδιαφέρον ότι
η εικονογραφία των κοσmicroηmicroάτων αναγνωρίζεται κυρίως σε γυναικεία ειδώλια Θα
microπορούσε συνεπώς να υποτεθεί microε βάση τις αρχαιολογικές ενδείξεις ως προς τη
διακοινοτική κυκλοφορία κοσmicroηmicroάτων και υφασmicroάτων ότι γυναικεία ειδώλια microε πλούσια
ένδυση και κόσmicroηση αναπαριστούν γυναίκες microε καίριο ρόλο σε τέτοια δίκτυα επαφών
(πχ φηmicroισmicroένες τεχνίτριες)
Ολοκληρώνουmicroε microε ορισmicroένες παρατηρήσεις σχετικά microε τα αγγεία και
συγκεκριmicroένα τη microετάβαση από τα χειροποίητα στα τροχήλατα Τα πρώτα θεωρούνται
γυναικεία προϊόντα και γιrsquo αυτό microικρής αξίας ενώ τα δεύτερα προσγράφονται στο
ενεργητικό πρωτοπόρων ανδρών Ωστόσο το αρχαιολογικό υλικό κάθε άλλο παρά
επιβεβαιώνει τέτοιες προκαταλήψεις στη Μακεδονία η χειροποίητη κεραmicroική microε
microακραίωνη παράδοση συνεχίζει να χρησιmicroοποιείται microαζί microε την τροχήλατη microέχρι και την
ελληνιστική εποχή δηλαδή microια χιλιετία microετά την εmicroφάνιση της δεύτερης Τα πρωιmicroότερα
τροχήλατα αγγεία είναι σποραδικές microυκηναϊκές εισαγωγές των microέσων της 2ης χιλιετίας
πΧ ενώ οι εγχώριες αποmicroιmicroήσεις χρονολογούνται δύο ή τρεις αιώνες αργότερα (εικ 15)
Και οι δύο κατηγορίες εκπροσωπούνται microε microικρά ποσοστά στο σύνολο της κεραmicroικής
στην οποία κυριαρχούν οι χειροποίητες δηmicroιουργίες microε εξειδικευmicroένη παραγωγή σκευών
και διακοσmicroητικών ρυθmicroών κατά τόπους Επιπλέον φαίνεται ότι η εγχώρια και η
εισηγmicroένη κεραmicroική συνυπάρχουν χωρίς σηmicroαντικές αλληλεπιδράσεις
Από τα πλούσια διακοσmicroηmicroένα αγγεία της αρχαιότερης νεολιθικής microέχρι τα
απαιτητικά στην κατασκευή χονδροειδή αγγεία της τελικής νεολιθικής και της πρώιmicroης
εποχής του χαλκού και τα αmicroαυρόχρωmicroα και εγχάρακτα της ύστερης εποχής του χαλκού η
τέχνη του πηλού διακρίνεται για την ευρηmicroατικότητα την πείρα την καλαισθησία και το
εύρος των λειτουργιών της ∆εν γνωρίζουmicroε βέβαια το φύλο των κεραmicroέων (στην
αναγνώρισή του θα βοηθούσε η εξέταση δακτυλικών αποτυπωmicroάτων σε αγγεία)
microπορούmicroε ωστόσο να αναθεωρήσουmicroε προγενέστερες απόψεις ως προς την επινόηση της
κεραmicroικής για χρηστικούς λόγους όπως προτείνουν οι Catherine Perlegraves και Karen Vitelli
Οι πρώιmicroες αγγειοπλαστικές δηmicroιουργίες (Νέα Νικοmicroήδεια Γιαννιτσά) διακρίνονται για
τον υψηλό βαθmicroό έmicroπνευσης και αισθητικής Τέτοια περίτεχνα αγγεία κάθε άλλο παρά θα
ήταν κατάλληλα για τις καθηmicroερινές ανάγκες διατροφής και διατήρησης της τροφής θα
είχαν όmicroως συmicroβολική αξία λόγω της σπανιότητάς τους Εκείνο που θα microετρούσε για τους
ανθρώπους της αρχαιότερης νεολιθικής θα ήταν η πρωτόγνωρη microετατροπή της φυσικής
πρώτης ύλης σε πολιτισmicroικό αγαθό Γιrsquo αυτό οι πρώτες ή πρώτοι κάτοχοι της νέας γνώσης
17
microπορεί να ενέπνεαν στην κοινότητα σεβασmicroό ή και δέος ώστε να πρωταγωνιστούν σε
σαmicroανιστικές τελετές
ΣΥΝΤΟΜΟΓΡΑΦΙΕΣ
ΑΕΜΘ Το Αρχαιολογικό Έργο στη Μακεδονία και Θράκη
Θεσσαλονίκη Υπουργείο Πολιτισmicroού Υπουργείο
Μακεδονίας-Θράκης Αριστοτέλειο Πανεπιστήmicroιο
Θεσσαλονίκης
Εγνατία
Επετηρίδα του Ιστορικού και Αρχαιολογικού
Τmicroήmicroατος του Αριστοτελείου Πανεπιστηmicroίου
Θεσσαλονίκης
Η περιφέρεια του microυκηναϊκού κόσmicroου Ι Πρακτικά 1ου ∆ιεπιστηmicroονικού Συmicroποσίου Λαmicroία
25-29 Σεπτεmicroβρίου 1994 Αθήνα Υπουργείο
Πολιτισmicroού Ι∆΄ Εφορεία Προϊστορικών και
Κλασικών Αρχαιοτήτων
Η περιφέρεια του microυκηναϊκού κόσmicroου ΙΙ Πρακτικά 2ου ∆ιεπιστηmicroονικού Συmicroποσίου Λαmicroία
26-30 Σεπτεmicroβρίου 1999 Αθήνα Υπουργείο
Πολιτισmicroού Ι∆΄ Εφορεία Προϊστορικών και
Κλασικών Αρχαιοτήτων
Aegaeum Annales drsquoarcheacuteologie de lrsquoUniversiteacute de Liegravege et
UT-PASP Histoire de lrsquoart et lrsquoarcheacuteologie de la
Gregravece antique - University of Texas at Austin
Program in Aegean Scripts and Prehistory
BAR IS British Archaeological Reports International
Series Oxford Archaeopress
BCH Bulletin de Correspondance Helleacutenique
BSA Annual of the British School at Athens
18
Dikili Tash
Dikili Tash village preacutehistorique de Maceacutedoine
orientale Fouilles de Jean Deshayes (1961-1975)
Athegravenes Eacutecole Franccedilaise drsquoAthegravenes
Kastanas PAS Kastanas Ausgrabungen in einem Siedlunghuumlgel
der Bronze- und Eisenzeit Makedoniens 1975-1979
(Praumlhistorische Archaumlologie in Suumldosteuropa)
Volker Spiess
SSAA Sheffield Studies in Aegean Archaeology
Sheffield Sheffield Academic Press
UCLA MA University of California at Los Angeles Cotsen
Institute of Archaeology Monumenta
Archaeologica
ΕΠΙΛΟΓΗ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑΣ
ΟΙΚΙΣΜΟΙ
Κατάλογοι θέσεων - επισκοπήσεις της έρευνας
Andreou Stelios Michael Fotiadis και Kostas Kotsakis ldquoReview of Aegean prehistory V the Neolithic
and Bronze Age of northern Greecerdquo American Journal of Archaeology 100 3 (1996) 537-597
αναδηmicroοσίευση microε προσθήκες Tracey Cullen (επιmicro) Aegean prehistory a review (American
Journal of Archaeology supplement 1) Boston Archaeological Institute of America 2001 259-
327
Ασλάνης Ιωάννης Β Η προϊστορία της Μακεδονίας Ι η νεολιθική εποχή Αθήνα Καρδαmicroίτσα 1992
Γραmicromicroένος ∆ηmicroήτριος Β Νεολιθικές έρευνες στην Κεντρική και Ανατολική Μακεδονία (Βιβλιοθήκη της
εν Αθήναις Αρχαιολογικής Εταιρείας 117) Αθήνα 1991
Γραmicromicroένος ∆ηmicroήτριος Β Μάνθος Μπέσιος και Σταύρος Κώτσος Από τους προϊστορικούς οικισmicroούς της
Κεντρικής Μακεδονίας (Μακεδονική Βιβλιοθήκη 88) Θεσσαλονίκη Εταιρεία Μακεδονικών
Σπουδών 1997
Αρχοντικό
Βλ την ιστοσελίδα της ανασκαφής
lthttpwwwhistauthgrtomeisarchaeologyresearchexcavationsarhondikohtmgt
19
Άσσηρος
Wardle Kenneth A και Diana Wardle ldquoAssiros Toumba a brief history of the settlementrdquo Henrieta
Todorova Mark Stefanovich και Georg Ivanov (επιmicro) The StrumaStrymon river valley in
prehistory Proceedings of the International Symposium ldquoStrymon Praehistoricusrdquo Kjustendil ndash
Blagoevgrad (Bulgaria) Serres - Amphipolis (Greece) 27-910-10-2004 (In the Steps of James
Harvey Gaul 2) Sofia Gerda Henkel Stiftung Museum of History - Kjustendil 2007 451-479
Γιαννιτσά
Χρυσοστόmicroου Παναγιώτης laquoΟ νεολιθικός οικισmicroός των Γιαννιτσών Βraquo ΑΕΜΘ 3 (1989) 119-134
_____ laquoΟι νεολιθικές έρευνες στην πόλη και την επαρχία Γιαννιτσών κατά το 1991raquo ΑΕΜΘ 5 (1991)
111-126
_____ laquoΟ νεολιθικός οικισmicroός των Γιαννιτσών Β νέα ανασκαφικά δεδοmicroένα (1992-1993)raquo ΑΕΜΘ 7
(1993) 135-146
Χρυσοστόmicroου Παύλος και Παναγιώτης Χρυσοστόmicroου laquoΝεολιθικές έρευνες στα Γιαννιτσά και στην
περιοχή τουςraquo ΑΕΜΘ 4 (1990) 169-186
∆ήmicroητρα
Γραmicromicroένος ∆ηmicroήτριος Β Νεολιθική Μακεδονία (∆ηmicroοσιεύmicroατα του Αρχαιολογικού ∆ελτίου 56)
Αθήνα Υπουργείο Πολιτισmicroού Ταmicroείο Αρχαιολογικών Πόρων και Απαλλοτριώσεων 1997
∆ισπηλιό
Βλ την ιστοσελίδα της ανασκαφής
lthttpdispiliowebauthgrgt
Θέρmicroη
Παππά Μαρία Οργάνωση του χώρου και οικιστικά στοιχεία στους νεολιθικούς οικισmicroούς της Κεντρικής
Μακεδονίας διδακτορική διατριβή Αριστοτέλειο Πανεπιστήmicroιο Θεσσαλονίκης Τmicroήmicroα Ιστορίας
και Αρχαιολογίας 2 τόmicroοι 2008 lthttpcdslibauthgrsubmitarchiveGrizagri-2008-1546pdfgt
lthttpcdslibauthgrsubmitarchiveGrizagri-2008-1546pappapdfgt
Καστανάς
Aslanis Ioannis Kastanas die Fruumlhbronzezeitlichen Funde und Befunde (PAS 4) Berlin 1985
Becker Cornelia Kastanas die Tierknochenfunde (PAS 5) Berlin 1986
Ηaumlnsel Bernhard Kastanas die Grabung und der Baubefund (PAS 7) Berlin 1989
Houmlchstetter Alix Kastanas die Handgemachte Keramik Schicthen 19 bis 1 (PAS 3) Berlin 1984
_____ Kastanas die Kleinfunde (PAS 6) Berlin 1987
Jung Reinhrad Kastanas die Drehscheibenkeramik der Schichten 19 bis 11 (PAS 18) Kiel 2002
20
Kroll Helmut J Kastanas die Pfanzenfunde (PAS 2) Berlin 1983
Λιβαδοπόταmicroος
Τρανταλίδου Κ Π Καρκάνας Ε Μπελεγρίνου Θ Χατζηθεοδώρου laquoΣπήλαιο σε microια σηmicroαντική δίοδο
της ∆υτικής Μακεδονίας στο Φαράγγι του Λιβαδοπόταmicroου πρώτη παρουσίασηraquo ΑΕΜΘ 19
(2005) 579-594
Μακρύγιαλος
Βλ Μ Παππά (Θέρmicroη)
Μάνδαλο
Μερούσης Νίκος και Μαριάννα Νικολαΐδου laquoΗ κεραmicroική της νεολιθικής και της πρώιmicroης εποχής του
χαλκού από τον προϊστορικό οικισmicroό Μανδάλου Πέλλας η τεχνολογική διαφοροποίησηraquo ΑΕΜΘ
11 (1997) 155-163
Παπαευθυmicroίου-Παπανθίmicroου Αικατερίνη laquoΤρία νεολιθικά ειδώλια από το Μάνδαλο της Μακεδονίαςraquo
Ειλαπίνη τόmicroος τιmicroητικός για τον καθηγητή Νικόλαο Πλάτωνα Ηράκλειο ∆ήmicroος Ηρακλείου
Βικελαία Βιβλιοθήκη 1987 171-177
Παπαευθυmicroίου-Παπανθίmicroου Αικατερίνη και Αγγελική Πιλάλη-Παπαστερίου laquoΑνασκαφές στο
Μάνδαλοraquo ΑΕΜΘ 1 (1987) 173-180
_____ laquoΑνασκαφή στο Μάνδαλοraquo ΑΕΜΘ 2 (1988) 127-135
_____ laquoΗ ανασκαφική έρευνα στο Μάνδαλο 1987-1990raquo Εγνατία 2 (1990) 411-421
_____ laquoΟ προϊστορικός οικισmicroός στο Μάνδαλο νέα στοιχεία στην προϊστορία της Μακεδονίαςraquo Αρχαία
Μακεδονία V Ανακοινώσεις κατά το 5ο ∆ιεθνές Συmicroπόσιο Θεσσαλονίκη 10-15 Οκτωβρίου 1989
τόmicro 2 (Ίδρυmicroα Μελετών Χερσονήσου του Αίmicroου 240) Θεσσαλονίκη 1993 1207-1216
_____ laquoΟι προϊστορικοί οικισmicroοί στο Μάνδαλο και στο Αρχοντικό Πέλλαςraquo ΑΕΜΘ 10Α (1996) 143-
158
Πιλάλη-Παπαστερίου Αγγελική Αικατερίνη Παπαευθυmicroίου-Παπανθίmicroου Κώστας Κωτσάκης και Θώmicroη
Σαββοπούλου laquoΝέος προϊστορικός οικισmicroός στο Μάνδαλο ∆υτικής Μακεδονίαςraquo Αρχαία
Μακεδονία IV Ανακοινώσεις κατά το 4ο ∆ιεθνές Συmicroπόσιο Θεσσαλονίκη 21-25 Σεπτεmicroβρίου 1983
(Ίδρυmicroα Μελετών Χερσονήσου του Αίmicroου 204) Θεσσαλονίκη 1986 451-465
Nikolaidou Marianna Nikos Merousis Aikaterini Papanthimou και Angeliki Papasteriou ldquoFrom metron
to context in NeolithicEarly Bronze Age Mandalon northwestern Greece the example of
ceramicsrdquo Karen Polinger Foster και Robert Laffineur (επιmicro) METRON measuring the Aegean
Bronze Age Proceedings of the 9th International Aegean Conference Yale University 18-21 April
2002 (Aegaeum 24) 2003 317-325
Valamoti Soultana Plants and people in Late Neolithic and Early Bronze Age Greece an
archaeobotanical investigation (BAR IS 1258) 2004
21
Νέα Νικοmicroήδεια
Rodden Robert J και Kenneth A Wardle (επιmicro) Nea Nikomedeia I the excavation of an Early
Neolithic village in northern Greece 1961-1964 directed by R J Rodden The excavation and the
ceramic assemblage (BSA supplementary volume 25) London British School at Athens 1996
Ντικιλί Τας
Koukouli-Chryssanthaki Haiumldo Reneacute Treuil Laurent Lespez και Dimitra Malamidou Dikili Tash
village preacutehistorique de Maceacutedoine orientale Recherches franco-helleacuteniques dirigeacutees par la
Socieacuteteacute archeacuteologique drsquoAthegravenes et lrsquoEacutecole franccedilaise drsquoAthegravenes (1986-2001) (Bibliothegraveque de la
Socieacuteteacute Αrcheacuteologique drsquoAthegravenes 254) Athegravenes 2008
Treuil Reneacute (επιmicro) Dikili Tash τόmicro 1 (BCH suppleacutement 24) 1992
_____ (επιmicro) Dikili Tash τόmicro 2 (BCH suppleacutement 37) 2004
Ροδοχώρι
Rodden Robert J ldquoRecent discoveries from prehistoric Macedonia (an interim report)rdquo Balkan Studies
5 (1964) 110-124
Σέρβια
Ridley Cressida Kenneth A Wardle και Catharine A Μould microε τη συνεργασία των Jill Carington
Smith Rupert Housely Jonathan Musgrave και Bill Phelps Servia I Anglo-Hellenic rescue
excavations 1971-73 directed by Katerina Rhomiopoulou and Cressida Ridley (BSA
supplementary volume 32) London British School at Athens 2000
Σιταγροί
Elster Ernestine S ldquoConstruction and use of the Early Bronze Age Burnt House at Sitagroi craft and
technologyrdquo Robert Laffineur και Philip P Betancourt (επιmicro) TECHNI craftsmen craftswomen
and craftsmanship in the Aegean Bronze Age Proceedings of the 6th International Aegean
Conference Philadelphia Temple University 18-21 April 1996 τόmicro 1 (Aegaeum 16) 1997 19-
35
Elster Ernestine S και Colin Renfrew (επιmicro) Prehistoric Sitagroi excavations in northeast Greece
1968-1970 The final report τόmicro 2 (UCLA MA 20) 2003
Renfrew Colin Marija Gimbutas και Ernestine S Elster (επιmicro) Excavations at Sitagroi a prehistoric
village in northeast Greece τόmicro 1 (UCLA MA 13) 1986
Σκάλα Σωτήρος
Κουκούλη-Χρυσανθάκη Χάιδω laquoΟικισmicroός της πρώιmicroης εποχής του χαλκού στη Σκάλα Σωτήρος
Θάσουraquo ΑΕΜΘ 1 (1987) 389-406
22
_____ laquoΟικισmicroός της πρώιmicroης εποχής του χαλκού στη Σκάλα Σωτήρος Θάσου ΙΙraquo ΑΕΜΘ 2 (1988) 421-
431
_____ laquoΑνασκαφή Σκάλας Σωτήροςraquo ΑΕΜΘ 3 (1989) 507-520
_____ laquoΑνασκαφή Σκάλας Σωτήρος 1990raquo ΑΕΜΘ 4 (1990) 531-545
Τούmicroπα
Αναγνώστου Ιωάννα ∆ηmicroήτρης Κυριάκου Ευαγγελία Κυριατζή και Arturo Vargas laquoΑνασκαφή
Τούmicroπας Θεσσαλονίκης 1990 οι εργασίες στην πλαγιά της Τούmicroπαςraquo ΑΕΜΘ 4 (1990) 277-287
Ανδρέου Στέλιος και Κώστας Κωτσάκης laquoΗ ανασκαφή στην Τούmicroπα Θεσσαλονίκης το 1991raquo ΑΕΜΘ
5 (1991) 209-219
_____ laquoΑνασκαφή Τούmicroπας Θεσσαλονίκης 1992raquo ΑΕΜΘ 6 (1992) 259-272
_____ laquoΗ προϊστορική Τούmicroπα της Θεσσαλονίκης παλιά και νέα ερωτήmicroαταraquo ΑΕΜΘ 10Α (1996) 369-
387
Ανδρέου Στέλιος Κώστας Κωτσάκης και Γιώργος Χ Χουρmicroουζιάδης laquoΑνασκαφή στην Τούmicroπα
Θεσσαλονίκης 1989raquo Εγνατία 2 (1990) 381-404
Κραχτοπούλου Αθανασία και Κοσmicroάς Τουλούmicroης laquoΑνασκαφή Τούmicroπας 1990 οι εργασίες στην
κορυφή της Τούmicroπαςraquo ΑΕΜΘ 4 (1990) 289-297
Κωτσάκης Κώστας και Στέλιος Ανδρέου laquoΠροκαταρκτικές παρατηρήσεις για την οργάνωση του χώρου
στην προϊστορική Τούmicroπα Θεσσαλονίκηςraquo ΑΕΜΘ 1 (1987) 223-232
_____ laquoΠροκαταρκτικές παρατηρήσεις στις αρχιτεκτονικές φάσεις του οικισmicroού της Τούmicroπας
Θεσσαλονίκηςraquo ΑΕΜΘ 3 (1989) 201-213
_____ laquoΑνασκαφή Τούmicroπας Θεσσαλονίκης 1993raquo ΑΕΜΘ 7 (1993) 279-286
Χουρmicroουζιάδης Γιώργος laquoH ανασκαφή της Τούmicroπας (1984-1987) raquo ΑΕΜΘ 1 (1987) 219-222
_____ laquoΗ Τούmicroπα και ο lsquoασιατικός τρόπος παραγωγήςrsquoraquo ΑΕΜΘ 4 (1990) 269-275
ΤΑΦΕΣ
Ανδρόνικος Μανόλης Βεργίνα Ι το νεκροταφείον των τύmicroβων (Βιβλιοθήκη της εν Αθήναις
Αρχαιολογικής Εταιρείας 62) Αθήνα 1969
Γραmicromicroένος ∆ηmicroήτριος Β και Σέβη Τριανταφύλου (επιmicro) Ανθρωπολογικές microελέτες από τη Βόρεια
Ελλάδα τόmicro 1 (∆ηmicroοσιεύmicroατα του Αρχαιολογικού Ινστιτούτου Μακεδονικών και Θρακικών
Σπουδών 5) Θεσσαλονίκη 2004
Ζιώτα Χριστίνα Ταφικές πρακτικές και κοινωνίες της εποχής του χαλκού στη ∆υτική Μακεδονία τα
νεκροταφεία στην Κοιλάδα και τις Γούλες Κοζάνης διδακτορική διατριβή Αριστοτέλειο
Πανεπιστήmicroιο Θεσσαλονίκης Τmicroήmicroα Ιστορίας και Αρχαιολογίας 2007
lthttpcdslibauthgrsubmitarchiveGrizagri-2007-602pdfgt
Καρλιάmicroπας Γιάννης Μάνθος Μπέσιος και Σέβη Τριανταφύλλου laquoΝεκροταφεία της πρώιmicroης εποχής
του σιδήρου στη Βόρεια Πιερίαraquo Νικόλαος Χ Σταmicroπολίδης και Αγγελική Γιαννικούρη (επιmicro) Το
23
Αιγαίο στην πρώιmicroη εποχή του σιδήρου Πρακτικά του ∆ιεθνούς Συmicroποσίου Ρόδος 1-4 Νοεmicroβρίου
2002 Αθήνα Πανεπιστήmicroιο Κρήτης - Υπουργείο Πολιτισmicroού Ινστιτούτο Αιγαιακών Σπουδών
2004 341-352
Καραmicroήτρου-Μεντεσίδη Γεωργία Βόιον - Νότια Ορεστίς αρχαιολογική έρευνα και ιστορική τοπογραφία
2 τόmicroοι Θεσσαλονίκη Θ Αλτιντζής 1999
Κουκούλη-Χρυσανθάκη Χάιδω Πρωτοϊστορική Θάσος τα νεκροταφεία του οικισmicroού Καστρί 3 τόmicroοι
(∆ηmicroοσιεύmicroατα του Αρχαιολογικού ∆ελτίου 45) Αθήνα Υπουργείο Πολιτισmicroού Ταmicroείο
Αρχαιολογικών Πόρων και Απαλλοτριώσεων 1992
Σαββοπούλου Θώmicroη laquoΠαλιό Γυναικόκαστρο το νεκροταφείο των lsquoπεριβόλωνrsquoraquo Νικόλαος Χ
Σταmicroπολίδης (επιmicro) Καύσεις στην εποχή του χαλκού και του σιδήρου Πρακτικά Συmicroποσίου Ρόδος
29 Απριλίου - 2 Μαΐου 1999 Πανεπιστήmicroιο Κρήτης - ΚΒ΄ Εφορεία Προϊστορικών και Κλασικών
Αραχιοτήτων - Μεσογειακή Αρχαιολογική Εταιρεία Αθήνα Πανεπιστήmicroιο Κρήτης 2001 169-185
Linduff Katheryn M και Karen S Rubinson (επιmicro) Are all warriors male Gender roles on the ancient
Eurasian steppe Lanham AltaMira 2008
Papadopoulos John K microε τη συνεργασία των Jonathan H Musgrave Sandor Boumlkoumlnyi Deborah
Ruscillo Ferene Gyulai Kristina Kelertas R E Jones και I K Whitbread The Early Iron Age
cemetery at Torone excavations conducted by the Australian Archaeological Institute at Athens in
collaboration with the Athens Archaeological Society 2 τόmicroοι (UCLA MA 24) 2005
Triantaphyllou Sevi A bioarchaeological approach to prehistoric cemetery populations from central
and western Greek Macedonia (BAR IS 976) 2001
ΝΕΟΛΙΘΙΚΑ ΕΙ∆ΩΛΙΑ
Κοκκινίδου ∆ήmicroητρα Παρελθόν και εξουσία όψεις της αρχαιολογίας στην ελληνική κοινωνία και
εκπαίδευση Θεσσαλονίκη Βάνιας 2005 (κεφ 39)
Κοκκινίδου ∆ήmicroητρα και Μαριάννα Νικολαΐδου Η αρχαιολογία και η κοινωνική ταυτότητα του φύλου
προσεγγίσεις στην αιγαιακή προϊστορία Θεσσαλονίκη Βάνιας 1993 (κεφ 43-44)
Kokkinidou Dimitra και Marianna Nikolaidou ldquoBody imagery in the Aegean Neolithic ideological
implications of anthropomorphic figurinesrdquo Jane Moore και Eleanor Scott (επιmicro) Invisible people
and processes writing gender and childhood into European archaeology London - New York
Leicester University Press 1997 88-112
Talalay Lauren E ldquoHeady business skulls heads and decapitation in Neolithic Anatolia and Greecerdquo
Journal of Mediterranean Archaeology 17 2 (2004) 139-163
ΤΕΛΕΤΟΥΡΓΙΚΕΣ ΟΨΕΙΣ ΤΗΣ ΝΕΟΛΙΘΙΚΗΣ ΚΑΙ ΤΗΣ ΕΠΟΧΗΣ ΤΟΥ ΧΑΛΚΟΥ
Nikolaidou Marianna ldquoOrnament production and use at Sitagroi northeast Greece symbolic and social
implications of an Early Bronze Age technologyrdquo Robert Laffineur και Philip P Betancourt
(επιmicro) TECHNI craftsmen craftswomen and craftsmanship in the Aegean Bronze Age
24
Proceedings of the 6th International Aegean Conference Philadelphia Temple University 18-21
April 1996 τόmicro 1 (Aegaeum 16) 1997 177-196
Nikolaidou Marianna ldquoRitualized technologies in the Aegean Neolithic The crafts of adornmentrdquo
Evangelos Kyriakidis (επιmicro) The archaeology of ritual (UCLA Cotsen Advanced Seminars 3)
2007 183-208
Perlegraves Catherine και Karen D Vitelli ldquoCraft specialization in the Neolithic of Greecerdquo Paul Halstead
(επιmicro) Neolithic society in Greece (SSAA 2) 1999 96-107
ΝΕΟΛΙΘΙΚΟΙ ΠΕΡΙΒΟΛΟΙ
Kokkinidou Dimitra και Marianna Nikolaidou ldquoNeolithic enclosures in Greek Macedonia violent and
non-violent aspects of territorial demarcationrdquo John Carman και Anthony Harding (επιmicro) Ancient
warfare archaeological perspectives Phoenix Mill Sutton 2004 2η έκδοση 89-99
ΜΥΚΗΝΑΪΚΕΣ ΕΠΙ∆ΡΑΣΕΙΣ
Ανδρέου Στέλιος laquoΗ microυκηναϊκή κεραmicroική και οι κοινωνίες της Κεντρικής Μακεδονίας στην ύστερη
εποχή του χαλκούraquo Η περιφέρεια του microυκηναϊκού κόσmicroου II 2003 191-210
Ανδρέου Στέλιος και Κώστας Κωτσάκης laquoΜυκηναϊκή παρουσία Μυκηναϊκή περιφέρεια Η Τούmicroπα
Θεσσαλονίκης microια θέση της εποχής του χαλκού στη Μακεδονίαraquo Η περιφέρεια του microυκηναϊκού
κόσmicroου Ι 1999 107-116
Jung Reinhrad laquoΗ microυκηναϊκή κεραmicroική της Μακεδονίας και η σηmicroασία τηςraquo Η περιφέρεια του
microυκηναϊκού κόσmicroου ΙΙ 2003 211-225
Καραmicroήτρου-Μεντεσίδη Γεωργία laquoΜυκηναϊκά Αιανής Ελιmicroιώτιδας και Άνω Μακεδονίαςraquo Η
περιφέρεια του microυκηναϊκού κόσmicroου ΙΙ 2003 167-190
Στεφανή Λιάνα και Νίκος Μερούσης laquoΤοπίο στην οmicroίχλη η 2η χιλιετία στην πεδιάδα της Κεντρικής
Μακεδονίαςraquo Η περιφέρεια του microυκηναϊκού κόσmicroου ΙΙ 2003 227-242
Andreou Stelios ldquoExploring the patterns of power in the Bronze Age settlements of northern Greece
Keith Branigan (επιmicro) Urbanism in the Aegean Bronze Age (SSAA 4) 2002 160-173
Buxeda J I Garrigoacutes R E Jones V Kilikoglou S T Levi Y Maniatis J Mitchell L Vagnetti K A
Wardle και S Andreou ldquoTechnology transfer at the periphery of the Mycenaean world the case of
Mycenaean pottery found in central Macedonia (Greece) and the plain of Sybaris (Italia)
Archaeometry 43 2 (2003) 263-284
Jung Reinhrad ldquoLate Helladic IIIC at the Touacutembes of Kastanas and Oacutelynthos and the problems of
Macedonian Mycenaean potteryrdquo Sigrid Deger-Jalkotzy και Michaela Zavadil (επιmicro) LH IIIC
chronology and synchronisms Proceedings of the International Workshop held at the Austrian
Academy of Sciences 7-8 May 2001 (Veroumlffentlichungen der Mykenischen Kommision 20)
Wien 2003 131- 144
25
Kiriatzi Evangelia Stelios Andreou Sarantis Dimitriadis και Kostas Kotsakis ldquoCo-exisitng traditions
handmade and wheelmade pottery in Late Bronze Age central Macedoniarsquo Robert Laffineur και
Philip P Betancourt (επιmicro) TECHNI craftsmen craftswomen and craftsmanship in the Aegean
Bronze Age Proceedings of the 6th International Aegean Conference Philadelphia Temple
University 18-21 April 1996 τόmicro 2 (Aegaeum 16) 1997 361-368
Wardle Kenneth A ldquoMycenaean trade and influence in northern Greecerdquo Carol Zerner Peter Zerner και
John Winder (επιmicro) Wace and Blegen pottery as evidence for trade in the Aegean Bronze Age
1939-1989 Proceedings of an International Conference held at the American School of Classical
Studies at Athens December 2-3 1989 Amsterdam Gieben 1993 117-141
ΑΠΟΘΗΚΕΥΣΗ
Τουλούmicroης Κοσmicroάς Το περίσσευmicroα στην προϊστορία η προϊστορική οικονοmicroία microε βάση τα αρχαιολογικά
δεδοmicroένα Θεσσαλονίκη Σύγχρονη Παιδεία 1996
Margomenou Despina ldquoFood storage in prehistoric Greece interrogating complexity at the margins of
the lsquoMycenaean worldrsquordquo Journal of Mediterranean Archaeology 21 2 (2008) 191-212
Margomenou Despina Stelios Andreou και Kostas Kotsakis ldquoThe Thessaloniki tell an approach to the
study of the pithoi and the question of storage in the Late Bronze Agerdquo ΑΕΜΘ 19 (2005) 157-
171
26
ΕΙΚΟΝΕΣ
Εικόνα 1 Γυναικείο στεατοπυγικό ειδώλιο από πηλό της αρχαιότερης νεολιθικής
(Νέα Νικοmicroήδεια Αρχαιολογικό Μουσείο Βέροιας)
∆ηmicroήτριος Ρ Θεοχάρης Νεολιθική Ελλάς Αθήνα Εθνική Τράπεζα της Ελλάδος 1973 εικ 18 Ίδρυmicroα Μείζονος Ελληνισmicroού lthttpwwwfhwgrchronos01engallerynlnikomidnikom4maxhtmlgt
27
Εικόνα 2 Γυναικείο ειδώλιο από πηλό της νεότερης νεολιθικής (Μακρύγιαλος)
Μάνθος Μπέσιος και Μαρία Παππά Πύδνα Κατερίνη Πιερική Αναπτυξιακή 1995 25 Ίδρυmicroα Μείζονος Ελληνισmicroού lthttpwwwfhwgrchronos01engallerynlmakrygmakryg12maxhtmlgt
28
Εικόνα 3 Γυναικείο πήλινο ειδώλιο της νεότερης νεολιθικής (Μάνδαλο
Αρχαιολογικό Μουσείο Πέλλας)
Φωτογραφικό αρχείο Αικατερίνης Παπαευθυmicroίου-Παπανθίmicroου και Αγγελικής Πιλάλη-Παπαστερίου Ίδρυmicroα Μείζονος Ελληνισmicroού lthttpwwwfhwgrchronos01engallerynlmandalomandalo6maxhtmlgt
29
Εικόνα 4 Γυναικείο ακρόλιθο ειδώλιο της νεότερης νεολιθικής (Μάνδαλο
Αρχαιολογικό Μουσείο Πέλλας)
Φωτογραφικό αρχείο Αικατερίνης Παπαευθυmicroίου-Παπανθίmicroου και Αγγελικής Πιλάλη-Παπαστερίου Ίδρυmicroα Μείζονος Ελληνισmicroού lthttpwwwfhwgrchronos01engallerynlmandalomandalo4htmlgt lthttpwwwfhwgrchronos01engallerynlmandalomandalo5maxhtmlgt
30
Εικόνα 5 Γυναικείο σχηmicroατοποιηmicroένο ειδώλιο από πέτρα της τελικής νεολιθικής
(Σιταγροί Αρχαιολογικό Μουσείο ∆ράmicroας)
Γεώργιος Α Παπαθανασόπουλος (επιmicro) Ο νεολιθικός πολιτισmicroός στην Ελλάδα Αθήνα Ίδρυmicroα Νικολάου Π Γουλανδρή - Μουσείο Κυκλαδικής Τέχνης 1996 αρ καταλόγου 200 Ίδρυmicroα Μείζονος Ελληνισmicroού lthttpwwwfhwgrchronos01engallerynlsitagsitag3htmlgt
31
Εικόνα 6 Σταυρόσχηmicroα ειδώλια από microάρmicroαρο της νεότερης νεολιθικής
(Μακρύγιαλος)
Μάνθος Μπέσιος και Μαρία Παππά Πύδνα Κατερίνη Πιερική Αναπτυξιακή 1995 22 Ίδρυmicroα Μείζονος Ελληνισmicroού lthttpwwwfhwgrchronos01engallerynlmakrygmakryg6maxhtmlgt
32
Εικόνα 7 Κοσmicroήmicroατα από Σπόνδυλο (Σιταγροί Αρχαιολογικό Μουσείο ∆ράmicroας)
∆ηmicroήτριος Ρ Θεοχάρης Νεολιθική Ελλάς Αθήνα Εθνική Τράπεζα της Ελλάδος 1973 εικ 110 Ίδρυmicroα Μείζονος Ελληνισmicroού lthttpwwwfhwgrchronos01engallerynlsitagsitag5htmlgt
33
Εικόνα 8 Κοσmicroήmicroατα από Σπόνδυλο της τελικής νεολιθικής (Μακρύγιαλος)
Μάνθος Μπέσιος και Μαρία Παππά Πύδνα Κατερίνη Πιερική Αναπτυξιακή 1995 32 Ίδρυmicroα Μείζονος Ελληνισmicroού lthttpwwwfhwgrchronos01engallerynlmakrygmakryg19htmlgt
34
Εικόνα 9 Περίβολος της νεότερης-τελικής νεολιθικής στο Μάνδαλο
Φωτογραφικό αρχείο Αικατερίνης Παπαευθυmicroίου-Παπανθίmicroου και Αγγελικής Πιλάλη-Παπαστερίου Ίδρυmicroα Μείζονος Ελληνισmicroού lthttpwwwfhwgrchronos01engallerynlmandalomandalo2htmlgt
35
Εικόνα 10 Τάφροι της νεότερης νεολιθικής στον Μακρύγιαλο
Μάνθος Μπέσιος και Μαρία Παππά Πύδνα Κατερίνη Πιερική Αναπτυξιακή 1995 23 Ίδρυmicroα Μείζονος Ελληνισmicroού lthttpwwwfhwgrchronos01engallerynlmakrygmakryg1htmlgt
36
Εικόνα 11 Αποθηκευτικοί χώροι της ύστερης εποχής του χαλκού στην Άσσηρο
Kenneth A Wardle Institute of Archaeology and Antiquity University of Birmingham
lthttpartswebbhamacukahakawAssirosassirosiaph12htmgt
37
Εικόνα 12 Αναπαράσταση πασσαλόπηκτου οικήmicroατος της αρχαιότερης νεολιθικής
στη Νέα Νικοmicroήδεια
∆ηmicroήτριος Ρ Θεοχάρης Νεολιθική Ελλάς Αθήνα Εθνική Τράπεζα της Ελλάδος σχ 14 Ίδρυmicroα Μείζονος Ελληνισmicroού lthttpwwwfhwgrchronos01engallerynlnikomidnikom2htmlgt
38
Εικόνα 13 Πασσσαλόπηκτα οικήmicroατα και φούρνοι της πρώιmicroης εποχής στο
Αρχοντικό
Τοmicroέας Αρχαιολογίας Τmicroήmicroα Ιστορίας και Αρχαιολογίας Αριστοτελείου Πανεπιστηmicroίου Θεσσαλονίκης lthttpwwwhistauthgrtomeisarchaeologyresearchexcavationsarhondikohtmgt
39
Εικόνα 14 Πήλινες άγκυρες της πρώιmicroης εποχής του χαλκού από τα Σέρβια
Kenneth A Wardle Institute of Archaeology and Antiquity University of Birmingham lthttpartswebbhamacukahakawServiaserviaclayhtmgt
40
Εικόνα 15 Τοπική microυκηναϊκή κεραmicroική από την Άσσηρο (γύρω στο 1150 πΧ)
Kenneth A Wardle Institute of Archaeology and Antiquity University of Birmingham lthttpartswebbhamacukahakawAssirosassirosmycenaean2htmgt
3
microισογυνισmicroού στην πραγmicroατικότητα λειτουργεί ως ανεστραmicromicroένο είδωλο της
πατριαρχίας εφόσον απηχεί τις ίδιες ανιστορικές διχοτοmicroίες σχετικά microε το φύλο και τη
σεξουαλικότητα Με αυτόν τον τρόπο προβάλλεται microια παραποιηmicroένη εικόνα όπου η
διαφοροποίηση και η ατοmicroικότητα χάνονται microέσα σε microια απλουστευτική ανασύνθεση
Η σύγχρονη έρευνα λαmicroβάνει υπόψη τα ίδια τα ειδώλια τα ανασκαφικά και
πολιτισmicroικά τους συmicroφραζόmicroενα και ανθρωπολογικά παράλληλα Η χρονολογική
γεωγραφική θεmicroατική microορφολογική τεχνοτροπική και ποιοτική ποικιλία υποδηλώνει
εύρος λειτουργιών και σηmicroασιών οι οποίες microπορεί να αλληλοεπικαλύπτονται microαγικά
αντικείmicroενα επινοήσεις διδακτικού χαρακτήρα σε διαβατήριες τελετές φυλαχτά
στολίδια παιχνίδια laquoπορτραίταraquo εικόνες της καθηmicroερινής ζωής σύmicroβολα ανταλλαγής ή
αναγνώρισης microεταξύ των κατόχων τους δηmicroιουργίες προσωπικής επιθυmicroίας ή ακόmicroη
σήmicroατα microιας laquoπρωτογραφήςraquo Υπάρχουν πολλές εκδοχές ενδεχοmicroένως και πολλές
θεότητες αλλά όχι ο microονοθεϊσmicroός της Μεγάλης Μητέρας˙ οι microονοθεϊστικές θρησκείες όχι
microόνο εmicroφανίζονται πολύ αργότερα αλλά και προϋποθέτουν θεσmicroοθετηmicroένες ιεραρχίες
απούσες στις νεολιθικές κοινότητες
Στις ανασκαφές τα ειδώλια συνήθως ανευρίσκονται σε στρώmicroατα κατοίκησης είτε
microέσα σε σπίτια είτε σε λάκκους και αυλές έξω από αυτά και κάποτε κατά οmicroάδες όπως
στη Νέα Νικοmicroήδεια Ηmicroαθίας τον Μακρύγιαλο Πιερίας τη ∆ήmicroητρα Σερρών και τους
Σιταγρούς Στην αρχαιότερη νεολιθική της Νέας Νικοmicroήδειας αποκαλύφτηκε ένα
κεντρικό κτίριο microε ασυνήθιστα microεγάλες διαστάσεις (12 x 12 micro) τριmicroερή διάρθρωση και
στέρεη κατασκευή το οποίο περιείχε πέντε γυναικεία στεατοπυγικά ειδώλια δύο
υπερmicroεγέθεις πελέκεις από πράσινη πέτρα πλήθος αχρησιmicroοποίητων λεπίδων από
πυριτόλιθο δύο ασκοειδή πήλινα αγγεία και πολυάριθmicroους microικρούς δίσκους από ψηmicroένο
πηλό Με βάση τον ιδιαίτερο χαρακτήρα του κτίσmicroατος και των ευρηmicroάτων σε σύγκριση
microε τον υπόλοιπο οικισmicroό ο ανασκαφέας υποστήριξε ότι πρόκειται για ιερό αφιερωmicroένο
στη Θεά της Γονιmicroότητας -ερmicroηνεία που όπως προαναφέραmicroε έχει αmicroφισβητηθεί (εικ 1)
Κατά τη διάρκεια της νεότερης και της τελικής νεολιθικής αξίζει να αναφερθεί η
παρουσία οmicroάδων ειδωλίων microαζί microε κοσmicroήmicroατα microικρογραφικά οmicroοιώmicroατα περίτεχνα
αγγεία και σύνεργα οικοτεχνίας (σφονδύλια λίθινα και οστέινα εργαλεία) Αν
χρησιmicroοποιούνταν σε τελετουργίες αυτές θα πραγmicroατοποιούνταν στον οικιακό χώρο και
όχι σε εξωοικιακά ιερά -γνωστά από microεταγενέστερες περιόδους- ή σε χώρους microέσα στους
οικισmicroούς στους οποίους παρατηρείται συγκέντρωση ειδωλίων Στα στρώmicroατα της τελικής
νεολιθικής των Σιταγρών βρέθηκαν κοντά σε ηmicroιυπαίθρια() εστία και περίβολο
πολυάριθmicroα ειδώλια κοσmicroήmicroατα εγχάρακτοι σφραγιστικοί κύλινδροι εργαλεία αγγεία
4
εξαιρετικής ποιότητας και διακοσmicroηmicroένα σφονδύλια Από την ίδια ανασκαφική περιοχή
προέρχονται σκωρίες καmicroίνευσης πήλινα χωνευτήρια και microικρά microεταλλικά αντικείmicroενα -
από τα πρωιmicroότερα δείγmicroατα microεταλλουργίας στο Αιγαίο Περισσότερο από δέκα αιώνες
microετά στην ίδια θέση το Συγκρότηmicroα των Σιρών της πρώιmicroης εποχής του χαλκού διέσωσε
και λίγα νεολιθικά ειδώλια και κοσmicroήmicroατα -ίσως αξιοπερίεργα αντικείmicroενα τα οποία
φύλαξαν οι νέοι κάτοικοι ή κειmicroήλια που παραδόθηκαν από γενιά σε γενιά Κάποια
ειδώλια microπορεί να ανήκαν σε αναθηmicroατικά-τελετουργικά σύνολα (πχ οmicroοιώmicroατα
κατοικιών) κατrsquo αναλογία microε ευρήmicroατα από τη Θεσσαλία και τα Βόρεια Βαλκάνια Στους
Σιταγρούς πολλά ειδώλια βρέθηκαν -αν και όχι σε άmicroεση συνάφεια- στα ίδια στρώmicroατα microε
πρόπλασmicroα σπιτιού και οmicroοίωmicroα φούρνου στην περιοχή της εστίας και του περιβόλου
Σε πολλά ανθρωπόmicroορφα αγαλmicroατίδια γυναικεία και ανδρικά είτε φυσιοκρατικά
είτε σχηmicroατοποιηmicroένα προβάλλονται ανατοmicroικά γνωρίσmicroατα Οι γυναίκες απεικονίζονται
microε διογκωmicroένα στήθη γλουτούς και κοιλιά αλλά microε αδρά ή απόντα τα φυσιογνωmicroικά
χαρακτηριστικά Ο τρόπος απόδοσης τέτοιων ειδωλίων (γνωστών και από το Μάνδαλο)
που κρατούν ή στηρίζουν το στήθος και την κοιλιά microε τα χέρια πιθανώς υποδηλώνει την
ιδιαίτερη σηmicroασία αυτού του microέρους του σώmicroατος Ορισmicroένα ειδώλια από τους Σιταγρούς
και τον Μακρύγιαλο απεικονίζονται microάλλον σε στάση τοκετού Ακόmicroη και σε περιπτώσεις
σχηmicroατοποίησης εξαίρονται το στήθος καιή το ηβικό τρίγωνο (εικ 5) Σε ότι αφορά το
ανδρικό σώmicroα η έmicroφαση δίνεται στον φαλλό
Η microητριαρχική ερmicroηνεία ταυτίζει τα γυναικεία ειδώλια microε σύmicroβολα γονιmicroότητας
Ωστόσο ακόmicroη και σε εκείνα microε τονισmicroένη ανατοmicroία η εγκυmicroοσύνη και ο θηλασmicroός
συνήθως εικάζονται παρά είναι προφανείς Εξάλλου και τα ειδώλια microε laquoγονιmicroικάraquo
χαρακτηριστικά παρουσιάζουν ποικιλία ως προς το υπόλοιπο σώmicroα ώστε να καθίστανται
προβληmicroατικές οι γενικεύσεις microε βάση το κυρίαρχο ετεροφυλοφιλικό πρότυπο σύmicroφωνα
microε το οποίο το γυναικείο σώmicroα χρησιmicroοποιείται προς ικανοποίηση της ανδρικής επιθυmicroίας
και βιολογική αναπαραγωγή Αυτό που συχνά αγνοείται σε τέτοιου είδους προσεγγίσεις
είναι το ενδεχόmicroενο ότι στις νεολιθικές κοινωνίες η αναπαραγωγική δυνατότητα των
γυναικών συνιστούσε πηγή κύρους και όχι microέσο ελέγχου Τα στερεότυπα του παρόντος
κάθε άλλο παρά βοηθούν να κατανοήσουmicroε τη σεξουαλική συmicroπεριφορά στο παρελθόν
όπως δεν microας βοηθά και ο αισθητικός κανόνας που θέλει τις γυναίκες λεπτές εκτός εάν
βρίσκονται σε κατάσταση εγκυmicroοσύνης
Θα microπορούσαmicroε να αντιτάξουmicroε ότι η νεολιθική ειδωλοπλαστική και οι
τελετουργικές συνδηλώσεις της εmicroπνέονταν από τις εmicroπειρίες της καθηmicroερινής ζωής
Ίσως κατά την αντίληψη των νεολιθικών ανθρώπων το γυναικείο σώmicroα συmicromicroετείχε
5
εmicroφανέστερα στη δηmicroιουργία και τη διατήρηση της ζωής ώστε να γίνεται φορέας
πολιτισmicroικών microηνυmicroάτων και τελετουργικής γνώσης Αν ισχύει αυτή η υπόθεση microπορεί
να εξηγηθεί γιατί οι εικόνες γυναικών είναι περισσότερο ορατές στην τέχνη της εποχής
Στις πρώιmicroες γεωργοκτηνοτροφικές κοινότητες η αναπαραγωγή και η microητρότητα θα
microπορούσαν να παραλληλιστούν microε την καλλιέργεια της γης καθώς και οι δύο ιδιότητες
συνίστανται στον microετασχηmicroατισmicroό των φυσικών στοιχείων σε ζωή microέσω της ανθρώπινης -
βιολογικής και πολιτισmicroικής- επέmicroβασης Την άποψη αυτή ενισχύει η ανεύρεση
γυναικείων ειδωλίων microέσα ή κοντά σε εστίες και αποθηκευτικούς χώρους (πχ Μάνδαλο)
Τα γυναικεία ειδώλια microε τονισmicroένα τα χαρακτηριστικά του φύλου ή σε κατάσταση
εγκυmicroοσύνης ή στάση τοκετού άλλα που κρατούν βρέφη όπως και οι φαλλόσχηmicroες
απεικονίσεις microπορεί να χρησιmicroοποιούνταν σε τελετές ενήβωσης για να εξηγούν τις
λειτουργίες του ανθρώπινου σώmicroατος σε τελετές συmicroπαθητικής microαγείας microε σκοπό την
αύξηση της ανθρώπινης γονιmicroότητας και της γονιmicroότητας της φύσης ή ως αποτραπαϊκά
αντικείmicroενα
Τα ειδώλια χωρίς ευκρινές φύλο απαντώνται σε όλο τον ελλαδικό χώρο ήδη από την
αρχαιότερη νεολιθική ενώ στις οψιmicroότερες φάσεις εmicroφανίζονται δύο παραλλαγές
σχηmicroατοποιηmicroένων ακρόλιθων microε υποτυπώδη ή απούσα τη δήλωση του φύλου Η πρώτη
περιλαmicroβάνει σταυρόσχηmicroες microορφές από πέτρα κεφάλι και κορmicroό microε αιχmicroηρή απόληξη
microάλλον για να στερεώνονται σε έναν πυρήνα από πηλό (εικ 6) Στη δεύτερη ανήκουν
τρίγωνα ωοειδή ή τραπεζοειδή κεφάλια από πέτρα τα οποία προσαρmicroόζονταν σε σώmicroα
από πηλό H Lauren Talalay θεωρεί ότι τέτοια ειδώλια σχετίζονται microε κρανιολατρείες των
προγόνων ήδη γνωστές από τη νεολιθική της Εγγύς Ανατολής Πώς microπορούν να
ερmicroηνευτούν αυτές οι σχηmicroατοποιηmicroένες microορφές Η εκφραστικότητα των φυσιοκρατικών
δειγmicroάτων δεν επιτρέπει να υποθέσουmicroε ότι η στροφή στην αφαιρετικότητα οφείλεται
στην άγνοια άλλων αναπαραστατικών microέσων Στο Μάνδαλο έχουν βρεθεί ακρόλιθα
γυναικεία ειδώλια της νεότερης νεολιθικής microε εναργή δήλωση των γλουτών και του
ηβικού τριγώνου (εικ 4) Η συνύπαρξη φυσιοκρατικών απεικονίσεων microε ευκρινές φύλο
και αφαιρετικών laquoδιαφυλικώνraquo φαίνεται ότι απηχεί κατά περίπτωση σκόπιmicroες επιλογές
Πιθανώς οι σχηmicroατοποιηmicroένες microορφές αποδίδουν τη γενική έννοια του ανθρώπινου όντος
ΕΙΚΟΝΟΓΡΑΦΙΑ ΤΗΣ ΠΡΩΙΜΗΣ ΕΠΟΧΗΣ ΤΟΥ ΧΑΛΚΟΥ
Από τη νεολιθική στην εποχή του χαλκού ο αριθmicroός των ειδωλίων microειώνεται
εντυπωσιακά και microαζί του οι απεικονίσεις γυναικών Η πολυτυπία της νεολιθικής
αντικαθίσταται από την αφαιρετικότητα αγαλmicroατιδίων microε βιολόσχηmicroο ή σανιδόσχηmicroο
6
σώmicroα ενώ το ενδιαφέρον microετατοπίζεται από τα ανατοmicroικά σε πολιτισmicroικά γνωρίσmicroατα
(ζώνες κοσmicroήmicroατα ιmicroάντες προς δήλωση του ενδύmicroατος εργαλεία και όπλα) Τώρα
εmicroφανίζονται και τα λεγόmicroενα λίθινα σκήπτρα microε οπή στειλέωσης όπως η κεφαλή λέαινας
από microαύρο λίθο από τη Μακρά Οικία των Σιταγρών και ο χάλκινος πέλεκυς από το
Μάνδαλο Σε microια -microοναδική στο είδος της- microνηmicroειακή στήλη από τη Σκάλα Σωτήρος
Θάσου η ανθρώπινη microορφή που φέρει δόρυ microαχαίρι και στη ζώνη διπλό πέλεκυ έχει
αποδοθεί σε πολεmicroιστή παρά την απόλυτη σχηmicroατοποίησή της Τέτοιες συσχετίσεις
παραπέmicroπουν σε σύγχρονα laquoανδρικάraquo και laquoγυναικείαraquo εξαρτήmicroατα (όπλα και κοσmicroήmicroατα
αντίστοιχα) όταν δεν στηρίζονται σε σαφείς ενδείξεις
Η διάδοση της microεταλλουργίας (χαλκός και ορείχαλκος) θα δροmicroολογήσει
διαδικασίες κοινωνικού microετασχηmicroατισmicroού Τα σχετικά ευρήmicroατα από τη Μακεδονία είναι
περιορισmicroένα σε σύγκριση microε τη Νότια Ελλάδα microπορούmicroε όmicroως να εικάσουmicroε και εδώ
την αρχόmicroενη εδραίωση των έmicroφυλων σχέσεων εξουσίας οι οποίες microπορούν να
ανιχνευτούν microέχρι έναν βαθmicroό στα οργανωmicroένα νεκροταφεία
ΤΑΦΕΣ
Τα ταφικά έθιmicroα της νεολιθικής στη Μακεδονία είναι ελάχιστα γνωστά επειδή δεν
έχουν εντοπιστεί ανεξάρτητα νεκροταφεία Τα διαθέσιmicroα παραδείγmicroατα από όλες τις
φάσεις της περιόδου αφορούν microεmicroονωmicroένες ακτέριστες ταφές (αν και δεν microπορεί να
αποκλειστεί η εναπόθεση προσφορών από φθαρτά υλικά) ή καύσεις microέσα σε οικισmicroούς
Στο Μάνδαλο (νεότερη νεολιθική) ένα microεγάλο αγγείο περιείχε παιδική ταφή ενώ ένας
ειδικά διαmicroορφωmicroένος λάκκος την ανακοmicroιδή των λειψάνων ενός ενήλικα Στον
Μακρύγιαλο (νεότερη νεολιθική) βρέθηκαν καmicroένα οστά βρέφους microέσα σε αγγείο
(εγχυτρισmicroός) και ανακοmicroιδές στην επίχωση της τάφρου που περιέβαλλε τον οικισmicroό Στη
ίδια θέση microια οmicroάδα τάφων έξω από την κατοικηmicroένη περιοχή χρονολογείται στην
πρώιmicroη εποχή του χαλκού όπως και εκείνες δύο νηπίων σε πίθους microέσα σε σπίτια στο
Αρχοντικό Πέλλας
Ο ενταφιασmicroός microέσα στα όρια του κατοικηmicroένου χώρου microπορεί να σηmicroαίνει ότι
ορισmicroένα microέλη της κοινότητας είχαν ειδική microεταχείριση για λόγους που όmicroως microας
διαφεύγουν και δεν αφορούν κατrsquo ανάγκην την εξέχουσα κοινωνική τους θέση Ίσως η
εξήγηση πρέπει να αναζητηθεί σε δοξασίες σύmicroφωνα microε τις οποίες η laquoεντός των τειχώνraquo
ταφή είχε ευεργετική επίδραση στους ζωντανούς ή στην άρνηση των ζώντων να δεχτούν
την αmicroετάκλητη απώλεια που φέρνει ο θάνατος Κατrsquo αντίθετη άποψη οι ακτέριστες ταφές
ανήκαν σε άτοmicroα άσηmicroα ή microε βλαπτικές δυνάmicroεις οι οποίες για να ελεγχθούν έπρεπε να
7
δεσmicroευτούν microέσα στον κατοικηmicroένο χώρο Παρά την πενιχρότητα των πληροφοριών
διαφαίνεται κάποια προτίmicroηση για τον ενταφιασmicroό παιδιών microέσα στους οικισmicroούς Μήπως
τα νεαρά και πιο ευάλωτα microέλη της κοινότητας έπρεπε να προστατευτούν microένοντας δίπλα
στα οικεία τους πρόσωπα και microετά θάνατον Αυτές οι laquoταπεινέςraquo ταφές αναδεικνύουν microια
από τις πιο αθέατες όψεις του προϊστορικού κόσmicroου την παιδική ηλικία Στις
τεχνοκρατικές ανασυνθέσεις όπου κυριαρχούν οι παραγωγοί οι κατασκευαστές οι
καταναλωτές αγαθών και ο περί αυτά ανταγωνισmicroός αγνοείται η σπουδαιότητα των
συναισθηmicroατικών δεσmicroών και της ανάγκης για στοργή Και είναι συνήθως τα microη
laquoεντυπωσιακάraquo ευρήmicroατα που φέρνουν στον νου το ανθρώπινο πρόσωπο του microακρινού
παρελθόντος
Τα οργανωmicroένα νεκροταφεία εmicroφανίζονται την πρώιmicroη εποχή του χαλκού (Άγιος
Μάmicroας και Συκιά Χαλκιδικής Κοιλάδα και Γούλες Κοζάνης) και αυξάνονται στην ύστερη
εποχή του χαλκού και την εποχή του σιδήρου (Βεργίνα Ηmicroαθίας Ρύmicroνιο και Αιανή
Κοζάνης Κορινός Πιερίας Σπάθες και Τρεις Ελιές Ολύmicroπου Παλιό Γυναικόκαστρο
Κιλκίς Συκιά και Τορώνη Χαλκιδικής Καστρί Θάσου) Το νεκροταφείο αυτονοmicroείται
από τον οικισmicroό και εξαίρεται τοπογραφικά (περίβλεπτα υψώmicroατα -Τορώνη Καστρί) και
αρχιτεκτονικά microε σειρές λίθων γύρω από τους τάφους (Κοιλάδα Άγιος Μάmicroας Τορώνη)
λίθινους τύmicroβους (Βεργίνα Ρύmicroνιο Κορινός Συκιά Παλιό Γυναικόκαστρο) ή λιθόκτιστες
θήκες για την εναπόθεση των νεκρών (Αιανή Όλυmicroπος Καστρί) Οι τάφοι διαρθρώνονται
κατά συστάδες οι οποίες microάλλον αντιστοιχούν σε οmicroάδες νεκρών microε συγγενικές σχέσεις
Επάλληλες ή πολλαπλές ταφές και ανακοmicroιδές σε συνδυασmicroό microε τη χρονολογική-
τυπολογική εξέλιξη των κτερισmicroάτων δηλώνουν τη χρήση του ίδιου χώρου από γενιά σε
γενιά (Κοιλάδα Τορώνη Παλιό Γυναικόκαστρο) Συνυπάρχουν τα έθιmicroα του
ενταφιασmicroού και της καύσης-εγχυτρισmicroού κάποτε microάλιστα στο ίδιο νεκροταφείο
(Βεργίνα Τορώνη Παλιό Γυναικόκαστρο) Λίθινοι τύmicroβοι που καλύπτουν συστάδες
τεφροδόχων αγγείων απαντώνται ήδη από την πρώιmicroη εποχή του χαλκού στη Συκιά και
σε συνθετότερη microορφή την εποχή του σιδήρου στη Βεργίνα την Τορώνη και το Παλιό
Γυναικόκαστρο όπου τα αγγεία διατάσσονται κυκλικά γύρω από την κεντρική ταφή microέσα
σε περίβολο Αν κρίνουmicroε από την περίπτωση της Τορώνης το ταφικό laquoσήmicroαraquo
αξιώνονταν τα microέλη microόνο λίγων οικογενειών ανεξαρτήτως ηλικίας και φύλου
Εντύπωση προκαλεί ο εξαιρετικά microικρός αριθmicroός παιδιών και σχεδόν η απουσία
νηπίων και νεογνών σε όλα τα νεκροταφεία για τα οποία διαθέτουmicroε
παλαιοανθρωπολογικές microελέτες Με δεδοmicroένη την υψηλή παιδική θνησιmicroότητα στις
αρχαίες κοινωνίες το φαινόmicroενο πρέπει να οφείλεται σε σκόπιmicroο αποκλεισmicroό από τους
8
επίσηmicroους ταφικούς χώρους Όπως είναι γνωστό από αρχαίες πηγές και εθνογραφικές
αναλογίες η γέννηση δεν αρκεί για να εξασφαλίσει την πλήρη ένταξη στην κοινότητα˙
χρειάζονται διαβατήριες τελετές και ο πρόωρος θάνατος microαταιώνει τη συmicromicroετοχή σε
αυτές Ο ανασκαφέας της Τορώνης υποθέτει ότι οι σοροί των περισσότερων παιδιών
αφήνονταν να αποσυντεθούν στο ύπαιθρο ή ενταφιάζονταν όπως και οι ενήλικες laquoκοινοί
θνητοίraquo σε σηmicroεία λιγότερο ορατά από το ανασκαmicroένο νεκροταφείο ∆ιαφορές ηλικίας
και συmicroβολισmicroού αναγνωρίζονται και στη χρήση τεφροδόχων αγγείων microε διαφορετικό
σχήmicroα για παιδιά ή εφήβους και για ενήλικες αντίστοιχα στον διαφορετικό
προσανατολισmicroό των παιδικών ταφών από εκείνες των ενηλίκων και σε ένα λιγότερο
αυστηρό τυπικό για τα παιδιά Ενώ σχεδόν απουσιάζουν οι ταφές βρεφών και νηπίων δεν
ισχύει το ίδιο για εκείνες των microεγαλύτερων παιδιών και των εφήβων Από τις πρώτες
απουσιάζουν επίσης τα θαλάσσια όστρεα που ανευρίσκονται στις δεύτερες όπως και σε
εκείνες των ενηλίκων Πιθανώς οι θαλασσινές τροφές να απαγορεύονταν στα microικρά
παιδιά αλλά όχι στα microεγαλύτερα τα οποία θα είχαν την ίδια διατροφή microε τους ενήλικες
και ανάλογες ταφικές προσφορές Ωστόσο η ανεύρεση του σπάνιου οστρέου Αλιώτιδος
(microοναδικού στο νεκροταφείο) σε microια παιδική ταφή θα microπορούσε να ερmicroηνευτεί ως
εναπόθεση ενός αγαπηmicroένου αντικειmicroένου της νεαρής ή του νεαρού κατόχου (συχνά η
αναγνώριση του φύλου στους παιδικούς σκελετούς είναι αδύνατη)
Στην Τορώνη αποκαλύφτηκε επίσης η ταφή ενός εmicroβρύου ή νεογνού microε τη νεαρή
microητέρα (ο θάνατος θα επήλθε κατά τη διάρκεια της κύησης ή του τοκετού) microαζί microε
πολυάριθmicroα θραύσmicroατα από τριποδικά αγγεία τα οποία ο ανασκαφέας θεωρεί ότι είχαν
χρησιmicroοποιηθεί στην επιτόπια καύση εξαγνιστικού θυmicroιάmicroατος Καθώς στην ίδια θέση
τέτοια αγγεία-θυmicroιατήρια απαντώνται microεmicroονωmicroένα υποθέτει ότι η συγκέντρωσή τους
στον εν λόγω τάφο δηλώνει έmicroφαση στην εξαγνιστική τελετή Φαίνεται ότι η πρόωρη
ακύρωση της microητρότητας επέβαλε ιδιαίτερη τελετουργική microεταχείριση για τη microητέρα και
το βρέφος Η ταφή περιλάmicroβανε ακόmicroη ένα σπάνιο εύρηmicroα ένα όστρεο Κυπραίας το
οποίο είχε εναποτεθεί ως κτέρισmicroα και όχι ως υπόλειmicromicroα τροφής σε αντίθεση τα υπόλοιπα
όστρεα του νεκροταφείου
Αν και η οmicroαδοποίηση των τάφων υποδηλώνει δεσmicroούς συγγένειας microόνο η
αρχαιοβιολογική ανάλυση (η οποία δεν είναι πάντα δυνατή) microπορεί να δώσει αξιόπιστα
αποτελέσmicroατα Η κεντρική ταφή συνήθως αποδίδεται στον άνδρα αρχηγό της οικογένειας
Ωστόσο το παράδειγmicroα της Τορώνης όπου πολλές από τις πρωιmicroότερες ή πλουσιότερα
κτερισmicroένες ταφές ανήκουν σε γυναίκες αναιρεί το laquoαυτονόητοraquo ότι δηλαδή η εξουσία
είναι microόνο γένους αρσενικού Η αριθmicroητική υπεροχή των γυναικών έχει διαπιστωθεί και
9
σε άλλα microακεδονικά νεκροταφεία γεγονός που επιδέχεται διαφορετικές ερmicroηνείες
microητρογραmicromicroική ή microητροτοπική κοινωνική οργάνωση και κατrsquo επέκταση ισχυρότεροι
δεσmicroοί των γυναικών microε τον τόπο κατοικίας θάνατος των ανδρών microακριά από τον οικισmicroό
(πχ σε πόλεmicroο) ή ακραίες περιπτώσεις βρεφοκτονίας αγοριών Η προτίmicroηση για την
επιβίωση κοριτσιών microαρτυρείται εθνογραφικά microολονότι είναι περισσότερο οικεία η
βρεφοκτονία τέτοιων ανεπιθύmicroητων υπάρξεων
Τα νεκροταφεία έδωσαν πλήθος αγγείων όπλων εργαλείων και κοσmicroηmicroάτων
πολλά υψηλής ποιότητας και εγχώριας κατασκευής microε microακραίωνη παράδοση όπως η
αmicroαυρόχρωmicroη κεραmicroική της ύστερης εποχής του χαλκού από την Αιανή Άλλες
τεχνολογίες εκπροσωπούνται από σιδερένια όπλα (καινοτοmicroικό και πολύτιmicroο υλικό από το
τέλος της εποχής του χαλκού) περίτεχνα χάλκινα κοσmicroήmicroατα (οκτώσχηmicroες πόρπες
πολλαπλά βραχιόλια και εξαρτήmicroατα ζωνών) Κάποια κτερίσmicroατα είναι επείσακτα όπως
αγγεία όπλα σφραγίδες κοσmicroήmicroατα και σκεύη microυκηναϊκής προέλευσης Κοσmicroήmicroατα από
κεχριmicroπάρι Βαλτικής ανευρίσκονται σε ταφές από τις Σπάθες Ολύmicroπου (οι οποίες
αποδίδονται σε γυναίκες) και την Αιανή Κατά τη στερεοτυπική άποψη τα όπλα και τα
εργαλεία αντιστοιχούν σε ανδρικές ταφές ενώ τα κοσmicroήmicroατα και τα οικιακά σκεύη σε
γυναικείες Στην περίπτωση των microυκηναϊκών νεκροταφείων του Ολύmicroπου η συσχέτιση
φύλου και κτερισmicroάτων θα microπορούσε να βασιστεί έως έναν βαθmicroό σε πληρέστερα
στοιχεία αυτής της περιόδου από τη Νότια Ελλάδα Ωστόσο δεν είναι απαραίτητο να
πρόκειται για microυκηναϊκές εγκαταστάσεις αλλά για τοπικές κοινότητες που απέκτησαν
αυτά τα laquoεξωτικάraquo αντικείmicroενα χωρίς να κατανοούν ή να ενδιαφέρονται για τον αρχικό
τους συmicroβολισmicroό Γιrsquo αυτό θα πρέπει να δίνεται περισσότερη προσοχή στον εγχώριο
πολιτισmicroό και τη συναισθηmicroατική αξία των κτερισmicroάτων
Η συσχέτιση φύλου και ταφών είναι αναξιόπιστη αν δεν έχει προηγηθεί
αρχαιοβιολογική microελέτη ούτε τα κτερίσmicroατα αποτυπώνουν microε φωτογραφικό τρόπο τις
ασχολίες και τους ρόλους των ατόmicroων εν ζωή Στη διεθνή βιβλιογραφία είναι γνωστές οι
ταφές γυναικών (αναγνωρισmicroένες οστεολογικά) που συνοδεύονται από laquoανδρικάraquo
κτερίσmicroατα όπως και ανδρών από laquoγυναικείαraquo Στην Τσαουσίτσα Κιλκίς βρέθηκαν
σφονδύλια microαζί microε κοσmicroήmicroατα κεραmicroική και εξαρτήmicroατα ασπίδων Στην Τορώνη παρά
τη συχνότερη ανεύρεση κοσmicroηmicroάτων σε γυναικείες ταφές microια ανδρική περιείχε
σφηκωτήρα (κρίκο για τα microαλλιά) χάντρες και ένα σφονδύλι ή κουmicroπί Μόνο σε microία
γυναικεία ταφή βρέθηκε σφονδύλι ενώ σε άλλες γυναικείες όπλα και laquoανδρικάraquo εργαλεία
Στην ίδια θέση δεν παρατηρείται σύνδεση του φύλου microε laquoυποδεέστερηraquo τοπική κεραmicroική
αντίθετα microε τη Νότια Ελλάδα πράγmicroα που επισηmicroαίνει τον κίνδυνο των γενικεύσεων
10
Επιπλέον δεν microπορεί να συναχθεί η ανώτερη κοινωνική θέση των νεκρών microόνο microε βάση τα
περίτεχνα κτερίσmicroατα Συνήθως οι φτωχά κτερισmicroένες ταφές αποδίδονται σε φτωχά άτοmicroα
και η οmicroοιότητα των ταφικών εθίmicroων και προσφορών θεωρείται ένδειξη κοινωνικής
ισοκατανοmicroής Στην περίπτωση της Τορώνης όmicroως ο ανασκαφέας προτείνει διαφορετική
ερmicroηνεία ο ενταφιασmicroός στο νεκροταφείο αποτελούσε καθαυτός προνόmicroιο microιας
ορισmicroένης κοινωνικής οmicroάδας Καθώς microόνο αυτή είχε το δικαίωmicroα να χρησιmicroοποιεί το
νεκροταφείο δεν υπήρχε λόγος περαιτέρω διαφοροποίησης microέσω των κτερισmicroάτων και
άρα ανοmicroοιοmicroορφίας των ταφών στην εν λόγω θέση
Οι παλαιοπαθολογικές αναλύσεις δίνουν microια εικόνα του ανθρώπινου microόχθου
Κακώσεις κυρίως στο άνω microέρος του κορmicroού microαρτυρούν βαριές γεωργικές εργασίες Οι
συχνές περιπτώσεις αρθρίτιδας θα οφείλονταν στην κοπιαστική εξασφάλιση και
παρασκευή της τροφής Στοmicroατικές παθήσεις (τερηδόνα πλάκα ουλίτιδα απώλεια
δοντιών) θα προκαλούνταν από ανεπαρκώς παρασκευασmicroένες τροφές και τη microεγάλη
κατανάλωση υδατανθράκων και αmicroύλων η οποία προσιδιάζει στους αγροτικούς
πληθυσmicroούς Μάλιστα οι δείκτες υγιεινής εmicroφανίζονται χαmicroηλότεροι την ύστερη εποχή
του χαλκού τότε που αρχίζει η εκτεταmicroένη αποθήκευση των γεωργικών προϊόντων
Αυξηmicroένη παρουσιάζεται επίσης η παιδική θνησιmicroότητα
Η ελονοσία θα ενδηmicroούσε εφόσον microεγάλο microέρος της Μακεδονίας καλυπτόταν
microέχρι τον 20ο αιώνα από έλη ενώ δεν θα ήταν άγνωστες και οι επείσακτες ασθένειες
Άλλες παθογενείς αιτίες microπορεί να σχετίζονται microε αλλαγές του διαιτολογίου microετά την
εισαγωγή νέων καλλιεργειών (αmicroπέλι ελιά οπωροφόρα) και την κατανάλωση ευπαθών
τροφών (χοιρινό κρέας γαλακτοκοmicroικά) Στο παλαιοζωολογικό υλικό της πρώιmicroης εποχής
του χαλκού καταγράφονται αυξηmicroένα ποσοστά χοίρων και αιγοπροβάτων που θα
εκτρέφονταν για το γάλα παρά για το κρέας τους καθώς και θηραmicroάτων Οι νέες
διατροφικές συνήθειες αποτυπώνονται στην παρουσία αγγείων για κατανάλωση υγρών
(πρόχοι κύπελα ποτήρια) Ορισmicroένα αγγεία όπως πίθοι microαγειρικά σκεύη και κύπελα
που απαντώνται συχνότερα από ότι στην τελική νεολιθική microπορεί να microην είχαν
κατάλληλο προστατευτικό επίχρισmicroα Η χρήση σκευών χωρίς ή microε ακατάλληλα στεγανά
microπορεί να προκαλέσει τροφικές δηλητηριάσεις
Στο οστεολογικό υλικό -αν και περιορισmicroένο- δεν διαπιστώνονται σηmicroαντικές
διαφορές στην εργασία και τη διατροφή microεταξύ γυναικών και ανδρών ούτε microεταξύ
ενηλίκων και παιδιών Μάλιστα τα ίχνη οστεοαρθρίτιδας και κακώσεων σε σκελετούς
νεαρών ατόmicroων πρέπει να οφείλονται στη συmicromicroετοχή των παιδιών στις οικογενειακές
ασχολίες Στοιχεία του καταmicroερισmicroού εργασίας κατά φύλο microπορούν να ανιχνευτούν στη
11
διαφορετική συχνότητα των κακώσεων Παραδείγmicroατος χάρη στο νεκροταφείο της
πρώιmicroης εποχής του χαλκού στην Κοιλάδα microόνο δύο νεκρές διέσωζαν ίχνη οδοντικών
φθορών οι οποίες microπορεί να είχαν προκληθεί επειδή η γυναίκα κρατούσε microε τα δόντια της
δέρmicroα ζώου για να το microαλακώσει πριν από την κατεργασία ή επειδή κατανάλωνε
χονδρόκοκκα άmicroυλα
ΜΕΤΑΒΟΛΕΣ ΑΠΟ ΤΗ ΝΕΟΛΙΘΙΚΗ ΣΤΗΝ ΕΠΟΧΗ ΤΟΥ ΧΑΛΚΟΥ
Οι κύριοι τύποι της νεολιθικής κατοίκησης στη Μακεδονία είναι οι τούmicroπες
(γήλοφοι) και οι εκτεταmicroένες επίπεδες θέσεις Γνωστή είναι επίσης η χρήση σπηλαίων
(Ροδοχώρι Ηmicroαθίας Λιβαδοπόταmicroος Καστοριάς) και οι λιmicroναίοι οικισmicroοί (∆ισπηλιό
Καστοριάς) Η οικονοmicroία βασίζεται στη γεωργοκτηνοτροφία και συmicroπληρώνεται από το
κυνήγι την αλιεία και την τροφοσυλλογή Εξειδίκευση υπάρχει στην κεραmicroική την
υφαντική τη λιθοτεχνία την κοσmicroηmicroατοτεχνία και από τη νεότερη νεολιθική στη
microεταλλουργία ∆ιακοινοτικά και ευρύτερα δίκτυα θα εξασφάλιζαν τη διακίνηση
πολύτιmicroων πρώτων υλών (microέταλλα οψιδιανός πυριτόλιθος ανδεσίτης όστρεο Σπόνδυλος
- εικ 7-8) και αγαθών (κοσmicroήmicroατα υφάσmicroατα αγγεία είδη διατροφής) microαζί microε την
κυκλοφορία ιδεών και γνώσεων και τη δηmicroιουργία δεσmicroών φιλίας ή συγγένειας
Η απουσία ενδείξεων κάθετης ιεραρχίας υπέβαλε microια ροmicroαντική αντίληψη περί
ισοπολιτείας και ειρηνικής συνύπαρξης των νεολιθικών κοινοτήτων Ωστόσο οι νεότερες
έρευνες διακρίνουν microορφές εξουσίας ως απόρροια ειδικών ικανοτήτων και τεχνογνωσίας
Ορισmicroένοι οικισmicroοί περικλείονται από λίθινους περιβόλους (Μάνδαλο - νεότερη νεολιθική
- εικ 9) ή τάφρους (Σέρβια - microέση νεολιθική Μακρύγιαλος - νεότερη νεολιθική- εικ 10)
Ακόmicroη και αν αυτές οι κατασκευές δεν ήταν οχυρωmicroατικές οριοθετούσαν τοπογραφικά
και συmicroβολικά τον ζωτικό χώρο της κοινότητας η ανέγερση και η συντήρησή τους θα
απαιτούσε χρόνο κόπο και συντονισmicroό του συλλογικού έργου Κοινωνικές
διαφοροποιήσεις υποδηλώνει ήδη από την αρχαιότερη νεολιθική η συγκέντρωση
περίτεχνων αντικειmicroένων σε ορισmicroένους χώρους των οικισmicroών Το ίδιο ισχύει για τις
εξειδικευmicroένες τεχνολογίες οι οποίες δεν θα στηρίζονταν microόνο σε σχέσεις συνεργασίας
αλλά και θα γίνονταν αιτία ανταγωνισmicroού στην εξεύρεση των πρώτων υλών και τη
διακίνηση των προϊόντων Την εικόνα της φιλήσυχης αγροτικής ζωής ανασκευάζουν
περαιτέρω οι εγκαταστάσεις σε δύσβατες ή φυσικά προστατευmicroένες θέσεις
Οι οικισmicroοί της εποχής του χαλκού ανήκουν κατά κανόνα στον τύπο της τούmicroπας
στις πρώιmicroες φάσεις της περιόδου είναι λιγότεροι και microικρότεροι από τους νεολιθικούς
ενώ ο αριθmicroός τους αυξάνεται στις ύστερες φάσεις Σηmicroειώνουmicroε επίσης την ύπαρξη
12
οχυρωmicroένων οικισmicroών (Σκάλα Σωτήρος Θάσου) Η οικονοmicroία παραmicroένει
γεωργοκτηνοτροφική εκλείπουν όmicroως στοιχεία της νεολιθικής όπως τα διακοσmicroηmicroένα
αγγεία και τα ειδώλια Στην κεραmicroική εισάγονται νέα σχήmicroατα (πχ αποθηκευτικά αγγεία)
και χονδροειδέστερα σκεύη Οι αντιστοιχίες αφορούν περισσότερο τα Βαλκάνια παρά το
Νότιο Αιγαίο το οποίο βαδίζει προς την αστικοποίηση και την κοινωνική
διαστρωmicroάτωση Εξαιτίας της laquoκαθυστέρησήςraquo της ως προς τις εξελίξεις στον νότο η
Μακεδονία της εποχής του χαλκού θεωρήθηκε laquoσυντηρητικήraquo και ο laquoσυντηρητισmicroόςraquo της
αποδόθηκε σε δηmicroογραφικές ανακατατάξεις Λόγου χάρη σύmicroφωνα microε τη θεωρία της
Gimbutas την τρίτη χιλιετία πΧ αρχίζει η κάθοδος των νοmicroάδων Ινδοευρωπαίων από την
Ανατολική Ευρώπη για να ολοκληρωθεί microε την καταστροφή του ειρηνικού microητριαρχικού
πολιτισmicroού των νεολιθικών Βαλκανίων Οι εισβολείς κατασκεύαζαν κεντρικά αψιδωτά
κτίσmicroατα-οικίες αρχηγών (Καmicroένη Οικία και Μακρά Οικία των Σιταγρών) ταφικούς
τύmicroβους και χονδροειδή κεραmicroική κυρίως κύπελλα για κατανάλωση ποτού -
χαρακτηριστικά που σηmicroατοδοτούν τις αρχές της ανδροκρατίας όπως αυτή θα παγιωθεί
στις microυκηναϊκές κοινωνίες
Μεγαροειδή και αψιδωτά κτίσmicroατα αποθηκευτικές εγκαταστάσεις και τεχνολογικά
εργαστήρια της ύστερης εποχής του χαλκού έχουν ανασκαφεί στην Άσσηρο (εικ 11) τον
Καστανά και την Τούmicroπα Θεσσαλονίκης Εκτεταmicroένα άνδηρα ορίζουν τους οικισmicroούς
στην Άσσηρο και την Τούmicroπα Παρόλο που η συγκέντρωση της παραγωγής και οι
ογκώδεις αρχιτεκτονικές κατασκευές παραπέmicroπουν σε κάποια microορφή οικιστικής
ιεραρχίας είναι δύσκολο να γίνουν συγκρίσεις microε τα ανακτορικά κέντρα της Νότιας
Ελλάδας Το πλήθος των microυκηναϊκών ευρηmicroάτων σε νεκροταφεία του Ολύmicroπου έχει
αποδοθεί σε microυκηναϊκή εγκατάσταση η οποία microετατόπισε προς τα βόρεια τα microέχρι τότε
γνωστά όρια του θεωρούmicroενου ως πρωιmicroότερου ελληνικού πολιτισmicroού Τόσο οι θεωρίες
περί microεταναστεύσεων από το βορά όσο και η σύγκριση της Μακεδονίας microε τον νότο έχουν
αmicroφισβητηθεί πειστικά Τα microυκηναϊκά αντικείmicroενα και οι εγχώριες αποmicroιmicroήσεις τους ούτε
αντιστοιχούν σε microεγάλο microέρος των ευρηmicroάτων (πχ περιορισmicroένη ποσότητα microυκηναϊκής ή
microυκηναΐζουσας κεραmicroικής στην Άσσηρο και την Τούmicroπα) ούτε αποδεικνύουν
πληθυσmicroιακές microετακινήσεις Εκείνο που πρέπει να αναζητηθεί είναι η αιτία της
συγκέντρωσης επείσακτων στοιχείων σε ορισmicroένες microόνο θέσεις και συγχρόνως να ληφθεί
υπόψη η microακρόχρονη παράδοση των τοπικών τεχνολογιών
13
Η ΖΩΗ ΣΤΟΥΣ ΟΙΚΙΣΜΟΥΣ
Ενδεικτικά παραδείγmicroατα κατοικιών προέρχονται από τη Νέα Νικοmicroήδεια της
αρχαιότερης νεολιθικής (εικ 12) το Μάνδαλο και τον Μακρύγιαλο της νεότερης
νεολιθικής (microε εστίες και αποθηκευτικούς σιρούς και microε φούρνους και έναν υπόγειο
αποθηκευτικό χώρο αντίστοιχα) το Αρχοντικό της πρώιmicroης και microέσης εποχής του χαλκού
(microε καλοκτισmicroένους φούρνους - εικ 13) και τον Καστανά της ύστερης εποχής χαλκού (microε
προσκτίσmicroατα-microαγειρεία) Η καλά διατηρηmicroένη Καmicroένη Οικία των Σιταγρών είναι ένα
πασσαλόπηκτο κτίσmicroα microε microεγαροειδή κάτοψη και τριmicroερή διάρθρωση ένα ανοιχτό αίθριο
microπροστά έναν τετράπλευρο κύριο χώρο πολλαπλών χρήσεων και στο βάθος microια αψιδωτή
κουζίνα-αποθήκη πιθανώς ηmicroιυπαίθρια H οικοσκευή βρέθηκε επί τόπου όπως την είχαν
χρησιmicroοποιήσει οι κάτοικοι Η κουζίνα της οποίας ο εξωτερικός τοίχος (ίσως φράχτης)
είχε ελαφριά κατασκευή από φθαρτό υλικό ήταν εξοπλισmicroένη microε δύο φούρνους σιρούς
αποθηκευτικά αγγεία εργαλεία και microαγειρικά σκεύη Ο χώρος ήταν αρκετά microεγάλος για
να εργάζονται άνετα microαζί δύο-τρία άτοmicroα σχετικά απερίσπαστα αλλά και microε εύκολη
πρόσβαση στην αυλή του σπιτιού και στην κουζίνα του γειτονικού Τα οστά ζώων και τα
υπολείmicromicroατα φυτών παρέχουν πληροφορίες σχετικά microε τη διατροφή κρέας δηmicroητριακά
όσπρια φρούτα (σταφύλια αχλάδια κεράσια σύκα φυστίκια βελανίδια) όστρεα και
ψάρια της θάλασσας και του γλυκού νερού σαλιγκάρια πουλιά Στο ευρύχωρο κεντρικό
δωmicroάτιο υπήρχε microια microεγάλη καλοφτιαγmicroένη εστία πλαισιωmicroένη από πασσάλους όπου θα
κρέmicroονταν για να αποξηρανθούν τροφές δέρmicroατα microαλλί Γύρω από τη φωτιά θα
συγκεντρώνονταν ένοικοι και επισκέπτες για ένα ζεστό γεύmicroα microε τη συνοδεία ποτού για
συναναστροφή ανάπαυση ή εργασία Τριπτήρες σφονδύλια οστέινα εργαλεία microαρτυρούν
επεξεργασία διαφόρων υλών και γνέσιmicroο (ίσως και ύφανση σε φθαρτό αργαλειό)
∆έρmicroατα και γούνες ζώων (στην ανασκαφή βρέθηκαν οστά θηραmicroάτων) και πολύχρωmicroα
υφαντά (από το microαλλί των προβάτων του οικισmicroού) θα πρόσφεραν άνεση και ζεστασιά
Χώρος καθηmicroερινής δραστηριότητας για microικρούς και microεγάλους θα ήταν το αίθριο για
παιχνίδι φαγητό και ύπνο το καλοκαίρι αποθήκευση της σοδειάς επιδιορθώσεις
εργαλείων ύφανση συντροφιά microε τις γειτόνισσες και τους γείτονες
Τα αυτόνοmicroα microονόχωρα ή ολιγόχωρα οικήmicroατα υποδηλώνουν ολιγοmicroελείς
κοινωνικούς πυρήνες το microέγεθος των οποίων microπορεί να υπολογιστεί microε βάση τον αριθmicroό
και τη χωρητικότητα των αποθηκευτικών εγκαταστάσεων -στην περίπτωση της Καmicroένης
Οικίας σε έξι άτοmicroα Η ελεύθερη έκταση ανάmicroεσα στα οικήmicroατα θα είχε κοινή χρήση
άλλοτε microε όρους καλής γειτονίας και άλλοτε ανταγωνισmicroού Κοινόχρηστες κατασκευές
14
έχουν αποκαλυφτεί στη νεότερη νεολιθική της Θέρmicroης Θεσσαλονίκης και του
Μακρύγιαλου (ανοιχτοί λιθόστρωτοι χώροι οικοτεχνικής δραστηριότητας και περιοχή microε
microικρούς φούρνους αντίστοιχα) και στην τελική φάση της πρώιmicroης εποχής του χαλκού
στους Σιταγρούς (συστάδα κυκλικών πήλινων σιρών και λάκκων microε εστίες δάπεδο και
θρανίο) Στους σιρούς των Σιταγρών είναι εντυπωσιακή η ποσότητα καταλοίπων
συλλογικής παραγωγής κατανάλωσης και αποθήκευσης λίθινες λεπίδες τριπτήρες
γουδιά οστέινα εργαλεία σύνεργα υφαντουργίας επιτραπέζια και αποθηκευτικά αγγεία
microαζί microε σπόρους δηmicroητριακών οσπρίων βελανιδιών φρούτων και οστών από οικόσιτα
και άγρια ζώα Στο ίδιο σύνολο ανήκουν αντικείmicroενα συmicroβολικής και τελετουργικής
χρήσης κοσmicroήmicroατα περίτεχνα πήλινα και λίθινα σκεύη λίθινη σφύρα
σφραγιδοκύλινδρος ειδώλια και οmicroοιώmicroατα κατοικιών
Πλήθος υφαντουργικών εργαλείων ανευρίσκεται ήδη από την αρχαιότερη νεολιθική
πήλινα σφονδύλια για γνέσιmicroο (χαρακτηριστικά τα διακοσmicroηmicroένα της νεότερης
νεολιθικής) πηνία και ακτινωτά αντικείmicroενα για το τύλιγmicroα της κλωστής αγκυρόσχηmicroα
αντικείmicroενα για το κρέmicroασmicroα του microαλλιού (χαρακτηριστικά στην πρώιmicroη εποχή του
χαλκού - εικ 14) και από την πρώιmicroη εποχή του χαλκού και microετά βαριά υφαντικά βάρη
για όρθιο αργαλειό (αξιοσηmicroείωτα τα σύνολα από τους Σιταγρούς το Αρχοντικό τον
Καστανά και την Τούmicroπα) Οστέινες microικρές ράβδοι microε εγκοπές (microάλλον σαΐτες
αργαλειού) βελόνες microε οπή σπάτουλες και οπείς χρησιmicroοποιούνταν για πλέξιmicroο και για
το ράψιmicroο δερmicroάτων πλεκτών από microαλλί και καλαθιών όπως δείχνουν τα ίχνη χρήσης
στα εργαλεία Μια ιδέα της ενδυmicroασίας microάς δίνουν οι γραπτές διακοσmicroήσεις αγγείων οι
οποίες microιmicroούνται υφάσmicroατα και τα εξαρτήmicroατα ένδυσης Τα τελευταία περιλαmicroβάνουν
άγκιστρα και πόρπες ζωνών από πηλό κόκαλο και όστρεο οστέινες και microετάλλινες
περόνες και πόρπες για τη στερέωση ενδυmicroάτων κουmicroπιά (microερικά από πολύτιmicroο όστρεο)
διάτρητα πλακίδια και microικροσκοπικές χάντρες τα οποία βρέθηκαν κατά microεγάλες οmicroάδες
και microάλλον προέρχονται από κατάκοσmicroες στολές Η συχνότητα των περονών την πρώιmicroη
εποχή του χαλκού αποδίδεται στη χρήση νέων ειδών microάλλινων υφασmicroάτων όπως
συνάγεται από τα υψηλά ποσοστά αιγοπροβάτων που θα εκτρέφονταν για το microαλλί τους
Μερικές φορές οι περόνες ανευρίσκονται microαζί microε υφαντικά εργαλεία όπως στους
Σιταγρούς στο τέλος της 3ης χιλιετίας Στον Καστανά η microεγάλη συχνότητα και πολυτυπία
των περονών την εποχή του σιδήρου έχει επίσης ερmicroηνευθεί ως νέος ενδυmicroατολογικός
συρmicroός Πόρπες και περόνες όχι microόνο αποτελούν τυπικά προϊόντα εξειδικευmicroένης
microεταλλουργίας στη Μακεδονία στο τέλος της 2ης - αρχές της 1ης χιλιετίας πΧ αλλά και
συνήθη ταφικά κτερίσmicroατα
15
Καταmicroερισmicroός εργασίας κατά φύλο και ηλικία παρατηρείται σε όλους τους
πολιτισmicroούς Στις προβιοmicroηχανικές κοινωνίες οι άνδρες αναλαmicroβάνουν εξωοικιακές
εργασίες (κυνήγι βοσκή και σφαγή microεγάλων ζώων ψάρεmicroα αποψίλωση υλοτοmicroία
εξόρυξη βαριές οικοδοmicroικές κατασκευές ναυπηγική) ενώ οι γυναίκες οικιακές (φροντίδα
των παιδιών τροφοπαρασκευή κηποκαλλιέργεια υφαντική άντληση νερού πλύσιmicroο
microάζεmicroα καυσοξύλων τροφοσυλλογή βοτανική) Άλλες ασχολίες όπως αγροκαλλιέργεια
άναmicromicroα φωτάς βυρσοδεψία οικιακή κτηνοτροφία κυνήγι microικρών ζώων καλαθοπλεκτική
microεταφορά φορτίων ραπτική κεραmicroική microοιράζονται πιο ισόρροπα Η κατανοmicroή εργασίας
καθορίζεται ανάλογα microε την αποτελεσmicroατικότητά της στην επιβίωση και την κοινωνική
ζωή της κοινότητας (στην περίπτωση των γυναικών είναι συmicroβατή microε τη microητρότητα τη
φροντίδα και κοινωνικοποίηση των νεαρών microελών) Κατά συνέπεια οι διχοτοmicroικές
κατηγορίες της δυτικής σκέψης laquoδηmicroόσιο-ιδιωτικόraquo laquoανδρικό-γυναικείοraquo laquoχρηστικό-
συmicroβολικόraquo αποδεικνύονται ανεφάρmicroοστες τουλάχιστον microέχρι την ύστερη εποχή του
χαλκού οπότε και ανιχνεύεται στο αρχαιολογικό υλικό κάποιος σαφέστερος διαχωρισmicroός
του παραγωγικού-τεχνολογικού και κοινωνικού-τελετουργικού πεδίου Είναι
διαφωτιστικά τα ανθρωπολογικά παράλληλα σύmicroφωνα microε τα οποία άνδρες αποκτούν
laquoγυναικείουςraquo ρόλους (ενδυmicroασία συmicroπεριφορά επιλογή συντρόφων) microέσω της άσκησης
αντίστοιχων τεχνών όπως και γυναίκες laquoανδρικούςraquo Η υπέρβαση του σεξουαλικού
διmicroορφισmicroού δεν στιγmicroατίζεται από τη δεδοmicroένη κοινωνία όπως συmicroβαίνει microε τη δυτική
ηθική Αντίθετα τα εν λόγω άτοmicroα τεχνίτριες και τεχνίτες microε καινοτοmicroική συmicroβολή
θεωρούνται φορείς ευεργετικών δυνάmicroεων για όλη την κοινότητα η οποία τα περιβάλλει
microε σεβασmicroό (ας θυmicroηθούmicroε τους χαρισmicroατικούς laquoανδρόγυνουςraquo χαρακτήρες της
ελληνικής microυθολογίας όπως ο microάντης Τειρεσίας) Κατrsquo αυτόν τον τρόπο microπορεί να
ερmicroηνευτεί η παρουσία laquoγυναικείωνraquo κτερισmicroάτων σε ανδρικές ταφές και laquoανδρικώνraquo σε
γυναικείες
Πολυάριθmicroα αρχαιολογικά και εθνογραφικά παραδείγmicroατα microαρτυρούν τη
συmicromicroετοχή των παιδιών στις οικογενειακές εργασίες είτε ως microιmicroητικό παιγνίδι είτε ως
πραγmicroατική ενασχόληση microε σκοπό την κοινωνικοποίηση Γιrsquo αυτό σε πολλούς
πολιτισmicroούς η εκmicroάθηση microιας τέχνης επισφραγίζεται microε τελετές microετάβασης στον κόσmicroο
των ενηλίκων Σε τέτοιες microυήσεις microπορεί να χρησιmicroοποιούνταν κάποια από τα
microικρογραφικά οmicroοιώmicroατα οικοσκευών και εργαλείων από τους προϊστορικούς οικισmicroούς
της Μακεδονίας (σπίτια πελέκεις αγγεία έπιπλα και από το Ντικιλί Τας ένα οmicroοίωmicroα
βάρκας) Μάλιστα ορισmicroένα από τα πολυτιmicroότερα νεολιθικά κοσmicroήmicroατα όπως δακτύλιοι
από τα όστρεα Σπόνδυλος και Γλυκίmicroερις microε microικρή διάmicroετρο microπορεί προορίζονταν για
16
παιδιά ως δώρα αγάπης ή ενθυmicroήmicroατα σηmicroαντικών στιγmicroών ∆εν microπορούmicroε να γνωρίζουmicroε
ποιεςποιοι κατασκεύαζαν ή φορούσαν αυτά τα τεχνήmicroατα Είναι ωστόσο ενδιαφέρον ότι
η εικονογραφία των κοσmicroηmicroάτων αναγνωρίζεται κυρίως σε γυναικεία ειδώλια Θα
microπορούσε συνεπώς να υποτεθεί microε βάση τις αρχαιολογικές ενδείξεις ως προς τη
διακοινοτική κυκλοφορία κοσmicroηmicroάτων και υφασmicroάτων ότι γυναικεία ειδώλια microε πλούσια
ένδυση και κόσmicroηση αναπαριστούν γυναίκες microε καίριο ρόλο σε τέτοια δίκτυα επαφών
(πχ φηmicroισmicroένες τεχνίτριες)
Ολοκληρώνουmicroε microε ορισmicroένες παρατηρήσεις σχετικά microε τα αγγεία και
συγκεκριmicroένα τη microετάβαση από τα χειροποίητα στα τροχήλατα Τα πρώτα θεωρούνται
γυναικεία προϊόντα και γιrsquo αυτό microικρής αξίας ενώ τα δεύτερα προσγράφονται στο
ενεργητικό πρωτοπόρων ανδρών Ωστόσο το αρχαιολογικό υλικό κάθε άλλο παρά
επιβεβαιώνει τέτοιες προκαταλήψεις στη Μακεδονία η χειροποίητη κεραmicroική microε
microακραίωνη παράδοση συνεχίζει να χρησιmicroοποιείται microαζί microε την τροχήλατη microέχρι και την
ελληνιστική εποχή δηλαδή microια χιλιετία microετά την εmicroφάνιση της δεύτερης Τα πρωιmicroότερα
τροχήλατα αγγεία είναι σποραδικές microυκηναϊκές εισαγωγές των microέσων της 2ης χιλιετίας
πΧ ενώ οι εγχώριες αποmicroιmicroήσεις χρονολογούνται δύο ή τρεις αιώνες αργότερα (εικ 15)
Και οι δύο κατηγορίες εκπροσωπούνται microε microικρά ποσοστά στο σύνολο της κεραmicroικής
στην οποία κυριαρχούν οι χειροποίητες δηmicroιουργίες microε εξειδικευmicroένη παραγωγή σκευών
και διακοσmicroητικών ρυθmicroών κατά τόπους Επιπλέον φαίνεται ότι η εγχώρια και η
εισηγmicroένη κεραmicroική συνυπάρχουν χωρίς σηmicroαντικές αλληλεπιδράσεις
Από τα πλούσια διακοσmicroηmicroένα αγγεία της αρχαιότερης νεολιθικής microέχρι τα
απαιτητικά στην κατασκευή χονδροειδή αγγεία της τελικής νεολιθικής και της πρώιmicroης
εποχής του χαλκού και τα αmicroαυρόχρωmicroα και εγχάρακτα της ύστερης εποχής του χαλκού η
τέχνη του πηλού διακρίνεται για την ευρηmicroατικότητα την πείρα την καλαισθησία και το
εύρος των λειτουργιών της ∆εν γνωρίζουmicroε βέβαια το φύλο των κεραmicroέων (στην
αναγνώρισή του θα βοηθούσε η εξέταση δακτυλικών αποτυπωmicroάτων σε αγγεία)
microπορούmicroε ωστόσο να αναθεωρήσουmicroε προγενέστερες απόψεις ως προς την επινόηση της
κεραmicroικής για χρηστικούς λόγους όπως προτείνουν οι Catherine Perlegraves και Karen Vitelli
Οι πρώιmicroες αγγειοπλαστικές δηmicroιουργίες (Νέα Νικοmicroήδεια Γιαννιτσά) διακρίνονται για
τον υψηλό βαθmicroό έmicroπνευσης και αισθητικής Τέτοια περίτεχνα αγγεία κάθε άλλο παρά θα
ήταν κατάλληλα για τις καθηmicroερινές ανάγκες διατροφής και διατήρησης της τροφής θα
είχαν όmicroως συmicroβολική αξία λόγω της σπανιότητάς τους Εκείνο που θα microετρούσε για τους
ανθρώπους της αρχαιότερης νεολιθικής θα ήταν η πρωτόγνωρη microετατροπή της φυσικής
πρώτης ύλης σε πολιτισmicroικό αγαθό Γιrsquo αυτό οι πρώτες ή πρώτοι κάτοχοι της νέας γνώσης
17
microπορεί να ενέπνεαν στην κοινότητα σεβασmicroό ή και δέος ώστε να πρωταγωνιστούν σε
σαmicroανιστικές τελετές
ΣΥΝΤΟΜΟΓΡΑΦΙΕΣ
ΑΕΜΘ Το Αρχαιολογικό Έργο στη Μακεδονία και Θράκη
Θεσσαλονίκη Υπουργείο Πολιτισmicroού Υπουργείο
Μακεδονίας-Θράκης Αριστοτέλειο Πανεπιστήmicroιο
Θεσσαλονίκης
Εγνατία
Επετηρίδα του Ιστορικού και Αρχαιολογικού
Τmicroήmicroατος του Αριστοτελείου Πανεπιστηmicroίου
Θεσσαλονίκης
Η περιφέρεια του microυκηναϊκού κόσmicroου Ι Πρακτικά 1ου ∆ιεπιστηmicroονικού Συmicroποσίου Λαmicroία
25-29 Σεπτεmicroβρίου 1994 Αθήνα Υπουργείο
Πολιτισmicroού Ι∆΄ Εφορεία Προϊστορικών και
Κλασικών Αρχαιοτήτων
Η περιφέρεια του microυκηναϊκού κόσmicroου ΙΙ Πρακτικά 2ου ∆ιεπιστηmicroονικού Συmicroποσίου Λαmicroία
26-30 Σεπτεmicroβρίου 1999 Αθήνα Υπουργείο
Πολιτισmicroού Ι∆΄ Εφορεία Προϊστορικών και
Κλασικών Αρχαιοτήτων
Aegaeum Annales drsquoarcheacuteologie de lrsquoUniversiteacute de Liegravege et
UT-PASP Histoire de lrsquoart et lrsquoarcheacuteologie de la
Gregravece antique - University of Texas at Austin
Program in Aegean Scripts and Prehistory
BAR IS British Archaeological Reports International
Series Oxford Archaeopress
BCH Bulletin de Correspondance Helleacutenique
BSA Annual of the British School at Athens
18
Dikili Tash
Dikili Tash village preacutehistorique de Maceacutedoine
orientale Fouilles de Jean Deshayes (1961-1975)
Athegravenes Eacutecole Franccedilaise drsquoAthegravenes
Kastanas PAS Kastanas Ausgrabungen in einem Siedlunghuumlgel
der Bronze- und Eisenzeit Makedoniens 1975-1979
(Praumlhistorische Archaumlologie in Suumldosteuropa)
Volker Spiess
SSAA Sheffield Studies in Aegean Archaeology
Sheffield Sheffield Academic Press
UCLA MA University of California at Los Angeles Cotsen
Institute of Archaeology Monumenta
Archaeologica
ΕΠΙΛΟΓΗ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑΣ
ΟΙΚΙΣΜΟΙ
Κατάλογοι θέσεων - επισκοπήσεις της έρευνας
Andreou Stelios Michael Fotiadis και Kostas Kotsakis ldquoReview of Aegean prehistory V the Neolithic
and Bronze Age of northern Greecerdquo American Journal of Archaeology 100 3 (1996) 537-597
αναδηmicroοσίευση microε προσθήκες Tracey Cullen (επιmicro) Aegean prehistory a review (American
Journal of Archaeology supplement 1) Boston Archaeological Institute of America 2001 259-
327
Ασλάνης Ιωάννης Β Η προϊστορία της Μακεδονίας Ι η νεολιθική εποχή Αθήνα Καρδαmicroίτσα 1992
Γραmicromicroένος ∆ηmicroήτριος Β Νεολιθικές έρευνες στην Κεντρική και Ανατολική Μακεδονία (Βιβλιοθήκη της
εν Αθήναις Αρχαιολογικής Εταιρείας 117) Αθήνα 1991
Γραmicromicroένος ∆ηmicroήτριος Β Μάνθος Μπέσιος και Σταύρος Κώτσος Από τους προϊστορικούς οικισmicroούς της
Κεντρικής Μακεδονίας (Μακεδονική Βιβλιοθήκη 88) Θεσσαλονίκη Εταιρεία Μακεδονικών
Σπουδών 1997
Αρχοντικό
Βλ την ιστοσελίδα της ανασκαφής
lthttpwwwhistauthgrtomeisarchaeologyresearchexcavationsarhondikohtmgt
19
Άσσηρος
Wardle Kenneth A και Diana Wardle ldquoAssiros Toumba a brief history of the settlementrdquo Henrieta
Todorova Mark Stefanovich και Georg Ivanov (επιmicro) The StrumaStrymon river valley in
prehistory Proceedings of the International Symposium ldquoStrymon Praehistoricusrdquo Kjustendil ndash
Blagoevgrad (Bulgaria) Serres - Amphipolis (Greece) 27-910-10-2004 (In the Steps of James
Harvey Gaul 2) Sofia Gerda Henkel Stiftung Museum of History - Kjustendil 2007 451-479
Γιαννιτσά
Χρυσοστόmicroου Παναγιώτης laquoΟ νεολιθικός οικισmicroός των Γιαννιτσών Βraquo ΑΕΜΘ 3 (1989) 119-134
_____ laquoΟι νεολιθικές έρευνες στην πόλη και την επαρχία Γιαννιτσών κατά το 1991raquo ΑΕΜΘ 5 (1991)
111-126
_____ laquoΟ νεολιθικός οικισmicroός των Γιαννιτσών Β νέα ανασκαφικά δεδοmicroένα (1992-1993)raquo ΑΕΜΘ 7
(1993) 135-146
Χρυσοστόmicroου Παύλος και Παναγιώτης Χρυσοστόmicroου laquoΝεολιθικές έρευνες στα Γιαννιτσά και στην
περιοχή τουςraquo ΑΕΜΘ 4 (1990) 169-186
∆ήmicroητρα
Γραmicromicroένος ∆ηmicroήτριος Β Νεολιθική Μακεδονία (∆ηmicroοσιεύmicroατα του Αρχαιολογικού ∆ελτίου 56)
Αθήνα Υπουργείο Πολιτισmicroού Ταmicroείο Αρχαιολογικών Πόρων και Απαλλοτριώσεων 1997
∆ισπηλιό
Βλ την ιστοσελίδα της ανασκαφής
lthttpdispiliowebauthgrgt
Θέρmicroη
Παππά Μαρία Οργάνωση του χώρου και οικιστικά στοιχεία στους νεολιθικούς οικισmicroούς της Κεντρικής
Μακεδονίας διδακτορική διατριβή Αριστοτέλειο Πανεπιστήmicroιο Θεσσαλονίκης Τmicroήmicroα Ιστορίας
και Αρχαιολογίας 2 τόmicroοι 2008 lthttpcdslibauthgrsubmitarchiveGrizagri-2008-1546pdfgt
lthttpcdslibauthgrsubmitarchiveGrizagri-2008-1546pappapdfgt
Καστανάς
Aslanis Ioannis Kastanas die Fruumlhbronzezeitlichen Funde und Befunde (PAS 4) Berlin 1985
Becker Cornelia Kastanas die Tierknochenfunde (PAS 5) Berlin 1986
Ηaumlnsel Bernhard Kastanas die Grabung und der Baubefund (PAS 7) Berlin 1989
Houmlchstetter Alix Kastanas die Handgemachte Keramik Schicthen 19 bis 1 (PAS 3) Berlin 1984
_____ Kastanas die Kleinfunde (PAS 6) Berlin 1987
Jung Reinhrad Kastanas die Drehscheibenkeramik der Schichten 19 bis 11 (PAS 18) Kiel 2002
20
Kroll Helmut J Kastanas die Pfanzenfunde (PAS 2) Berlin 1983
Λιβαδοπόταmicroος
Τρανταλίδου Κ Π Καρκάνας Ε Μπελεγρίνου Θ Χατζηθεοδώρου laquoΣπήλαιο σε microια σηmicroαντική δίοδο
της ∆υτικής Μακεδονίας στο Φαράγγι του Λιβαδοπόταmicroου πρώτη παρουσίασηraquo ΑΕΜΘ 19
(2005) 579-594
Μακρύγιαλος
Βλ Μ Παππά (Θέρmicroη)
Μάνδαλο
Μερούσης Νίκος και Μαριάννα Νικολαΐδου laquoΗ κεραmicroική της νεολιθικής και της πρώιmicroης εποχής του
χαλκού από τον προϊστορικό οικισmicroό Μανδάλου Πέλλας η τεχνολογική διαφοροποίησηraquo ΑΕΜΘ
11 (1997) 155-163
Παπαευθυmicroίου-Παπανθίmicroου Αικατερίνη laquoΤρία νεολιθικά ειδώλια από το Μάνδαλο της Μακεδονίαςraquo
Ειλαπίνη τόmicroος τιmicroητικός για τον καθηγητή Νικόλαο Πλάτωνα Ηράκλειο ∆ήmicroος Ηρακλείου
Βικελαία Βιβλιοθήκη 1987 171-177
Παπαευθυmicroίου-Παπανθίmicroου Αικατερίνη και Αγγελική Πιλάλη-Παπαστερίου laquoΑνασκαφές στο
Μάνδαλοraquo ΑΕΜΘ 1 (1987) 173-180
_____ laquoΑνασκαφή στο Μάνδαλοraquo ΑΕΜΘ 2 (1988) 127-135
_____ laquoΗ ανασκαφική έρευνα στο Μάνδαλο 1987-1990raquo Εγνατία 2 (1990) 411-421
_____ laquoΟ προϊστορικός οικισmicroός στο Μάνδαλο νέα στοιχεία στην προϊστορία της Μακεδονίαςraquo Αρχαία
Μακεδονία V Ανακοινώσεις κατά το 5ο ∆ιεθνές Συmicroπόσιο Θεσσαλονίκη 10-15 Οκτωβρίου 1989
τόmicro 2 (Ίδρυmicroα Μελετών Χερσονήσου του Αίmicroου 240) Θεσσαλονίκη 1993 1207-1216
_____ laquoΟι προϊστορικοί οικισmicroοί στο Μάνδαλο και στο Αρχοντικό Πέλλαςraquo ΑΕΜΘ 10Α (1996) 143-
158
Πιλάλη-Παπαστερίου Αγγελική Αικατερίνη Παπαευθυmicroίου-Παπανθίmicroου Κώστας Κωτσάκης και Θώmicroη
Σαββοπούλου laquoΝέος προϊστορικός οικισmicroός στο Μάνδαλο ∆υτικής Μακεδονίαςraquo Αρχαία
Μακεδονία IV Ανακοινώσεις κατά το 4ο ∆ιεθνές Συmicroπόσιο Θεσσαλονίκη 21-25 Σεπτεmicroβρίου 1983
(Ίδρυmicroα Μελετών Χερσονήσου του Αίmicroου 204) Θεσσαλονίκη 1986 451-465
Nikolaidou Marianna Nikos Merousis Aikaterini Papanthimou και Angeliki Papasteriou ldquoFrom metron
to context in NeolithicEarly Bronze Age Mandalon northwestern Greece the example of
ceramicsrdquo Karen Polinger Foster και Robert Laffineur (επιmicro) METRON measuring the Aegean
Bronze Age Proceedings of the 9th International Aegean Conference Yale University 18-21 April
2002 (Aegaeum 24) 2003 317-325
Valamoti Soultana Plants and people in Late Neolithic and Early Bronze Age Greece an
archaeobotanical investigation (BAR IS 1258) 2004
21
Νέα Νικοmicroήδεια
Rodden Robert J και Kenneth A Wardle (επιmicro) Nea Nikomedeia I the excavation of an Early
Neolithic village in northern Greece 1961-1964 directed by R J Rodden The excavation and the
ceramic assemblage (BSA supplementary volume 25) London British School at Athens 1996
Ντικιλί Τας
Koukouli-Chryssanthaki Haiumldo Reneacute Treuil Laurent Lespez και Dimitra Malamidou Dikili Tash
village preacutehistorique de Maceacutedoine orientale Recherches franco-helleacuteniques dirigeacutees par la
Socieacuteteacute archeacuteologique drsquoAthegravenes et lrsquoEacutecole franccedilaise drsquoAthegravenes (1986-2001) (Bibliothegraveque de la
Socieacuteteacute Αrcheacuteologique drsquoAthegravenes 254) Athegravenes 2008
Treuil Reneacute (επιmicro) Dikili Tash τόmicro 1 (BCH suppleacutement 24) 1992
_____ (επιmicro) Dikili Tash τόmicro 2 (BCH suppleacutement 37) 2004
Ροδοχώρι
Rodden Robert J ldquoRecent discoveries from prehistoric Macedonia (an interim report)rdquo Balkan Studies
5 (1964) 110-124
Σέρβια
Ridley Cressida Kenneth A Wardle και Catharine A Μould microε τη συνεργασία των Jill Carington
Smith Rupert Housely Jonathan Musgrave και Bill Phelps Servia I Anglo-Hellenic rescue
excavations 1971-73 directed by Katerina Rhomiopoulou and Cressida Ridley (BSA
supplementary volume 32) London British School at Athens 2000
Σιταγροί
Elster Ernestine S ldquoConstruction and use of the Early Bronze Age Burnt House at Sitagroi craft and
technologyrdquo Robert Laffineur και Philip P Betancourt (επιmicro) TECHNI craftsmen craftswomen
and craftsmanship in the Aegean Bronze Age Proceedings of the 6th International Aegean
Conference Philadelphia Temple University 18-21 April 1996 τόmicro 1 (Aegaeum 16) 1997 19-
35
Elster Ernestine S και Colin Renfrew (επιmicro) Prehistoric Sitagroi excavations in northeast Greece
1968-1970 The final report τόmicro 2 (UCLA MA 20) 2003
Renfrew Colin Marija Gimbutas και Ernestine S Elster (επιmicro) Excavations at Sitagroi a prehistoric
village in northeast Greece τόmicro 1 (UCLA MA 13) 1986
Σκάλα Σωτήρος
Κουκούλη-Χρυσανθάκη Χάιδω laquoΟικισmicroός της πρώιmicroης εποχής του χαλκού στη Σκάλα Σωτήρος
Θάσουraquo ΑΕΜΘ 1 (1987) 389-406
22
_____ laquoΟικισmicroός της πρώιmicroης εποχής του χαλκού στη Σκάλα Σωτήρος Θάσου ΙΙraquo ΑΕΜΘ 2 (1988) 421-
431
_____ laquoΑνασκαφή Σκάλας Σωτήροςraquo ΑΕΜΘ 3 (1989) 507-520
_____ laquoΑνασκαφή Σκάλας Σωτήρος 1990raquo ΑΕΜΘ 4 (1990) 531-545
Τούmicroπα
Αναγνώστου Ιωάννα ∆ηmicroήτρης Κυριάκου Ευαγγελία Κυριατζή και Arturo Vargas laquoΑνασκαφή
Τούmicroπας Θεσσαλονίκης 1990 οι εργασίες στην πλαγιά της Τούmicroπαςraquo ΑΕΜΘ 4 (1990) 277-287
Ανδρέου Στέλιος και Κώστας Κωτσάκης laquoΗ ανασκαφή στην Τούmicroπα Θεσσαλονίκης το 1991raquo ΑΕΜΘ
5 (1991) 209-219
_____ laquoΑνασκαφή Τούmicroπας Θεσσαλονίκης 1992raquo ΑΕΜΘ 6 (1992) 259-272
_____ laquoΗ προϊστορική Τούmicroπα της Θεσσαλονίκης παλιά και νέα ερωτήmicroαταraquo ΑΕΜΘ 10Α (1996) 369-
387
Ανδρέου Στέλιος Κώστας Κωτσάκης και Γιώργος Χ Χουρmicroουζιάδης laquoΑνασκαφή στην Τούmicroπα
Θεσσαλονίκης 1989raquo Εγνατία 2 (1990) 381-404
Κραχτοπούλου Αθανασία και Κοσmicroάς Τουλούmicroης laquoΑνασκαφή Τούmicroπας 1990 οι εργασίες στην
κορυφή της Τούmicroπαςraquo ΑΕΜΘ 4 (1990) 289-297
Κωτσάκης Κώστας και Στέλιος Ανδρέου laquoΠροκαταρκτικές παρατηρήσεις για την οργάνωση του χώρου
στην προϊστορική Τούmicroπα Θεσσαλονίκηςraquo ΑΕΜΘ 1 (1987) 223-232
_____ laquoΠροκαταρκτικές παρατηρήσεις στις αρχιτεκτονικές φάσεις του οικισmicroού της Τούmicroπας
Θεσσαλονίκηςraquo ΑΕΜΘ 3 (1989) 201-213
_____ laquoΑνασκαφή Τούmicroπας Θεσσαλονίκης 1993raquo ΑΕΜΘ 7 (1993) 279-286
Χουρmicroουζιάδης Γιώργος laquoH ανασκαφή της Τούmicroπας (1984-1987) raquo ΑΕΜΘ 1 (1987) 219-222
_____ laquoΗ Τούmicroπα και ο lsquoασιατικός τρόπος παραγωγήςrsquoraquo ΑΕΜΘ 4 (1990) 269-275
ΤΑΦΕΣ
Ανδρόνικος Μανόλης Βεργίνα Ι το νεκροταφείον των τύmicroβων (Βιβλιοθήκη της εν Αθήναις
Αρχαιολογικής Εταιρείας 62) Αθήνα 1969
Γραmicromicroένος ∆ηmicroήτριος Β και Σέβη Τριανταφύλου (επιmicro) Ανθρωπολογικές microελέτες από τη Βόρεια
Ελλάδα τόmicro 1 (∆ηmicroοσιεύmicroατα του Αρχαιολογικού Ινστιτούτου Μακεδονικών και Θρακικών
Σπουδών 5) Θεσσαλονίκη 2004
Ζιώτα Χριστίνα Ταφικές πρακτικές και κοινωνίες της εποχής του χαλκού στη ∆υτική Μακεδονία τα
νεκροταφεία στην Κοιλάδα και τις Γούλες Κοζάνης διδακτορική διατριβή Αριστοτέλειο
Πανεπιστήmicroιο Θεσσαλονίκης Τmicroήmicroα Ιστορίας και Αρχαιολογίας 2007
lthttpcdslibauthgrsubmitarchiveGrizagri-2007-602pdfgt
Καρλιάmicroπας Γιάννης Μάνθος Μπέσιος και Σέβη Τριανταφύλλου laquoΝεκροταφεία της πρώιmicroης εποχής
του σιδήρου στη Βόρεια Πιερίαraquo Νικόλαος Χ Σταmicroπολίδης και Αγγελική Γιαννικούρη (επιmicro) Το
23
Αιγαίο στην πρώιmicroη εποχή του σιδήρου Πρακτικά του ∆ιεθνούς Συmicroποσίου Ρόδος 1-4 Νοεmicroβρίου
2002 Αθήνα Πανεπιστήmicroιο Κρήτης - Υπουργείο Πολιτισmicroού Ινστιτούτο Αιγαιακών Σπουδών
2004 341-352
Καραmicroήτρου-Μεντεσίδη Γεωργία Βόιον - Νότια Ορεστίς αρχαιολογική έρευνα και ιστορική τοπογραφία
2 τόmicroοι Θεσσαλονίκη Θ Αλτιντζής 1999
Κουκούλη-Χρυσανθάκη Χάιδω Πρωτοϊστορική Θάσος τα νεκροταφεία του οικισmicroού Καστρί 3 τόmicroοι
(∆ηmicroοσιεύmicroατα του Αρχαιολογικού ∆ελτίου 45) Αθήνα Υπουργείο Πολιτισmicroού Ταmicroείο
Αρχαιολογικών Πόρων και Απαλλοτριώσεων 1992
Σαββοπούλου Θώmicroη laquoΠαλιό Γυναικόκαστρο το νεκροταφείο των lsquoπεριβόλωνrsquoraquo Νικόλαος Χ
Σταmicroπολίδης (επιmicro) Καύσεις στην εποχή του χαλκού και του σιδήρου Πρακτικά Συmicroποσίου Ρόδος
29 Απριλίου - 2 Μαΐου 1999 Πανεπιστήmicroιο Κρήτης - ΚΒ΄ Εφορεία Προϊστορικών και Κλασικών
Αραχιοτήτων - Μεσογειακή Αρχαιολογική Εταιρεία Αθήνα Πανεπιστήmicroιο Κρήτης 2001 169-185
Linduff Katheryn M και Karen S Rubinson (επιmicro) Are all warriors male Gender roles on the ancient
Eurasian steppe Lanham AltaMira 2008
Papadopoulos John K microε τη συνεργασία των Jonathan H Musgrave Sandor Boumlkoumlnyi Deborah
Ruscillo Ferene Gyulai Kristina Kelertas R E Jones και I K Whitbread The Early Iron Age
cemetery at Torone excavations conducted by the Australian Archaeological Institute at Athens in
collaboration with the Athens Archaeological Society 2 τόmicroοι (UCLA MA 24) 2005
Triantaphyllou Sevi A bioarchaeological approach to prehistoric cemetery populations from central
and western Greek Macedonia (BAR IS 976) 2001
ΝΕΟΛΙΘΙΚΑ ΕΙ∆ΩΛΙΑ
Κοκκινίδου ∆ήmicroητρα Παρελθόν και εξουσία όψεις της αρχαιολογίας στην ελληνική κοινωνία και
εκπαίδευση Θεσσαλονίκη Βάνιας 2005 (κεφ 39)
Κοκκινίδου ∆ήmicroητρα και Μαριάννα Νικολαΐδου Η αρχαιολογία και η κοινωνική ταυτότητα του φύλου
προσεγγίσεις στην αιγαιακή προϊστορία Θεσσαλονίκη Βάνιας 1993 (κεφ 43-44)
Kokkinidou Dimitra και Marianna Nikolaidou ldquoBody imagery in the Aegean Neolithic ideological
implications of anthropomorphic figurinesrdquo Jane Moore και Eleanor Scott (επιmicro) Invisible people
and processes writing gender and childhood into European archaeology London - New York
Leicester University Press 1997 88-112
Talalay Lauren E ldquoHeady business skulls heads and decapitation in Neolithic Anatolia and Greecerdquo
Journal of Mediterranean Archaeology 17 2 (2004) 139-163
ΤΕΛΕΤΟΥΡΓΙΚΕΣ ΟΨΕΙΣ ΤΗΣ ΝΕΟΛΙΘΙΚΗΣ ΚΑΙ ΤΗΣ ΕΠΟΧΗΣ ΤΟΥ ΧΑΛΚΟΥ
Nikolaidou Marianna ldquoOrnament production and use at Sitagroi northeast Greece symbolic and social
implications of an Early Bronze Age technologyrdquo Robert Laffineur και Philip P Betancourt
(επιmicro) TECHNI craftsmen craftswomen and craftsmanship in the Aegean Bronze Age
24
Proceedings of the 6th International Aegean Conference Philadelphia Temple University 18-21
April 1996 τόmicro 1 (Aegaeum 16) 1997 177-196
Nikolaidou Marianna ldquoRitualized technologies in the Aegean Neolithic The crafts of adornmentrdquo
Evangelos Kyriakidis (επιmicro) The archaeology of ritual (UCLA Cotsen Advanced Seminars 3)
2007 183-208
Perlegraves Catherine και Karen D Vitelli ldquoCraft specialization in the Neolithic of Greecerdquo Paul Halstead
(επιmicro) Neolithic society in Greece (SSAA 2) 1999 96-107
ΝΕΟΛΙΘΙΚΟΙ ΠΕΡΙΒΟΛΟΙ
Kokkinidou Dimitra και Marianna Nikolaidou ldquoNeolithic enclosures in Greek Macedonia violent and
non-violent aspects of territorial demarcationrdquo John Carman και Anthony Harding (επιmicro) Ancient
warfare archaeological perspectives Phoenix Mill Sutton 2004 2η έκδοση 89-99
ΜΥΚΗΝΑΪΚΕΣ ΕΠΙ∆ΡΑΣΕΙΣ
Ανδρέου Στέλιος laquoΗ microυκηναϊκή κεραmicroική και οι κοινωνίες της Κεντρικής Μακεδονίας στην ύστερη
εποχή του χαλκούraquo Η περιφέρεια του microυκηναϊκού κόσmicroου II 2003 191-210
Ανδρέου Στέλιος και Κώστας Κωτσάκης laquoΜυκηναϊκή παρουσία Μυκηναϊκή περιφέρεια Η Τούmicroπα
Θεσσαλονίκης microια θέση της εποχής του χαλκού στη Μακεδονίαraquo Η περιφέρεια του microυκηναϊκού
κόσmicroου Ι 1999 107-116
Jung Reinhrad laquoΗ microυκηναϊκή κεραmicroική της Μακεδονίας και η σηmicroασία τηςraquo Η περιφέρεια του
microυκηναϊκού κόσmicroου ΙΙ 2003 211-225
Καραmicroήτρου-Μεντεσίδη Γεωργία laquoΜυκηναϊκά Αιανής Ελιmicroιώτιδας και Άνω Μακεδονίαςraquo Η
περιφέρεια του microυκηναϊκού κόσmicroου ΙΙ 2003 167-190
Στεφανή Λιάνα και Νίκος Μερούσης laquoΤοπίο στην οmicroίχλη η 2η χιλιετία στην πεδιάδα της Κεντρικής
Μακεδονίαςraquo Η περιφέρεια του microυκηναϊκού κόσmicroου ΙΙ 2003 227-242
Andreou Stelios ldquoExploring the patterns of power in the Bronze Age settlements of northern Greece
Keith Branigan (επιmicro) Urbanism in the Aegean Bronze Age (SSAA 4) 2002 160-173
Buxeda J I Garrigoacutes R E Jones V Kilikoglou S T Levi Y Maniatis J Mitchell L Vagnetti K A
Wardle και S Andreou ldquoTechnology transfer at the periphery of the Mycenaean world the case of
Mycenaean pottery found in central Macedonia (Greece) and the plain of Sybaris (Italia)
Archaeometry 43 2 (2003) 263-284
Jung Reinhrad ldquoLate Helladic IIIC at the Touacutembes of Kastanas and Oacutelynthos and the problems of
Macedonian Mycenaean potteryrdquo Sigrid Deger-Jalkotzy και Michaela Zavadil (επιmicro) LH IIIC
chronology and synchronisms Proceedings of the International Workshop held at the Austrian
Academy of Sciences 7-8 May 2001 (Veroumlffentlichungen der Mykenischen Kommision 20)
Wien 2003 131- 144
25
Kiriatzi Evangelia Stelios Andreou Sarantis Dimitriadis και Kostas Kotsakis ldquoCo-exisitng traditions
handmade and wheelmade pottery in Late Bronze Age central Macedoniarsquo Robert Laffineur και
Philip P Betancourt (επιmicro) TECHNI craftsmen craftswomen and craftsmanship in the Aegean
Bronze Age Proceedings of the 6th International Aegean Conference Philadelphia Temple
University 18-21 April 1996 τόmicro 2 (Aegaeum 16) 1997 361-368
Wardle Kenneth A ldquoMycenaean trade and influence in northern Greecerdquo Carol Zerner Peter Zerner και
John Winder (επιmicro) Wace and Blegen pottery as evidence for trade in the Aegean Bronze Age
1939-1989 Proceedings of an International Conference held at the American School of Classical
Studies at Athens December 2-3 1989 Amsterdam Gieben 1993 117-141
ΑΠΟΘΗΚΕΥΣΗ
Τουλούmicroης Κοσmicroάς Το περίσσευmicroα στην προϊστορία η προϊστορική οικονοmicroία microε βάση τα αρχαιολογικά
δεδοmicroένα Θεσσαλονίκη Σύγχρονη Παιδεία 1996
Margomenou Despina ldquoFood storage in prehistoric Greece interrogating complexity at the margins of
the lsquoMycenaean worldrsquordquo Journal of Mediterranean Archaeology 21 2 (2008) 191-212
Margomenou Despina Stelios Andreou και Kostas Kotsakis ldquoThe Thessaloniki tell an approach to the
study of the pithoi and the question of storage in the Late Bronze Agerdquo ΑΕΜΘ 19 (2005) 157-
171
26
ΕΙΚΟΝΕΣ
Εικόνα 1 Γυναικείο στεατοπυγικό ειδώλιο από πηλό της αρχαιότερης νεολιθικής
(Νέα Νικοmicroήδεια Αρχαιολογικό Μουσείο Βέροιας)
∆ηmicroήτριος Ρ Θεοχάρης Νεολιθική Ελλάς Αθήνα Εθνική Τράπεζα της Ελλάδος 1973 εικ 18 Ίδρυmicroα Μείζονος Ελληνισmicroού lthttpwwwfhwgrchronos01engallerynlnikomidnikom4maxhtmlgt
27
Εικόνα 2 Γυναικείο ειδώλιο από πηλό της νεότερης νεολιθικής (Μακρύγιαλος)
Μάνθος Μπέσιος και Μαρία Παππά Πύδνα Κατερίνη Πιερική Αναπτυξιακή 1995 25 Ίδρυmicroα Μείζονος Ελληνισmicroού lthttpwwwfhwgrchronos01engallerynlmakrygmakryg12maxhtmlgt
28
Εικόνα 3 Γυναικείο πήλινο ειδώλιο της νεότερης νεολιθικής (Μάνδαλο
Αρχαιολογικό Μουσείο Πέλλας)
Φωτογραφικό αρχείο Αικατερίνης Παπαευθυmicroίου-Παπανθίmicroου και Αγγελικής Πιλάλη-Παπαστερίου Ίδρυmicroα Μείζονος Ελληνισmicroού lthttpwwwfhwgrchronos01engallerynlmandalomandalo6maxhtmlgt
29
Εικόνα 4 Γυναικείο ακρόλιθο ειδώλιο της νεότερης νεολιθικής (Μάνδαλο
Αρχαιολογικό Μουσείο Πέλλας)
Φωτογραφικό αρχείο Αικατερίνης Παπαευθυmicroίου-Παπανθίmicroου και Αγγελικής Πιλάλη-Παπαστερίου Ίδρυmicroα Μείζονος Ελληνισmicroού lthttpwwwfhwgrchronos01engallerynlmandalomandalo4htmlgt lthttpwwwfhwgrchronos01engallerynlmandalomandalo5maxhtmlgt
30
Εικόνα 5 Γυναικείο σχηmicroατοποιηmicroένο ειδώλιο από πέτρα της τελικής νεολιθικής
(Σιταγροί Αρχαιολογικό Μουσείο ∆ράmicroας)
Γεώργιος Α Παπαθανασόπουλος (επιmicro) Ο νεολιθικός πολιτισmicroός στην Ελλάδα Αθήνα Ίδρυmicroα Νικολάου Π Γουλανδρή - Μουσείο Κυκλαδικής Τέχνης 1996 αρ καταλόγου 200 Ίδρυmicroα Μείζονος Ελληνισmicroού lthttpwwwfhwgrchronos01engallerynlsitagsitag3htmlgt
31
Εικόνα 6 Σταυρόσχηmicroα ειδώλια από microάρmicroαρο της νεότερης νεολιθικής
(Μακρύγιαλος)
Μάνθος Μπέσιος και Μαρία Παππά Πύδνα Κατερίνη Πιερική Αναπτυξιακή 1995 22 Ίδρυmicroα Μείζονος Ελληνισmicroού lthttpwwwfhwgrchronos01engallerynlmakrygmakryg6maxhtmlgt
32
Εικόνα 7 Κοσmicroήmicroατα από Σπόνδυλο (Σιταγροί Αρχαιολογικό Μουσείο ∆ράmicroας)
∆ηmicroήτριος Ρ Θεοχάρης Νεολιθική Ελλάς Αθήνα Εθνική Τράπεζα της Ελλάδος 1973 εικ 110 Ίδρυmicroα Μείζονος Ελληνισmicroού lthttpwwwfhwgrchronos01engallerynlsitagsitag5htmlgt
33
Εικόνα 8 Κοσmicroήmicroατα από Σπόνδυλο της τελικής νεολιθικής (Μακρύγιαλος)
Μάνθος Μπέσιος και Μαρία Παππά Πύδνα Κατερίνη Πιερική Αναπτυξιακή 1995 32 Ίδρυmicroα Μείζονος Ελληνισmicroού lthttpwwwfhwgrchronos01engallerynlmakrygmakryg19htmlgt
34
Εικόνα 9 Περίβολος της νεότερης-τελικής νεολιθικής στο Μάνδαλο
Φωτογραφικό αρχείο Αικατερίνης Παπαευθυmicroίου-Παπανθίmicroου και Αγγελικής Πιλάλη-Παπαστερίου Ίδρυmicroα Μείζονος Ελληνισmicroού lthttpwwwfhwgrchronos01engallerynlmandalomandalo2htmlgt
35
Εικόνα 10 Τάφροι της νεότερης νεολιθικής στον Μακρύγιαλο
Μάνθος Μπέσιος και Μαρία Παππά Πύδνα Κατερίνη Πιερική Αναπτυξιακή 1995 23 Ίδρυmicroα Μείζονος Ελληνισmicroού lthttpwwwfhwgrchronos01engallerynlmakrygmakryg1htmlgt
36
Εικόνα 11 Αποθηκευτικοί χώροι της ύστερης εποχής του χαλκού στην Άσσηρο
Kenneth A Wardle Institute of Archaeology and Antiquity University of Birmingham
lthttpartswebbhamacukahakawAssirosassirosiaph12htmgt
37
Εικόνα 12 Αναπαράσταση πασσαλόπηκτου οικήmicroατος της αρχαιότερης νεολιθικής
στη Νέα Νικοmicroήδεια
∆ηmicroήτριος Ρ Θεοχάρης Νεολιθική Ελλάς Αθήνα Εθνική Τράπεζα της Ελλάδος σχ 14 Ίδρυmicroα Μείζονος Ελληνισmicroού lthttpwwwfhwgrchronos01engallerynlnikomidnikom2htmlgt
38
Εικόνα 13 Πασσσαλόπηκτα οικήmicroατα και φούρνοι της πρώιmicroης εποχής στο
Αρχοντικό
Τοmicroέας Αρχαιολογίας Τmicroήmicroα Ιστορίας και Αρχαιολογίας Αριστοτελείου Πανεπιστηmicroίου Θεσσαλονίκης lthttpwwwhistauthgrtomeisarchaeologyresearchexcavationsarhondikohtmgt
39
Εικόνα 14 Πήλινες άγκυρες της πρώιmicroης εποχής του χαλκού από τα Σέρβια
Kenneth A Wardle Institute of Archaeology and Antiquity University of Birmingham lthttpartswebbhamacukahakawServiaserviaclayhtmgt
40
Εικόνα 15 Τοπική microυκηναϊκή κεραmicroική από την Άσσηρο (γύρω στο 1150 πΧ)
Kenneth A Wardle Institute of Archaeology and Antiquity University of Birmingham lthttpartswebbhamacukahakawAssirosassirosmycenaean2htmgt
4
εξαιρετικής ποιότητας και διακοσmicroηmicroένα σφονδύλια Από την ίδια ανασκαφική περιοχή
προέρχονται σκωρίες καmicroίνευσης πήλινα χωνευτήρια και microικρά microεταλλικά αντικείmicroενα -
από τα πρωιmicroότερα δείγmicroατα microεταλλουργίας στο Αιγαίο Περισσότερο από δέκα αιώνες
microετά στην ίδια θέση το Συγκρότηmicroα των Σιρών της πρώιmicroης εποχής του χαλκού διέσωσε
και λίγα νεολιθικά ειδώλια και κοσmicroήmicroατα -ίσως αξιοπερίεργα αντικείmicroενα τα οποία
φύλαξαν οι νέοι κάτοικοι ή κειmicroήλια που παραδόθηκαν από γενιά σε γενιά Κάποια
ειδώλια microπορεί να ανήκαν σε αναθηmicroατικά-τελετουργικά σύνολα (πχ οmicroοιώmicroατα
κατοικιών) κατrsquo αναλογία microε ευρήmicroατα από τη Θεσσαλία και τα Βόρεια Βαλκάνια Στους
Σιταγρούς πολλά ειδώλια βρέθηκαν -αν και όχι σε άmicroεση συνάφεια- στα ίδια στρώmicroατα microε
πρόπλασmicroα σπιτιού και οmicroοίωmicroα φούρνου στην περιοχή της εστίας και του περιβόλου
Σε πολλά ανθρωπόmicroορφα αγαλmicroατίδια γυναικεία και ανδρικά είτε φυσιοκρατικά
είτε σχηmicroατοποιηmicroένα προβάλλονται ανατοmicroικά γνωρίσmicroατα Οι γυναίκες απεικονίζονται
microε διογκωmicroένα στήθη γλουτούς και κοιλιά αλλά microε αδρά ή απόντα τα φυσιογνωmicroικά
χαρακτηριστικά Ο τρόπος απόδοσης τέτοιων ειδωλίων (γνωστών και από το Μάνδαλο)
που κρατούν ή στηρίζουν το στήθος και την κοιλιά microε τα χέρια πιθανώς υποδηλώνει την
ιδιαίτερη σηmicroασία αυτού του microέρους του σώmicroατος Ορισmicroένα ειδώλια από τους Σιταγρούς
και τον Μακρύγιαλο απεικονίζονται microάλλον σε στάση τοκετού Ακόmicroη και σε περιπτώσεις
σχηmicroατοποίησης εξαίρονται το στήθος καιή το ηβικό τρίγωνο (εικ 5) Σε ότι αφορά το
ανδρικό σώmicroα η έmicroφαση δίνεται στον φαλλό
Η microητριαρχική ερmicroηνεία ταυτίζει τα γυναικεία ειδώλια microε σύmicroβολα γονιmicroότητας
Ωστόσο ακόmicroη και σε εκείνα microε τονισmicroένη ανατοmicroία η εγκυmicroοσύνη και ο θηλασmicroός
συνήθως εικάζονται παρά είναι προφανείς Εξάλλου και τα ειδώλια microε laquoγονιmicroικάraquo
χαρακτηριστικά παρουσιάζουν ποικιλία ως προς το υπόλοιπο σώmicroα ώστε να καθίστανται
προβληmicroατικές οι γενικεύσεις microε βάση το κυρίαρχο ετεροφυλοφιλικό πρότυπο σύmicroφωνα
microε το οποίο το γυναικείο σώmicroα χρησιmicroοποιείται προς ικανοποίηση της ανδρικής επιθυmicroίας
και βιολογική αναπαραγωγή Αυτό που συχνά αγνοείται σε τέτοιου είδους προσεγγίσεις
είναι το ενδεχόmicroενο ότι στις νεολιθικές κοινωνίες η αναπαραγωγική δυνατότητα των
γυναικών συνιστούσε πηγή κύρους και όχι microέσο ελέγχου Τα στερεότυπα του παρόντος
κάθε άλλο παρά βοηθούν να κατανοήσουmicroε τη σεξουαλική συmicroπεριφορά στο παρελθόν
όπως δεν microας βοηθά και ο αισθητικός κανόνας που θέλει τις γυναίκες λεπτές εκτός εάν
βρίσκονται σε κατάσταση εγκυmicroοσύνης
Θα microπορούσαmicroε να αντιτάξουmicroε ότι η νεολιθική ειδωλοπλαστική και οι
τελετουργικές συνδηλώσεις της εmicroπνέονταν από τις εmicroπειρίες της καθηmicroερινής ζωής
Ίσως κατά την αντίληψη των νεολιθικών ανθρώπων το γυναικείο σώmicroα συmicromicroετείχε
5
εmicroφανέστερα στη δηmicroιουργία και τη διατήρηση της ζωής ώστε να γίνεται φορέας
πολιτισmicroικών microηνυmicroάτων και τελετουργικής γνώσης Αν ισχύει αυτή η υπόθεση microπορεί
να εξηγηθεί γιατί οι εικόνες γυναικών είναι περισσότερο ορατές στην τέχνη της εποχής
Στις πρώιmicroες γεωργοκτηνοτροφικές κοινότητες η αναπαραγωγή και η microητρότητα θα
microπορούσαν να παραλληλιστούν microε την καλλιέργεια της γης καθώς και οι δύο ιδιότητες
συνίστανται στον microετασχηmicroατισmicroό των φυσικών στοιχείων σε ζωή microέσω της ανθρώπινης -
βιολογικής και πολιτισmicroικής- επέmicroβασης Την άποψη αυτή ενισχύει η ανεύρεση
γυναικείων ειδωλίων microέσα ή κοντά σε εστίες και αποθηκευτικούς χώρους (πχ Μάνδαλο)
Τα γυναικεία ειδώλια microε τονισmicroένα τα χαρακτηριστικά του φύλου ή σε κατάσταση
εγκυmicroοσύνης ή στάση τοκετού άλλα που κρατούν βρέφη όπως και οι φαλλόσχηmicroες
απεικονίσεις microπορεί να χρησιmicroοποιούνταν σε τελετές ενήβωσης για να εξηγούν τις
λειτουργίες του ανθρώπινου σώmicroατος σε τελετές συmicroπαθητικής microαγείας microε σκοπό την
αύξηση της ανθρώπινης γονιmicroότητας και της γονιmicroότητας της φύσης ή ως αποτραπαϊκά
αντικείmicroενα
Τα ειδώλια χωρίς ευκρινές φύλο απαντώνται σε όλο τον ελλαδικό χώρο ήδη από την
αρχαιότερη νεολιθική ενώ στις οψιmicroότερες φάσεις εmicroφανίζονται δύο παραλλαγές
σχηmicroατοποιηmicroένων ακρόλιθων microε υποτυπώδη ή απούσα τη δήλωση του φύλου Η πρώτη
περιλαmicroβάνει σταυρόσχηmicroες microορφές από πέτρα κεφάλι και κορmicroό microε αιχmicroηρή απόληξη
microάλλον για να στερεώνονται σε έναν πυρήνα από πηλό (εικ 6) Στη δεύτερη ανήκουν
τρίγωνα ωοειδή ή τραπεζοειδή κεφάλια από πέτρα τα οποία προσαρmicroόζονταν σε σώmicroα
από πηλό H Lauren Talalay θεωρεί ότι τέτοια ειδώλια σχετίζονται microε κρανιολατρείες των
προγόνων ήδη γνωστές από τη νεολιθική της Εγγύς Ανατολής Πώς microπορούν να
ερmicroηνευτούν αυτές οι σχηmicroατοποιηmicroένες microορφές Η εκφραστικότητα των φυσιοκρατικών
δειγmicroάτων δεν επιτρέπει να υποθέσουmicroε ότι η στροφή στην αφαιρετικότητα οφείλεται
στην άγνοια άλλων αναπαραστατικών microέσων Στο Μάνδαλο έχουν βρεθεί ακρόλιθα
γυναικεία ειδώλια της νεότερης νεολιθικής microε εναργή δήλωση των γλουτών και του
ηβικού τριγώνου (εικ 4) Η συνύπαρξη φυσιοκρατικών απεικονίσεων microε ευκρινές φύλο
και αφαιρετικών laquoδιαφυλικώνraquo φαίνεται ότι απηχεί κατά περίπτωση σκόπιmicroες επιλογές
Πιθανώς οι σχηmicroατοποιηmicroένες microορφές αποδίδουν τη γενική έννοια του ανθρώπινου όντος
ΕΙΚΟΝΟΓΡΑΦΙΑ ΤΗΣ ΠΡΩΙΜΗΣ ΕΠΟΧΗΣ ΤΟΥ ΧΑΛΚΟΥ
Από τη νεολιθική στην εποχή του χαλκού ο αριθmicroός των ειδωλίων microειώνεται
εντυπωσιακά και microαζί του οι απεικονίσεις γυναικών Η πολυτυπία της νεολιθικής
αντικαθίσταται από την αφαιρετικότητα αγαλmicroατιδίων microε βιολόσχηmicroο ή σανιδόσχηmicroο
6
σώmicroα ενώ το ενδιαφέρον microετατοπίζεται από τα ανατοmicroικά σε πολιτισmicroικά γνωρίσmicroατα
(ζώνες κοσmicroήmicroατα ιmicroάντες προς δήλωση του ενδύmicroατος εργαλεία και όπλα) Τώρα
εmicroφανίζονται και τα λεγόmicroενα λίθινα σκήπτρα microε οπή στειλέωσης όπως η κεφαλή λέαινας
από microαύρο λίθο από τη Μακρά Οικία των Σιταγρών και ο χάλκινος πέλεκυς από το
Μάνδαλο Σε microια -microοναδική στο είδος της- microνηmicroειακή στήλη από τη Σκάλα Σωτήρος
Θάσου η ανθρώπινη microορφή που φέρει δόρυ microαχαίρι και στη ζώνη διπλό πέλεκυ έχει
αποδοθεί σε πολεmicroιστή παρά την απόλυτη σχηmicroατοποίησή της Τέτοιες συσχετίσεις
παραπέmicroπουν σε σύγχρονα laquoανδρικάraquo και laquoγυναικείαraquo εξαρτήmicroατα (όπλα και κοσmicroήmicroατα
αντίστοιχα) όταν δεν στηρίζονται σε σαφείς ενδείξεις
Η διάδοση της microεταλλουργίας (χαλκός και ορείχαλκος) θα δροmicroολογήσει
διαδικασίες κοινωνικού microετασχηmicroατισmicroού Τα σχετικά ευρήmicroατα από τη Μακεδονία είναι
περιορισmicroένα σε σύγκριση microε τη Νότια Ελλάδα microπορούmicroε όmicroως να εικάσουmicroε και εδώ
την αρχόmicroενη εδραίωση των έmicroφυλων σχέσεων εξουσίας οι οποίες microπορούν να
ανιχνευτούν microέχρι έναν βαθmicroό στα οργανωmicroένα νεκροταφεία
ΤΑΦΕΣ
Τα ταφικά έθιmicroα της νεολιθικής στη Μακεδονία είναι ελάχιστα γνωστά επειδή δεν
έχουν εντοπιστεί ανεξάρτητα νεκροταφεία Τα διαθέσιmicroα παραδείγmicroατα από όλες τις
φάσεις της περιόδου αφορούν microεmicroονωmicroένες ακτέριστες ταφές (αν και δεν microπορεί να
αποκλειστεί η εναπόθεση προσφορών από φθαρτά υλικά) ή καύσεις microέσα σε οικισmicroούς
Στο Μάνδαλο (νεότερη νεολιθική) ένα microεγάλο αγγείο περιείχε παιδική ταφή ενώ ένας
ειδικά διαmicroορφωmicroένος λάκκος την ανακοmicroιδή των λειψάνων ενός ενήλικα Στον
Μακρύγιαλο (νεότερη νεολιθική) βρέθηκαν καmicroένα οστά βρέφους microέσα σε αγγείο
(εγχυτρισmicroός) και ανακοmicroιδές στην επίχωση της τάφρου που περιέβαλλε τον οικισmicroό Στη
ίδια θέση microια οmicroάδα τάφων έξω από την κατοικηmicroένη περιοχή χρονολογείται στην
πρώιmicroη εποχή του χαλκού όπως και εκείνες δύο νηπίων σε πίθους microέσα σε σπίτια στο
Αρχοντικό Πέλλας
Ο ενταφιασmicroός microέσα στα όρια του κατοικηmicroένου χώρου microπορεί να σηmicroαίνει ότι
ορισmicroένα microέλη της κοινότητας είχαν ειδική microεταχείριση για λόγους που όmicroως microας
διαφεύγουν και δεν αφορούν κατrsquo ανάγκην την εξέχουσα κοινωνική τους θέση Ίσως η
εξήγηση πρέπει να αναζητηθεί σε δοξασίες σύmicroφωνα microε τις οποίες η laquoεντός των τειχώνraquo
ταφή είχε ευεργετική επίδραση στους ζωντανούς ή στην άρνηση των ζώντων να δεχτούν
την αmicroετάκλητη απώλεια που φέρνει ο θάνατος Κατrsquo αντίθετη άποψη οι ακτέριστες ταφές
ανήκαν σε άτοmicroα άσηmicroα ή microε βλαπτικές δυνάmicroεις οι οποίες για να ελεγχθούν έπρεπε να
7
δεσmicroευτούν microέσα στον κατοικηmicroένο χώρο Παρά την πενιχρότητα των πληροφοριών
διαφαίνεται κάποια προτίmicroηση για τον ενταφιασmicroό παιδιών microέσα στους οικισmicroούς Μήπως
τα νεαρά και πιο ευάλωτα microέλη της κοινότητας έπρεπε να προστατευτούν microένοντας δίπλα
στα οικεία τους πρόσωπα και microετά θάνατον Αυτές οι laquoταπεινέςraquo ταφές αναδεικνύουν microια
από τις πιο αθέατες όψεις του προϊστορικού κόσmicroου την παιδική ηλικία Στις
τεχνοκρατικές ανασυνθέσεις όπου κυριαρχούν οι παραγωγοί οι κατασκευαστές οι
καταναλωτές αγαθών και ο περί αυτά ανταγωνισmicroός αγνοείται η σπουδαιότητα των
συναισθηmicroατικών δεσmicroών και της ανάγκης για στοργή Και είναι συνήθως τα microη
laquoεντυπωσιακάraquo ευρήmicroατα που φέρνουν στον νου το ανθρώπινο πρόσωπο του microακρινού
παρελθόντος
Τα οργανωmicroένα νεκροταφεία εmicroφανίζονται την πρώιmicroη εποχή του χαλκού (Άγιος
Μάmicroας και Συκιά Χαλκιδικής Κοιλάδα και Γούλες Κοζάνης) και αυξάνονται στην ύστερη
εποχή του χαλκού και την εποχή του σιδήρου (Βεργίνα Ηmicroαθίας Ρύmicroνιο και Αιανή
Κοζάνης Κορινός Πιερίας Σπάθες και Τρεις Ελιές Ολύmicroπου Παλιό Γυναικόκαστρο
Κιλκίς Συκιά και Τορώνη Χαλκιδικής Καστρί Θάσου) Το νεκροταφείο αυτονοmicroείται
από τον οικισmicroό και εξαίρεται τοπογραφικά (περίβλεπτα υψώmicroατα -Τορώνη Καστρί) και
αρχιτεκτονικά microε σειρές λίθων γύρω από τους τάφους (Κοιλάδα Άγιος Μάmicroας Τορώνη)
λίθινους τύmicroβους (Βεργίνα Ρύmicroνιο Κορινός Συκιά Παλιό Γυναικόκαστρο) ή λιθόκτιστες
θήκες για την εναπόθεση των νεκρών (Αιανή Όλυmicroπος Καστρί) Οι τάφοι διαρθρώνονται
κατά συστάδες οι οποίες microάλλον αντιστοιχούν σε οmicroάδες νεκρών microε συγγενικές σχέσεις
Επάλληλες ή πολλαπλές ταφές και ανακοmicroιδές σε συνδυασmicroό microε τη χρονολογική-
τυπολογική εξέλιξη των κτερισmicroάτων δηλώνουν τη χρήση του ίδιου χώρου από γενιά σε
γενιά (Κοιλάδα Τορώνη Παλιό Γυναικόκαστρο) Συνυπάρχουν τα έθιmicroα του
ενταφιασmicroού και της καύσης-εγχυτρισmicroού κάποτε microάλιστα στο ίδιο νεκροταφείο
(Βεργίνα Τορώνη Παλιό Γυναικόκαστρο) Λίθινοι τύmicroβοι που καλύπτουν συστάδες
τεφροδόχων αγγείων απαντώνται ήδη από την πρώιmicroη εποχή του χαλκού στη Συκιά και
σε συνθετότερη microορφή την εποχή του σιδήρου στη Βεργίνα την Τορώνη και το Παλιό
Γυναικόκαστρο όπου τα αγγεία διατάσσονται κυκλικά γύρω από την κεντρική ταφή microέσα
σε περίβολο Αν κρίνουmicroε από την περίπτωση της Τορώνης το ταφικό laquoσήmicroαraquo
αξιώνονταν τα microέλη microόνο λίγων οικογενειών ανεξαρτήτως ηλικίας και φύλου
Εντύπωση προκαλεί ο εξαιρετικά microικρός αριθmicroός παιδιών και σχεδόν η απουσία
νηπίων και νεογνών σε όλα τα νεκροταφεία για τα οποία διαθέτουmicroε
παλαιοανθρωπολογικές microελέτες Με δεδοmicroένη την υψηλή παιδική θνησιmicroότητα στις
αρχαίες κοινωνίες το φαινόmicroενο πρέπει να οφείλεται σε σκόπιmicroο αποκλεισmicroό από τους
8
επίσηmicroους ταφικούς χώρους Όπως είναι γνωστό από αρχαίες πηγές και εθνογραφικές
αναλογίες η γέννηση δεν αρκεί για να εξασφαλίσει την πλήρη ένταξη στην κοινότητα˙
χρειάζονται διαβατήριες τελετές και ο πρόωρος θάνατος microαταιώνει τη συmicromicroετοχή σε
αυτές Ο ανασκαφέας της Τορώνης υποθέτει ότι οι σοροί των περισσότερων παιδιών
αφήνονταν να αποσυντεθούν στο ύπαιθρο ή ενταφιάζονταν όπως και οι ενήλικες laquoκοινοί
θνητοίraquo σε σηmicroεία λιγότερο ορατά από το ανασκαmicroένο νεκροταφείο ∆ιαφορές ηλικίας
και συmicroβολισmicroού αναγνωρίζονται και στη χρήση τεφροδόχων αγγείων microε διαφορετικό
σχήmicroα για παιδιά ή εφήβους και για ενήλικες αντίστοιχα στον διαφορετικό
προσανατολισmicroό των παιδικών ταφών από εκείνες των ενηλίκων και σε ένα λιγότερο
αυστηρό τυπικό για τα παιδιά Ενώ σχεδόν απουσιάζουν οι ταφές βρεφών και νηπίων δεν
ισχύει το ίδιο για εκείνες των microεγαλύτερων παιδιών και των εφήβων Από τις πρώτες
απουσιάζουν επίσης τα θαλάσσια όστρεα που ανευρίσκονται στις δεύτερες όπως και σε
εκείνες των ενηλίκων Πιθανώς οι θαλασσινές τροφές να απαγορεύονταν στα microικρά
παιδιά αλλά όχι στα microεγαλύτερα τα οποία θα είχαν την ίδια διατροφή microε τους ενήλικες
και ανάλογες ταφικές προσφορές Ωστόσο η ανεύρεση του σπάνιου οστρέου Αλιώτιδος
(microοναδικού στο νεκροταφείο) σε microια παιδική ταφή θα microπορούσε να ερmicroηνευτεί ως
εναπόθεση ενός αγαπηmicroένου αντικειmicroένου της νεαρής ή του νεαρού κατόχου (συχνά η
αναγνώριση του φύλου στους παιδικούς σκελετούς είναι αδύνατη)
Στην Τορώνη αποκαλύφτηκε επίσης η ταφή ενός εmicroβρύου ή νεογνού microε τη νεαρή
microητέρα (ο θάνατος θα επήλθε κατά τη διάρκεια της κύησης ή του τοκετού) microαζί microε
πολυάριθmicroα θραύσmicroατα από τριποδικά αγγεία τα οποία ο ανασκαφέας θεωρεί ότι είχαν
χρησιmicroοποιηθεί στην επιτόπια καύση εξαγνιστικού θυmicroιάmicroατος Καθώς στην ίδια θέση
τέτοια αγγεία-θυmicroιατήρια απαντώνται microεmicroονωmicroένα υποθέτει ότι η συγκέντρωσή τους
στον εν λόγω τάφο δηλώνει έmicroφαση στην εξαγνιστική τελετή Φαίνεται ότι η πρόωρη
ακύρωση της microητρότητας επέβαλε ιδιαίτερη τελετουργική microεταχείριση για τη microητέρα και
το βρέφος Η ταφή περιλάmicroβανε ακόmicroη ένα σπάνιο εύρηmicroα ένα όστρεο Κυπραίας το
οποίο είχε εναποτεθεί ως κτέρισmicroα και όχι ως υπόλειmicromicroα τροφής σε αντίθεση τα υπόλοιπα
όστρεα του νεκροταφείου
Αν και η οmicroαδοποίηση των τάφων υποδηλώνει δεσmicroούς συγγένειας microόνο η
αρχαιοβιολογική ανάλυση (η οποία δεν είναι πάντα δυνατή) microπορεί να δώσει αξιόπιστα
αποτελέσmicroατα Η κεντρική ταφή συνήθως αποδίδεται στον άνδρα αρχηγό της οικογένειας
Ωστόσο το παράδειγmicroα της Τορώνης όπου πολλές από τις πρωιmicroότερες ή πλουσιότερα
κτερισmicroένες ταφές ανήκουν σε γυναίκες αναιρεί το laquoαυτονόητοraquo ότι δηλαδή η εξουσία
είναι microόνο γένους αρσενικού Η αριθmicroητική υπεροχή των γυναικών έχει διαπιστωθεί και
9
σε άλλα microακεδονικά νεκροταφεία γεγονός που επιδέχεται διαφορετικές ερmicroηνείες
microητρογραmicromicroική ή microητροτοπική κοινωνική οργάνωση και κατrsquo επέκταση ισχυρότεροι
δεσmicroοί των γυναικών microε τον τόπο κατοικίας θάνατος των ανδρών microακριά από τον οικισmicroό
(πχ σε πόλεmicroο) ή ακραίες περιπτώσεις βρεφοκτονίας αγοριών Η προτίmicroηση για την
επιβίωση κοριτσιών microαρτυρείται εθνογραφικά microολονότι είναι περισσότερο οικεία η
βρεφοκτονία τέτοιων ανεπιθύmicroητων υπάρξεων
Τα νεκροταφεία έδωσαν πλήθος αγγείων όπλων εργαλείων και κοσmicroηmicroάτων
πολλά υψηλής ποιότητας και εγχώριας κατασκευής microε microακραίωνη παράδοση όπως η
αmicroαυρόχρωmicroη κεραmicroική της ύστερης εποχής του χαλκού από την Αιανή Άλλες
τεχνολογίες εκπροσωπούνται από σιδερένια όπλα (καινοτοmicroικό και πολύτιmicroο υλικό από το
τέλος της εποχής του χαλκού) περίτεχνα χάλκινα κοσmicroήmicroατα (οκτώσχηmicroες πόρπες
πολλαπλά βραχιόλια και εξαρτήmicroατα ζωνών) Κάποια κτερίσmicroατα είναι επείσακτα όπως
αγγεία όπλα σφραγίδες κοσmicroήmicroατα και σκεύη microυκηναϊκής προέλευσης Κοσmicroήmicroατα από
κεχριmicroπάρι Βαλτικής ανευρίσκονται σε ταφές από τις Σπάθες Ολύmicroπου (οι οποίες
αποδίδονται σε γυναίκες) και την Αιανή Κατά τη στερεοτυπική άποψη τα όπλα και τα
εργαλεία αντιστοιχούν σε ανδρικές ταφές ενώ τα κοσmicroήmicroατα και τα οικιακά σκεύη σε
γυναικείες Στην περίπτωση των microυκηναϊκών νεκροταφείων του Ολύmicroπου η συσχέτιση
φύλου και κτερισmicroάτων θα microπορούσε να βασιστεί έως έναν βαθmicroό σε πληρέστερα
στοιχεία αυτής της περιόδου από τη Νότια Ελλάδα Ωστόσο δεν είναι απαραίτητο να
πρόκειται για microυκηναϊκές εγκαταστάσεις αλλά για τοπικές κοινότητες που απέκτησαν
αυτά τα laquoεξωτικάraquo αντικείmicroενα χωρίς να κατανοούν ή να ενδιαφέρονται για τον αρχικό
τους συmicroβολισmicroό Γιrsquo αυτό θα πρέπει να δίνεται περισσότερη προσοχή στον εγχώριο
πολιτισmicroό και τη συναισθηmicroατική αξία των κτερισmicroάτων
Η συσχέτιση φύλου και ταφών είναι αναξιόπιστη αν δεν έχει προηγηθεί
αρχαιοβιολογική microελέτη ούτε τα κτερίσmicroατα αποτυπώνουν microε φωτογραφικό τρόπο τις
ασχολίες και τους ρόλους των ατόmicroων εν ζωή Στη διεθνή βιβλιογραφία είναι γνωστές οι
ταφές γυναικών (αναγνωρισmicroένες οστεολογικά) που συνοδεύονται από laquoανδρικάraquo
κτερίσmicroατα όπως και ανδρών από laquoγυναικείαraquo Στην Τσαουσίτσα Κιλκίς βρέθηκαν
σφονδύλια microαζί microε κοσmicroήmicroατα κεραmicroική και εξαρτήmicroατα ασπίδων Στην Τορώνη παρά
τη συχνότερη ανεύρεση κοσmicroηmicroάτων σε γυναικείες ταφές microια ανδρική περιείχε
σφηκωτήρα (κρίκο για τα microαλλιά) χάντρες και ένα σφονδύλι ή κουmicroπί Μόνο σε microία
γυναικεία ταφή βρέθηκε σφονδύλι ενώ σε άλλες γυναικείες όπλα και laquoανδρικάraquo εργαλεία
Στην ίδια θέση δεν παρατηρείται σύνδεση του φύλου microε laquoυποδεέστερηraquo τοπική κεραmicroική
αντίθετα microε τη Νότια Ελλάδα πράγmicroα που επισηmicroαίνει τον κίνδυνο των γενικεύσεων
10
Επιπλέον δεν microπορεί να συναχθεί η ανώτερη κοινωνική θέση των νεκρών microόνο microε βάση τα
περίτεχνα κτερίσmicroατα Συνήθως οι φτωχά κτερισmicroένες ταφές αποδίδονται σε φτωχά άτοmicroα
και η οmicroοιότητα των ταφικών εθίmicroων και προσφορών θεωρείται ένδειξη κοινωνικής
ισοκατανοmicroής Στην περίπτωση της Τορώνης όmicroως ο ανασκαφέας προτείνει διαφορετική
ερmicroηνεία ο ενταφιασmicroός στο νεκροταφείο αποτελούσε καθαυτός προνόmicroιο microιας
ορισmicroένης κοινωνικής οmicroάδας Καθώς microόνο αυτή είχε το δικαίωmicroα να χρησιmicroοποιεί το
νεκροταφείο δεν υπήρχε λόγος περαιτέρω διαφοροποίησης microέσω των κτερισmicroάτων και
άρα ανοmicroοιοmicroορφίας των ταφών στην εν λόγω θέση
Οι παλαιοπαθολογικές αναλύσεις δίνουν microια εικόνα του ανθρώπινου microόχθου
Κακώσεις κυρίως στο άνω microέρος του κορmicroού microαρτυρούν βαριές γεωργικές εργασίες Οι
συχνές περιπτώσεις αρθρίτιδας θα οφείλονταν στην κοπιαστική εξασφάλιση και
παρασκευή της τροφής Στοmicroατικές παθήσεις (τερηδόνα πλάκα ουλίτιδα απώλεια
δοντιών) θα προκαλούνταν από ανεπαρκώς παρασκευασmicroένες τροφές και τη microεγάλη
κατανάλωση υδατανθράκων και αmicroύλων η οποία προσιδιάζει στους αγροτικούς
πληθυσmicroούς Μάλιστα οι δείκτες υγιεινής εmicroφανίζονται χαmicroηλότεροι την ύστερη εποχή
του χαλκού τότε που αρχίζει η εκτεταmicroένη αποθήκευση των γεωργικών προϊόντων
Αυξηmicroένη παρουσιάζεται επίσης η παιδική θνησιmicroότητα
Η ελονοσία θα ενδηmicroούσε εφόσον microεγάλο microέρος της Μακεδονίας καλυπτόταν
microέχρι τον 20ο αιώνα από έλη ενώ δεν θα ήταν άγνωστες και οι επείσακτες ασθένειες
Άλλες παθογενείς αιτίες microπορεί να σχετίζονται microε αλλαγές του διαιτολογίου microετά την
εισαγωγή νέων καλλιεργειών (αmicroπέλι ελιά οπωροφόρα) και την κατανάλωση ευπαθών
τροφών (χοιρινό κρέας γαλακτοκοmicroικά) Στο παλαιοζωολογικό υλικό της πρώιmicroης εποχής
του χαλκού καταγράφονται αυξηmicroένα ποσοστά χοίρων και αιγοπροβάτων που θα
εκτρέφονταν για το γάλα παρά για το κρέας τους καθώς και θηραmicroάτων Οι νέες
διατροφικές συνήθειες αποτυπώνονται στην παρουσία αγγείων για κατανάλωση υγρών
(πρόχοι κύπελα ποτήρια) Ορισmicroένα αγγεία όπως πίθοι microαγειρικά σκεύη και κύπελα
που απαντώνται συχνότερα από ότι στην τελική νεολιθική microπορεί να microην είχαν
κατάλληλο προστατευτικό επίχρισmicroα Η χρήση σκευών χωρίς ή microε ακατάλληλα στεγανά
microπορεί να προκαλέσει τροφικές δηλητηριάσεις
Στο οστεολογικό υλικό -αν και περιορισmicroένο- δεν διαπιστώνονται σηmicroαντικές
διαφορές στην εργασία και τη διατροφή microεταξύ γυναικών και ανδρών ούτε microεταξύ
ενηλίκων και παιδιών Μάλιστα τα ίχνη οστεοαρθρίτιδας και κακώσεων σε σκελετούς
νεαρών ατόmicroων πρέπει να οφείλονται στη συmicromicroετοχή των παιδιών στις οικογενειακές
ασχολίες Στοιχεία του καταmicroερισmicroού εργασίας κατά φύλο microπορούν να ανιχνευτούν στη
11
διαφορετική συχνότητα των κακώσεων Παραδείγmicroατος χάρη στο νεκροταφείο της
πρώιmicroης εποχής του χαλκού στην Κοιλάδα microόνο δύο νεκρές διέσωζαν ίχνη οδοντικών
φθορών οι οποίες microπορεί να είχαν προκληθεί επειδή η γυναίκα κρατούσε microε τα δόντια της
δέρmicroα ζώου για να το microαλακώσει πριν από την κατεργασία ή επειδή κατανάλωνε
χονδρόκοκκα άmicroυλα
ΜΕΤΑΒΟΛΕΣ ΑΠΟ ΤΗ ΝΕΟΛΙΘΙΚΗ ΣΤΗΝ ΕΠΟΧΗ ΤΟΥ ΧΑΛΚΟΥ
Οι κύριοι τύποι της νεολιθικής κατοίκησης στη Μακεδονία είναι οι τούmicroπες
(γήλοφοι) και οι εκτεταmicroένες επίπεδες θέσεις Γνωστή είναι επίσης η χρήση σπηλαίων
(Ροδοχώρι Ηmicroαθίας Λιβαδοπόταmicroος Καστοριάς) και οι λιmicroναίοι οικισmicroοί (∆ισπηλιό
Καστοριάς) Η οικονοmicroία βασίζεται στη γεωργοκτηνοτροφία και συmicroπληρώνεται από το
κυνήγι την αλιεία και την τροφοσυλλογή Εξειδίκευση υπάρχει στην κεραmicroική την
υφαντική τη λιθοτεχνία την κοσmicroηmicroατοτεχνία και από τη νεότερη νεολιθική στη
microεταλλουργία ∆ιακοινοτικά και ευρύτερα δίκτυα θα εξασφάλιζαν τη διακίνηση
πολύτιmicroων πρώτων υλών (microέταλλα οψιδιανός πυριτόλιθος ανδεσίτης όστρεο Σπόνδυλος
- εικ 7-8) και αγαθών (κοσmicroήmicroατα υφάσmicroατα αγγεία είδη διατροφής) microαζί microε την
κυκλοφορία ιδεών και γνώσεων και τη δηmicroιουργία δεσmicroών φιλίας ή συγγένειας
Η απουσία ενδείξεων κάθετης ιεραρχίας υπέβαλε microια ροmicroαντική αντίληψη περί
ισοπολιτείας και ειρηνικής συνύπαρξης των νεολιθικών κοινοτήτων Ωστόσο οι νεότερες
έρευνες διακρίνουν microορφές εξουσίας ως απόρροια ειδικών ικανοτήτων και τεχνογνωσίας
Ορισmicroένοι οικισmicroοί περικλείονται από λίθινους περιβόλους (Μάνδαλο - νεότερη νεολιθική
- εικ 9) ή τάφρους (Σέρβια - microέση νεολιθική Μακρύγιαλος - νεότερη νεολιθική- εικ 10)
Ακόmicroη και αν αυτές οι κατασκευές δεν ήταν οχυρωmicroατικές οριοθετούσαν τοπογραφικά
και συmicroβολικά τον ζωτικό χώρο της κοινότητας η ανέγερση και η συντήρησή τους θα
απαιτούσε χρόνο κόπο και συντονισmicroό του συλλογικού έργου Κοινωνικές
διαφοροποιήσεις υποδηλώνει ήδη από την αρχαιότερη νεολιθική η συγκέντρωση
περίτεχνων αντικειmicroένων σε ορισmicroένους χώρους των οικισmicroών Το ίδιο ισχύει για τις
εξειδικευmicroένες τεχνολογίες οι οποίες δεν θα στηρίζονταν microόνο σε σχέσεις συνεργασίας
αλλά και θα γίνονταν αιτία ανταγωνισmicroού στην εξεύρεση των πρώτων υλών και τη
διακίνηση των προϊόντων Την εικόνα της φιλήσυχης αγροτικής ζωής ανασκευάζουν
περαιτέρω οι εγκαταστάσεις σε δύσβατες ή φυσικά προστατευmicroένες θέσεις
Οι οικισmicroοί της εποχής του χαλκού ανήκουν κατά κανόνα στον τύπο της τούmicroπας
στις πρώιmicroες φάσεις της περιόδου είναι λιγότεροι και microικρότεροι από τους νεολιθικούς
ενώ ο αριθmicroός τους αυξάνεται στις ύστερες φάσεις Σηmicroειώνουmicroε επίσης την ύπαρξη
12
οχυρωmicroένων οικισmicroών (Σκάλα Σωτήρος Θάσου) Η οικονοmicroία παραmicroένει
γεωργοκτηνοτροφική εκλείπουν όmicroως στοιχεία της νεολιθικής όπως τα διακοσmicroηmicroένα
αγγεία και τα ειδώλια Στην κεραmicroική εισάγονται νέα σχήmicroατα (πχ αποθηκευτικά αγγεία)
και χονδροειδέστερα σκεύη Οι αντιστοιχίες αφορούν περισσότερο τα Βαλκάνια παρά το
Νότιο Αιγαίο το οποίο βαδίζει προς την αστικοποίηση και την κοινωνική
διαστρωmicroάτωση Εξαιτίας της laquoκαθυστέρησήςraquo της ως προς τις εξελίξεις στον νότο η
Μακεδονία της εποχής του χαλκού θεωρήθηκε laquoσυντηρητικήraquo και ο laquoσυντηρητισmicroόςraquo της
αποδόθηκε σε δηmicroογραφικές ανακατατάξεις Λόγου χάρη σύmicroφωνα microε τη θεωρία της
Gimbutas την τρίτη χιλιετία πΧ αρχίζει η κάθοδος των νοmicroάδων Ινδοευρωπαίων από την
Ανατολική Ευρώπη για να ολοκληρωθεί microε την καταστροφή του ειρηνικού microητριαρχικού
πολιτισmicroού των νεολιθικών Βαλκανίων Οι εισβολείς κατασκεύαζαν κεντρικά αψιδωτά
κτίσmicroατα-οικίες αρχηγών (Καmicroένη Οικία και Μακρά Οικία των Σιταγρών) ταφικούς
τύmicroβους και χονδροειδή κεραmicroική κυρίως κύπελλα για κατανάλωση ποτού -
χαρακτηριστικά που σηmicroατοδοτούν τις αρχές της ανδροκρατίας όπως αυτή θα παγιωθεί
στις microυκηναϊκές κοινωνίες
Μεγαροειδή και αψιδωτά κτίσmicroατα αποθηκευτικές εγκαταστάσεις και τεχνολογικά
εργαστήρια της ύστερης εποχής του χαλκού έχουν ανασκαφεί στην Άσσηρο (εικ 11) τον
Καστανά και την Τούmicroπα Θεσσαλονίκης Εκτεταmicroένα άνδηρα ορίζουν τους οικισmicroούς
στην Άσσηρο και την Τούmicroπα Παρόλο που η συγκέντρωση της παραγωγής και οι
ογκώδεις αρχιτεκτονικές κατασκευές παραπέmicroπουν σε κάποια microορφή οικιστικής
ιεραρχίας είναι δύσκολο να γίνουν συγκρίσεις microε τα ανακτορικά κέντρα της Νότιας
Ελλάδας Το πλήθος των microυκηναϊκών ευρηmicroάτων σε νεκροταφεία του Ολύmicroπου έχει
αποδοθεί σε microυκηναϊκή εγκατάσταση η οποία microετατόπισε προς τα βόρεια τα microέχρι τότε
γνωστά όρια του θεωρούmicroενου ως πρωιmicroότερου ελληνικού πολιτισmicroού Τόσο οι θεωρίες
περί microεταναστεύσεων από το βορά όσο και η σύγκριση της Μακεδονίας microε τον νότο έχουν
αmicroφισβητηθεί πειστικά Τα microυκηναϊκά αντικείmicroενα και οι εγχώριες αποmicroιmicroήσεις τους ούτε
αντιστοιχούν σε microεγάλο microέρος των ευρηmicroάτων (πχ περιορισmicroένη ποσότητα microυκηναϊκής ή
microυκηναΐζουσας κεραmicroικής στην Άσσηρο και την Τούmicroπα) ούτε αποδεικνύουν
πληθυσmicroιακές microετακινήσεις Εκείνο που πρέπει να αναζητηθεί είναι η αιτία της
συγκέντρωσης επείσακτων στοιχείων σε ορισmicroένες microόνο θέσεις και συγχρόνως να ληφθεί
υπόψη η microακρόχρονη παράδοση των τοπικών τεχνολογιών
13
Η ΖΩΗ ΣΤΟΥΣ ΟΙΚΙΣΜΟΥΣ
Ενδεικτικά παραδείγmicroατα κατοικιών προέρχονται από τη Νέα Νικοmicroήδεια της
αρχαιότερης νεολιθικής (εικ 12) το Μάνδαλο και τον Μακρύγιαλο της νεότερης
νεολιθικής (microε εστίες και αποθηκευτικούς σιρούς και microε φούρνους και έναν υπόγειο
αποθηκευτικό χώρο αντίστοιχα) το Αρχοντικό της πρώιmicroης και microέσης εποχής του χαλκού
(microε καλοκτισmicroένους φούρνους - εικ 13) και τον Καστανά της ύστερης εποχής χαλκού (microε
προσκτίσmicroατα-microαγειρεία) Η καλά διατηρηmicroένη Καmicroένη Οικία των Σιταγρών είναι ένα
πασσαλόπηκτο κτίσmicroα microε microεγαροειδή κάτοψη και τριmicroερή διάρθρωση ένα ανοιχτό αίθριο
microπροστά έναν τετράπλευρο κύριο χώρο πολλαπλών χρήσεων και στο βάθος microια αψιδωτή
κουζίνα-αποθήκη πιθανώς ηmicroιυπαίθρια H οικοσκευή βρέθηκε επί τόπου όπως την είχαν
χρησιmicroοποιήσει οι κάτοικοι Η κουζίνα της οποίας ο εξωτερικός τοίχος (ίσως φράχτης)
είχε ελαφριά κατασκευή από φθαρτό υλικό ήταν εξοπλισmicroένη microε δύο φούρνους σιρούς
αποθηκευτικά αγγεία εργαλεία και microαγειρικά σκεύη Ο χώρος ήταν αρκετά microεγάλος για
να εργάζονται άνετα microαζί δύο-τρία άτοmicroα σχετικά απερίσπαστα αλλά και microε εύκολη
πρόσβαση στην αυλή του σπιτιού και στην κουζίνα του γειτονικού Τα οστά ζώων και τα
υπολείmicromicroατα φυτών παρέχουν πληροφορίες σχετικά microε τη διατροφή κρέας δηmicroητριακά
όσπρια φρούτα (σταφύλια αχλάδια κεράσια σύκα φυστίκια βελανίδια) όστρεα και
ψάρια της θάλασσας και του γλυκού νερού σαλιγκάρια πουλιά Στο ευρύχωρο κεντρικό
δωmicroάτιο υπήρχε microια microεγάλη καλοφτιαγmicroένη εστία πλαισιωmicroένη από πασσάλους όπου θα
κρέmicroονταν για να αποξηρανθούν τροφές δέρmicroατα microαλλί Γύρω από τη φωτιά θα
συγκεντρώνονταν ένοικοι και επισκέπτες για ένα ζεστό γεύmicroα microε τη συνοδεία ποτού για
συναναστροφή ανάπαυση ή εργασία Τριπτήρες σφονδύλια οστέινα εργαλεία microαρτυρούν
επεξεργασία διαφόρων υλών και γνέσιmicroο (ίσως και ύφανση σε φθαρτό αργαλειό)
∆έρmicroατα και γούνες ζώων (στην ανασκαφή βρέθηκαν οστά θηραmicroάτων) και πολύχρωmicroα
υφαντά (από το microαλλί των προβάτων του οικισmicroού) θα πρόσφεραν άνεση και ζεστασιά
Χώρος καθηmicroερινής δραστηριότητας για microικρούς και microεγάλους θα ήταν το αίθριο για
παιχνίδι φαγητό και ύπνο το καλοκαίρι αποθήκευση της σοδειάς επιδιορθώσεις
εργαλείων ύφανση συντροφιά microε τις γειτόνισσες και τους γείτονες
Τα αυτόνοmicroα microονόχωρα ή ολιγόχωρα οικήmicroατα υποδηλώνουν ολιγοmicroελείς
κοινωνικούς πυρήνες το microέγεθος των οποίων microπορεί να υπολογιστεί microε βάση τον αριθmicroό
και τη χωρητικότητα των αποθηκευτικών εγκαταστάσεων -στην περίπτωση της Καmicroένης
Οικίας σε έξι άτοmicroα Η ελεύθερη έκταση ανάmicroεσα στα οικήmicroατα θα είχε κοινή χρήση
άλλοτε microε όρους καλής γειτονίας και άλλοτε ανταγωνισmicroού Κοινόχρηστες κατασκευές
14
έχουν αποκαλυφτεί στη νεότερη νεολιθική της Θέρmicroης Θεσσαλονίκης και του
Μακρύγιαλου (ανοιχτοί λιθόστρωτοι χώροι οικοτεχνικής δραστηριότητας και περιοχή microε
microικρούς φούρνους αντίστοιχα) και στην τελική φάση της πρώιmicroης εποχής του χαλκού
στους Σιταγρούς (συστάδα κυκλικών πήλινων σιρών και λάκκων microε εστίες δάπεδο και
θρανίο) Στους σιρούς των Σιταγρών είναι εντυπωσιακή η ποσότητα καταλοίπων
συλλογικής παραγωγής κατανάλωσης και αποθήκευσης λίθινες λεπίδες τριπτήρες
γουδιά οστέινα εργαλεία σύνεργα υφαντουργίας επιτραπέζια και αποθηκευτικά αγγεία
microαζί microε σπόρους δηmicroητριακών οσπρίων βελανιδιών φρούτων και οστών από οικόσιτα
και άγρια ζώα Στο ίδιο σύνολο ανήκουν αντικείmicroενα συmicroβολικής και τελετουργικής
χρήσης κοσmicroήmicroατα περίτεχνα πήλινα και λίθινα σκεύη λίθινη σφύρα
σφραγιδοκύλινδρος ειδώλια και οmicroοιώmicroατα κατοικιών
Πλήθος υφαντουργικών εργαλείων ανευρίσκεται ήδη από την αρχαιότερη νεολιθική
πήλινα σφονδύλια για γνέσιmicroο (χαρακτηριστικά τα διακοσmicroηmicroένα της νεότερης
νεολιθικής) πηνία και ακτινωτά αντικείmicroενα για το τύλιγmicroα της κλωστής αγκυρόσχηmicroα
αντικείmicroενα για το κρέmicroασmicroα του microαλλιού (χαρακτηριστικά στην πρώιmicroη εποχή του
χαλκού - εικ 14) και από την πρώιmicroη εποχή του χαλκού και microετά βαριά υφαντικά βάρη
για όρθιο αργαλειό (αξιοσηmicroείωτα τα σύνολα από τους Σιταγρούς το Αρχοντικό τον
Καστανά και την Τούmicroπα) Οστέινες microικρές ράβδοι microε εγκοπές (microάλλον σαΐτες
αργαλειού) βελόνες microε οπή σπάτουλες και οπείς χρησιmicroοποιούνταν για πλέξιmicroο και για
το ράψιmicroο δερmicroάτων πλεκτών από microαλλί και καλαθιών όπως δείχνουν τα ίχνη χρήσης
στα εργαλεία Μια ιδέα της ενδυmicroασίας microάς δίνουν οι γραπτές διακοσmicroήσεις αγγείων οι
οποίες microιmicroούνται υφάσmicroατα και τα εξαρτήmicroατα ένδυσης Τα τελευταία περιλαmicroβάνουν
άγκιστρα και πόρπες ζωνών από πηλό κόκαλο και όστρεο οστέινες και microετάλλινες
περόνες και πόρπες για τη στερέωση ενδυmicroάτων κουmicroπιά (microερικά από πολύτιmicroο όστρεο)
διάτρητα πλακίδια και microικροσκοπικές χάντρες τα οποία βρέθηκαν κατά microεγάλες οmicroάδες
και microάλλον προέρχονται από κατάκοσmicroες στολές Η συχνότητα των περονών την πρώιmicroη
εποχή του χαλκού αποδίδεται στη χρήση νέων ειδών microάλλινων υφασmicroάτων όπως
συνάγεται από τα υψηλά ποσοστά αιγοπροβάτων που θα εκτρέφονταν για το microαλλί τους
Μερικές φορές οι περόνες ανευρίσκονται microαζί microε υφαντικά εργαλεία όπως στους
Σιταγρούς στο τέλος της 3ης χιλιετίας Στον Καστανά η microεγάλη συχνότητα και πολυτυπία
των περονών την εποχή του σιδήρου έχει επίσης ερmicroηνευθεί ως νέος ενδυmicroατολογικός
συρmicroός Πόρπες και περόνες όχι microόνο αποτελούν τυπικά προϊόντα εξειδικευmicroένης
microεταλλουργίας στη Μακεδονία στο τέλος της 2ης - αρχές της 1ης χιλιετίας πΧ αλλά και
συνήθη ταφικά κτερίσmicroατα
15
Καταmicroερισmicroός εργασίας κατά φύλο και ηλικία παρατηρείται σε όλους τους
πολιτισmicroούς Στις προβιοmicroηχανικές κοινωνίες οι άνδρες αναλαmicroβάνουν εξωοικιακές
εργασίες (κυνήγι βοσκή και σφαγή microεγάλων ζώων ψάρεmicroα αποψίλωση υλοτοmicroία
εξόρυξη βαριές οικοδοmicroικές κατασκευές ναυπηγική) ενώ οι γυναίκες οικιακές (φροντίδα
των παιδιών τροφοπαρασκευή κηποκαλλιέργεια υφαντική άντληση νερού πλύσιmicroο
microάζεmicroα καυσοξύλων τροφοσυλλογή βοτανική) Άλλες ασχολίες όπως αγροκαλλιέργεια
άναmicromicroα φωτάς βυρσοδεψία οικιακή κτηνοτροφία κυνήγι microικρών ζώων καλαθοπλεκτική
microεταφορά φορτίων ραπτική κεραmicroική microοιράζονται πιο ισόρροπα Η κατανοmicroή εργασίας
καθορίζεται ανάλογα microε την αποτελεσmicroατικότητά της στην επιβίωση και την κοινωνική
ζωή της κοινότητας (στην περίπτωση των γυναικών είναι συmicroβατή microε τη microητρότητα τη
φροντίδα και κοινωνικοποίηση των νεαρών microελών) Κατά συνέπεια οι διχοτοmicroικές
κατηγορίες της δυτικής σκέψης laquoδηmicroόσιο-ιδιωτικόraquo laquoανδρικό-γυναικείοraquo laquoχρηστικό-
συmicroβολικόraquo αποδεικνύονται ανεφάρmicroοστες τουλάχιστον microέχρι την ύστερη εποχή του
χαλκού οπότε και ανιχνεύεται στο αρχαιολογικό υλικό κάποιος σαφέστερος διαχωρισmicroός
του παραγωγικού-τεχνολογικού και κοινωνικού-τελετουργικού πεδίου Είναι
διαφωτιστικά τα ανθρωπολογικά παράλληλα σύmicroφωνα microε τα οποία άνδρες αποκτούν
laquoγυναικείουςraquo ρόλους (ενδυmicroασία συmicroπεριφορά επιλογή συντρόφων) microέσω της άσκησης
αντίστοιχων τεχνών όπως και γυναίκες laquoανδρικούςraquo Η υπέρβαση του σεξουαλικού
διmicroορφισmicroού δεν στιγmicroατίζεται από τη δεδοmicroένη κοινωνία όπως συmicroβαίνει microε τη δυτική
ηθική Αντίθετα τα εν λόγω άτοmicroα τεχνίτριες και τεχνίτες microε καινοτοmicroική συmicroβολή
θεωρούνται φορείς ευεργετικών δυνάmicroεων για όλη την κοινότητα η οποία τα περιβάλλει
microε σεβασmicroό (ας θυmicroηθούmicroε τους χαρισmicroατικούς laquoανδρόγυνουςraquo χαρακτήρες της
ελληνικής microυθολογίας όπως ο microάντης Τειρεσίας) Κατrsquo αυτόν τον τρόπο microπορεί να
ερmicroηνευτεί η παρουσία laquoγυναικείωνraquo κτερισmicroάτων σε ανδρικές ταφές και laquoανδρικώνraquo σε
γυναικείες
Πολυάριθmicroα αρχαιολογικά και εθνογραφικά παραδείγmicroατα microαρτυρούν τη
συmicromicroετοχή των παιδιών στις οικογενειακές εργασίες είτε ως microιmicroητικό παιγνίδι είτε ως
πραγmicroατική ενασχόληση microε σκοπό την κοινωνικοποίηση Γιrsquo αυτό σε πολλούς
πολιτισmicroούς η εκmicroάθηση microιας τέχνης επισφραγίζεται microε τελετές microετάβασης στον κόσmicroο
των ενηλίκων Σε τέτοιες microυήσεις microπορεί να χρησιmicroοποιούνταν κάποια από τα
microικρογραφικά οmicroοιώmicroατα οικοσκευών και εργαλείων από τους προϊστορικούς οικισmicroούς
της Μακεδονίας (σπίτια πελέκεις αγγεία έπιπλα και από το Ντικιλί Τας ένα οmicroοίωmicroα
βάρκας) Μάλιστα ορισmicroένα από τα πολυτιmicroότερα νεολιθικά κοσmicroήmicroατα όπως δακτύλιοι
από τα όστρεα Σπόνδυλος και Γλυκίmicroερις microε microικρή διάmicroετρο microπορεί προορίζονταν για
16
παιδιά ως δώρα αγάπης ή ενθυmicroήmicroατα σηmicroαντικών στιγmicroών ∆εν microπορούmicroε να γνωρίζουmicroε
ποιεςποιοι κατασκεύαζαν ή φορούσαν αυτά τα τεχνήmicroατα Είναι ωστόσο ενδιαφέρον ότι
η εικονογραφία των κοσmicroηmicroάτων αναγνωρίζεται κυρίως σε γυναικεία ειδώλια Θα
microπορούσε συνεπώς να υποτεθεί microε βάση τις αρχαιολογικές ενδείξεις ως προς τη
διακοινοτική κυκλοφορία κοσmicroηmicroάτων και υφασmicroάτων ότι γυναικεία ειδώλια microε πλούσια
ένδυση και κόσmicroηση αναπαριστούν γυναίκες microε καίριο ρόλο σε τέτοια δίκτυα επαφών
(πχ φηmicroισmicroένες τεχνίτριες)
Ολοκληρώνουmicroε microε ορισmicroένες παρατηρήσεις σχετικά microε τα αγγεία και
συγκεκριmicroένα τη microετάβαση από τα χειροποίητα στα τροχήλατα Τα πρώτα θεωρούνται
γυναικεία προϊόντα και γιrsquo αυτό microικρής αξίας ενώ τα δεύτερα προσγράφονται στο
ενεργητικό πρωτοπόρων ανδρών Ωστόσο το αρχαιολογικό υλικό κάθε άλλο παρά
επιβεβαιώνει τέτοιες προκαταλήψεις στη Μακεδονία η χειροποίητη κεραmicroική microε
microακραίωνη παράδοση συνεχίζει να χρησιmicroοποιείται microαζί microε την τροχήλατη microέχρι και την
ελληνιστική εποχή δηλαδή microια χιλιετία microετά την εmicroφάνιση της δεύτερης Τα πρωιmicroότερα
τροχήλατα αγγεία είναι σποραδικές microυκηναϊκές εισαγωγές των microέσων της 2ης χιλιετίας
πΧ ενώ οι εγχώριες αποmicroιmicroήσεις χρονολογούνται δύο ή τρεις αιώνες αργότερα (εικ 15)
Και οι δύο κατηγορίες εκπροσωπούνται microε microικρά ποσοστά στο σύνολο της κεραmicroικής
στην οποία κυριαρχούν οι χειροποίητες δηmicroιουργίες microε εξειδικευmicroένη παραγωγή σκευών
και διακοσmicroητικών ρυθmicroών κατά τόπους Επιπλέον φαίνεται ότι η εγχώρια και η
εισηγmicroένη κεραmicroική συνυπάρχουν χωρίς σηmicroαντικές αλληλεπιδράσεις
Από τα πλούσια διακοσmicroηmicroένα αγγεία της αρχαιότερης νεολιθικής microέχρι τα
απαιτητικά στην κατασκευή χονδροειδή αγγεία της τελικής νεολιθικής και της πρώιmicroης
εποχής του χαλκού και τα αmicroαυρόχρωmicroα και εγχάρακτα της ύστερης εποχής του χαλκού η
τέχνη του πηλού διακρίνεται για την ευρηmicroατικότητα την πείρα την καλαισθησία και το
εύρος των λειτουργιών της ∆εν γνωρίζουmicroε βέβαια το φύλο των κεραmicroέων (στην
αναγνώρισή του θα βοηθούσε η εξέταση δακτυλικών αποτυπωmicroάτων σε αγγεία)
microπορούmicroε ωστόσο να αναθεωρήσουmicroε προγενέστερες απόψεις ως προς την επινόηση της
κεραmicroικής για χρηστικούς λόγους όπως προτείνουν οι Catherine Perlegraves και Karen Vitelli
Οι πρώιmicroες αγγειοπλαστικές δηmicroιουργίες (Νέα Νικοmicroήδεια Γιαννιτσά) διακρίνονται για
τον υψηλό βαθmicroό έmicroπνευσης και αισθητικής Τέτοια περίτεχνα αγγεία κάθε άλλο παρά θα
ήταν κατάλληλα για τις καθηmicroερινές ανάγκες διατροφής και διατήρησης της τροφής θα
είχαν όmicroως συmicroβολική αξία λόγω της σπανιότητάς τους Εκείνο που θα microετρούσε για τους
ανθρώπους της αρχαιότερης νεολιθικής θα ήταν η πρωτόγνωρη microετατροπή της φυσικής
πρώτης ύλης σε πολιτισmicroικό αγαθό Γιrsquo αυτό οι πρώτες ή πρώτοι κάτοχοι της νέας γνώσης
17
microπορεί να ενέπνεαν στην κοινότητα σεβασmicroό ή και δέος ώστε να πρωταγωνιστούν σε
σαmicroανιστικές τελετές
ΣΥΝΤΟΜΟΓΡΑΦΙΕΣ
ΑΕΜΘ Το Αρχαιολογικό Έργο στη Μακεδονία και Θράκη
Θεσσαλονίκη Υπουργείο Πολιτισmicroού Υπουργείο
Μακεδονίας-Θράκης Αριστοτέλειο Πανεπιστήmicroιο
Θεσσαλονίκης
Εγνατία
Επετηρίδα του Ιστορικού και Αρχαιολογικού
Τmicroήmicroατος του Αριστοτελείου Πανεπιστηmicroίου
Θεσσαλονίκης
Η περιφέρεια του microυκηναϊκού κόσmicroου Ι Πρακτικά 1ου ∆ιεπιστηmicroονικού Συmicroποσίου Λαmicroία
25-29 Σεπτεmicroβρίου 1994 Αθήνα Υπουργείο
Πολιτισmicroού Ι∆΄ Εφορεία Προϊστορικών και
Κλασικών Αρχαιοτήτων
Η περιφέρεια του microυκηναϊκού κόσmicroου ΙΙ Πρακτικά 2ου ∆ιεπιστηmicroονικού Συmicroποσίου Λαmicroία
26-30 Σεπτεmicroβρίου 1999 Αθήνα Υπουργείο
Πολιτισmicroού Ι∆΄ Εφορεία Προϊστορικών και
Κλασικών Αρχαιοτήτων
Aegaeum Annales drsquoarcheacuteologie de lrsquoUniversiteacute de Liegravege et
UT-PASP Histoire de lrsquoart et lrsquoarcheacuteologie de la
Gregravece antique - University of Texas at Austin
Program in Aegean Scripts and Prehistory
BAR IS British Archaeological Reports International
Series Oxford Archaeopress
BCH Bulletin de Correspondance Helleacutenique
BSA Annual of the British School at Athens
18
Dikili Tash
Dikili Tash village preacutehistorique de Maceacutedoine
orientale Fouilles de Jean Deshayes (1961-1975)
Athegravenes Eacutecole Franccedilaise drsquoAthegravenes
Kastanas PAS Kastanas Ausgrabungen in einem Siedlunghuumlgel
der Bronze- und Eisenzeit Makedoniens 1975-1979
(Praumlhistorische Archaumlologie in Suumldosteuropa)
Volker Spiess
SSAA Sheffield Studies in Aegean Archaeology
Sheffield Sheffield Academic Press
UCLA MA University of California at Los Angeles Cotsen
Institute of Archaeology Monumenta
Archaeologica
ΕΠΙΛΟΓΗ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑΣ
ΟΙΚΙΣΜΟΙ
Κατάλογοι θέσεων - επισκοπήσεις της έρευνας
Andreou Stelios Michael Fotiadis και Kostas Kotsakis ldquoReview of Aegean prehistory V the Neolithic
and Bronze Age of northern Greecerdquo American Journal of Archaeology 100 3 (1996) 537-597
αναδηmicroοσίευση microε προσθήκες Tracey Cullen (επιmicro) Aegean prehistory a review (American
Journal of Archaeology supplement 1) Boston Archaeological Institute of America 2001 259-
327
Ασλάνης Ιωάννης Β Η προϊστορία της Μακεδονίας Ι η νεολιθική εποχή Αθήνα Καρδαmicroίτσα 1992
Γραmicromicroένος ∆ηmicroήτριος Β Νεολιθικές έρευνες στην Κεντρική και Ανατολική Μακεδονία (Βιβλιοθήκη της
εν Αθήναις Αρχαιολογικής Εταιρείας 117) Αθήνα 1991
Γραmicromicroένος ∆ηmicroήτριος Β Μάνθος Μπέσιος και Σταύρος Κώτσος Από τους προϊστορικούς οικισmicroούς της
Κεντρικής Μακεδονίας (Μακεδονική Βιβλιοθήκη 88) Θεσσαλονίκη Εταιρεία Μακεδονικών
Σπουδών 1997
Αρχοντικό
Βλ την ιστοσελίδα της ανασκαφής
lthttpwwwhistauthgrtomeisarchaeologyresearchexcavationsarhondikohtmgt
19
Άσσηρος
Wardle Kenneth A και Diana Wardle ldquoAssiros Toumba a brief history of the settlementrdquo Henrieta
Todorova Mark Stefanovich και Georg Ivanov (επιmicro) The StrumaStrymon river valley in
prehistory Proceedings of the International Symposium ldquoStrymon Praehistoricusrdquo Kjustendil ndash
Blagoevgrad (Bulgaria) Serres - Amphipolis (Greece) 27-910-10-2004 (In the Steps of James
Harvey Gaul 2) Sofia Gerda Henkel Stiftung Museum of History - Kjustendil 2007 451-479
Γιαννιτσά
Χρυσοστόmicroου Παναγιώτης laquoΟ νεολιθικός οικισmicroός των Γιαννιτσών Βraquo ΑΕΜΘ 3 (1989) 119-134
_____ laquoΟι νεολιθικές έρευνες στην πόλη και την επαρχία Γιαννιτσών κατά το 1991raquo ΑΕΜΘ 5 (1991)
111-126
_____ laquoΟ νεολιθικός οικισmicroός των Γιαννιτσών Β νέα ανασκαφικά δεδοmicroένα (1992-1993)raquo ΑΕΜΘ 7
(1993) 135-146
Χρυσοστόmicroου Παύλος και Παναγιώτης Χρυσοστόmicroου laquoΝεολιθικές έρευνες στα Γιαννιτσά και στην
περιοχή τουςraquo ΑΕΜΘ 4 (1990) 169-186
∆ήmicroητρα
Γραmicromicroένος ∆ηmicroήτριος Β Νεολιθική Μακεδονία (∆ηmicroοσιεύmicroατα του Αρχαιολογικού ∆ελτίου 56)
Αθήνα Υπουργείο Πολιτισmicroού Ταmicroείο Αρχαιολογικών Πόρων και Απαλλοτριώσεων 1997
∆ισπηλιό
Βλ την ιστοσελίδα της ανασκαφής
lthttpdispiliowebauthgrgt
Θέρmicroη
Παππά Μαρία Οργάνωση του χώρου και οικιστικά στοιχεία στους νεολιθικούς οικισmicroούς της Κεντρικής
Μακεδονίας διδακτορική διατριβή Αριστοτέλειο Πανεπιστήmicroιο Θεσσαλονίκης Τmicroήmicroα Ιστορίας
και Αρχαιολογίας 2 τόmicroοι 2008 lthttpcdslibauthgrsubmitarchiveGrizagri-2008-1546pdfgt
lthttpcdslibauthgrsubmitarchiveGrizagri-2008-1546pappapdfgt
Καστανάς
Aslanis Ioannis Kastanas die Fruumlhbronzezeitlichen Funde und Befunde (PAS 4) Berlin 1985
Becker Cornelia Kastanas die Tierknochenfunde (PAS 5) Berlin 1986
Ηaumlnsel Bernhard Kastanas die Grabung und der Baubefund (PAS 7) Berlin 1989
Houmlchstetter Alix Kastanas die Handgemachte Keramik Schicthen 19 bis 1 (PAS 3) Berlin 1984
_____ Kastanas die Kleinfunde (PAS 6) Berlin 1987
Jung Reinhrad Kastanas die Drehscheibenkeramik der Schichten 19 bis 11 (PAS 18) Kiel 2002
20
Kroll Helmut J Kastanas die Pfanzenfunde (PAS 2) Berlin 1983
Λιβαδοπόταmicroος
Τρανταλίδου Κ Π Καρκάνας Ε Μπελεγρίνου Θ Χατζηθεοδώρου laquoΣπήλαιο σε microια σηmicroαντική δίοδο
της ∆υτικής Μακεδονίας στο Φαράγγι του Λιβαδοπόταmicroου πρώτη παρουσίασηraquo ΑΕΜΘ 19
(2005) 579-594
Μακρύγιαλος
Βλ Μ Παππά (Θέρmicroη)
Μάνδαλο
Μερούσης Νίκος και Μαριάννα Νικολαΐδου laquoΗ κεραmicroική της νεολιθικής και της πρώιmicroης εποχής του
χαλκού από τον προϊστορικό οικισmicroό Μανδάλου Πέλλας η τεχνολογική διαφοροποίησηraquo ΑΕΜΘ
11 (1997) 155-163
Παπαευθυmicroίου-Παπανθίmicroου Αικατερίνη laquoΤρία νεολιθικά ειδώλια από το Μάνδαλο της Μακεδονίαςraquo
Ειλαπίνη τόmicroος τιmicroητικός για τον καθηγητή Νικόλαο Πλάτωνα Ηράκλειο ∆ήmicroος Ηρακλείου
Βικελαία Βιβλιοθήκη 1987 171-177
Παπαευθυmicroίου-Παπανθίmicroου Αικατερίνη και Αγγελική Πιλάλη-Παπαστερίου laquoΑνασκαφές στο
Μάνδαλοraquo ΑΕΜΘ 1 (1987) 173-180
_____ laquoΑνασκαφή στο Μάνδαλοraquo ΑΕΜΘ 2 (1988) 127-135
_____ laquoΗ ανασκαφική έρευνα στο Μάνδαλο 1987-1990raquo Εγνατία 2 (1990) 411-421
_____ laquoΟ προϊστορικός οικισmicroός στο Μάνδαλο νέα στοιχεία στην προϊστορία της Μακεδονίαςraquo Αρχαία
Μακεδονία V Ανακοινώσεις κατά το 5ο ∆ιεθνές Συmicroπόσιο Θεσσαλονίκη 10-15 Οκτωβρίου 1989
τόmicro 2 (Ίδρυmicroα Μελετών Χερσονήσου του Αίmicroου 240) Θεσσαλονίκη 1993 1207-1216
_____ laquoΟι προϊστορικοί οικισmicroοί στο Μάνδαλο και στο Αρχοντικό Πέλλαςraquo ΑΕΜΘ 10Α (1996) 143-
158
Πιλάλη-Παπαστερίου Αγγελική Αικατερίνη Παπαευθυmicroίου-Παπανθίmicroου Κώστας Κωτσάκης και Θώmicroη
Σαββοπούλου laquoΝέος προϊστορικός οικισmicroός στο Μάνδαλο ∆υτικής Μακεδονίαςraquo Αρχαία
Μακεδονία IV Ανακοινώσεις κατά το 4ο ∆ιεθνές Συmicroπόσιο Θεσσαλονίκη 21-25 Σεπτεmicroβρίου 1983
(Ίδρυmicroα Μελετών Χερσονήσου του Αίmicroου 204) Θεσσαλονίκη 1986 451-465
Nikolaidou Marianna Nikos Merousis Aikaterini Papanthimou και Angeliki Papasteriou ldquoFrom metron
to context in NeolithicEarly Bronze Age Mandalon northwestern Greece the example of
ceramicsrdquo Karen Polinger Foster και Robert Laffineur (επιmicro) METRON measuring the Aegean
Bronze Age Proceedings of the 9th International Aegean Conference Yale University 18-21 April
2002 (Aegaeum 24) 2003 317-325
Valamoti Soultana Plants and people in Late Neolithic and Early Bronze Age Greece an
archaeobotanical investigation (BAR IS 1258) 2004
21
Νέα Νικοmicroήδεια
Rodden Robert J και Kenneth A Wardle (επιmicro) Nea Nikomedeia I the excavation of an Early
Neolithic village in northern Greece 1961-1964 directed by R J Rodden The excavation and the
ceramic assemblage (BSA supplementary volume 25) London British School at Athens 1996
Ντικιλί Τας
Koukouli-Chryssanthaki Haiumldo Reneacute Treuil Laurent Lespez και Dimitra Malamidou Dikili Tash
village preacutehistorique de Maceacutedoine orientale Recherches franco-helleacuteniques dirigeacutees par la
Socieacuteteacute archeacuteologique drsquoAthegravenes et lrsquoEacutecole franccedilaise drsquoAthegravenes (1986-2001) (Bibliothegraveque de la
Socieacuteteacute Αrcheacuteologique drsquoAthegravenes 254) Athegravenes 2008
Treuil Reneacute (επιmicro) Dikili Tash τόmicro 1 (BCH suppleacutement 24) 1992
_____ (επιmicro) Dikili Tash τόmicro 2 (BCH suppleacutement 37) 2004
Ροδοχώρι
Rodden Robert J ldquoRecent discoveries from prehistoric Macedonia (an interim report)rdquo Balkan Studies
5 (1964) 110-124
Σέρβια
Ridley Cressida Kenneth A Wardle και Catharine A Μould microε τη συνεργασία των Jill Carington
Smith Rupert Housely Jonathan Musgrave και Bill Phelps Servia I Anglo-Hellenic rescue
excavations 1971-73 directed by Katerina Rhomiopoulou and Cressida Ridley (BSA
supplementary volume 32) London British School at Athens 2000
Σιταγροί
Elster Ernestine S ldquoConstruction and use of the Early Bronze Age Burnt House at Sitagroi craft and
technologyrdquo Robert Laffineur και Philip P Betancourt (επιmicro) TECHNI craftsmen craftswomen
and craftsmanship in the Aegean Bronze Age Proceedings of the 6th International Aegean
Conference Philadelphia Temple University 18-21 April 1996 τόmicro 1 (Aegaeum 16) 1997 19-
35
Elster Ernestine S και Colin Renfrew (επιmicro) Prehistoric Sitagroi excavations in northeast Greece
1968-1970 The final report τόmicro 2 (UCLA MA 20) 2003
Renfrew Colin Marija Gimbutas και Ernestine S Elster (επιmicro) Excavations at Sitagroi a prehistoric
village in northeast Greece τόmicro 1 (UCLA MA 13) 1986
Σκάλα Σωτήρος
Κουκούλη-Χρυσανθάκη Χάιδω laquoΟικισmicroός της πρώιmicroης εποχής του χαλκού στη Σκάλα Σωτήρος
Θάσουraquo ΑΕΜΘ 1 (1987) 389-406
22
_____ laquoΟικισmicroός της πρώιmicroης εποχής του χαλκού στη Σκάλα Σωτήρος Θάσου ΙΙraquo ΑΕΜΘ 2 (1988) 421-
431
_____ laquoΑνασκαφή Σκάλας Σωτήροςraquo ΑΕΜΘ 3 (1989) 507-520
_____ laquoΑνασκαφή Σκάλας Σωτήρος 1990raquo ΑΕΜΘ 4 (1990) 531-545
Τούmicroπα
Αναγνώστου Ιωάννα ∆ηmicroήτρης Κυριάκου Ευαγγελία Κυριατζή και Arturo Vargas laquoΑνασκαφή
Τούmicroπας Θεσσαλονίκης 1990 οι εργασίες στην πλαγιά της Τούmicroπαςraquo ΑΕΜΘ 4 (1990) 277-287
Ανδρέου Στέλιος και Κώστας Κωτσάκης laquoΗ ανασκαφή στην Τούmicroπα Θεσσαλονίκης το 1991raquo ΑΕΜΘ
5 (1991) 209-219
_____ laquoΑνασκαφή Τούmicroπας Θεσσαλονίκης 1992raquo ΑΕΜΘ 6 (1992) 259-272
_____ laquoΗ προϊστορική Τούmicroπα της Θεσσαλονίκης παλιά και νέα ερωτήmicroαταraquo ΑΕΜΘ 10Α (1996) 369-
387
Ανδρέου Στέλιος Κώστας Κωτσάκης και Γιώργος Χ Χουρmicroουζιάδης laquoΑνασκαφή στην Τούmicroπα
Θεσσαλονίκης 1989raquo Εγνατία 2 (1990) 381-404
Κραχτοπούλου Αθανασία και Κοσmicroάς Τουλούmicroης laquoΑνασκαφή Τούmicroπας 1990 οι εργασίες στην
κορυφή της Τούmicroπαςraquo ΑΕΜΘ 4 (1990) 289-297
Κωτσάκης Κώστας και Στέλιος Ανδρέου laquoΠροκαταρκτικές παρατηρήσεις για την οργάνωση του χώρου
στην προϊστορική Τούmicroπα Θεσσαλονίκηςraquo ΑΕΜΘ 1 (1987) 223-232
_____ laquoΠροκαταρκτικές παρατηρήσεις στις αρχιτεκτονικές φάσεις του οικισmicroού της Τούmicroπας
Θεσσαλονίκηςraquo ΑΕΜΘ 3 (1989) 201-213
_____ laquoΑνασκαφή Τούmicroπας Θεσσαλονίκης 1993raquo ΑΕΜΘ 7 (1993) 279-286
Χουρmicroουζιάδης Γιώργος laquoH ανασκαφή της Τούmicroπας (1984-1987) raquo ΑΕΜΘ 1 (1987) 219-222
_____ laquoΗ Τούmicroπα και ο lsquoασιατικός τρόπος παραγωγήςrsquoraquo ΑΕΜΘ 4 (1990) 269-275
ΤΑΦΕΣ
Ανδρόνικος Μανόλης Βεργίνα Ι το νεκροταφείον των τύmicroβων (Βιβλιοθήκη της εν Αθήναις
Αρχαιολογικής Εταιρείας 62) Αθήνα 1969
Γραmicromicroένος ∆ηmicroήτριος Β και Σέβη Τριανταφύλου (επιmicro) Ανθρωπολογικές microελέτες από τη Βόρεια
Ελλάδα τόmicro 1 (∆ηmicroοσιεύmicroατα του Αρχαιολογικού Ινστιτούτου Μακεδονικών και Θρακικών
Σπουδών 5) Θεσσαλονίκη 2004
Ζιώτα Χριστίνα Ταφικές πρακτικές και κοινωνίες της εποχής του χαλκού στη ∆υτική Μακεδονία τα
νεκροταφεία στην Κοιλάδα και τις Γούλες Κοζάνης διδακτορική διατριβή Αριστοτέλειο
Πανεπιστήmicroιο Θεσσαλονίκης Τmicroήmicroα Ιστορίας και Αρχαιολογίας 2007
lthttpcdslibauthgrsubmitarchiveGrizagri-2007-602pdfgt
Καρλιάmicroπας Γιάννης Μάνθος Μπέσιος και Σέβη Τριανταφύλλου laquoΝεκροταφεία της πρώιmicroης εποχής
του σιδήρου στη Βόρεια Πιερίαraquo Νικόλαος Χ Σταmicroπολίδης και Αγγελική Γιαννικούρη (επιmicro) Το
23
Αιγαίο στην πρώιmicroη εποχή του σιδήρου Πρακτικά του ∆ιεθνούς Συmicroποσίου Ρόδος 1-4 Νοεmicroβρίου
2002 Αθήνα Πανεπιστήmicroιο Κρήτης - Υπουργείο Πολιτισmicroού Ινστιτούτο Αιγαιακών Σπουδών
2004 341-352
Καραmicroήτρου-Μεντεσίδη Γεωργία Βόιον - Νότια Ορεστίς αρχαιολογική έρευνα και ιστορική τοπογραφία
2 τόmicroοι Θεσσαλονίκη Θ Αλτιντζής 1999
Κουκούλη-Χρυσανθάκη Χάιδω Πρωτοϊστορική Θάσος τα νεκροταφεία του οικισmicroού Καστρί 3 τόmicroοι
(∆ηmicroοσιεύmicroατα του Αρχαιολογικού ∆ελτίου 45) Αθήνα Υπουργείο Πολιτισmicroού Ταmicroείο
Αρχαιολογικών Πόρων και Απαλλοτριώσεων 1992
Σαββοπούλου Θώmicroη laquoΠαλιό Γυναικόκαστρο το νεκροταφείο των lsquoπεριβόλωνrsquoraquo Νικόλαος Χ
Σταmicroπολίδης (επιmicro) Καύσεις στην εποχή του χαλκού και του σιδήρου Πρακτικά Συmicroποσίου Ρόδος
29 Απριλίου - 2 Μαΐου 1999 Πανεπιστήmicroιο Κρήτης - ΚΒ΄ Εφορεία Προϊστορικών και Κλασικών
Αραχιοτήτων - Μεσογειακή Αρχαιολογική Εταιρεία Αθήνα Πανεπιστήmicroιο Κρήτης 2001 169-185
Linduff Katheryn M και Karen S Rubinson (επιmicro) Are all warriors male Gender roles on the ancient
Eurasian steppe Lanham AltaMira 2008
Papadopoulos John K microε τη συνεργασία των Jonathan H Musgrave Sandor Boumlkoumlnyi Deborah
Ruscillo Ferene Gyulai Kristina Kelertas R E Jones και I K Whitbread The Early Iron Age
cemetery at Torone excavations conducted by the Australian Archaeological Institute at Athens in
collaboration with the Athens Archaeological Society 2 τόmicroοι (UCLA MA 24) 2005
Triantaphyllou Sevi A bioarchaeological approach to prehistoric cemetery populations from central
and western Greek Macedonia (BAR IS 976) 2001
ΝΕΟΛΙΘΙΚΑ ΕΙ∆ΩΛΙΑ
Κοκκινίδου ∆ήmicroητρα Παρελθόν και εξουσία όψεις της αρχαιολογίας στην ελληνική κοινωνία και
εκπαίδευση Θεσσαλονίκη Βάνιας 2005 (κεφ 39)
Κοκκινίδου ∆ήmicroητρα και Μαριάννα Νικολαΐδου Η αρχαιολογία και η κοινωνική ταυτότητα του φύλου
προσεγγίσεις στην αιγαιακή προϊστορία Θεσσαλονίκη Βάνιας 1993 (κεφ 43-44)
Kokkinidou Dimitra και Marianna Nikolaidou ldquoBody imagery in the Aegean Neolithic ideological
implications of anthropomorphic figurinesrdquo Jane Moore και Eleanor Scott (επιmicro) Invisible people
and processes writing gender and childhood into European archaeology London - New York
Leicester University Press 1997 88-112
Talalay Lauren E ldquoHeady business skulls heads and decapitation in Neolithic Anatolia and Greecerdquo
Journal of Mediterranean Archaeology 17 2 (2004) 139-163
ΤΕΛΕΤΟΥΡΓΙΚΕΣ ΟΨΕΙΣ ΤΗΣ ΝΕΟΛΙΘΙΚΗΣ ΚΑΙ ΤΗΣ ΕΠΟΧΗΣ ΤΟΥ ΧΑΛΚΟΥ
Nikolaidou Marianna ldquoOrnament production and use at Sitagroi northeast Greece symbolic and social
implications of an Early Bronze Age technologyrdquo Robert Laffineur και Philip P Betancourt
(επιmicro) TECHNI craftsmen craftswomen and craftsmanship in the Aegean Bronze Age
24
Proceedings of the 6th International Aegean Conference Philadelphia Temple University 18-21
April 1996 τόmicro 1 (Aegaeum 16) 1997 177-196
Nikolaidou Marianna ldquoRitualized technologies in the Aegean Neolithic The crafts of adornmentrdquo
Evangelos Kyriakidis (επιmicro) The archaeology of ritual (UCLA Cotsen Advanced Seminars 3)
2007 183-208
Perlegraves Catherine και Karen D Vitelli ldquoCraft specialization in the Neolithic of Greecerdquo Paul Halstead
(επιmicro) Neolithic society in Greece (SSAA 2) 1999 96-107
ΝΕΟΛΙΘΙΚΟΙ ΠΕΡΙΒΟΛΟΙ
Kokkinidou Dimitra και Marianna Nikolaidou ldquoNeolithic enclosures in Greek Macedonia violent and
non-violent aspects of territorial demarcationrdquo John Carman και Anthony Harding (επιmicro) Ancient
warfare archaeological perspectives Phoenix Mill Sutton 2004 2η έκδοση 89-99
ΜΥΚΗΝΑΪΚΕΣ ΕΠΙ∆ΡΑΣΕΙΣ
Ανδρέου Στέλιος laquoΗ microυκηναϊκή κεραmicroική και οι κοινωνίες της Κεντρικής Μακεδονίας στην ύστερη
εποχή του χαλκούraquo Η περιφέρεια του microυκηναϊκού κόσmicroου II 2003 191-210
Ανδρέου Στέλιος και Κώστας Κωτσάκης laquoΜυκηναϊκή παρουσία Μυκηναϊκή περιφέρεια Η Τούmicroπα
Θεσσαλονίκης microια θέση της εποχής του χαλκού στη Μακεδονίαraquo Η περιφέρεια του microυκηναϊκού
κόσmicroου Ι 1999 107-116
Jung Reinhrad laquoΗ microυκηναϊκή κεραmicroική της Μακεδονίας και η σηmicroασία τηςraquo Η περιφέρεια του
microυκηναϊκού κόσmicroου ΙΙ 2003 211-225
Καραmicroήτρου-Μεντεσίδη Γεωργία laquoΜυκηναϊκά Αιανής Ελιmicroιώτιδας και Άνω Μακεδονίαςraquo Η
περιφέρεια του microυκηναϊκού κόσmicroου ΙΙ 2003 167-190
Στεφανή Λιάνα και Νίκος Μερούσης laquoΤοπίο στην οmicroίχλη η 2η χιλιετία στην πεδιάδα της Κεντρικής
Μακεδονίαςraquo Η περιφέρεια του microυκηναϊκού κόσmicroου ΙΙ 2003 227-242
Andreou Stelios ldquoExploring the patterns of power in the Bronze Age settlements of northern Greece
Keith Branigan (επιmicro) Urbanism in the Aegean Bronze Age (SSAA 4) 2002 160-173
Buxeda J I Garrigoacutes R E Jones V Kilikoglou S T Levi Y Maniatis J Mitchell L Vagnetti K A
Wardle και S Andreou ldquoTechnology transfer at the periphery of the Mycenaean world the case of
Mycenaean pottery found in central Macedonia (Greece) and the plain of Sybaris (Italia)
Archaeometry 43 2 (2003) 263-284
Jung Reinhrad ldquoLate Helladic IIIC at the Touacutembes of Kastanas and Oacutelynthos and the problems of
Macedonian Mycenaean potteryrdquo Sigrid Deger-Jalkotzy και Michaela Zavadil (επιmicro) LH IIIC
chronology and synchronisms Proceedings of the International Workshop held at the Austrian
Academy of Sciences 7-8 May 2001 (Veroumlffentlichungen der Mykenischen Kommision 20)
Wien 2003 131- 144
25
Kiriatzi Evangelia Stelios Andreou Sarantis Dimitriadis και Kostas Kotsakis ldquoCo-exisitng traditions
handmade and wheelmade pottery in Late Bronze Age central Macedoniarsquo Robert Laffineur και
Philip P Betancourt (επιmicro) TECHNI craftsmen craftswomen and craftsmanship in the Aegean
Bronze Age Proceedings of the 6th International Aegean Conference Philadelphia Temple
University 18-21 April 1996 τόmicro 2 (Aegaeum 16) 1997 361-368
Wardle Kenneth A ldquoMycenaean trade and influence in northern Greecerdquo Carol Zerner Peter Zerner και
John Winder (επιmicro) Wace and Blegen pottery as evidence for trade in the Aegean Bronze Age
1939-1989 Proceedings of an International Conference held at the American School of Classical
Studies at Athens December 2-3 1989 Amsterdam Gieben 1993 117-141
ΑΠΟΘΗΚΕΥΣΗ
Τουλούmicroης Κοσmicroάς Το περίσσευmicroα στην προϊστορία η προϊστορική οικονοmicroία microε βάση τα αρχαιολογικά
δεδοmicroένα Θεσσαλονίκη Σύγχρονη Παιδεία 1996
Margomenou Despina ldquoFood storage in prehistoric Greece interrogating complexity at the margins of
the lsquoMycenaean worldrsquordquo Journal of Mediterranean Archaeology 21 2 (2008) 191-212
Margomenou Despina Stelios Andreou και Kostas Kotsakis ldquoThe Thessaloniki tell an approach to the
study of the pithoi and the question of storage in the Late Bronze Agerdquo ΑΕΜΘ 19 (2005) 157-
171
26
ΕΙΚΟΝΕΣ
Εικόνα 1 Γυναικείο στεατοπυγικό ειδώλιο από πηλό της αρχαιότερης νεολιθικής
(Νέα Νικοmicroήδεια Αρχαιολογικό Μουσείο Βέροιας)
∆ηmicroήτριος Ρ Θεοχάρης Νεολιθική Ελλάς Αθήνα Εθνική Τράπεζα της Ελλάδος 1973 εικ 18 Ίδρυmicroα Μείζονος Ελληνισmicroού lthttpwwwfhwgrchronos01engallerynlnikomidnikom4maxhtmlgt
27
Εικόνα 2 Γυναικείο ειδώλιο από πηλό της νεότερης νεολιθικής (Μακρύγιαλος)
Μάνθος Μπέσιος και Μαρία Παππά Πύδνα Κατερίνη Πιερική Αναπτυξιακή 1995 25 Ίδρυmicroα Μείζονος Ελληνισmicroού lthttpwwwfhwgrchronos01engallerynlmakrygmakryg12maxhtmlgt
28
Εικόνα 3 Γυναικείο πήλινο ειδώλιο της νεότερης νεολιθικής (Μάνδαλο
Αρχαιολογικό Μουσείο Πέλλας)
Φωτογραφικό αρχείο Αικατερίνης Παπαευθυmicroίου-Παπανθίmicroου και Αγγελικής Πιλάλη-Παπαστερίου Ίδρυmicroα Μείζονος Ελληνισmicroού lthttpwwwfhwgrchronos01engallerynlmandalomandalo6maxhtmlgt
29
Εικόνα 4 Γυναικείο ακρόλιθο ειδώλιο της νεότερης νεολιθικής (Μάνδαλο
Αρχαιολογικό Μουσείο Πέλλας)
Φωτογραφικό αρχείο Αικατερίνης Παπαευθυmicroίου-Παπανθίmicroου και Αγγελικής Πιλάλη-Παπαστερίου Ίδρυmicroα Μείζονος Ελληνισmicroού lthttpwwwfhwgrchronos01engallerynlmandalomandalo4htmlgt lthttpwwwfhwgrchronos01engallerynlmandalomandalo5maxhtmlgt
30
Εικόνα 5 Γυναικείο σχηmicroατοποιηmicroένο ειδώλιο από πέτρα της τελικής νεολιθικής
(Σιταγροί Αρχαιολογικό Μουσείο ∆ράmicroας)
Γεώργιος Α Παπαθανασόπουλος (επιmicro) Ο νεολιθικός πολιτισmicroός στην Ελλάδα Αθήνα Ίδρυmicroα Νικολάου Π Γουλανδρή - Μουσείο Κυκλαδικής Τέχνης 1996 αρ καταλόγου 200 Ίδρυmicroα Μείζονος Ελληνισmicroού lthttpwwwfhwgrchronos01engallerynlsitagsitag3htmlgt
31
Εικόνα 6 Σταυρόσχηmicroα ειδώλια από microάρmicroαρο της νεότερης νεολιθικής
(Μακρύγιαλος)
Μάνθος Μπέσιος και Μαρία Παππά Πύδνα Κατερίνη Πιερική Αναπτυξιακή 1995 22 Ίδρυmicroα Μείζονος Ελληνισmicroού lthttpwwwfhwgrchronos01engallerynlmakrygmakryg6maxhtmlgt
32
Εικόνα 7 Κοσmicroήmicroατα από Σπόνδυλο (Σιταγροί Αρχαιολογικό Μουσείο ∆ράmicroας)
∆ηmicroήτριος Ρ Θεοχάρης Νεολιθική Ελλάς Αθήνα Εθνική Τράπεζα της Ελλάδος 1973 εικ 110 Ίδρυmicroα Μείζονος Ελληνισmicroού lthttpwwwfhwgrchronos01engallerynlsitagsitag5htmlgt
33
Εικόνα 8 Κοσmicroήmicroατα από Σπόνδυλο της τελικής νεολιθικής (Μακρύγιαλος)
Μάνθος Μπέσιος και Μαρία Παππά Πύδνα Κατερίνη Πιερική Αναπτυξιακή 1995 32 Ίδρυmicroα Μείζονος Ελληνισmicroού lthttpwwwfhwgrchronos01engallerynlmakrygmakryg19htmlgt
34
Εικόνα 9 Περίβολος της νεότερης-τελικής νεολιθικής στο Μάνδαλο
Φωτογραφικό αρχείο Αικατερίνης Παπαευθυmicroίου-Παπανθίmicroου και Αγγελικής Πιλάλη-Παπαστερίου Ίδρυmicroα Μείζονος Ελληνισmicroού lthttpwwwfhwgrchronos01engallerynlmandalomandalo2htmlgt
35
Εικόνα 10 Τάφροι της νεότερης νεολιθικής στον Μακρύγιαλο
Μάνθος Μπέσιος και Μαρία Παππά Πύδνα Κατερίνη Πιερική Αναπτυξιακή 1995 23 Ίδρυmicroα Μείζονος Ελληνισmicroού lthttpwwwfhwgrchronos01engallerynlmakrygmakryg1htmlgt
36
Εικόνα 11 Αποθηκευτικοί χώροι της ύστερης εποχής του χαλκού στην Άσσηρο
Kenneth A Wardle Institute of Archaeology and Antiquity University of Birmingham
lthttpartswebbhamacukahakawAssirosassirosiaph12htmgt
37
Εικόνα 12 Αναπαράσταση πασσαλόπηκτου οικήmicroατος της αρχαιότερης νεολιθικής
στη Νέα Νικοmicroήδεια
∆ηmicroήτριος Ρ Θεοχάρης Νεολιθική Ελλάς Αθήνα Εθνική Τράπεζα της Ελλάδος σχ 14 Ίδρυmicroα Μείζονος Ελληνισmicroού lthttpwwwfhwgrchronos01engallerynlnikomidnikom2htmlgt
38
Εικόνα 13 Πασσσαλόπηκτα οικήmicroατα και φούρνοι της πρώιmicroης εποχής στο
Αρχοντικό
Τοmicroέας Αρχαιολογίας Τmicroήmicroα Ιστορίας και Αρχαιολογίας Αριστοτελείου Πανεπιστηmicroίου Θεσσαλονίκης lthttpwwwhistauthgrtomeisarchaeologyresearchexcavationsarhondikohtmgt
39
Εικόνα 14 Πήλινες άγκυρες της πρώιmicroης εποχής του χαλκού από τα Σέρβια
Kenneth A Wardle Institute of Archaeology and Antiquity University of Birmingham lthttpartswebbhamacukahakawServiaserviaclayhtmgt
40
Εικόνα 15 Τοπική microυκηναϊκή κεραmicroική από την Άσσηρο (γύρω στο 1150 πΧ)
Kenneth A Wardle Institute of Archaeology and Antiquity University of Birmingham lthttpartswebbhamacukahakawAssirosassirosmycenaean2htmgt
5
εmicroφανέστερα στη δηmicroιουργία και τη διατήρηση της ζωής ώστε να γίνεται φορέας
πολιτισmicroικών microηνυmicroάτων και τελετουργικής γνώσης Αν ισχύει αυτή η υπόθεση microπορεί
να εξηγηθεί γιατί οι εικόνες γυναικών είναι περισσότερο ορατές στην τέχνη της εποχής
Στις πρώιmicroες γεωργοκτηνοτροφικές κοινότητες η αναπαραγωγή και η microητρότητα θα
microπορούσαν να παραλληλιστούν microε την καλλιέργεια της γης καθώς και οι δύο ιδιότητες
συνίστανται στον microετασχηmicroατισmicroό των φυσικών στοιχείων σε ζωή microέσω της ανθρώπινης -
βιολογικής και πολιτισmicroικής- επέmicroβασης Την άποψη αυτή ενισχύει η ανεύρεση
γυναικείων ειδωλίων microέσα ή κοντά σε εστίες και αποθηκευτικούς χώρους (πχ Μάνδαλο)
Τα γυναικεία ειδώλια microε τονισmicroένα τα χαρακτηριστικά του φύλου ή σε κατάσταση
εγκυmicroοσύνης ή στάση τοκετού άλλα που κρατούν βρέφη όπως και οι φαλλόσχηmicroες
απεικονίσεις microπορεί να χρησιmicroοποιούνταν σε τελετές ενήβωσης για να εξηγούν τις
λειτουργίες του ανθρώπινου σώmicroατος σε τελετές συmicroπαθητικής microαγείας microε σκοπό την
αύξηση της ανθρώπινης γονιmicroότητας και της γονιmicroότητας της φύσης ή ως αποτραπαϊκά
αντικείmicroενα
Τα ειδώλια χωρίς ευκρινές φύλο απαντώνται σε όλο τον ελλαδικό χώρο ήδη από την
αρχαιότερη νεολιθική ενώ στις οψιmicroότερες φάσεις εmicroφανίζονται δύο παραλλαγές
σχηmicroατοποιηmicroένων ακρόλιθων microε υποτυπώδη ή απούσα τη δήλωση του φύλου Η πρώτη
περιλαmicroβάνει σταυρόσχηmicroες microορφές από πέτρα κεφάλι και κορmicroό microε αιχmicroηρή απόληξη
microάλλον για να στερεώνονται σε έναν πυρήνα από πηλό (εικ 6) Στη δεύτερη ανήκουν
τρίγωνα ωοειδή ή τραπεζοειδή κεφάλια από πέτρα τα οποία προσαρmicroόζονταν σε σώmicroα
από πηλό H Lauren Talalay θεωρεί ότι τέτοια ειδώλια σχετίζονται microε κρανιολατρείες των
προγόνων ήδη γνωστές από τη νεολιθική της Εγγύς Ανατολής Πώς microπορούν να
ερmicroηνευτούν αυτές οι σχηmicroατοποιηmicroένες microορφές Η εκφραστικότητα των φυσιοκρατικών
δειγmicroάτων δεν επιτρέπει να υποθέσουmicroε ότι η στροφή στην αφαιρετικότητα οφείλεται
στην άγνοια άλλων αναπαραστατικών microέσων Στο Μάνδαλο έχουν βρεθεί ακρόλιθα
γυναικεία ειδώλια της νεότερης νεολιθικής microε εναργή δήλωση των γλουτών και του
ηβικού τριγώνου (εικ 4) Η συνύπαρξη φυσιοκρατικών απεικονίσεων microε ευκρινές φύλο
και αφαιρετικών laquoδιαφυλικώνraquo φαίνεται ότι απηχεί κατά περίπτωση σκόπιmicroες επιλογές
Πιθανώς οι σχηmicroατοποιηmicroένες microορφές αποδίδουν τη γενική έννοια του ανθρώπινου όντος
ΕΙΚΟΝΟΓΡΑΦΙΑ ΤΗΣ ΠΡΩΙΜΗΣ ΕΠΟΧΗΣ ΤΟΥ ΧΑΛΚΟΥ
Από τη νεολιθική στην εποχή του χαλκού ο αριθmicroός των ειδωλίων microειώνεται
εντυπωσιακά και microαζί του οι απεικονίσεις γυναικών Η πολυτυπία της νεολιθικής
αντικαθίσταται από την αφαιρετικότητα αγαλmicroατιδίων microε βιολόσχηmicroο ή σανιδόσχηmicroο
6
σώmicroα ενώ το ενδιαφέρον microετατοπίζεται από τα ανατοmicroικά σε πολιτισmicroικά γνωρίσmicroατα
(ζώνες κοσmicroήmicroατα ιmicroάντες προς δήλωση του ενδύmicroατος εργαλεία και όπλα) Τώρα
εmicroφανίζονται και τα λεγόmicroενα λίθινα σκήπτρα microε οπή στειλέωσης όπως η κεφαλή λέαινας
από microαύρο λίθο από τη Μακρά Οικία των Σιταγρών και ο χάλκινος πέλεκυς από το
Μάνδαλο Σε microια -microοναδική στο είδος της- microνηmicroειακή στήλη από τη Σκάλα Σωτήρος
Θάσου η ανθρώπινη microορφή που φέρει δόρυ microαχαίρι και στη ζώνη διπλό πέλεκυ έχει
αποδοθεί σε πολεmicroιστή παρά την απόλυτη σχηmicroατοποίησή της Τέτοιες συσχετίσεις
παραπέmicroπουν σε σύγχρονα laquoανδρικάraquo και laquoγυναικείαraquo εξαρτήmicroατα (όπλα και κοσmicroήmicroατα
αντίστοιχα) όταν δεν στηρίζονται σε σαφείς ενδείξεις
Η διάδοση της microεταλλουργίας (χαλκός και ορείχαλκος) θα δροmicroολογήσει
διαδικασίες κοινωνικού microετασχηmicroατισmicroού Τα σχετικά ευρήmicroατα από τη Μακεδονία είναι
περιορισmicroένα σε σύγκριση microε τη Νότια Ελλάδα microπορούmicroε όmicroως να εικάσουmicroε και εδώ
την αρχόmicroενη εδραίωση των έmicroφυλων σχέσεων εξουσίας οι οποίες microπορούν να
ανιχνευτούν microέχρι έναν βαθmicroό στα οργανωmicroένα νεκροταφεία
ΤΑΦΕΣ
Τα ταφικά έθιmicroα της νεολιθικής στη Μακεδονία είναι ελάχιστα γνωστά επειδή δεν
έχουν εντοπιστεί ανεξάρτητα νεκροταφεία Τα διαθέσιmicroα παραδείγmicroατα από όλες τις
φάσεις της περιόδου αφορούν microεmicroονωmicroένες ακτέριστες ταφές (αν και δεν microπορεί να
αποκλειστεί η εναπόθεση προσφορών από φθαρτά υλικά) ή καύσεις microέσα σε οικισmicroούς
Στο Μάνδαλο (νεότερη νεολιθική) ένα microεγάλο αγγείο περιείχε παιδική ταφή ενώ ένας
ειδικά διαmicroορφωmicroένος λάκκος την ανακοmicroιδή των λειψάνων ενός ενήλικα Στον
Μακρύγιαλο (νεότερη νεολιθική) βρέθηκαν καmicroένα οστά βρέφους microέσα σε αγγείο
(εγχυτρισmicroός) και ανακοmicroιδές στην επίχωση της τάφρου που περιέβαλλε τον οικισmicroό Στη
ίδια θέση microια οmicroάδα τάφων έξω από την κατοικηmicroένη περιοχή χρονολογείται στην
πρώιmicroη εποχή του χαλκού όπως και εκείνες δύο νηπίων σε πίθους microέσα σε σπίτια στο
Αρχοντικό Πέλλας
Ο ενταφιασmicroός microέσα στα όρια του κατοικηmicroένου χώρου microπορεί να σηmicroαίνει ότι
ορισmicroένα microέλη της κοινότητας είχαν ειδική microεταχείριση για λόγους που όmicroως microας
διαφεύγουν και δεν αφορούν κατrsquo ανάγκην την εξέχουσα κοινωνική τους θέση Ίσως η
εξήγηση πρέπει να αναζητηθεί σε δοξασίες σύmicroφωνα microε τις οποίες η laquoεντός των τειχώνraquo
ταφή είχε ευεργετική επίδραση στους ζωντανούς ή στην άρνηση των ζώντων να δεχτούν
την αmicroετάκλητη απώλεια που φέρνει ο θάνατος Κατrsquo αντίθετη άποψη οι ακτέριστες ταφές
ανήκαν σε άτοmicroα άσηmicroα ή microε βλαπτικές δυνάmicroεις οι οποίες για να ελεγχθούν έπρεπε να
7
δεσmicroευτούν microέσα στον κατοικηmicroένο χώρο Παρά την πενιχρότητα των πληροφοριών
διαφαίνεται κάποια προτίmicroηση για τον ενταφιασmicroό παιδιών microέσα στους οικισmicroούς Μήπως
τα νεαρά και πιο ευάλωτα microέλη της κοινότητας έπρεπε να προστατευτούν microένοντας δίπλα
στα οικεία τους πρόσωπα και microετά θάνατον Αυτές οι laquoταπεινέςraquo ταφές αναδεικνύουν microια
από τις πιο αθέατες όψεις του προϊστορικού κόσmicroου την παιδική ηλικία Στις
τεχνοκρατικές ανασυνθέσεις όπου κυριαρχούν οι παραγωγοί οι κατασκευαστές οι
καταναλωτές αγαθών και ο περί αυτά ανταγωνισmicroός αγνοείται η σπουδαιότητα των
συναισθηmicroατικών δεσmicroών και της ανάγκης για στοργή Και είναι συνήθως τα microη
laquoεντυπωσιακάraquo ευρήmicroατα που φέρνουν στον νου το ανθρώπινο πρόσωπο του microακρινού
παρελθόντος
Τα οργανωmicroένα νεκροταφεία εmicroφανίζονται την πρώιmicroη εποχή του χαλκού (Άγιος
Μάmicroας και Συκιά Χαλκιδικής Κοιλάδα και Γούλες Κοζάνης) και αυξάνονται στην ύστερη
εποχή του χαλκού και την εποχή του σιδήρου (Βεργίνα Ηmicroαθίας Ρύmicroνιο και Αιανή
Κοζάνης Κορινός Πιερίας Σπάθες και Τρεις Ελιές Ολύmicroπου Παλιό Γυναικόκαστρο
Κιλκίς Συκιά και Τορώνη Χαλκιδικής Καστρί Θάσου) Το νεκροταφείο αυτονοmicroείται
από τον οικισmicroό και εξαίρεται τοπογραφικά (περίβλεπτα υψώmicroατα -Τορώνη Καστρί) και
αρχιτεκτονικά microε σειρές λίθων γύρω από τους τάφους (Κοιλάδα Άγιος Μάmicroας Τορώνη)
λίθινους τύmicroβους (Βεργίνα Ρύmicroνιο Κορινός Συκιά Παλιό Γυναικόκαστρο) ή λιθόκτιστες
θήκες για την εναπόθεση των νεκρών (Αιανή Όλυmicroπος Καστρί) Οι τάφοι διαρθρώνονται
κατά συστάδες οι οποίες microάλλον αντιστοιχούν σε οmicroάδες νεκρών microε συγγενικές σχέσεις
Επάλληλες ή πολλαπλές ταφές και ανακοmicroιδές σε συνδυασmicroό microε τη χρονολογική-
τυπολογική εξέλιξη των κτερισmicroάτων δηλώνουν τη χρήση του ίδιου χώρου από γενιά σε
γενιά (Κοιλάδα Τορώνη Παλιό Γυναικόκαστρο) Συνυπάρχουν τα έθιmicroα του
ενταφιασmicroού και της καύσης-εγχυτρισmicroού κάποτε microάλιστα στο ίδιο νεκροταφείο
(Βεργίνα Τορώνη Παλιό Γυναικόκαστρο) Λίθινοι τύmicroβοι που καλύπτουν συστάδες
τεφροδόχων αγγείων απαντώνται ήδη από την πρώιmicroη εποχή του χαλκού στη Συκιά και
σε συνθετότερη microορφή την εποχή του σιδήρου στη Βεργίνα την Τορώνη και το Παλιό
Γυναικόκαστρο όπου τα αγγεία διατάσσονται κυκλικά γύρω από την κεντρική ταφή microέσα
σε περίβολο Αν κρίνουmicroε από την περίπτωση της Τορώνης το ταφικό laquoσήmicroαraquo
αξιώνονταν τα microέλη microόνο λίγων οικογενειών ανεξαρτήτως ηλικίας και φύλου
Εντύπωση προκαλεί ο εξαιρετικά microικρός αριθmicroός παιδιών και σχεδόν η απουσία
νηπίων και νεογνών σε όλα τα νεκροταφεία για τα οποία διαθέτουmicroε
παλαιοανθρωπολογικές microελέτες Με δεδοmicroένη την υψηλή παιδική θνησιmicroότητα στις
αρχαίες κοινωνίες το φαινόmicroενο πρέπει να οφείλεται σε σκόπιmicroο αποκλεισmicroό από τους
8
επίσηmicroους ταφικούς χώρους Όπως είναι γνωστό από αρχαίες πηγές και εθνογραφικές
αναλογίες η γέννηση δεν αρκεί για να εξασφαλίσει την πλήρη ένταξη στην κοινότητα˙
χρειάζονται διαβατήριες τελετές και ο πρόωρος θάνατος microαταιώνει τη συmicromicroετοχή σε
αυτές Ο ανασκαφέας της Τορώνης υποθέτει ότι οι σοροί των περισσότερων παιδιών
αφήνονταν να αποσυντεθούν στο ύπαιθρο ή ενταφιάζονταν όπως και οι ενήλικες laquoκοινοί
θνητοίraquo σε σηmicroεία λιγότερο ορατά από το ανασκαmicroένο νεκροταφείο ∆ιαφορές ηλικίας
και συmicroβολισmicroού αναγνωρίζονται και στη χρήση τεφροδόχων αγγείων microε διαφορετικό
σχήmicroα για παιδιά ή εφήβους και για ενήλικες αντίστοιχα στον διαφορετικό
προσανατολισmicroό των παιδικών ταφών από εκείνες των ενηλίκων και σε ένα λιγότερο
αυστηρό τυπικό για τα παιδιά Ενώ σχεδόν απουσιάζουν οι ταφές βρεφών και νηπίων δεν
ισχύει το ίδιο για εκείνες των microεγαλύτερων παιδιών και των εφήβων Από τις πρώτες
απουσιάζουν επίσης τα θαλάσσια όστρεα που ανευρίσκονται στις δεύτερες όπως και σε
εκείνες των ενηλίκων Πιθανώς οι θαλασσινές τροφές να απαγορεύονταν στα microικρά
παιδιά αλλά όχι στα microεγαλύτερα τα οποία θα είχαν την ίδια διατροφή microε τους ενήλικες
και ανάλογες ταφικές προσφορές Ωστόσο η ανεύρεση του σπάνιου οστρέου Αλιώτιδος
(microοναδικού στο νεκροταφείο) σε microια παιδική ταφή θα microπορούσε να ερmicroηνευτεί ως
εναπόθεση ενός αγαπηmicroένου αντικειmicroένου της νεαρής ή του νεαρού κατόχου (συχνά η
αναγνώριση του φύλου στους παιδικούς σκελετούς είναι αδύνατη)
Στην Τορώνη αποκαλύφτηκε επίσης η ταφή ενός εmicroβρύου ή νεογνού microε τη νεαρή
microητέρα (ο θάνατος θα επήλθε κατά τη διάρκεια της κύησης ή του τοκετού) microαζί microε
πολυάριθmicroα θραύσmicroατα από τριποδικά αγγεία τα οποία ο ανασκαφέας θεωρεί ότι είχαν
χρησιmicroοποιηθεί στην επιτόπια καύση εξαγνιστικού θυmicroιάmicroατος Καθώς στην ίδια θέση
τέτοια αγγεία-θυmicroιατήρια απαντώνται microεmicroονωmicroένα υποθέτει ότι η συγκέντρωσή τους
στον εν λόγω τάφο δηλώνει έmicroφαση στην εξαγνιστική τελετή Φαίνεται ότι η πρόωρη
ακύρωση της microητρότητας επέβαλε ιδιαίτερη τελετουργική microεταχείριση για τη microητέρα και
το βρέφος Η ταφή περιλάmicroβανε ακόmicroη ένα σπάνιο εύρηmicroα ένα όστρεο Κυπραίας το
οποίο είχε εναποτεθεί ως κτέρισmicroα και όχι ως υπόλειmicromicroα τροφής σε αντίθεση τα υπόλοιπα
όστρεα του νεκροταφείου
Αν και η οmicroαδοποίηση των τάφων υποδηλώνει δεσmicroούς συγγένειας microόνο η
αρχαιοβιολογική ανάλυση (η οποία δεν είναι πάντα δυνατή) microπορεί να δώσει αξιόπιστα
αποτελέσmicroατα Η κεντρική ταφή συνήθως αποδίδεται στον άνδρα αρχηγό της οικογένειας
Ωστόσο το παράδειγmicroα της Τορώνης όπου πολλές από τις πρωιmicroότερες ή πλουσιότερα
κτερισmicroένες ταφές ανήκουν σε γυναίκες αναιρεί το laquoαυτονόητοraquo ότι δηλαδή η εξουσία
είναι microόνο γένους αρσενικού Η αριθmicroητική υπεροχή των γυναικών έχει διαπιστωθεί και
9
σε άλλα microακεδονικά νεκροταφεία γεγονός που επιδέχεται διαφορετικές ερmicroηνείες
microητρογραmicromicroική ή microητροτοπική κοινωνική οργάνωση και κατrsquo επέκταση ισχυρότεροι
δεσmicroοί των γυναικών microε τον τόπο κατοικίας θάνατος των ανδρών microακριά από τον οικισmicroό
(πχ σε πόλεmicroο) ή ακραίες περιπτώσεις βρεφοκτονίας αγοριών Η προτίmicroηση για την
επιβίωση κοριτσιών microαρτυρείται εθνογραφικά microολονότι είναι περισσότερο οικεία η
βρεφοκτονία τέτοιων ανεπιθύmicroητων υπάρξεων
Τα νεκροταφεία έδωσαν πλήθος αγγείων όπλων εργαλείων και κοσmicroηmicroάτων
πολλά υψηλής ποιότητας και εγχώριας κατασκευής microε microακραίωνη παράδοση όπως η
αmicroαυρόχρωmicroη κεραmicroική της ύστερης εποχής του χαλκού από την Αιανή Άλλες
τεχνολογίες εκπροσωπούνται από σιδερένια όπλα (καινοτοmicroικό και πολύτιmicroο υλικό από το
τέλος της εποχής του χαλκού) περίτεχνα χάλκινα κοσmicroήmicroατα (οκτώσχηmicroες πόρπες
πολλαπλά βραχιόλια και εξαρτήmicroατα ζωνών) Κάποια κτερίσmicroατα είναι επείσακτα όπως
αγγεία όπλα σφραγίδες κοσmicroήmicroατα και σκεύη microυκηναϊκής προέλευσης Κοσmicroήmicroατα από
κεχριmicroπάρι Βαλτικής ανευρίσκονται σε ταφές από τις Σπάθες Ολύmicroπου (οι οποίες
αποδίδονται σε γυναίκες) και την Αιανή Κατά τη στερεοτυπική άποψη τα όπλα και τα
εργαλεία αντιστοιχούν σε ανδρικές ταφές ενώ τα κοσmicroήmicroατα και τα οικιακά σκεύη σε
γυναικείες Στην περίπτωση των microυκηναϊκών νεκροταφείων του Ολύmicroπου η συσχέτιση
φύλου και κτερισmicroάτων θα microπορούσε να βασιστεί έως έναν βαθmicroό σε πληρέστερα
στοιχεία αυτής της περιόδου από τη Νότια Ελλάδα Ωστόσο δεν είναι απαραίτητο να
πρόκειται για microυκηναϊκές εγκαταστάσεις αλλά για τοπικές κοινότητες που απέκτησαν
αυτά τα laquoεξωτικάraquo αντικείmicroενα χωρίς να κατανοούν ή να ενδιαφέρονται για τον αρχικό
τους συmicroβολισmicroό Γιrsquo αυτό θα πρέπει να δίνεται περισσότερη προσοχή στον εγχώριο
πολιτισmicroό και τη συναισθηmicroατική αξία των κτερισmicroάτων
Η συσχέτιση φύλου και ταφών είναι αναξιόπιστη αν δεν έχει προηγηθεί
αρχαιοβιολογική microελέτη ούτε τα κτερίσmicroατα αποτυπώνουν microε φωτογραφικό τρόπο τις
ασχολίες και τους ρόλους των ατόmicroων εν ζωή Στη διεθνή βιβλιογραφία είναι γνωστές οι
ταφές γυναικών (αναγνωρισmicroένες οστεολογικά) που συνοδεύονται από laquoανδρικάraquo
κτερίσmicroατα όπως και ανδρών από laquoγυναικείαraquo Στην Τσαουσίτσα Κιλκίς βρέθηκαν
σφονδύλια microαζί microε κοσmicroήmicroατα κεραmicroική και εξαρτήmicroατα ασπίδων Στην Τορώνη παρά
τη συχνότερη ανεύρεση κοσmicroηmicroάτων σε γυναικείες ταφές microια ανδρική περιείχε
σφηκωτήρα (κρίκο για τα microαλλιά) χάντρες και ένα σφονδύλι ή κουmicroπί Μόνο σε microία
γυναικεία ταφή βρέθηκε σφονδύλι ενώ σε άλλες γυναικείες όπλα και laquoανδρικάraquo εργαλεία
Στην ίδια θέση δεν παρατηρείται σύνδεση του φύλου microε laquoυποδεέστερηraquo τοπική κεραmicroική
αντίθετα microε τη Νότια Ελλάδα πράγmicroα που επισηmicroαίνει τον κίνδυνο των γενικεύσεων
10
Επιπλέον δεν microπορεί να συναχθεί η ανώτερη κοινωνική θέση των νεκρών microόνο microε βάση τα
περίτεχνα κτερίσmicroατα Συνήθως οι φτωχά κτερισmicroένες ταφές αποδίδονται σε φτωχά άτοmicroα
και η οmicroοιότητα των ταφικών εθίmicroων και προσφορών θεωρείται ένδειξη κοινωνικής
ισοκατανοmicroής Στην περίπτωση της Τορώνης όmicroως ο ανασκαφέας προτείνει διαφορετική
ερmicroηνεία ο ενταφιασmicroός στο νεκροταφείο αποτελούσε καθαυτός προνόmicroιο microιας
ορισmicroένης κοινωνικής οmicroάδας Καθώς microόνο αυτή είχε το δικαίωmicroα να χρησιmicroοποιεί το
νεκροταφείο δεν υπήρχε λόγος περαιτέρω διαφοροποίησης microέσω των κτερισmicroάτων και
άρα ανοmicroοιοmicroορφίας των ταφών στην εν λόγω θέση
Οι παλαιοπαθολογικές αναλύσεις δίνουν microια εικόνα του ανθρώπινου microόχθου
Κακώσεις κυρίως στο άνω microέρος του κορmicroού microαρτυρούν βαριές γεωργικές εργασίες Οι
συχνές περιπτώσεις αρθρίτιδας θα οφείλονταν στην κοπιαστική εξασφάλιση και
παρασκευή της τροφής Στοmicroατικές παθήσεις (τερηδόνα πλάκα ουλίτιδα απώλεια
δοντιών) θα προκαλούνταν από ανεπαρκώς παρασκευασmicroένες τροφές και τη microεγάλη
κατανάλωση υδατανθράκων και αmicroύλων η οποία προσιδιάζει στους αγροτικούς
πληθυσmicroούς Μάλιστα οι δείκτες υγιεινής εmicroφανίζονται χαmicroηλότεροι την ύστερη εποχή
του χαλκού τότε που αρχίζει η εκτεταmicroένη αποθήκευση των γεωργικών προϊόντων
Αυξηmicroένη παρουσιάζεται επίσης η παιδική θνησιmicroότητα
Η ελονοσία θα ενδηmicroούσε εφόσον microεγάλο microέρος της Μακεδονίας καλυπτόταν
microέχρι τον 20ο αιώνα από έλη ενώ δεν θα ήταν άγνωστες και οι επείσακτες ασθένειες
Άλλες παθογενείς αιτίες microπορεί να σχετίζονται microε αλλαγές του διαιτολογίου microετά την
εισαγωγή νέων καλλιεργειών (αmicroπέλι ελιά οπωροφόρα) και την κατανάλωση ευπαθών
τροφών (χοιρινό κρέας γαλακτοκοmicroικά) Στο παλαιοζωολογικό υλικό της πρώιmicroης εποχής
του χαλκού καταγράφονται αυξηmicroένα ποσοστά χοίρων και αιγοπροβάτων που θα
εκτρέφονταν για το γάλα παρά για το κρέας τους καθώς και θηραmicroάτων Οι νέες
διατροφικές συνήθειες αποτυπώνονται στην παρουσία αγγείων για κατανάλωση υγρών
(πρόχοι κύπελα ποτήρια) Ορισmicroένα αγγεία όπως πίθοι microαγειρικά σκεύη και κύπελα
που απαντώνται συχνότερα από ότι στην τελική νεολιθική microπορεί να microην είχαν
κατάλληλο προστατευτικό επίχρισmicroα Η χρήση σκευών χωρίς ή microε ακατάλληλα στεγανά
microπορεί να προκαλέσει τροφικές δηλητηριάσεις
Στο οστεολογικό υλικό -αν και περιορισmicroένο- δεν διαπιστώνονται σηmicroαντικές
διαφορές στην εργασία και τη διατροφή microεταξύ γυναικών και ανδρών ούτε microεταξύ
ενηλίκων και παιδιών Μάλιστα τα ίχνη οστεοαρθρίτιδας και κακώσεων σε σκελετούς
νεαρών ατόmicroων πρέπει να οφείλονται στη συmicromicroετοχή των παιδιών στις οικογενειακές
ασχολίες Στοιχεία του καταmicroερισmicroού εργασίας κατά φύλο microπορούν να ανιχνευτούν στη
11
διαφορετική συχνότητα των κακώσεων Παραδείγmicroατος χάρη στο νεκροταφείο της
πρώιmicroης εποχής του χαλκού στην Κοιλάδα microόνο δύο νεκρές διέσωζαν ίχνη οδοντικών
φθορών οι οποίες microπορεί να είχαν προκληθεί επειδή η γυναίκα κρατούσε microε τα δόντια της
δέρmicroα ζώου για να το microαλακώσει πριν από την κατεργασία ή επειδή κατανάλωνε
χονδρόκοκκα άmicroυλα
ΜΕΤΑΒΟΛΕΣ ΑΠΟ ΤΗ ΝΕΟΛΙΘΙΚΗ ΣΤΗΝ ΕΠΟΧΗ ΤΟΥ ΧΑΛΚΟΥ
Οι κύριοι τύποι της νεολιθικής κατοίκησης στη Μακεδονία είναι οι τούmicroπες
(γήλοφοι) και οι εκτεταmicroένες επίπεδες θέσεις Γνωστή είναι επίσης η χρήση σπηλαίων
(Ροδοχώρι Ηmicroαθίας Λιβαδοπόταmicroος Καστοριάς) και οι λιmicroναίοι οικισmicroοί (∆ισπηλιό
Καστοριάς) Η οικονοmicroία βασίζεται στη γεωργοκτηνοτροφία και συmicroπληρώνεται από το
κυνήγι την αλιεία και την τροφοσυλλογή Εξειδίκευση υπάρχει στην κεραmicroική την
υφαντική τη λιθοτεχνία την κοσmicroηmicroατοτεχνία και από τη νεότερη νεολιθική στη
microεταλλουργία ∆ιακοινοτικά και ευρύτερα δίκτυα θα εξασφάλιζαν τη διακίνηση
πολύτιmicroων πρώτων υλών (microέταλλα οψιδιανός πυριτόλιθος ανδεσίτης όστρεο Σπόνδυλος
- εικ 7-8) και αγαθών (κοσmicroήmicroατα υφάσmicroατα αγγεία είδη διατροφής) microαζί microε την
κυκλοφορία ιδεών και γνώσεων και τη δηmicroιουργία δεσmicroών φιλίας ή συγγένειας
Η απουσία ενδείξεων κάθετης ιεραρχίας υπέβαλε microια ροmicroαντική αντίληψη περί
ισοπολιτείας και ειρηνικής συνύπαρξης των νεολιθικών κοινοτήτων Ωστόσο οι νεότερες
έρευνες διακρίνουν microορφές εξουσίας ως απόρροια ειδικών ικανοτήτων και τεχνογνωσίας
Ορισmicroένοι οικισmicroοί περικλείονται από λίθινους περιβόλους (Μάνδαλο - νεότερη νεολιθική
- εικ 9) ή τάφρους (Σέρβια - microέση νεολιθική Μακρύγιαλος - νεότερη νεολιθική- εικ 10)
Ακόmicroη και αν αυτές οι κατασκευές δεν ήταν οχυρωmicroατικές οριοθετούσαν τοπογραφικά
και συmicroβολικά τον ζωτικό χώρο της κοινότητας η ανέγερση και η συντήρησή τους θα
απαιτούσε χρόνο κόπο και συντονισmicroό του συλλογικού έργου Κοινωνικές
διαφοροποιήσεις υποδηλώνει ήδη από την αρχαιότερη νεολιθική η συγκέντρωση
περίτεχνων αντικειmicroένων σε ορισmicroένους χώρους των οικισmicroών Το ίδιο ισχύει για τις
εξειδικευmicroένες τεχνολογίες οι οποίες δεν θα στηρίζονταν microόνο σε σχέσεις συνεργασίας
αλλά και θα γίνονταν αιτία ανταγωνισmicroού στην εξεύρεση των πρώτων υλών και τη
διακίνηση των προϊόντων Την εικόνα της φιλήσυχης αγροτικής ζωής ανασκευάζουν
περαιτέρω οι εγκαταστάσεις σε δύσβατες ή φυσικά προστατευmicroένες θέσεις
Οι οικισmicroοί της εποχής του χαλκού ανήκουν κατά κανόνα στον τύπο της τούmicroπας
στις πρώιmicroες φάσεις της περιόδου είναι λιγότεροι και microικρότεροι από τους νεολιθικούς
ενώ ο αριθmicroός τους αυξάνεται στις ύστερες φάσεις Σηmicroειώνουmicroε επίσης την ύπαρξη
12
οχυρωmicroένων οικισmicroών (Σκάλα Σωτήρος Θάσου) Η οικονοmicroία παραmicroένει
γεωργοκτηνοτροφική εκλείπουν όmicroως στοιχεία της νεολιθικής όπως τα διακοσmicroηmicroένα
αγγεία και τα ειδώλια Στην κεραmicroική εισάγονται νέα σχήmicroατα (πχ αποθηκευτικά αγγεία)
και χονδροειδέστερα σκεύη Οι αντιστοιχίες αφορούν περισσότερο τα Βαλκάνια παρά το
Νότιο Αιγαίο το οποίο βαδίζει προς την αστικοποίηση και την κοινωνική
διαστρωmicroάτωση Εξαιτίας της laquoκαθυστέρησήςraquo της ως προς τις εξελίξεις στον νότο η
Μακεδονία της εποχής του χαλκού θεωρήθηκε laquoσυντηρητικήraquo και ο laquoσυντηρητισmicroόςraquo της
αποδόθηκε σε δηmicroογραφικές ανακατατάξεις Λόγου χάρη σύmicroφωνα microε τη θεωρία της
Gimbutas την τρίτη χιλιετία πΧ αρχίζει η κάθοδος των νοmicroάδων Ινδοευρωπαίων από την
Ανατολική Ευρώπη για να ολοκληρωθεί microε την καταστροφή του ειρηνικού microητριαρχικού
πολιτισmicroού των νεολιθικών Βαλκανίων Οι εισβολείς κατασκεύαζαν κεντρικά αψιδωτά
κτίσmicroατα-οικίες αρχηγών (Καmicroένη Οικία και Μακρά Οικία των Σιταγρών) ταφικούς
τύmicroβους και χονδροειδή κεραmicroική κυρίως κύπελλα για κατανάλωση ποτού -
χαρακτηριστικά που σηmicroατοδοτούν τις αρχές της ανδροκρατίας όπως αυτή θα παγιωθεί
στις microυκηναϊκές κοινωνίες
Μεγαροειδή και αψιδωτά κτίσmicroατα αποθηκευτικές εγκαταστάσεις και τεχνολογικά
εργαστήρια της ύστερης εποχής του χαλκού έχουν ανασκαφεί στην Άσσηρο (εικ 11) τον
Καστανά και την Τούmicroπα Θεσσαλονίκης Εκτεταmicroένα άνδηρα ορίζουν τους οικισmicroούς
στην Άσσηρο και την Τούmicroπα Παρόλο που η συγκέντρωση της παραγωγής και οι
ογκώδεις αρχιτεκτονικές κατασκευές παραπέmicroπουν σε κάποια microορφή οικιστικής
ιεραρχίας είναι δύσκολο να γίνουν συγκρίσεις microε τα ανακτορικά κέντρα της Νότιας
Ελλάδας Το πλήθος των microυκηναϊκών ευρηmicroάτων σε νεκροταφεία του Ολύmicroπου έχει
αποδοθεί σε microυκηναϊκή εγκατάσταση η οποία microετατόπισε προς τα βόρεια τα microέχρι τότε
γνωστά όρια του θεωρούmicroενου ως πρωιmicroότερου ελληνικού πολιτισmicroού Τόσο οι θεωρίες
περί microεταναστεύσεων από το βορά όσο και η σύγκριση της Μακεδονίας microε τον νότο έχουν
αmicroφισβητηθεί πειστικά Τα microυκηναϊκά αντικείmicroενα και οι εγχώριες αποmicroιmicroήσεις τους ούτε
αντιστοιχούν σε microεγάλο microέρος των ευρηmicroάτων (πχ περιορισmicroένη ποσότητα microυκηναϊκής ή
microυκηναΐζουσας κεραmicroικής στην Άσσηρο και την Τούmicroπα) ούτε αποδεικνύουν
πληθυσmicroιακές microετακινήσεις Εκείνο που πρέπει να αναζητηθεί είναι η αιτία της
συγκέντρωσης επείσακτων στοιχείων σε ορισmicroένες microόνο θέσεις και συγχρόνως να ληφθεί
υπόψη η microακρόχρονη παράδοση των τοπικών τεχνολογιών
13
Η ΖΩΗ ΣΤΟΥΣ ΟΙΚΙΣΜΟΥΣ
Ενδεικτικά παραδείγmicroατα κατοικιών προέρχονται από τη Νέα Νικοmicroήδεια της
αρχαιότερης νεολιθικής (εικ 12) το Μάνδαλο και τον Μακρύγιαλο της νεότερης
νεολιθικής (microε εστίες και αποθηκευτικούς σιρούς και microε φούρνους και έναν υπόγειο
αποθηκευτικό χώρο αντίστοιχα) το Αρχοντικό της πρώιmicroης και microέσης εποχής του χαλκού
(microε καλοκτισmicroένους φούρνους - εικ 13) και τον Καστανά της ύστερης εποχής χαλκού (microε
προσκτίσmicroατα-microαγειρεία) Η καλά διατηρηmicroένη Καmicroένη Οικία των Σιταγρών είναι ένα
πασσαλόπηκτο κτίσmicroα microε microεγαροειδή κάτοψη και τριmicroερή διάρθρωση ένα ανοιχτό αίθριο
microπροστά έναν τετράπλευρο κύριο χώρο πολλαπλών χρήσεων και στο βάθος microια αψιδωτή
κουζίνα-αποθήκη πιθανώς ηmicroιυπαίθρια H οικοσκευή βρέθηκε επί τόπου όπως την είχαν
χρησιmicroοποιήσει οι κάτοικοι Η κουζίνα της οποίας ο εξωτερικός τοίχος (ίσως φράχτης)
είχε ελαφριά κατασκευή από φθαρτό υλικό ήταν εξοπλισmicroένη microε δύο φούρνους σιρούς
αποθηκευτικά αγγεία εργαλεία και microαγειρικά σκεύη Ο χώρος ήταν αρκετά microεγάλος για
να εργάζονται άνετα microαζί δύο-τρία άτοmicroα σχετικά απερίσπαστα αλλά και microε εύκολη
πρόσβαση στην αυλή του σπιτιού και στην κουζίνα του γειτονικού Τα οστά ζώων και τα
υπολείmicromicroατα φυτών παρέχουν πληροφορίες σχετικά microε τη διατροφή κρέας δηmicroητριακά
όσπρια φρούτα (σταφύλια αχλάδια κεράσια σύκα φυστίκια βελανίδια) όστρεα και
ψάρια της θάλασσας και του γλυκού νερού σαλιγκάρια πουλιά Στο ευρύχωρο κεντρικό
δωmicroάτιο υπήρχε microια microεγάλη καλοφτιαγmicroένη εστία πλαισιωmicroένη από πασσάλους όπου θα
κρέmicroονταν για να αποξηρανθούν τροφές δέρmicroατα microαλλί Γύρω από τη φωτιά θα
συγκεντρώνονταν ένοικοι και επισκέπτες για ένα ζεστό γεύmicroα microε τη συνοδεία ποτού για
συναναστροφή ανάπαυση ή εργασία Τριπτήρες σφονδύλια οστέινα εργαλεία microαρτυρούν
επεξεργασία διαφόρων υλών και γνέσιmicroο (ίσως και ύφανση σε φθαρτό αργαλειό)
∆έρmicroατα και γούνες ζώων (στην ανασκαφή βρέθηκαν οστά θηραmicroάτων) και πολύχρωmicroα
υφαντά (από το microαλλί των προβάτων του οικισmicroού) θα πρόσφεραν άνεση και ζεστασιά
Χώρος καθηmicroερινής δραστηριότητας για microικρούς και microεγάλους θα ήταν το αίθριο για
παιχνίδι φαγητό και ύπνο το καλοκαίρι αποθήκευση της σοδειάς επιδιορθώσεις
εργαλείων ύφανση συντροφιά microε τις γειτόνισσες και τους γείτονες
Τα αυτόνοmicroα microονόχωρα ή ολιγόχωρα οικήmicroατα υποδηλώνουν ολιγοmicroελείς
κοινωνικούς πυρήνες το microέγεθος των οποίων microπορεί να υπολογιστεί microε βάση τον αριθmicroό
και τη χωρητικότητα των αποθηκευτικών εγκαταστάσεων -στην περίπτωση της Καmicroένης
Οικίας σε έξι άτοmicroα Η ελεύθερη έκταση ανάmicroεσα στα οικήmicroατα θα είχε κοινή χρήση
άλλοτε microε όρους καλής γειτονίας και άλλοτε ανταγωνισmicroού Κοινόχρηστες κατασκευές
14
έχουν αποκαλυφτεί στη νεότερη νεολιθική της Θέρmicroης Θεσσαλονίκης και του
Μακρύγιαλου (ανοιχτοί λιθόστρωτοι χώροι οικοτεχνικής δραστηριότητας και περιοχή microε
microικρούς φούρνους αντίστοιχα) και στην τελική φάση της πρώιmicroης εποχής του χαλκού
στους Σιταγρούς (συστάδα κυκλικών πήλινων σιρών και λάκκων microε εστίες δάπεδο και
θρανίο) Στους σιρούς των Σιταγρών είναι εντυπωσιακή η ποσότητα καταλοίπων
συλλογικής παραγωγής κατανάλωσης και αποθήκευσης λίθινες λεπίδες τριπτήρες
γουδιά οστέινα εργαλεία σύνεργα υφαντουργίας επιτραπέζια και αποθηκευτικά αγγεία
microαζί microε σπόρους δηmicroητριακών οσπρίων βελανιδιών φρούτων και οστών από οικόσιτα
και άγρια ζώα Στο ίδιο σύνολο ανήκουν αντικείmicroενα συmicroβολικής και τελετουργικής
χρήσης κοσmicroήmicroατα περίτεχνα πήλινα και λίθινα σκεύη λίθινη σφύρα
σφραγιδοκύλινδρος ειδώλια και οmicroοιώmicroατα κατοικιών
Πλήθος υφαντουργικών εργαλείων ανευρίσκεται ήδη από την αρχαιότερη νεολιθική
πήλινα σφονδύλια για γνέσιmicroο (χαρακτηριστικά τα διακοσmicroηmicroένα της νεότερης
νεολιθικής) πηνία και ακτινωτά αντικείmicroενα για το τύλιγmicroα της κλωστής αγκυρόσχηmicroα
αντικείmicroενα για το κρέmicroασmicroα του microαλλιού (χαρακτηριστικά στην πρώιmicroη εποχή του
χαλκού - εικ 14) και από την πρώιmicroη εποχή του χαλκού και microετά βαριά υφαντικά βάρη
για όρθιο αργαλειό (αξιοσηmicroείωτα τα σύνολα από τους Σιταγρούς το Αρχοντικό τον
Καστανά και την Τούmicroπα) Οστέινες microικρές ράβδοι microε εγκοπές (microάλλον σαΐτες
αργαλειού) βελόνες microε οπή σπάτουλες και οπείς χρησιmicroοποιούνταν για πλέξιmicroο και για
το ράψιmicroο δερmicroάτων πλεκτών από microαλλί και καλαθιών όπως δείχνουν τα ίχνη χρήσης
στα εργαλεία Μια ιδέα της ενδυmicroασίας microάς δίνουν οι γραπτές διακοσmicroήσεις αγγείων οι
οποίες microιmicroούνται υφάσmicroατα και τα εξαρτήmicroατα ένδυσης Τα τελευταία περιλαmicroβάνουν
άγκιστρα και πόρπες ζωνών από πηλό κόκαλο και όστρεο οστέινες και microετάλλινες
περόνες και πόρπες για τη στερέωση ενδυmicroάτων κουmicroπιά (microερικά από πολύτιmicroο όστρεο)
διάτρητα πλακίδια και microικροσκοπικές χάντρες τα οποία βρέθηκαν κατά microεγάλες οmicroάδες
και microάλλον προέρχονται από κατάκοσmicroες στολές Η συχνότητα των περονών την πρώιmicroη
εποχή του χαλκού αποδίδεται στη χρήση νέων ειδών microάλλινων υφασmicroάτων όπως
συνάγεται από τα υψηλά ποσοστά αιγοπροβάτων που θα εκτρέφονταν για το microαλλί τους
Μερικές φορές οι περόνες ανευρίσκονται microαζί microε υφαντικά εργαλεία όπως στους
Σιταγρούς στο τέλος της 3ης χιλιετίας Στον Καστανά η microεγάλη συχνότητα και πολυτυπία
των περονών την εποχή του σιδήρου έχει επίσης ερmicroηνευθεί ως νέος ενδυmicroατολογικός
συρmicroός Πόρπες και περόνες όχι microόνο αποτελούν τυπικά προϊόντα εξειδικευmicroένης
microεταλλουργίας στη Μακεδονία στο τέλος της 2ης - αρχές της 1ης χιλιετίας πΧ αλλά και
συνήθη ταφικά κτερίσmicroατα
15
Καταmicroερισmicroός εργασίας κατά φύλο και ηλικία παρατηρείται σε όλους τους
πολιτισmicroούς Στις προβιοmicroηχανικές κοινωνίες οι άνδρες αναλαmicroβάνουν εξωοικιακές
εργασίες (κυνήγι βοσκή και σφαγή microεγάλων ζώων ψάρεmicroα αποψίλωση υλοτοmicroία
εξόρυξη βαριές οικοδοmicroικές κατασκευές ναυπηγική) ενώ οι γυναίκες οικιακές (φροντίδα
των παιδιών τροφοπαρασκευή κηποκαλλιέργεια υφαντική άντληση νερού πλύσιmicroο
microάζεmicroα καυσοξύλων τροφοσυλλογή βοτανική) Άλλες ασχολίες όπως αγροκαλλιέργεια
άναmicromicroα φωτάς βυρσοδεψία οικιακή κτηνοτροφία κυνήγι microικρών ζώων καλαθοπλεκτική
microεταφορά φορτίων ραπτική κεραmicroική microοιράζονται πιο ισόρροπα Η κατανοmicroή εργασίας
καθορίζεται ανάλογα microε την αποτελεσmicroατικότητά της στην επιβίωση και την κοινωνική
ζωή της κοινότητας (στην περίπτωση των γυναικών είναι συmicroβατή microε τη microητρότητα τη
φροντίδα και κοινωνικοποίηση των νεαρών microελών) Κατά συνέπεια οι διχοτοmicroικές
κατηγορίες της δυτικής σκέψης laquoδηmicroόσιο-ιδιωτικόraquo laquoανδρικό-γυναικείοraquo laquoχρηστικό-
συmicroβολικόraquo αποδεικνύονται ανεφάρmicroοστες τουλάχιστον microέχρι την ύστερη εποχή του
χαλκού οπότε και ανιχνεύεται στο αρχαιολογικό υλικό κάποιος σαφέστερος διαχωρισmicroός
του παραγωγικού-τεχνολογικού και κοινωνικού-τελετουργικού πεδίου Είναι
διαφωτιστικά τα ανθρωπολογικά παράλληλα σύmicroφωνα microε τα οποία άνδρες αποκτούν
laquoγυναικείουςraquo ρόλους (ενδυmicroασία συmicroπεριφορά επιλογή συντρόφων) microέσω της άσκησης
αντίστοιχων τεχνών όπως και γυναίκες laquoανδρικούςraquo Η υπέρβαση του σεξουαλικού
διmicroορφισmicroού δεν στιγmicroατίζεται από τη δεδοmicroένη κοινωνία όπως συmicroβαίνει microε τη δυτική
ηθική Αντίθετα τα εν λόγω άτοmicroα τεχνίτριες και τεχνίτες microε καινοτοmicroική συmicroβολή
θεωρούνται φορείς ευεργετικών δυνάmicroεων για όλη την κοινότητα η οποία τα περιβάλλει
microε σεβασmicroό (ας θυmicroηθούmicroε τους χαρισmicroατικούς laquoανδρόγυνουςraquo χαρακτήρες της
ελληνικής microυθολογίας όπως ο microάντης Τειρεσίας) Κατrsquo αυτόν τον τρόπο microπορεί να
ερmicroηνευτεί η παρουσία laquoγυναικείωνraquo κτερισmicroάτων σε ανδρικές ταφές και laquoανδρικώνraquo σε
γυναικείες
Πολυάριθmicroα αρχαιολογικά και εθνογραφικά παραδείγmicroατα microαρτυρούν τη
συmicromicroετοχή των παιδιών στις οικογενειακές εργασίες είτε ως microιmicroητικό παιγνίδι είτε ως
πραγmicroατική ενασχόληση microε σκοπό την κοινωνικοποίηση Γιrsquo αυτό σε πολλούς
πολιτισmicroούς η εκmicroάθηση microιας τέχνης επισφραγίζεται microε τελετές microετάβασης στον κόσmicroο
των ενηλίκων Σε τέτοιες microυήσεις microπορεί να χρησιmicroοποιούνταν κάποια από τα
microικρογραφικά οmicroοιώmicroατα οικοσκευών και εργαλείων από τους προϊστορικούς οικισmicroούς
της Μακεδονίας (σπίτια πελέκεις αγγεία έπιπλα και από το Ντικιλί Τας ένα οmicroοίωmicroα
βάρκας) Μάλιστα ορισmicroένα από τα πολυτιmicroότερα νεολιθικά κοσmicroήmicroατα όπως δακτύλιοι
από τα όστρεα Σπόνδυλος και Γλυκίmicroερις microε microικρή διάmicroετρο microπορεί προορίζονταν για
16
παιδιά ως δώρα αγάπης ή ενθυmicroήmicroατα σηmicroαντικών στιγmicroών ∆εν microπορούmicroε να γνωρίζουmicroε
ποιεςποιοι κατασκεύαζαν ή φορούσαν αυτά τα τεχνήmicroατα Είναι ωστόσο ενδιαφέρον ότι
η εικονογραφία των κοσmicroηmicroάτων αναγνωρίζεται κυρίως σε γυναικεία ειδώλια Θα
microπορούσε συνεπώς να υποτεθεί microε βάση τις αρχαιολογικές ενδείξεις ως προς τη
διακοινοτική κυκλοφορία κοσmicroηmicroάτων και υφασmicroάτων ότι γυναικεία ειδώλια microε πλούσια
ένδυση και κόσmicroηση αναπαριστούν γυναίκες microε καίριο ρόλο σε τέτοια δίκτυα επαφών
(πχ φηmicroισmicroένες τεχνίτριες)
Ολοκληρώνουmicroε microε ορισmicroένες παρατηρήσεις σχετικά microε τα αγγεία και
συγκεκριmicroένα τη microετάβαση από τα χειροποίητα στα τροχήλατα Τα πρώτα θεωρούνται
γυναικεία προϊόντα και γιrsquo αυτό microικρής αξίας ενώ τα δεύτερα προσγράφονται στο
ενεργητικό πρωτοπόρων ανδρών Ωστόσο το αρχαιολογικό υλικό κάθε άλλο παρά
επιβεβαιώνει τέτοιες προκαταλήψεις στη Μακεδονία η χειροποίητη κεραmicroική microε
microακραίωνη παράδοση συνεχίζει να χρησιmicroοποιείται microαζί microε την τροχήλατη microέχρι και την
ελληνιστική εποχή δηλαδή microια χιλιετία microετά την εmicroφάνιση της δεύτερης Τα πρωιmicroότερα
τροχήλατα αγγεία είναι σποραδικές microυκηναϊκές εισαγωγές των microέσων της 2ης χιλιετίας
πΧ ενώ οι εγχώριες αποmicroιmicroήσεις χρονολογούνται δύο ή τρεις αιώνες αργότερα (εικ 15)
Και οι δύο κατηγορίες εκπροσωπούνται microε microικρά ποσοστά στο σύνολο της κεραmicroικής
στην οποία κυριαρχούν οι χειροποίητες δηmicroιουργίες microε εξειδικευmicroένη παραγωγή σκευών
και διακοσmicroητικών ρυθmicroών κατά τόπους Επιπλέον φαίνεται ότι η εγχώρια και η
εισηγmicroένη κεραmicroική συνυπάρχουν χωρίς σηmicroαντικές αλληλεπιδράσεις
Από τα πλούσια διακοσmicroηmicroένα αγγεία της αρχαιότερης νεολιθικής microέχρι τα
απαιτητικά στην κατασκευή χονδροειδή αγγεία της τελικής νεολιθικής και της πρώιmicroης
εποχής του χαλκού και τα αmicroαυρόχρωmicroα και εγχάρακτα της ύστερης εποχής του χαλκού η
τέχνη του πηλού διακρίνεται για την ευρηmicroατικότητα την πείρα την καλαισθησία και το
εύρος των λειτουργιών της ∆εν γνωρίζουmicroε βέβαια το φύλο των κεραmicroέων (στην
αναγνώρισή του θα βοηθούσε η εξέταση δακτυλικών αποτυπωmicroάτων σε αγγεία)
microπορούmicroε ωστόσο να αναθεωρήσουmicroε προγενέστερες απόψεις ως προς την επινόηση της
κεραmicroικής για χρηστικούς λόγους όπως προτείνουν οι Catherine Perlegraves και Karen Vitelli
Οι πρώιmicroες αγγειοπλαστικές δηmicroιουργίες (Νέα Νικοmicroήδεια Γιαννιτσά) διακρίνονται για
τον υψηλό βαθmicroό έmicroπνευσης και αισθητικής Τέτοια περίτεχνα αγγεία κάθε άλλο παρά θα
ήταν κατάλληλα για τις καθηmicroερινές ανάγκες διατροφής και διατήρησης της τροφής θα
είχαν όmicroως συmicroβολική αξία λόγω της σπανιότητάς τους Εκείνο που θα microετρούσε για τους
ανθρώπους της αρχαιότερης νεολιθικής θα ήταν η πρωτόγνωρη microετατροπή της φυσικής
πρώτης ύλης σε πολιτισmicroικό αγαθό Γιrsquo αυτό οι πρώτες ή πρώτοι κάτοχοι της νέας γνώσης
17
microπορεί να ενέπνεαν στην κοινότητα σεβασmicroό ή και δέος ώστε να πρωταγωνιστούν σε
σαmicroανιστικές τελετές
ΣΥΝΤΟΜΟΓΡΑΦΙΕΣ
ΑΕΜΘ Το Αρχαιολογικό Έργο στη Μακεδονία και Θράκη
Θεσσαλονίκη Υπουργείο Πολιτισmicroού Υπουργείο
Μακεδονίας-Θράκης Αριστοτέλειο Πανεπιστήmicroιο
Θεσσαλονίκης
Εγνατία
Επετηρίδα του Ιστορικού και Αρχαιολογικού
Τmicroήmicroατος του Αριστοτελείου Πανεπιστηmicroίου
Θεσσαλονίκης
Η περιφέρεια του microυκηναϊκού κόσmicroου Ι Πρακτικά 1ου ∆ιεπιστηmicroονικού Συmicroποσίου Λαmicroία
25-29 Σεπτεmicroβρίου 1994 Αθήνα Υπουργείο
Πολιτισmicroού Ι∆΄ Εφορεία Προϊστορικών και
Κλασικών Αρχαιοτήτων
Η περιφέρεια του microυκηναϊκού κόσmicroου ΙΙ Πρακτικά 2ου ∆ιεπιστηmicroονικού Συmicroποσίου Λαmicroία
26-30 Σεπτεmicroβρίου 1999 Αθήνα Υπουργείο
Πολιτισmicroού Ι∆΄ Εφορεία Προϊστορικών και
Κλασικών Αρχαιοτήτων
Aegaeum Annales drsquoarcheacuteologie de lrsquoUniversiteacute de Liegravege et
UT-PASP Histoire de lrsquoart et lrsquoarcheacuteologie de la
Gregravece antique - University of Texas at Austin
Program in Aegean Scripts and Prehistory
BAR IS British Archaeological Reports International
Series Oxford Archaeopress
BCH Bulletin de Correspondance Helleacutenique
BSA Annual of the British School at Athens
18
Dikili Tash
Dikili Tash village preacutehistorique de Maceacutedoine
orientale Fouilles de Jean Deshayes (1961-1975)
Athegravenes Eacutecole Franccedilaise drsquoAthegravenes
Kastanas PAS Kastanas Ausgrabungen in einem Siedlunghuumlgel
der Bronze- und Eisenzeit Makedoniens 1975-1979
(Praumlhistorische Archaumlologie in Suumldosteuropa)
Volker Spiess
SSAA Sheffield Studies in Aegean Archaeology
Sheffield Sheffield Academic Press
UCLA MA University of California at Los Angeles Cotsen
Institute of Archaeology Monumenta
Archaeologica
ΕΠΙΛΟΓΗ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑΣ
ΟΙΚΙΣΜΟΙ
Κατάλογοι θέσεων - επισκοπήσεις της έρευνας
Andreou Stelios Michael Fotiadis και Kostas Kotsakis ldquoReview of Aegean prehistory V the Neolithic
and Bronze Age of northern Greecerdquo American Journal of Archaeology 100 3 (1996) 537-597
αναδηmicroοσίευση microε προσθήκες Tracey Cullen (επιmicro) Aegean prehistory a review (American
Journal of Archaeology supplement 1) Boston Archaeological Institute of America 2001 259-
327
Ασλάνης Ιωάννης Β Η προϊστορία της Μακεδονίας Ι η νεολιθική εποχή Αθήνα Καρδαmicroίτσα 1992
Γραmicromicroένος ∆ηmicroήτριος Β Νεολιθικές έρευνες στην Κεντρική και Ανατολική Μακεδονία (Βιβλιοθήκη της
εν Αθήναις Αρχαιολογικής Εταιρείας 117) Αθήνα 1991
Γραmicromicroένος ∆ηmicroήτριος Β Μάνθος Μπέσιος και Σταύρος Κώτσος Από τους προϊστορικούς οικισmicroούς της
Κεντρικής Μακεδονίας (Μακεδονική Βιβλιοθήκη 88) Θεσσαλονίκη Εταιρεία Μακεδονικών
Σπουδών 1997
Αρχοντικό
Βλ την ιστοσελίδα της ανασκαφής
lthttpwwwhistauthgrtomeisarchaeologyresearchexcavationsarhondikohtmgt
19
Άσσηρος
Wardle Kenneth A και Diana Wardle ldquoAssiros Toumba a brief history of the settlementrdquo Henrieta
Todorova Mark Stefanovich και Georg Ivanov (επιmicro) The StrumaStrymon river valley in
prehistory Proceedings of the International Symposium ldquoStrymon Praehistoricusrdquo Kjustendil ndash
Blagoevgrad (Bulgaria) Serres - Amphipolis (Greece) 27-910-10-2004 (In the Steps of James
Harvey Gaul 2) Sofia Gerda Henkel Stiftung Museum of History - Kjustendil 2007 451-479
Γιαννιτσά
Χρυσοστόmicroου Παναγιώτης laquoΟ νεολιθικός οικισmicroός των Γιαννιτσών Βraquo ΑΕΜΘ 3 (1989) 119-134
_____ laquoΟι νεολιθικές έρευνες στην πόλη και την επαρχία Γιαννιτσών κατά το 1991raquo ΑΕΜΘ 5 (1991)
111-126
_____ laquoΟ νεολιθικός οικισmicroός των Γιαννιτσών Β νέα ανασκαφικά δεδοmicroένα (1992-1993)raquo ΑΕΜΘ 7
(1993) 135-146
Χρυσοστόmicroου Παύλος και Παναγιώτης Χρυσοστόmicroου laquoΝεολιθικές έρευνες στα Γιαννιτσά και στην
περιοχή τουςraquo ΑΕΜΘ 4 (1990) 169-186
∆ήmicroητρα
Γραmicromicroένος ∆ηmicroήτριος Β Νεολιθική Μακεδονία (∆ηmicroοσιεύmicroατα του Αρχαιολογικού ∆ελτίου 56)
Αθήνα Υπουργείο Πολιτισmicroού Ταmicroείο Αρχαιολογικών Πόρων και Απαλλοτριώσεων 1997
∆ισπηλιό
Βλ την ιστοσελίδα της ανασκαφής
lthttpdispiliowebauthgrgt
Θέρmicroη
Παππά Μαρία Οργάνωση του χώρου και οικιστικά στοιχεία στους νεολιθικούς οικισmicroούς της Κεντρικής
Μακεδονίας διδακτορική διατριβή Αριστοτέλειο Πανεπιστήmicroιο Θεσσαλονίκης Τmicroήmicroα Ιστορίας
και Αρχαιολογίας 2 τόmicroοι 2008 lthttpcdslibauthgrsubmitarchiveGrizagri-2008-1546pdfgt
lthttpcdslibauthgrsubmitarchiveGrizagri-2008-1546pappapdfgt
Καστανάς
Aslanis Ioannis Kastanas die Fruumlhbronzezeitlichen Funde und Befunde (PAS 4) Berlin 1985
Becker Cornelia Kastanas die Tierknochenfunde (PAS 5) Berlin 1986
Ηaumlnsel Bernhard Kastanas die Grabung und der Baubefund (PAS 7) Berlin 1989
Houmlchstetter Alix Kastanas die Handgemachte Keramik Schicthen 19 bis 1 (PAS 3) Berlin 1984
_____ Kastanas die Kleinfunde (PAS 6) Berlin 1987
Jung Reinhrad Kastanas die Drehscheibenkeramik der Schichten 19 bis 11 (PAS 18) Kiel 2002
20
Kroll Helmut J Kastanas die Pfanzenfunde (PAS 2) Berlin 1983
Λιβαδοπόταmicroος
Τρανταλίδου Κ Π Καρκάνας Ε Μπελεγρίνου Θ Χατζηθεοδώρου laquoΣπήλαιο σε microια σηmicroαντική δίοδο
της ∆υτικής Μακεδονίας στο Φαράγγι του Λιβαδοπόταmicroου πρώτη παρουσίασηraquo ΑΕΜΘ 19
(2005) 579-594
Μακρύγιαλος
Βλ Μ Παππά (Θέρmicroη)
Μάνδαλο
Μερούσης Νίκος και Μαριάννα Νικολαΐδου laquoΗ κεραmicroική της νεολιθικής και της πρώιmicroης εποχής του
χαλκού από τον προϊστορικό οικισmicroό Μανδάλου Πέλλας η τεχνολογική διαφοροποίησηraquo ΑΕΜΘ
11 (1997) 155-163
Παπαευθυmicroίου-Παπανθίmicroου Αικατερίνη laquoΤρία νεολιθικά ειδώλια από το Μάνδαλο της Μακεδονίαςraquo
Ειλαπίνη τόmicroος τιmicroητικός για τον καθηγητή Νικόλαο Πλάτωνα Ηράκλειο ∆ήmicroος Ηρακλείου
Βικελαία Βιβλιοθήκη 1987 171-177
Παπαευθυmicroίου-Παπανθίmicroου Αικατερίνη και Αγγελική Πιλάλη-Παπαστερίου laquoΑνασκαφές στο
Μάνδαλοraquo ΑΕΜΘ 1 (1987) 173-180
_____ laquoΑνασκαφή στο Μάνδαλοraquo ΑΕΜΘ 2 (1988) 127-135
_____ laquoΗ ανασκαφική έρευνα στο Μάνδαλο 1987-1990raquo Εγνατία 2 (1990) 411-421
_____ laquoΟ προϊστορικός οικισmicroός στο Μάνδαλο νέα στοιχεία στην προϊστορία της Μακεδονίαςraquo Αρχαία
Μακεδονία V Ανακοινώσεις κατά το 5ο ∆ιεθνές Συmicroπόσιο Θεσσαλονίκη 10-15 Οκτωβρίου 1989
τόmicro 2 (Ίδρυmicroα Μελετών Χερσονήσου του Αίmicroου 240) Θεσσαλονίκη 1993 1207-1216
_____ laquoΟι προϊστορικοί οικισmicroοί στο Μάνδαλο και στο Αρχοντικό Πέλλαςraquo ΑΕΜΘ 10Α (1996) 143-
158
Πιλάλη-Παπαστερίου Αγγελική Αικατερίνη Παπαευθυmicroίου-Παπανθίmicroου Κώστας Κωτσάκης και Θώmicroη
Σαββοπούλου laquoΝέος προϊστορικός οικισmicroός στο Μάνδαλο ∆υτικής Μακεδονίαςraquo Αρχαία
Μακεδονία IV Ανακοινώσεις κατά το 4ο ∆ιεθνές Συmicroπόσιο Θεσσαλονίκη 21-25 Σεπτεmicroβρίου 1983
(Ίδρυmicroα Μελετών Χερσονήσου του Αίmicroου 204) Θεσσαλονίκη 1986 451-465
Nikolaidou Marianna Nikos Merousis Aikaterini Papanthimou και Angeliki Papasteriou ldquoFrom metron
to context in NeolithicEarly Bronze Age Mandalon northwestern Greece the example of
ceramicsrdquo Karen Polinger Foster και Robert Laffineur (επιmicro) METRON measuring the Aegean
Bronze Age Proceedings of the 9th International Aegean Conference Yale University 18-21 April
2002 (Aegaeum 24) 2003 317-325
Valamoti Soultana Plants and people in Late Neolithic and Early Bronze Age Greece an
archaeobotanical investigation (BAR IS 1258) 2004
21
Νέα Νικοmicroήδεια
Rodden Robert J και Kenneth A Wardle (επιmicro) Nea Nikomedeia I the excavation of an Early
Neolithic village in northern Greece 1961-1964 directed by R J Rodden The excavation and the
ceramic assemblage (BSA supplementary volume 25) London British School at Athens 1996
Ντικιλί Τας
Koukouli-Chryssanthaki Haiumldo Reneacute Treuil Laurent Lespez και Dimitra Malamidou Dikili Tash
village preacutehistorique de Maceacutedoine orientale Recherches franco-helleacuteniques dirigeacutees par la
Socieacuteteacute archeacuteologique drsquoAthegravenes et lrsquoEacutecole franccedilaise drsquoAthegravenes (1986-2001) (Bibliothegraveque de la
Socieacuteteacute Αrcheacuteologique drsquoAthegravenes 254) Athegravenes 2008
Treuil Reneacute (επιmicro) Dikili Tash τόmicro 1 (BCH suppleacutement 24) 1992
_____ (επιmicro) Dikili Tash τόmicro 2 (BCH suppleacutement 37) 2004
Ροδοχώρι
Rodden Robert J ldquoRecent discoveries from prehistoric Macedonia (an interim report)rdquo Balkan Studies
5 (1964) 110-124
Σέρβια
Ridley Cressida Kenneth A Wardle και Catharine A Μould microε τη συνεργασία των Jill Carington
Smith Rupert Housely Jonathan Musgrave και Bill Phelps Servia I Anglo-Hellenic rescue
excavations 1971-73 directed by Katerina Rhomiopoulou and Cressida Ridley (BSA
supplementary volume 32) London British School at Athens 2000
Σιταγροί
Elster Ernestine S ldquoConstruction and use of the Early Bronze Age Burnt House at Sitagroi craft and
technologyrdquo Robert Laffineur και Philip P Betancourt (επιmicro) TECHNI craftsmen craftswomen
and craftsmanship in the Aegean Bronze Age Proceedings of the 6th International Aegean
Conference Philadelphia Temple University 18-21 April 1996 τόmicro 1 (Aegaeum 16) 1997 19-
35
Elster Ernestine S και Colin Renfrew (επιmicro) Prehistoric Sitagroi excavations in northeast Greece
1968-1970 The final report τόmicro 2 (UCLA MA 20) 2003
Renfrew Colin Marija Gimbutas και Ernestine S Elster (επιmicro) Excavations at Sitagroi a prehistoric
village in northeast Greece τόmicro 1 (UCLA MA 13) 1986
Σκάλα Σωτήρος
Κουκούλη-Χρυσανθάκη Χάιδω laquoΟικισmicroός της πρώιmicroης εποχής του χαλκού στη Σκάλα Σωτήρος
Θάσουraquo ΑΕΜΘ 1 (1987) 389-406
22
_____ laquoΟικισmicroός της πρώιmicroης εποχής του χαλκού στη Σκάλα Σωτήρος Θάσου ΙΙraquo ΑΕΜΘ 2 (1988) 421-
431
_____ laquoΑνασκαφή Σκάλας Σωτήροςraquo ΑΕΜΘ 3 (1989) 507-520
_____ laquoΑνασκαφή Σκάλας Σωτήρος 1990raquo ΑΕΜΘ 4 (1990) 531-545
Τούmicroπα
Αναγνώστου Ιωάννα ∆ηmicroήτρης Κυριάκου Ευαγγελία Κυριατζή και Arturo Vargas laquoΑνασκαφή
Τούmicroπας Θεσσαλονίκης 1990 οι εργασίες στην πλαγιά της Τούmicroπαςraquo ΑΕΜΘ 4 (1990) 277-287
Ανδρέου Στέλιος και Κώστας Κωτσάκης laquoΗ ανασκαφή στην Τούmicroπα Θεσσαλονίκης το 1991raquo ΑΕΜΘ
5 (1991) 209-219
_____ laquoΑνασκαφή Τούmicroπας Θεσσαλονίκης 1992raquo ΑΕΜΘ 6 (1992) 259-272
_____ laquoΗ προϊστορική Τούmicroπα της Θεσσαλονίκης παλιά και νέα ερωτήmicroαταraquo ΑΕΜΘ 10Α (1996) 369-
387
Ανδρέου Στέλιος Κώστας Κωτσάκης και Γιώργος Χ Χουρmicroουζιάδης laquoΑνασκαφή στην Τούmicroπα
Θεσσαλονίκης 1989raquo Εγνατία 2 (1990) 381-404
Κραχτοπούλου Αθανασία και Κοσmicroάς Τουλούmicroης laquoΑνασκαφή Τούmicroπας 1990 οι εργασίες στην
κορυφή της Τούmicroπαςraquo ΑΕΜΘ 4 (1990) 289-297
Κωτσάκης Κώστας και Στέλιος Ανδρέου laquoΠροκαταρκτικές παρατηρήσεις για την οργάνωση του χώρου
στην προϊστορική Τούmicroπα Θεσσαλονίκηςraquo ΑΕΜΘ 1 (1987) 223-232
_____ laquoΠροκαταρκτικές παρατηρήσεις στις αρχιτεκτονικές φάσεις του οικισmicroού της Τούmicroπας
Θεσσαλονίκηςraquo ΑΕΜΘ 3 (1989) 201-213
_____ laquoΑνασκαφή Τούmicroπας Θεσσαλονίκης 1993raquo ΑΕΜΘ 7 (1993) 279-286
Χουρmicroουζιάδης Γιώργος laquoH ανασκαφή της Τούmicroπας (1984-1987) raquo ΑΕΜΘ 1 (1987) 219-222
_____ laquoΗ Τούmicroπα και ο lsquoασιατικός τρόπος παραγωγήςrsquoraquo ΑΕΜΘ 4 (1990) 269-275
ΤΑΦΕΣ
Ανδρόνικος Μανόλης Βεργίνα Ι το νεκροταφείον των τύmicroβων (Βιβλιοθήκη της εν Αθήναις
Αρχαιολογικής Εταιρείας 62) Αθήνα 1969
Γραmicromicroένος ∆ηmicroήτριος Β και Σέβη Τριανταφύλου (επιmicro) Ανθρωπολογικές microελέτες από τη Βόρεια
Ελλάδα τόmicro 1 (∆ηmicroοσιεύmicroατα του Αρχαιολογικού Ινστιτούτου Μακεδονικών και Θρακικών
Σπουδών 5) Θεσσαλονίκη 2004
Ζιώτα Χριστίνα Ταφικές πρακτικές και κοινωνίες της εποχής του χαλκού στη ∆υτική Μακεδονία τα
νεκροταφεία στην Κοιλάδα και τις Γούλες Κοζάνης διδακτορική διατριβή Αριστοτέλειο
Πανεπιστήmicroιο Θεσσαλονίκης Τmicroήmicroα Ιστορίας και Αρχαιολογίας 2007
lthttpcdslibauthgrsubmitarchiveGrizagri-2007-602pdfgt
Καρλιάmicroπας Γιάννης Μάνθος Μπέσιος και Σέβη Τριανταφύλλου laquoΝεκροταφεία της πρώιmicroης εποχής
του σιδήρου στη Βόρεια Πιερίαraquo Νικόλαος Χ Σταmicroπολίδης και Αγγελική Γιαννικούρη (επιmicro) Το
23
Αιγαίο στην πρώιmicroη εποχή του σιδήρου Πρακτικά του ∆ιεθνούς Συmicroποσίου Ρόδος 1-4 Νοεmicroβρίου
2002 Αθήνα Πανεπιστήmicroιο Κρήτης - Υπουργείο Πολιτισmicroού Ινστιτούτο Αιγαιακών Σπουδών
2004 341-352
Καραmicroήτρου-Μεντεσίδη Γεωργία Βόιον - Νότια Ορεστίς αρχαιολογική έρευνα και ιστορική τοπογραφία
2 τόmicroοι Θεσσαλονίκη Θ Αλτιντζής 1999
Κουκούλη-Χρυσανθάκη Χάιδω Πρωτοϊστορική Θάσος τα νεκροταφεία του οικισmicroού Καστρί 3 τόmicroοι
(∆ηmicroοσιεύmicroατα του Αρχαιολογικού ∆ελτίου 45) Αθήνα Υπουργείο Πολιτισmicroού Ταmicroείο
Αρχαιολογικών Πόρων και Απαλλοτριώσεων 1992
Σαββοπούλου Θώmicroη laquoΠαλιό Γυναικόκαστρο το νεκροταφείο των lsquoπεριβόλωνrsquoraquo Νικόλαος Χ
Σταmicroπολίδης (επιmicro) Καύσεις στην εποχή του χαλκού και του σιδήρου Πρακτικά Συmicroποσίου Ρόδος
29 Απριλίου - 2 Μαΐου 1999 Πανεπιστήmicroιο Κρήτης - ΚΒ΄ Εφορεία Προϊστορικών και Κλασικών
Αραχιοτήτων - Μεσογειακή Αρχαιολογική Εταιρεία Αθήνα Πανεπιστήmicroιο Κρήτης 2001 169-185
Linduff Katheryn M και Karen S Rubinson (επιmicro) Are all warriors male Gender roles on the ancient
Eurasian steppe Lanham AltaMira 2008
Papadopoulos John K microε τη συνεργασία των Jonathan H Musgrave Sandor Boumlkoumlnyi Deborah
Ruscillo Ferene Gyulai Kristina Kelertas R E Jones και I K Whitbread The Early Iron Age
cemetery at Torone excavations conducted by the Australian Archaeological Institute at Athens in
collaboration with the Athens Archaeological Society 2 τόmicroοι (UCLA MA 24) 2005
Triantaphyllou Sevi A bioarchaeological approach to prehistoric cemetery populations from central
and western Greek Macedonia (BAR IS 976) 2001
ΝΕΟΛΙΘΙΚΑ ΕΙ∆ΩΛΙΑ
Κοκκινίδου ∆ήmicroητρα Παρελθόν και εξουσία όψεις της αρχαιολογίας στην ελληνική κοινωνία και
εκπαίδευση Θεσσαλονίκη Βάνιας 2005 (κεφ 39)
Κοκκινίδου ∆ήmicroητρα και Μαριάννα Νικολαΐδου Η αρχαιολογία και η κοινωνική ταυτότητα του φύλου
προσεγγίσεις στην αιγαιακή προϊστορία Θεσσαλονίκη Βάνιας 1993 (κεφ 43-44)
Kokkinidou Dimitra και Marianna Nikolaidou ldquoBody imagery in the Aegean Neolithic ideological
implications of anthropomorphic figurinesrdquo Jane Moore και Eleanor Scott (επιmicro) Invisible people
and processes writing gender and childhood into European archaeology London - New York
Leicester University Press 1997 88-112
Talalay Lauren E ldquoHeady business skulls heads and decapitation in Neolithic Anatolia and Greecerdquo
Journal of Mediterranean Archaeology 17 2 (2004) 139-163
ΤΕΛΕΤΟΥΡΓΙΚΕΣ ΟΨΕΙΣ ΤΗΣ ΝΕΟΛΙΘΙΚΗΣ ΚΑΙ ΤΗΣ ΕΠΟΧΗΣ ΤΟΥ ΧΑΛΚΟΥ
Nikolaidou Marianna ldquoOrnament production and use at Sitagroi northeast Greece symbolic and social
implications of an Early Bronze Age technologyrdquo Robert Laffineur και Philip P Betancourt
(επιmicro) TECHNI craftsmen craftswomen and craftsmanship in the Aegean Bronze Age
24
Proceedings of the 6th International Aegean Conference Philadelphia Temple University 18-21
April 1996 τόmicro 1 (Aegaeum 16) 1997 177-196
Nikolaidou Marianna ldquoRitualized technologies in the Aegean Neolithic The crafts of adornmentrdquo
Evangelos Kyriakidis (επιmicro) The archaeology of ritual (UCLA Cotsen Advanced Seminars 3)
2007 183-208
Perlegraves Catherine και Karen D Vitelli ldquoCraft specialization in the Neolithic of Greecerdquo Paul Halstead
(επιmicro) Neolithic society in Greece (SSAA 2) 1999 96-107
ΝΕΟΛΙΘΙΚΟΙ ΠΕΡΙΒΟΛΟΙ
Kokkinidou Dimitra και Marianna Nikolaidou ldquoNeolithic enclosures in Greek Macedonia violent and
non-violent aspects of territorial demarcationrdquo John Carman και Anthony Harding (επιmicro) Ancient
warfare archaeological perspectives Phoenix Mill Sutton 2004 2η έκδοση 89-99
ΜΥΚΗΝΑΪΚΕΣ ΕΠΙ∆ΡΑΣΕΙΣ
Ανδρέου Στέλιος laquoΗ microυκηναϊκή κεραmicroική και οι κοινωνίες της Κεντρικής Μακεδονίας στην ύστερη
εποχή του χαλκούraquo Η περιφέρεια του microυκηναϊκού κόσmicroου II 2003 191-210
Ανδρέου Στέλιος και Κώστας Κωτσάκης laquoΜυκηναϊκή παρουσία Μυκηναϊκή περιφέρεια Η Τούmicroπα
Θεσσαλονίκης microια θέση της εποχής του χαλκού στη Μακεδονίαraquo Η περιφέρεια του microυκηναϊκού
κόσmicroου Ι 1999 107-116
Jung Reinhrad laquoΗ microυκηναϊκή κεραmicroική της Μακεδονίας και η σηmicroασία τηςraquo Η περιφέρεια του
microυκηναϊκού κόσmicroου ΙΙ 2003 211-225
Καραmicroήτρου-Μεντεσίδη Γεωργία laquoΜυκηναϊκά Αιανής Ελιmicroιώτιδας και Άνω Μακεδονίαςraquo Η
περιφέρεια του microυκηναϊκού κόσmicroου ΙΙ 2003 167-190
Στεφανή Λιάνα και Νίκος Μερούσης laquoΤοπίο στην οmicroίχλη η 2η χιλιετία στην πεδιάδα της Κεντρικής
Μακεδονίαςraquo Η περιφέρεια του microυκηναϊκού κόσmicroου ΙΙ 2003 227-242
Andreou Stelios ldquoExploring the patterns of power in the Bronze Age settlements of northern Greece
Keith Branigan (επιmicro) Urbanism in the Aegean Bronze Age (SSAA 4) 2002 160-173
Buxeda J I Garrigoacutes R E Jones V Kilikoglou S T Levi Y Maniatis J Mitchell L Vagnetti K A
Wardle και S Andreou ldquoTechnology transfer at the periphery of the Mycenaean world the case of
Mycenaean pottery found in central Macedonia (Greece) and the plain of Sybaris (Italia)
Archaeometry 43 2 (2003) 263-284
Jung Reinhrad ldquoLate Helladic IIIC at the Touacutembes of Kastanas and Oacutelynthos and the problems of
Macedonian Mycenaean potteryrdquo Sigrid Deger-Jalkotzy και Michaela Zavadil (επιmicro) LH IIIC
chronology and synchronisms Proceedings of the International Workshop held at the Austrian
Academy of Sciences 7-8 May 2001 (Veroumlffentlichungen der Mykenischen Kommision 20)
Wien 2003 131- 144
25
Kiriatzi Evangelia Stelios Andreou Sarantis Dimitriadis και Kostas Kotsakis ldquoCo-exisitng traditions
handmade and wheelmade pottery in Late Bronze Age central Macedoniarsquo Robert Laffineur και
Philip P Betancourt (επιmicro) TECHNI craftsmen craftswomen and craftsmanship in the Aegean
Bronze Age Proceedings of the 6th International Aegean Conference Philadelphia Temple
University 18-21 April 1996 τόmicro 2 (Aegaeum 16) 1997 361-368
Wardle Kenneth A ldquoMycenaean trade and influence in northern Greecerdquo Carol Zerner Peter Zerner και
John Winder (επιmicro) Wace and Blegen pottery as evidence for trade in the Aegean Bronze Age
1939-1989 Proceedings of an International Conference held at the American School of Classical
Studies at Athens December 2-3 1989 Amsterdam Gieben 1993 117-141
ΑΠΟΘΗΚΕΥΣΗ
Τουλούmicroης Κοσmicroάς Το περίσσευmicroα στην προϊστορία η προϊστορική οικονοmicroία microε βάση τα αρχαιολογικά
δεδοmicroένα Θεσσαλονίκη Σύγχρονη Παιδεία 1996
Margomenou Despina ldquoFood storage in prehistoric Greece interrogating complexity at the margins of
the lsquoMycenaean worldrsquordquo Journal of Mediterranean Archaeology 21 2 (2008) 191-212
Margomenou Despina Stelios Andreou και Kostas Kotsakis ldquoThe Thessaloniki tell an approach to the
study of the pithoi and the question of storage in the Late Bronze Agerdquo ΑΕΜΘ 19 (2005) 157-
171
26
ΕΙΚΟΝΕΣ
Εικόνα 1 Γυναικείο στεατοπυγικό ειδώλιο από πηλό της αρχαιότερης νεολιθικής
(Νέα Νικοmicroήδεια Αρχαιολογικό Μουσείο Βέροιας)
∆ηmicroήτριος Ρ Θεοχάρης Νεολιθική Ελλάς Αθήνα Εθνική Τράπεζα της Ελλάδος 1973 εικ 18 Ίδρυmicroα Μείζονος Ελληνισmicroού lthttpwwwfhwgrchronos01engallerynlnikomidnikom4maxhtmlgt
27
Εικόνα 2 Γυναικείο ειδώλιο από πηλό της νεότερης νεολιθικής (Μακρύγιαλος)
Μάνθος Μπέσιος και Μαρία Παππά Πύδνα Κατερίνη Πιερική Αναπτυξιακή 1995 25 Ίδρυmicroα Μείζονος Ελληνισmicroού lthttpwwwfhwgrchronos01engallerynlmakrygmakryg12maxhtmlgt
28
Εικόνα 3 Γυναικείο πήλινο ειδώλιο της νεότερης νεολιθικής (Μάνδαλο
Αρχαιολογικό Μουσείο Πέλλας)
Φωτογραφικό αρχείο Αικατερίνης Παπαευθυmicroίου-Παπανθίmicroου και Αγγελικής Πιλάλη-Παπαστερίου Ίδρυmicroα Μείζονος Ελληνισmicroού lthttpwwwfhwgrchronos01engallerynlmandalomandalo6maxhtmlgt
29
Εικόνα 4 Γυναικείο ακρόλιθο ειδώλιο της νεότερης νεολιθικής (Μάνδαλο
Αρχαιολογικό Μουσείο Πέλλας)
Φωτογραφικό αρχείο Αικατερίνης Παπαευθυmicroίου-Παπανθίmicroου και Αγγελικής Πιλάλη-Παπαστερίου Ίδρυmicroα Μείζονος Ελληνισmicroού lthttpwwwfhwgrchronos01engallerynlmandalomandalo4htmlgt lthttpwwwfhwgrchronos01engallerynlmandalomandalo5maxhtmlgt
30
Εικόνα 5 Γυναικείο σχηmicroατοποιηmicroένο ειδώλιο από πέτρα της τελικής νεολιθικής
(Σιταγροί Αρχαιολογικό Μουσείο ∆ράmicroας)
Γεώργιος Α Παπαθανασόπουλος (επιmicro) Ο νεολιθικός πολιτισmicroός στην Ελλάδα Αθήνα Ίδρυmicroα Νικολάου Π Γουλανδρή - Μουσείο Κυκλαδικής Τέχνης 1996 αρ καταλόγου 200 Ίδρυmicroα Μείζονος Ελληνισmicroού lthttpwwwfhwgrchronos01engallerynlsitagsitag3htmlgt
31
Εικόνα 6 Σταυρόσχηmicroα ειδώλια από microάρmicroαρο της νεότερης νεολιθικής
(Μακρύγιαλος)
Μάνθος Μπέσιος και Μαρία Παππά Πύδνα Κατερίνη Πιερική Αναπτυξιακή 1995 22 Ίδρυmicroα Μείζονος Ελληνισmicroού lthttpwwwfhwgrchronos01engallerynlmakrygmakryg6maxhtmlgt
32
Εικόνα 7 Κοσmicroήmicroατα από Σπόνδυλο (Σιταγροί Αρχαιολογικό Μουσείο ∆ράmicroας)
∆ηmicroήτριος Ρ Θεοχάρης Νεολιθική Ελλάς Αθήνα Εθνική Τράπεζα της Ελλάδος 1973 εικ 110 Ίδρυmicroα Μείζονος Ελληνισmicroού lthttpwwwfhwgrchronos01engallerynlsitagsitag5htmlgt
33
Εικόνα 8 Κοσmicroήmicroατα από Σπόνδυλο της τελικής νεολιθικής (Μακρύγιαλος)
Μάνθος Μπέσιος και Μαρία Παππά Πύδνα Κατερίνη Πιερική Αναπτυξιακή 1995 32 Ίδρυmicroα Μείζονος Ελληνισmicroού lthttpwwwfhwgrchronos01engallerynlmakrygmakryg19htmlgt
34
Εικόνα 9 Περίβολος της νεότερης-τελικής νεολιθικής στο Μάνδαλο
Φωτογραφικό αρχείο Αικατερίνης Παπαευθυmicroίου-Παπανθίmicroου και Αγγελικής Πιλάλη-Παπαστερίου Ίδρυmicroα Μείζονος Ελληνισmicroού lthttpwwwfhwgrchronos01engallerynlmandalomandalo2htmlgt
35
Εικόνα 10 Τάφροι της νεότερης νεολιθικής στον Μακρύγιαλο
Μάνθος Μπέσιος και Μαρία Παππά Πύδνα Κατερίνη Πιερική Αναπτυξιακή 1995 23 Ίδρυmicroα Μείζονος Ελληνισmicroού lthttpwwwfhwgrchronos01engallerynlmakrygmakryg1htmlgt
36
Εικόνα 11 Αποθηκευτικοί χώροι της ύστερης εποχής του χαλκού στην Άσσηρο
Kenneth A Wardle Institute of Archaeology and Antiquity University of Birmingham
lthttpartswebbhamacukahakawAssirosassirosiaph12htmgt
37
Εικόνα 12 Αναπαράσταση πασσαλόπηκτου οικήmicroατος της αρχαιότερης νεολιθικής
στη Νέα Νικοmicroήδεια
∆ηmicroήτριος Ρ Θεοχάρης Νεολιθική Ελλάς Αθήνα Εθνική Τράπεζα της Ελλάδος σχ 14 Ίδρυmicroα Μείζονος Ελληνισmicroού lthttpwwwfhwgrchronos01engallerynlnikomidnikom2htmlgt
38
Εικόνα 13 Πασσσαλόπηκτα οικήmicroατα και φούρνοι της πρώιmicroης εποχής στο
Αρχοντικό
Τοmicroέας Αρχαιολογίας Τmicroήmicroα Ιστορίας και Αρχαιολογίας Αριστοτελείου Πανεπιστηmicroίου Θεσσαλονίκης lthttpwwwhistauthgrtomeisarchaeologyresearchexcavationsarhondikohtmgt
39
Εικόνα 14 Πήλινες άγκυρες της πρώιmicroης εποχής του χαλκού από τα Σέρβια
Kenneth A Wardle Institute of Archaeology and Antiquity University of Birmingham lthttpartswebbhamacukahakawServiaserviaclayhtmgt
40
Εικόνα 15 Τοπική microυκηναϊκή κεραmicroική από την Άσσηρο (γύρω στο 1150 πΧ)
Kenneth A Wardle Institute of Archaeology and Antiquity University of Birmingham lthttpartswebbhamacukahakawAssirosassirosmycenaean2htmgt
6
σώmicroα ενώ το ενδιαφέρον microετατοπίζεται από τα ανατοmicroικά σε πολιτισmicroικά γνωρίσmicroατα
(ζώνες κοσmicroήmicroατα ιmicroάντες προς δήλωση του ενδύmicroατος εργαλεία και όπλα) Τώρα
εmicroφανίζονται και τα λεγόmicroενα λίθινα σκήπτρα microε οπή στειλέωσης όπως η κεφαλή λέαινας
από microαύρο λίθο από τη Μακρά Οικία των Σιταγρών και ο χάλκινος πέλεκυς από το
Μάνδαλο Σε microια -microοναδική στο είδος της- microνηmicroειακή στήλη από τη Σκάλα Σωτήρος
Θάσου η ανθρώπινη microορφή που φέρει δόρυ microαχαίρι και στη ζώνη διπλό πέλεκυ έχει
αποδοθεί σε πολεmicroιστή παρά την απόλυτη σχηmicroατοποίησή της Τέτοιες συσχετίσεις
παραπέmicroπουν σε σύγχρονα laquoανδρικάraquo και laquoγυναικείαraquo εξαρτήmicroατα (όπλα και κοσmicroήmicroατα
αντίστοιχα) όταν δεν στηρίζονται σε σαφείς ενδείξεις
Η διάδοση της microεταλλουργίας (χαλκός και ορείχαλκος) θα δροmicroολογήσει
διαδικασίες κοινωνικού microετασχηmicroατισmicroού Τα σχετικά ευρήmicroατα από τη Μακεδονία είναι
περιορισmicroένα σε σύγκριση microε τη Νότια Ελλάδα microπορούmicroε όmicroως να εικάσουmicroε και εδώ
την αρχόmicroενη εδραίωση των έmicroφυλων σχέσεων εξουσίας οι οποίες microπορούν να
ανιχνευτούν microέχρι έναν βαθmicroό στα οργανωmicroένα νεκροταφεία
ΤΑΦΕΣ
Τα ταφικά έθιmicroα της νεολιθικής στη Μακεδονία είναι ελάχιστα γνωστά επειδή δεν
έχουν εντοπιστεί ανεξάρτητα νεκροταφεία Τα διαθέσιmicroα παραδείγmicroατα από όλες τις
φάσεις της περιόδου αφορούν microεmicroονωmicroένες ακτέριστες ταφές (αν και δεν microπορεί να
αποκλειστεί η εναπόθεση προσφορών από φθαρτά υλικά) ή καύσεις microέσα σε οικισmicroούς
Στο Μάνδαλο (νεότερη νεολιθική) ένα microεγάλο αγγείο περιείχε παιδική ταφή ενώ ένας
ειδικά διαmicroορφωmicroένος λάκκος την ανακοmicroιδή των λειψάνων ενός ενήλικα Στον
Μακρύγιαλο (νεότερη νεολιθική) βρέθηκαν καmicroένα οστά βρέφους microέσα σε αγγείο
(εγχυτρισmicroός) και ανακοmicroιδές στην επίχωση της τάφρου που περιέβαλλε τον οικισmicroό Στη
ίδια θέση microια οmicroάδα τάφων έξω από την κατοικηmicroένη περιοχή χρονολογείται στην
πρώιmicroη εποχή του χαλκού όπως και εκείνες δύο νηπίων σε πίθους microέσα σε σπίτια στο
Αρχοντικό Πέλλας
Ο ενταφιασmicroός microέσα στα όρια του κατοικηmicroένου χώρου microπορεί να σηmicroαίνει ότι
ορισmicroένα microέλη της κοινότητας είχαν ειδική microεταχείριση για λόγους που όmicroως microας
διαφεύγουν και δεν αφορούν κατrsquo ανάγκην την εξέχουσα κοινωνική τους θέση Ίσως η
εξήγηση πρέπει να αναζητηθεί σε δοξασίες σύmicroφωνα microε τις οποίες η laquoεντός των τειχώνraquo
ταφή είχε ευεργετική επίδραση στους ζωντανούς ή στην άρνηση των ζώντων να δεχτούν
την αmicroετάκλητη απώλεια που φέρνει ο θάνατος Κατrsquo αντίθετη άποψη οι ακτέριστες ταφές
ανήκαν σε άτοmicroα άσηmicroα ή microε βλαπτικές δυνάmicroεις οι οποίες για να ελεγχθούν έπρεπε να
7
δεσmicroευτούν microέσα στον κατοικηmicroένο χώρο Παρά την πενιχρότητα των πληροφοριών
διαφαίνεται κάποια προτίmicroηση για τον ενταφιασmicroό παιδιών microέσα στους οικισmicroούς Μήπως
τα νεαρά και πιο ευάλωτα microέλη της κοινότητας έπρεπε να προστατευτούν microένοντας δίπλα
στα οικεία τους πρόσωπα και microετά θάνατον Αυτές οι laquoταπεινέςraquo ταφές αναδεικνύουν microια
από τις πιο αθέατες όψεις του προϊστορικού κόσmicroου την παιδική ηλικία Στις
τεχνοκρατικές ανασυνθέσεις όπου κυριαρχούν οι παραγωγοί οι κατασκευαστές οι
καταναλωτές αγαθών και ο περί αυτά ανταγωνισmicroός αγνοείται η σπουδαιότητα των
συναισθηmicroατικών δεσmicroών και της ανάγκης για στοργή Και είναι συνήθως τα microη
laquoεντυπωσιακάraquo ευρήmicroατα που φέρνουν στον νου το ανθρώπινο πρόσωπο του microακρινού
παρελθόντος
Τα οργανωmicroένα νεκροταφεία εmicroφανίζονται την πρώιmicroη εποχή του χαλκού (Άγιος
Μάmicroας και Συκιά Χαλκιδικής Κοιλάδα και Γούλες Κοζάνης) και αυξάνονται στην ύστερη
εποχή του χαλκού και την εποχή του σιδήρου (Βεργίνα Ηmicroαθίας Ρύmicroνιο και Αιανή
Κοζάνης Κορινός Πιερίας Σπάθες και Τρεις Ελιές Ολύmicroπου Παλιό Γυναικόκαστρο
Κιλκίς Συκιά και Τορώνη Χαλκιδικής Καστρί Θάσου) Το νεκροταφείο αυτονοmicroείται
από τον οικισmicroό και εξαίρεται τοπογραφικά (περίβλεπτα υψώmicroατα -Τορώνη Καστρί) και
αρχιτεκτονικά microε σειρές λίθων γύρω από τους τάφους (Κοιλάδα Άγιος Μάmicroας Τορώνη)
λίθινους τύmicroβους (Βεργίνα Ρύmicroνιο Κορινός Συκιά Παλιό Γυναικόκαστρο) ή λιθόκτιστες
θήκες για την εναπόθεση των νεκρών (Αιανή Όλυmicroπος Καστρί) Οι τάφοι διαρθρώνονται
κατά συστάδες οι οποίες microάλλον αντιστοιχούν σε οmicroάδες νεκρών microε συγγενικές σχέσεις
Επάλληλες ή πολλαπλές ταφές και ανακοmicroιδές σε συνδυασmicroό microε τη χρονολογική-
τυπολογική εξέλιξη των κτερισmicroάτων δηλώνουν τη χρήση του ίδιου χώρου από γενιά σε
γενιά (Κοιλάδα Τορώνη Παλιό Γυναικόκαστρο) Συνυπάρχουν τα έθιmicroα του
ενταφιασmicroού και της καύσης-εγχυτρισmicroού κάποτε microάλιστα στο ίδιο νεκροταφείο
(Βεργίνα Τορώνη Παλιό Γυναικόκαστρο) Λίθινοι τύmicroβοι που καλύπτουν συστάδες
τεφροδόχων αγγείων απαντώνται ήδη από την πρώιmicroη εποχή του χαλκού στη Συκιά και
σε συνθετότερη microορφή την εποχή του σιδήρου στη Βεργίνα την Τορώνη και το Παλιό
Γυναικόκαστρο όπου τα αγγεία διατάσσονται κυκλικά γύρω από την κεντρική ταφή microέσα
σε περίβολο Αν κρίνουmicroε από την περίπτωση της Τορώνης το ταφικό laquoσήmicroαraquo
αξιώνονταν τα microέλη microόνο λίγων οικογενειών ανεξαρτήτως ηλικίας και φύλου
Εντύπωση προκαλεί ο εξαιρετικά microικρός αριθmicroός παιδιών και σχεδόν η απουσία
νηπίων και νεογνών σε όλα τα νεκροταφεία για τα οποία διαθέτουmicroε
παλαιοανθρωπολογικές microελέτες Με δεδοmicroένη την υψηλή παιδική θνησιmicroότητα στις
αρχαίες κοινωνίες το φαινόmicroενο πρέπει να οφείλεται σε σκόπιmicroο αποκλεισmicroό από τους
8
επίσηmicroους ταφικούς χώρους Όπως είναι γνωστό από αρχαίες πηγές και εθνογραφικές
αναλογίες η γέννηση δεν αρκεί για να εξασφαλίσει την πλήρη ένταξη στην κοινότητα˙
χρειάζονται διαβατήριες τελετές και ο πρόωρος θάνατος microαταιώνει τη συmicromicroετοχή σε
αυτές Ο ανασκαφέας της Τορώνης υποθέτει ότι οι σοροί των περισσότερων παιδιών
αφήνονταν να αποσυντεθούν στο ύπαιθρο ή ενταφιάζονταν όπως και οι ενήλικες laquoκοινοί
θνητοίraquo σε σηmicroεία λιγότερο ορατά από το ανασκαmicroένο νεκροταφείο ∆ιαφορές ηλικίας
και συmicroβολισmicroού αναγνωρίζονται και στη χρήση τεφροδόχων αγγείων microε διαφορετικό
σχήmicroα για παιδιά ή εφήβους και για ενήλικες αντίστοιχα στον διαφορετικό
προσανατολισmicroό των παιδικών ταφών από εκείνες των ενηλίκων και σε ένα λιγότερο
αυστηρό τυπικό για τα παιδιά Ενώ σχεδόν απουσιάζουν οι ταφές βρεφών και νηπίων δεν
ισχύει το ίδιο για εκείνες των microεγαλύτερων παιδιών και των εφήβων Από τις πρώτες
απουσιάζουν επίσης τα θαλάσσια όστρεα που ανευρίσκονται στις δεύτερες όπως και σε
εκείνες των ενηλίκων Πιθανώς οι θαλασσινές τροφές να απαγορεύονταν στα microικρά
παιδιά αλλά όχι στα microεγαλύτερα τα οποία θα είχαν την ίδια διατροφή microε τους ενήλικες
και ανάλογες ταφικές προσφορές Ωστόσο η ανεύρεση του σπάνιου οστρέου Αλιώτιδος
(microοναδικού στο νεκροταφείο) σε microια παιδική ταφή θα microπορούσε να ερmicroηνευτεί ως
εναπόθεση ενός αγαπηmicroένου αντικειmicroένου της νεαρής ή του νεαρού κατόχου (συχνά η
αναγνώριση του φύλου στους παιδικούς σκελετούς είναι αδύνατη)
Στην Τορώνη αποκαλύφτηκε επίσης η ταφή ενός εmicroβρύου ή νεογνού microε τη νεαρή
microητέρα (ο θάνατος θα επήλθε κατά τη διάρκεια της κύησης ή του τοκετού) microαζί microε
πολυάριθmicroα θραύσmicroατα από τριποδικά αγγεία τα οποία ο ανασκαφέας θεωρεί ότι είχαν
χρησιmicroοποιηθεί στην επιτόπια καύση εξαγνιστικού θυmicroιάmicroατος Καθώς στην ίδια θέση
τέτοια αγγεία-θυmicroιατήρια απαντώνται microεmicroονωmicroένα υποθέτει ότι η συγκέντρωσή τους
στον εν λόγω τάφο δηλώνει έmicroφαση στην εξαγνιστική τελετή Φαίνεται ότι η πρόωρη
ακύρωση της microητρότητας επέβαλε ιδιαίτερη τελετουργική microεταχείριση για τη microητέρα και
το βρέφος Η ταφή περιλάmicroβανε ακόmicroη ένα σπάνιο εύρηmicroα ένα όστρεο Κυπραίας το
οποίο είχε εναποτεθεί ως κτέρισmicroα και όχι ως υπόλειmicromicroα τροφής σε αντίθεση τα υπόλοιπα
όστρεα του νεκροταφείου
Αν και η οmicroαδοποίηση των τάφων υποδηλώνει δεσmicroούς συγγένειας microόνο η
αρχαιοβιολογική ανάλυση (η οποία δεν είναι πάντα δυνατή) microπορεί να δώσει αξιόπιστα
αποτελέσmicroατα Η κεντρική ταφή συνήθως αποδίδεται στον άνδρα αρχηγό της οικογένειας
Ωστόσο το παράδειγmicroα της Τορώνης όπου πολλές από τις πρωιmicroότερες ή πλουσιότερα
κτερισmicroένες ταφές ανήκουν σε γυναίκες αναιρεί το laquoαυτονόητοraquo ότι δηλαδή η εξουσία
είναι microόνο γένους αρσενικού Η αριθmicroητική υπεροχή των γυναικών έχει διαπιστωθεί και
9
σε άλλα microακεδονικά νεκροταφεία γεγονός που επιδέχεται διαφορετικές ερmicroηνείες
microητρογραmicromicroική ή microητροτοπική κοινωνική οργάνωση και κατrsquo επέκταση ισχυρότεροι
δεσmicroοί των γυναικών microε τον τόπο κατοικίας θάνατος των ανδρών microακριά από τον οικισmicroό
(πχ σε πόλεmicroο) ή ακραίες περιπτώσεις βρεφοκτονίας αγοριών Η προτίmicroηση για την
επιβίωση κοριτσιών microαρτυρείται εθνογραφικά microολονότι είναι περισσότερο οικεία η
βρεφοκτονία τέτοιων ανεπιθύmicroητων υπάρξεων
Τα νεκροταφεία έδωσαν πλήθος αγγείων όπλων εργαλείων και κοσmicroηmicroάτων
πολλά υψηλής ποιότητας και εγχώριας κατασκευής microε microακραίωνη παράδοση όπως η
αmicroαυρόχρωmicroη κεραmicroική της ύστερης εποχής του χαλκού από την Αιανή Άλλες
τεχνολογίες εκπροσωπούνται από σιδερένια όπλα (καινοτοmicroικό και πολύτιmicroο υλικό από το
τέλος της εποχής του χαλκού) περίτεχνα χάλκινα κοσmicroήmicroατα (οκτώσχηmicroες πόρπες
πολλαπλά βραχιόλια και εξαρτήmicroατα ζωνών) Κάποια κτερίσmicroατα είναι επείσακτα όπως
αγγεία όπλα σφραγίδες κοσmicroήmicroατα και σκεύη microυκηναϊκής προέλευσης Κοσmicroήmicroατα από
κεχριmicroπάρι Βαλτικής ανευρίσκονται σε ταφές από τις Σπάθες Ολύmicroπου (οι οποίες
αποδίδονται σε γυναίκες) και την Αιανή Κατά τη στερεοτυπική άποψη τα όπλα και τα
εργαλεία αντιστοιχούν σε ανδρικές ταφές ενώ τα κοσmicroήmicroατα και τα οικιακά σκεύη σε
γυναικείες Στην περίπτωση των microυκηναϊκών νεκροταφείων του Ολύmicroπου η συσχέτιση
φύλου και κτερισmicroάτων θα microπορούσε να βασιστεί έως έναν βαθmicroό σε πληρέστερα
στοιχεία αυτής της περιόδου από τη Νότια Ελλάδα Ωστόσο δεν είναι απαραίτητο να
πρόκειται για microυκηναϊκές εγκαταστάσεις αλλά για τοπικές κοινότητες που απέκτησαν
αυτά τα laquoεξωτικάraquo αντικείmicroενα χωρίς να κατανοούν ή να ενδιαφέρονται για τον αρχικό
τους συmicroβολισmicroό Γιrsquo αυτό θα πρέπει να δίνεται περισσότερη προσοχή στον εγχώριο
πολιτισmicroό και τη συναισθηmicroατική αξία των κτερισmicroάτων
Η συσχέτιση φύλου και ταφών είναι αναξιόπιστη αν δεν έχει προηγηθεί
αρχαιοβιολογική microελέτη ούτε τα κτερίσmicroατα αποτυπώνουν microε φωτογραφικό τρόπο τις
ασχολίες και τους ρόλους των ατόmicroων εν ζωή Στη διεθνή βιβλιογραφία είναι γνωστές οι
ταφές γυναικών (αναγνωρισmicroένες οστεολογικά) που συνοδεύονται από laquoανδρικάraquo
κτερίσmicroατα όπως και ανδρών από laquoγυναικείαraquo Στην Τσαουσίτσα Κιλκίς βρέθηκαν
σφονδύλια microαζί microε κοσmicroήmicroατα κεραmicroική και εξαρτήmicroατα ασπίδων Στην Τορώνη παρά
τη συχνότερη ανεύρεση κοσmicroηmicroάτων σε γυναικείες ταφές microια ανδρική περιείχε
σφηκωτήρα (κρίκο για τα microαλλιά) χάντρες και ένα σφονδύλι ή κουmicroπί Μόνο σε microία
γυναικεία ταφή βρέθηκε σφονδύλι ενώ σε άλλες γυναικείες όπλα και laquoανδρικάraquo εργαλεία
Στην ίδια θέση δεν παρατηρείται σύνδεση του φύλου microε laquoυποδεέστερηraquo τοπική κεραmicroική
αντίθετα microε τη Νότια Ελλάδα πράγmicroα που επισηmicroαίνει τον κίνδυνο των γενικεύσεων
10
Επιπλέον δεν microπορεί να συναχθεί η ανώτερη κοινωνική θέση των νεκρών microόνο microε βάση τα
περίτεχνα κτερίσmicroατα Συνήθως οι φτωχά κτερισmicroένες ταφές αποδίδονται σε φτωχά άτοmicroα
και η οmicroοιότητα των ταφικών εθίmicroων και προσφορών θεωρείται ένδειξη κοινωνικής
ισοκατανοmicroής Στην περίπτωση της Τορώνης όmicroως ο ανασκαφέας προτείνει διαφορετική
ερmicroηνεία ο ενταφιασmicroός στο νεκροταφείο αποτελούσε καθαυτός προνόmicroιο microιας
ορισmicroένης κοινωνικής οmicroάδας Καθώς microόνο αυτή είχε το δικαίωmicroα να χρησιmicroοποιεί το
νεκροταφείο δεν υπήρχε λόγος περαιτέρω διαφοροποίησης microέσω των κτερισmicroάτων και
άρα ανοmicroοιοmicroορφίας των ταφών στην εν λόγω θέση
Οι παλαιοπαθολογικές αναλύσεις δίνουν microια εικόνα του ανθρώπινου microόχθου
Κακώσεις κυρίως στο άνω microέρος του κορmicroού microαρτυρούν βαριές γεωργικές εργασίες Οι
συχνές περιπτώσεις αρθρίτιδας θα οφείλονταν στην κοπιαστική εξασφάλιση και
παρασκευή της τροφής Στοmicroατικές παθήσεις (τερηδόνα πλάκα ουλίτιδα απώλεια
δοντιών) θα προκαλούνταν από ανεπαρκώς παρασκευασmicroένες τροφές και τη microεγάλη
κατανάλωση υδατανθράκων και αmicroύλων η οποία προσιδιάζει στους αγροτικούς
πληθυσmicroούς Μάλιστα οι δείκτες υγιεινής εmicroφανίζονται χαmicroηλότεροι την ύστερη εποχή
του χαλκού τότε που αρχίζει η εκτεταmicroένη αποθήκευση των γεωργικών προϊόντων
Αυξηmicroένη παρουσιάζεται επίσης η παιδική θνησιmicroότητα
Η ελονοσία θα ενδηmicroούσε εφόσον microεγάλο microέρος της Μακεδονίας καλυπτόταν
microέχρι τον 20ο αιώνα από έλη ενώ δεν θα ήταν άγνωστες και οι επείσακτες ασθένειες
Άλλες παθογενείς αιτίες microπορεί να σχετίζονται microε αλλαγές του διαιτολογίου microετά την
εισαγωγή νέων καλλιεργειών (αmicroπέλι ελιά οπωροφόρα) και την κατανάλωση ευπαθών
τροφών (χοιρινό κρέας γαλακτοκοmicroικά) Στο παλαιοζωολογικό υλικό της πρώιmicroης εποχής
του χαλκού καταγράφονται αυξηmicroένα ποσοστά χοίρων και αιγοπροβάτων που θα
εκτρέφονταν για το γάλα παρά για το κρέας τους καθώς και θηραmicroάτων Οι νέες
διατροφικές συνήθειες αποτυπώνονται στην παρουσία αγγείων για κατανάλωση υγρών
(πρόχοι κύπελα ποτήρια) Ορισmicroένα αγγεία όπως πίθοι microαγειρικά σκεύη και κύπελα
που απαντώνται συχνότερα από ότι στην τελική νεολιθική microπορεί να microην είχαν
κατάλληλο προστατευτικό επίχρισmicroα Η χρήση σκευών χωρίς ή microε ακατάλληλα στεγανά
microπορεί να προκαλέσει τροφικές δηλητηριάσεις
Στο οστεολογικό υλικό -αν και περιορισmicroένο- δεν διαπιστώνονται σηmicroαντικές
διαφορές στην εργασία και τη διατροφή microεταξύ γυναικών και ανδρών ούτε microεταξύ
ενηλίκων και παιδιών Μάλιστα τα ίχνη οστεοαρθρίτιδας και κακώσεων σε σκελετούς
νεαρών ατόmicroων πρέπει να οφείλονται στη συmicromicroετοχή των παιδιών στις οικογενειακές
ασχολίες Στοιχεία του καταmicroερισmicroού εργασίας κατά φύλο microπορούν να ανιχνευτούν στη
11
διαφορετική συχνότητα των κακώσεων Παραδείγmicroατος χάρη στο νεκροταφείο της
πρώιmicroης εποχής του χαλκού στην Κοιλάδα microόνο δύο νεκρές διέσωζαν ίχνη οδοντικών
φθορών οι οποίες microπορεί να είχαν προκληθεί επειδή η γυναίκα κρατούσε microε τα δόντια της
δέρmicroα ζώου για να το microαλακώσει πριν από την κατεργασία ή επειδή κατανάλωνε
χονδρόκοκκα άmicroυλα
ΜΕΤΑΒΟΛΕΣ ΑΠΟ ΤΗ ΝΕΟΛΙΘΙΚΗ ΣΤΗΝ ΕΠΟΧΗ ΤΟΥ ΧΑΛΚΟΥ
Οι κύριοι τύποι της νεολιθικής κατοίκησης στη Μακεδονία είναι οι τούmicroπες
(γήλοφοι) και οι εκτεταmicroένες επίπεδες θέσεις Γνωστή είναι επίσης η χρήση σπηλαίων
(Ροδοχώρι Ηmicroαθίας Λιβαδοπόταmicroος Καστοριάς) και οι λιmicroναίοι οικισmicroοί (∆ισπηλιό
Καστοριάς) Η οικονοmicroία βασίζεται στη γεωργοκτηνοτροφία και συmicroπληρώνεται από το
κυνήγι την αλιεία και την τροφοσυλλογή Εξειδίκευση υπάρχει στην κεραmicroική την
υφαντική τη λιθοτεχνία την κοσmicroηmicroατοτεχνία και από τη νεότερη νεολιθική στη
microεταλλουργία ∆ιακοινοτικά και ευρύτερα δίκτυα θα εξασφάλιζαν τη διακίνηση
πολύτιmicroων πρώτων υλών (microέταλλα οψιδιανός πυριτόλιθος ανδεσίτης όστρεο Σπόνδυλος
- εικ 7-8) και αγαθών (κοσmicroήmicroατα υφάσmicroατα αγγεία είδη διατροφής) microαζί microε την
κυκλοφορία ιδεών και γνώσεων και τη δηmicroιουργία δεσmicroών φιλίας ή συγγένειας
Η απουσία ενδείξεων κάθετης ιεραρχίας υπέβαλε microια ροmicroαντική αντίληψη περί
ισοπολιτείας και ειρηνικής συνύπαρξης των νεολιθικών κοινοτήτων Ωστόσο οι νεότερες
έρευνες διακρίνουν microορφές εξουσίας ως απόρροια ειδικών ικανοτήτων και τεχνογνωσίας
Ορισmicroένοι οικισmicroοί περικλείονται από λίθινους περιβόλους (Μάνδαλο - νεότερη νεολιθική
- εικ 9) ή τάφρους (Σέρβια - microέση νεολιθική Μακρύγιαλος - νεότερη νεολιθική- εικ 10)
Ακόmicroη και αν αυτές οι κατασκευές δεν ήταν οχυρωmicroατικές οριοθετούσαν τοπογραφικά
και συmicroβολικά τον ζωτικό χώρο της κοινότητας η ανέγερση και η συντήρησή τους θα
απαιτούσε χρόνο κόπο και συντονισmicroό του συλλογικού έργου Κοινωνικές
διαφοροποιήσεις υποδηλώνει ήδη από την αρχαιότερη νεολιθική η συγκέντρωση
περίτεχνων αντικειmicroένων σε ορισmicroένους χώρους των οικισmicroών Το ίδιο ισχύει για τις
εξειδικευmicroένες τεχνολογίες οι οποίες δεν θα στηρίζονταν microόνο σε σχέσεις συνεργασίας
αλλά και θα γίνονταν αιτία ανταγωνισmicroού στην εξεύρεση των πρώτων υλών και τη
διακίνηση των προϊόντων Την εικόνα της φιλήσυχης αγροτικής ζωής ανασκευάζουν
περαιτέρω οι εγκαταστάσεις σε δύσβατες ή φυσικά προστατευmicroένες θέσεις
Οι οικισmicroοί της εποχής του χαλκού ανήκουν κατά κανόνα στον τύπο της τούmicroπας
στις πρώιmicroες φάσεις της περιόδου είναι λιγότεροι και microικρότεροι από τους νεολιθικούς
ενώ ο αριθmicroός τους αυξάνεται στις ύστερες φάσεις Σηmicroειώνουmicroε επίσης την ύπαρξη
12
οχυρωmicroένων οικισmicroών (Σκάλα Σωτήρος Θάσου) Η οικονοmicroία παραmicroένει
γεωργοκτηνοτροφική εκλείπουν όmicroως στοιχεία της νεολιθικής όπως τα διακοσmicroηmicroένα
αγγεία και τα ειδώλια Στην κεραmicroική εισάγονται νέα σχήmicroατα (πχ αποθηκευτικά αγγεία)
και χονδροειδέστερα σκεύη Οι αντιστοιχίες αφορούν περισσότερο τα Βαλκάνια παρά το
Νότιο Αιγαίο το οποίο βαδίζει προς την αστικοποίηση και την κοινωνική
διαστρωmicroάτωση Εξαιτίας της laquoκαθυστέρησήςraquo της ως προς τις εξελίξεις στον νότο η
Μακεδονία της εποχής του χαλκού θεωρήθηκε laquoσυντηρητικήraquo και ο laquoσυντηρητισmicroόςraquo της
αποδόθηκε σε δηmicroογραφικές ανακατατάξεις Λόγου χάρη σύmicroφωνα microε τη θεωρία της
Gimbutas την τρίτη χιλιετία πΧ αρχίζει η κάθοδος των νοmicroάδων Ινδοευρωπαίων από την
Ανατολική Ευρώπη για να ολοκληρωθεί microε την καταστροφή του ειρηνικού microητριαρχικού
πολιτισmicroού των νεολιθικών Βαλκανίων Οι εισβολείς κατασκεύαζαν κεντρικά αψιδωτά
κτίσmicroατα-οικίες αρχηγών (Καmicroένη Οικία και Μακρά Οικία των Σιταγρών) ταφικούς
τύmicroβους και χονδροειδή κεραmicroική κυρίως κύπελλα για κατανάλωση ποτού -
χαρακτηριστικά που σηmicroατοδοτούν τις αρχές της ανδροκρατίας όπως αυτή θα παγιωθεί
στις microυκηναϊκές κοινωνίες
Μεγαροειδή και αψιδωτά κτίσmicroατα αποθηκευτικές εγκαταστάσεις και τεχνολογικά
εργαστήρια της ύστερης εποχής του χαλκού έχουν ανασκαφεί στην Άσσηρο (εικ 11) τον
Καστανά και την Τούmicroπα Θεσσαλονίκης Εκτεταmicroένα άνδηρα ορίζουν τους οικισmicroούς
στην Άσσηρο και την Τούmicroπα Παρόλο που η συγκέντρωση της παραγωγής και οι
ογκώδεις αρχιτεκτονικές κατασκευές παραπέmicroπουν σε κάποια microορφή οικιστικής
ιεραρχίας είναι δύσκολο να γίνουν συγκρίσεις microε τα ανακτορικά κέντρα της Νότιας
Ελλάδας Το πλήθος των microυκηναϊκών ευρηmicroάτων σε νεκροταφεία του Ολύmicroπου έχει
αποδοθεί σε microυκηναϊκή εγκατάσταση η οποία microετατόπισε προς τα βόρεια τα microέχρι τότε
γνωστά όρια του θεωρούmicroενου ως πρωιmicroότερου ελληνικού πολιτισmicroού Τόσο οι θεωρίες
περί microεταναστεύσεων από το βορά όσο και η σύγκριση της Μακεδονίας microε τον νότο έχουν
αmicroφισβητηθεί πειστικά Τα microυκηναϊκά αντικείmicroενα και οι εγχώριες αποmicroιmicroήσεις τους ούτε
αντιστοιχούν σε microεγάλο microέρος των ευρηmicroάτων (πχ περιορισmicroένη ποσότητα microυκηναϊκής ή
microυκηναΐζουσας κεραmicroικής στην Άσσηρο και την Τούmicroπα) ούτε αποδεικνύουν
πληθυσmicroιακές microετακινήσεις Εκείνο που πρέπει να αναζητηθεί είναι η αιτία της
συγκέντρωσης επείσακτων στοιχείων σε ορισmicroένες microόνο θέσεις και συγχρόνως να ληφθεί
υπόψη η microακρόχρονη παράδοση των τοπικών τεχνολογιών
13
Η ΖΩΗ ΣΤΟΥΣ ΟΙΚΙΣΜΟΥΣ
Ενδεικτικά παραδείγmicroατα κατοικιών προέρχονται από τη Νέα Νικοmicroήδεια της
αρχαιότερης νεολιθικής (εικ 12) το Μάνδαλο και τον Μακρύγιαλο της νεότερης
νεολιθικής (microε εστίες και αποθηκευτικούς σιρούς και microε φούρνους και έναν υπόγειο
αποθηκευτικό χώρο αντίστοιχα) το Αρχοντικό της πρώιmicroης και microέσης εποχής του χαλκού
(microε καλοκτισmicroένους φούρνους - εικ 13) και τον Καστανά της ύστερης εποχής χαλκού (microε
προσκτίσmicroατα-microαγειρεία) Η καλά διατηρηmicroένη Καmicroένη Οικία των Σιταγρών είναι ένα
πασσαλόπηκτο κτίσmicroα microε microεγαροειδή κάτοψη και τριmicroερή διάρθρωση ένα ανοιχτό αίθριο
microπροστά έναν τετράπλευρο κύριο χώρο πολλαπλών χρήσεων και στο βάθος microια αψιδωτή
κουζίνα-αποθήκη πιθανώς ηmicroιυπαίθρια H οικοσκευή βρέθηκε επί τόπου όπως την είχαν
χρησιmicroοποιήσει οι κάτοικοι Η κουζίνα της οποίας ο εξωτερικός τοίχος (ίσως φράχτης)
είχε ελαφριά κατασκευή από φθαρτό υλικό ήταν εξοπλισmicroένη microε δύο φούρνους σιρούς
αποθηκευτικά αγγεία εργαλεία και microαγειρικά σκεύη Ο χώρος ήταν αρκετά microεγάλος για
να εργάζονται άνετα microαζί δύο-τρία άτοmicroα σχετικά απερίσπαστα αλλά και microε εύκολη
πρόσβαση στην αυλή του σπιτιού και στην κουζίνα του γειτονικού Τα οστά ζώων και τα
υπολείmicromicroατα φυτών παρέχουν πληροφορίες σχετικά microε τη διατροφή κρέας δηmicroητριακά
όσπρια φρούτα (σταφύλια αχλάδια κεράσια σύκα φυστίκια βελανίδια) όστρεα και
ψάρια της θάλασσας και του γλυκού νερού σαλιγκάρια πουλιά Στο ευρύχωρο κεντρικό
δωmicroάτιο υπήρχε microια microεγάλη καλοφτιαγmicroένη εστία πλαισιωmicroένη από πασσάλους όπου θα
κρέmicroονταν για να αποξηρανθούν τροφές δέρmicroατα microαλλί Γύρω από τη φωτιά θα
συγκεντρώνονταν ένοικοι και επισκέπτες για ένα ζεστό γεύmicroα microε τη συνοδεία ποτού για
συναναστροφή ανάπαυση ή εργασία Τριπτήρες σφονδύλια οστέινα εργαλεία microαρτυρούν
επεξεργασία διαφόρων υλών και γνέσιmicroο (ίσως και ύφανση σε φθαρτό αργαλειό)
∆έρmicroατα και γούνες ζώων (στην ανασκαφή βρέθηκαν οστά θηραmicroάτων) και πολύχρωmicroα
υφαντά (από το microαλλί των προβάτων του οικισmicroού) θα πρόσφεραν άνεση και ζεστασιά
Χώρος καθηmicroερινής δραστηριότητας για microικρούς και microεγάλους θα ήταν το αίθριο για
παιχνίδι φαγητό και ύπνο το καλοκαίρι αποθήκευση της σοδειάς επιδιορθώσεις
εργαλείων ύφανση συντροφιά microε τις γειτόνισσες και τους γείτονες
Τα αυτόνοmicroα microονόχωρα ή ολιγόχωρα οικήmicroατα υποδηλώνουν ολιγοmicroελείς
κοινωνικούς πυρήνες το microέγεθος των οποίων microπορεί να υπολογιστεί microε βάση τον αριθmicroό
και τη χωρητικότητα των αποθηκευτικών εγκαταστάσεων -στην περίπτωση της Καmicroένης
Οικίας σε έξι άτοmicroα Η ελεύθερη έκταση ανάmicroεσα στα οικήmicroατα θα είχε κοινή χρήση
άλλοτε microε όρους καλής γειτονίας και άλλοτε ανταγωνισmicroού Κοινόχρηστες κατασκευές
14
έχουν αποκαλυφτεί στη νεότερη νεολιθική της Θέρmicroης Θεσσαλονίκης και του
Μακρύγιαλου (ανοιχτοί λιθόστρωτοι χώροι οικοτεχνικής δραστηριότητας και περιοχή microε
microικρούς φούρνους αντίστοιχα) και στην τελική φάση της πρώιmicroης εποχής του χαλκού
στους Σιταγρούς (συστάδα κυκλικών πήλινων σιρών και λάκκων microε εστίες δάπεδο και
θρανίο) Στους σιρούς των Σιταγρών είναι εντυπωσιακή η ποσότητα καταλοίπων
συλλογικής παραγωγής κατανάλωσης και αποθήκευσης λίθινες λεπίδες τριπτήρες
γουδιά οστέινα εργαλεία σύνεργα υφαντουργίας επιτραπέζια και αποθηκευτικά αγγεία
microαζί microε σπόρους δηmicroητριακών οσπρίων βελανιδιών φρούτων και οστών από οικόσιτα
και άγρια ζώα Στο ίδιο σύνολο ανήκουν αντικείmicroενα συmicroβολικής και τελετουργικής
χρήσης κοσmicroήmicroατα περίτεχνα πήλινα και λίθινα σκεύη λίθινη σφύρα
σφραγιδοκύλινδρος ειδώλια και οmicroοιώmicroατα κατοικιών
Πλήθος υφαντουργικών εργαλείων ανευρίσκεται ήδη από την αρχαιότερη νεολιθική
πήλινα σφονδύλια για γνέσιmicroο (χαρακτηριστικά τα διακοσmicroηmicroένα της νεότερης
νεολιθικής) πηνία και ακτινωτά αντικείmicroενα για το τύλιγmicroα της κλωστής αγκυρόσχηmicroα
αντικείmicroενα για το κρέmicroασmicroα του microαλλιού (χαρακτηριστικά στην πρώιmicroη εποχή του
χαλκού - εικ 14) και από την πρώιmicroη εποχή του χαλκού και microετά βαριά υφαντικά βάρη
για όρθιο αργαλειό (αξιοσηmicroείωτα τα σύνολα από τους Σιταγρούς το Αρχοντικό τον
Καστανά και την Τούmicroπα) Οστέινες microικρές ράβδοι microε εγκοπές (microάλλον σαΐτες
αργαλειού) βελόνες microε οπή σπάτουλες και οπείς χρησιmicroοποιούνταν για πλέξιmicroο και για
το ράψιmicroο δερmicroάτων πλεκτών από microαλλί και καλαθιών όπως δείχνουν τα ίχνη χρήσης
στα εργαλεία Μια ιδέα της ενδυmicroασίας microάς δίνουν οι γραπτές διακοσmicroήσεις αγγείων οι
οποίες microιmicroούνται υφάσmicroατα και τα εξαρτήmicroατα ένδυσης Τα τελευταία περιλαmicroβάνουν
άγκιστρα και πόρπες ζωνών από πηλό κόκαλο και όστρεο οστέινες και microετάλλινες
περόνες και πόρπες για τη στερέωση ενδυmicroάτων κουmicroπιά (microερικά από πολύτιmicroο όστρεο)
διάτρητα πλακίδια και microικροσκοπικές χάντρες τα οποία βρέθηκαν κατά microεγάλες οmicroάδες
και microάλλον προέρχονται από κατάκοσmicroες στολές Η συχνότητα των περονών την πρώιmicroη
εποχή του χαλκού αποδίδεται στη χρήση νέων ειδών microάλλινων υφασmicroάτων όπως
συνάγεται από τα υψηλά ποσοστά αιγοπροβάτων που θα εκτρέφονταν για το microαλλί τους
Μερικές φορές οι περόνες ανευρίσκονται microαζί microε υφαντικά εργαλεία όπως στους
Σιταγρούς στο τέλος της 3ης χιλιετίας Στον Καστανά η microεγάλη συχνότητα και πολυτυπία
των περονών την εποχή του σιδήρου έχει επίσης ερmicroηνευθεί ως νέος ενδυmicroατολογικός
συρmicroός Πόρπες και περόνες όχι microόνο αποτελούν τυπικά προϊόντα εξειδικευmicroένης
microεταλλουργίας στη Μακεδονία στο τέλος της 2ης - αρχές της 1ης χιλιετίας πΧ αλλά και
συνήθη ταφικά κτερίσmicroατα
15
Καταmicroερισmicroός εργασίας κατά φύλο και ηλικία παρατηρείται σε όλους τους
πολιτισmicroούς Στις προβιοmicroηχανικές κοινωνίες οι άνδρες αναλαmicroβάνουν εξωοικιακές
εργασίες (κυνήγι βοσκή και σφαγή microεγάλων ζώων ψάρεmicroα αποψίλωση υλοτοmicroία
εξόρυξη βαριές οικοδοmicroικές κατασκευές ναυπηγική) ενώ οι γυναίκες οικιακές (φροντίδα
των παιδιών τροφοπαρασκευή κηποκαλλιέργεια υφαντική άντληση νερού πλύσιmicroο
microάζεmicroα καυσοξύλων τροφοσυλλογή βοτανική) Άλλες ασχολίες όπως αγροκαλλιέργεια
άναmicromicroα φωτάς βυρσοδεψία οικιακή κτηνοτροφία κυνήγι microικρών ζώων καλαθοπλεκτική
microεταφορά φορτίων ραπτική κεραmicroική microοιράζονται πιο ισόρροπα Η κατανοmicroή εργασίας
καθορίζεται ανάλογα microε την αποτελεσmicroατικότητά της στην επιβίωση και την κοινωνική
ζωή της κοινότητας (στην περίπτωση των γυναικών είναι συmicroβατή microε τη microητρότητα τη
φροντίδα και κοινωνικοποίηση των νεαρών microελών) Κατά συνέπεια οι διχοτοmicroικές
κατηγορίες της δυτικής σκέψης laquoδηmicroόσιο-ιδιωτικόraquo laquoανδρικό-γυναικείοraquo laquoχρηστικό-
συmicroβολικόraquo αποδεικνύονται ανεφάρmicroοστες τουλάχιστον microέχρι την ύστερη εποχή του
χαλκού οπότε και ανιχνεύεται στο αρχαιολογικό υλικό κάποιος σαφέστερος διαχωρισmicroός
του παραγωγικού-τεχνολογικού και κοινωνικού-τελετουργικού πεδίου Είναι
διαφωτιστικά τα ανθρωπολογικά παράλληλα σύmicroφωνα microε τα οποία άνδρες αποκτούν
laquoγυναικείουςraquo ρόλους (ενδυmicroασία συmicroπεριφορά επιλογή συντρόφων) microέσω της άσκησης
αντίστοιχων τεχνών όπως και γυναίκες laquoανδρικούςraquo Η υπέρβαση του σεξουαλικού
διmicroορφισmicroού δεν στιγmicroατίζεται από τη δεδοmicroένη κοινωνία όπως συmicroβαίνει microε τη δυτική
ηθική Αντίθετα τα εν λόγω άτοmicroα τεχνίτριες και τεχνίτες microε καινοτοmicroική συmicroβολή
θεωρούνται φορείς ευεργετικών δυνάmicroεων για όλη την κοινότητα η οποία τα περιβάλλει
microε σεβασmicroό (ας θυmicroηθούmicroε τους χαρισmicroατικούς laquoανδρόγυνουςraquo χαρακτήρες της
ελληνικής microυθολογίας όπως ο microάντης Τειρεσίας) Κατrsquo αυτόν τον τρόπο microπορεί να
ερmicroηνευτεί η παρουσία laquoγυναικείωνraquo κτερισmicroάτων σε ανδρικές ταφές και laquoανδρικώνraquo σε
γυναικείες
Πολυάριθmicroα αρχαιολογικά και εθνογραφικά παραδείγmicroατα microαρτυρούν τη
συmicromicroετοχή των παιδιών στις οικογενειακές εργασίες είτε ως microιmicroητικό παιγνίδι είτε ως
πραγmicroατική ενασχόληση microε σκοπό την κοινωνικοποίηση Γιrsquo αυτό σε πολλούς
πολιτισmicroούς η εκmicroάθηση microιας τέχνης επισφραγίζεται microε τελετές microετάβασης στον κόσmicroο
των ενηλίκων Σε τέτοιες microυήσεις microπορεί να χρησιmicroοποιούνταν κάποια από τα
microικρογραφικά οmicroοιώmicroατα οικοσκευών και εργαλείων από τους προϊστορικούς οικισmicroούς
της Μακεδονίας (σπίτια πελέκεις αγγεία έπιπλα και από το Ντικιλί Τας ένα οmicroοίωmicroα
βάρκας) Μάλιστα ορισmicroένα από τα πολυτιmicroότερα νεολιθικά κοσmicroήmicroατα όπως δακτύλιοι
από τα όστρεα Σπόνδυλος και Γλυκίmicroερις microε microικρή διάmicroετρο microπορεί προορίζονταν για
16
παιδιά ως δώρα αγάπης ή ενθυmicroήmicroατα σηmicroαντικών στιγmicroών ∆εν microπορούmicroε να γνωρίζουmicroε
ποιεςποιοι κατασκεύαζαν ή φορούσαν αυτά τα τεχνήmicroατα Είναι ωστόσο ενδιαφέρον ότι
η εικονογραφία των κοσmicroηmicroάτων αναγνωρίζεται κυρίως σε γυναικεία ειδώλια Θα
microπορούσε συνεπώς να υποτεθεί microε βάση τις αρχαιολογικές ενδείξεις ως προς τη
διακοινοτική κυκλοφορία κοσmicroηmicroάτων και υφασmicroάτων ότι γυναικεία ειδώλια microε πλούσια
ένδυση και κόσmicroηση αναπαριστούν γυναίκες microε καίριο ρόλο σε τέτοια δίκτυα επαφών
(πχ φηmicroισmicroένες τεχνίτριες)
Ολοκληρώνουmicroε microε ορισmicroένες παρατηρήσεις σχετικά microε τα αγγεία και
συγκεκριmicroένα τη microετάβαση από τα χειροποίητα στα τροχήλατα Τα πρώτα θεωρούνται
γυναικεία προϊόντα και γιrsquo αυτό microικρής αξίας ενώ τα δεύτερα προσγράφονται στο
ενεργητικό πρωτοπόρων ανδρών Ωστόσο το αρχαιολογικό υλικό κάθε άλλο παρά
επιβεβαιώνει τέτοιες προκαταλήψεις στη Μακεδονία η χειροποίητη κεραmicroική microε
microακραίωνη παράδοση συνεχίζει να χρησιmicroοποιείται microαζί microε την τροχήλατη microέχρι και την
ελληνιστική εποχή δηλαδή microια χιλιετία microετά την εmicroφάνιση της δεύτερης Τα πρωιmicroότερα
τροχήλατα αγγεία είναι σποραδικές microυκηναϊκές εισαγωγές των microέσων της 2ης χιλιετίας
πΧ ενώ οι εγχώριες αποmicroιmicroήσεις χρονολογούνται δύο ή τρεις αιώνες αργότερα (εικ 15)
Και οι δύο κατηγορίες εκπροσωπούνται microε microικρά ποσοστά στο σύνολο της κεραmicroικής
στην οποία κυριαρχούν οι χειροποίητες δηmicroιουργίες microε εξειδικευmicroένη παραγωγή σκευών
και διακοσmicroητικών ρυθmicroών κατά τόπους Επιπλέον φαίνεται ότι η εγχώρια και η
εισηγmicroένη κεραmicroική συνυπάρχουν χωρίς σηmicroαντικές αλληλεπιδράσεις
Από τα πλούσια διακοσmicroηmicroένα αγγεία της αρχαιότερης νεολιθικής microέχρι τα
απαιτητικά στην κατασκευή χονδροειδή αγγεία της τελικής νεολιθικής και της πρώιmicroης
εποχής του χαλκού και τα αmicroαυρόχρωmicroα και εγχάρακτα της ύστερης εποχής του χαλκού η
τέχνη του πηλού διακρίνεται για την ευρηmicroατικότητα την πείρα την καλαισθησία και το
εύρος των λειτουργιών της ∆εν γνωρίζουmicroε βέβαια το φύλο των κεραmicroέων (στην
αναγνώρισή του θα βοηθούσε η εξέταση δακτυλικών αποτυπωmicroάτων σε αγγεία)
microπορούmicroε ωστόσο να αναθεωρήσουmicroε προγενέστερες απόψεις ως προς την επινόηση της
κεραmicroικής για χρηστικούς λόγους όπως προτείνουν οι Catherine Perlegraves και Karen Vitelli
Οι πρώιmicroες αγγειοπλαστικές δηmicroιουργίες (Νέα Νικοmicroήδεια Γιαννιτσά) διακρίνονται για
τον υψηλό βαθmicroό έmicroπνευσης και αισθητικής Τέτοια περίτεχνα αγγεία κάθε άλλο παρά θα
ήταν κατάλληλα για τις καθηmicroερινές ανάγκες διατροφής και διατήρησης της τροφής θα
είχαν όmicroως συmicroβολική αξία λόγω της σπανιότητάς τους Εκείνο που θα microετρούσε για τους
ανθρώπους της αρχαιότερης νεολιθικής θα ήταν η πρωτόγνωρη microετατροπή της φυσικής
πρώτης ύλης σε πολιτισmicroικό αγαθό Γιrsquo αυτό οι πρώτες ή πρώτοι κάτοχοι της νέας γνώσης
17
microπορεί να ενέπνεαν στην κοινότητα σεβασmicroό ή και δέος ώστε να πρωταγωνιστούν σε
σαmicroανιστικές τελετές
ΣΥΝΤΟΜΟΓΡΑΦΙΕΣ
ΑΕΜΘ Το Αρχαιολογικό Έργο στη Μακεδονία και Θράκη
Θεσσαλονίκη Υπουργείο Πολιτισmicroού Υπουργείο
Μακεδονίας-Θράκης Αριστοτέλειο Πανεπιστήmicroιο
Θεσσαλονίκης
Εγνατία
Επετηρίδα του Ιστορικού και Αρχαιολογικού
Τmicroήmicroατος του Αριστοτελείου Πανεπιστηmicroίου
Θεσσαλονίκης
Η περιφέρεια του microυκηναϊκού κόσmicroου Ι Πρακτικά 1ου ∆ιεπιστηmicroονικού Συmicroποσίου Λαmicroία
25-29 Σεπτεmicroβρίου 1994 Αθήνα Υπουργείο
Πολιτισmicroού Ι∆΄ Εφορεία Προϊστορικών και
Κλασικών Αρχαιοτήτων
Η περιφέρεια του microυκηναϊκού κόσmicroου ΙΙ Πρακτικά 2ου ∆ιεπιστηmicroονικού Συmicroποσίου Λαmicroία
26-30 Σεπτεmicroβρίου 1999 Αθήνα Υπουργείο
Πολιτισmicroού Ι∆΄ Εφορεία Προϊστορικών και
Κλασικών Αρχαιοτήτων
Aegaeum Annales drsquoarcheacuteologie de lrsquoUniversiteacute de Liegravege et
UT-PASP Histoire de lrsquoart et lrsquoarcheacuteologie de la
Gregravece antique - University of Texas at Austin
Program in Aegean Scripts and Prehistory
BAR IS British Archaeological Reports International
Series Oxford Archaeopress
BCH Bulletin de Correspondance Helleacutenique
BSA Annual of the British School at Athens
18
Dikili Tash
Dikili Tash village preacutehistorique de Maceacutedoine
orientale Fouilles de Jean Deshayes (1961-1975)
Athegravenes Eacutecole Franccedilaise drsquoAthegravenes
Kastanas PAS Kastanas Ausgrabungen in einem Siedlunghuumlgel
der Bronze- und Eisenzeit Makedoniens 1975-1979
(Praumlhistorische Archaumlologie in Suumldosteuropa)
Volker Spiess
SSAA Sheffield Studies in Aegean Archaeology
Sheffield Sheffield Academic Press
UCLA MA University of California at Los Angeles Cotsen
Institute of Archaeology Monumenta
Archaeologica
ΕΠΙΛΟΓΗ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑΣ
ΟΙΚΙΣΜΟΙ
Κατάλογοι θέσεων - επισκοπήσεις της έρευνας
Andreou Stelios Michael Fotiadis και Kostas Kotsakis ldquoReview of Aegean prehistory V the Neolithic
and Bronze Age of northern Greecerdquo American Journal of Archaeology 100 3 (1996) 537-597
αναδηmicroοσίευση microε προσθήκες Tracey Cullen (επιmicro) Aegean prehistory a review (American
Journal of Archaeology supplement 1) Boston Archaeological Institute of America 2001 259-
327
Ασλάνης Ιωάννης Β Η προϊστορία της Μακεδονίας Ι η νεολιθική εποχή Αθήνα Καρδαmicroίτσα 1992
Γραmicromicroένος ∆ηmicroήτριος Β Νεολιθικές έρευνες στην Κεντρική και Ανατολική Μακεδονία (Βιβλιοθήκη της
εν Αθήναις Αρχαιολογικής Εταιρείας 117) Αθήνα 1991
Γραmicromicroένος ∆ηmicroήτριος Β Μάνθος Μπέσιος και Σταύρος Κώτσος Από τους προϊστορικούς οικισmicroούς της
Κεντρικής Μακεδονίας (Μακεδονική Βιβλιοθήκη 88) Θεσσαλονίκη Εταιρεία Μακεδονικών
Σπουδών 1997
Αρχοντικό
Βλ την ιστοσελίδα της ανασκαφής
lthttpwwwhistauthgrtomeisarchaeologyresearchexcavationsarhondikohtmgt
19
Άσσηρος
Wardle Kenneth A και Diana Wardle ldquoAssiros Toumba a brief history of the settlementrdquo Henrieta
Todorova Mark Stefanovich και Georg Ivanov (επιmicro) The StrumaStrymon river valley in
prehistory Proceedings of the International Symposium ldquoStrymon Praehistoricusrdquo Kjustendil ndash
Blagoevgrad (Bulgaria) Serres - Amphipolis (Greece) 27-910-10-2004 (In the Steps of James
Harvey Gaul 2) Sofia Gerda Henkel Stiftung Museum of History - Kjustendil 2007 451-479
Γιαννιτσά
Χρυσοστόmicroου Παναγιώτης laquoΟ νεολιθικός οικισmicroός των Γιαννιτσών Βraquo ΑΕΜΘ 3 (1989) 119-134
_____ laquoΟι νεολιθικές έρευνες στην πόλη και την επαρχία Γιαννιτσών κατά το 1991raquo ΑΕΜΘ 5 (1991)
111-126
_____ laquoΟ νεολιθικός οικισmicroός των Γιαννιτσών Β νέα ανασκαφικά δεδοmicroένα (1992-1993)raquo ΑΕΜΘ 7
(1993) 135-146
Χρυσοστόmicroου Παύλος και Παναγιώτης Χρυσοστόmicroου laquoΝεολιθικές έρευνες στα Γιαννιτσά και στην
περιοχή τουςraquo ΑΕΜΘ 4 (1990) 169-186
∆ήmicroητρα
Γραmicromicroένος ∆ηmicroήτριος Β Νεολιθική Μακεδονία (∆ηmicroοσιεύmicroατα του Αρχαιολογικού ∆ελτίου 56)
Αθήνα Υπουργείο Πολιτισmicroού Ταmicroείο Αρχαιολογικών Πόρων και Απαλλοτριώσεων 1997
∆ισπηλιό
Βλ την ιστοσελίδα της ανασκαφής
lthttpdispiliowebauthgrgt
Θέρmicroη
Παππά Μαρία Οργάνωση του χώρου και οικιστικά στοιχεία στους νεολιθικούς οικισmicroούς της Κεντρικής
Μακεδονίας διδακτορική διατριβή Αριστοτέλειο Πανεπιστήmicroιο Θεσσαλονίκης Τmicroήmicroα Ιστορίας
και Αρχαιολογίας 2 τόmicroοι 2008 lthttpcdslibauthgrsubmitarchiveGrizagri-2008-1546pdfgt
lthttpcdslibauthgrsubmitarchiveGrizagri-2008-1546pappapdfgt
Καστανάς
Aslanis Ioannis Kastanas die Fruumlhbronzezeitlichen Funde und Befunde (PAS 4) Berlin 1985
Becker Cornelia Kastanas die Tierknochenfunde (PAS 5) Berlin 1986
Ηaumlnsel Bernhard Kastanas die Grabung und der Baubefund (PAS 7) Berlin 1989
Houmlchstetter Alix Kastanas die Handgemachte Keramik Schicthen 19 bis 1 (PAS 3) Berlin 1984
_____ Kastanas die Kleinfunde (PAS 6) Berlin 1987
Jung Reinhrad Kastanas die Drehscheibenkeramik der Schichten 19 bis 11 (PAS 18) Kiel 2002
20
Kroll Helmut J Kastanas die Pfanzenfunde (PAS 2) Berlin 1983
Λιβαδοπόταmicroος
Τρανταλίδου Κ Π Καρκάνας Ε Μπελεγρίνου Θ Χατζηθεοδώρου laquoΣπήλαιο σε microια σηmicroαντική δίοδο
της ∆υτικής Μακεδονίας στο Φαράγγι του Λιβαδοπόταmicroου πρώτη παρουσίασηraquo ΑΕΜΘ 19
(2005) 579-594
Μακρύγιαλος
Βλ Μ Παππά (Θέρmicroη)
Μάνδαλο
Μερούσης Νίκος και Μαριάννα Νικολαΐδου laquoΗ κεραmicroική της νεολιθικής και της πρώιmicroης εποχής του
χαλκού από τον προϊστορικό οικισmicroό Μανδάλου Πέλλας η τεχνολογική διαφοροποίησηraquo ΑΕΜΘ
11 (1997) 155-163
Παπαευθυmicroίου-Παπανθίmicroου Αικατερίνη laquoΤρία νεολιθικά ειδώλια από το Μάνδαλο της Μακεδονίαςraquo
Ειλαπίνη τόmicroος τιmicroητικός για τον καθηγητή Νικόλαο Πλάτωνα Ηράκλειο ∆ήmicroος Ηρακλείου
Βικελαία Βιβλιοθήκη 1987 171-177
Παπαευθυmicroίου-Παπανθίmicroου Αικατερίνη και Αγγελική Πιλάλη-Παπαστερίου laquoΑνασκαφές στο
Μάνδαλοraquo ΑΕΜΘ 1 (1987) 173-180
_____ laquoΑνασκαφή στο Μάνδαλοraquo ΑΕΜΘ 2 (1988) 127-135
_____ laquoΗ ανασκαφική έρευνα στο Μάνδαλο 1987-1990raquo Εγνατία 2 (1990) 411-421
_____ laquoΟ προϊστορικός οικισmicroός στο Μάνδαλο νέα στοιχεία στην προϊστορία της Μακεδονίαςraquo Αρχαία
Μακεδονία V Ανακοινώσεις κατά το 5ο ∆ιεθνές Συmicroπόσιο Θεσσαλονίκη 10-15 Οκτωβρίου 1989
τόmicro 2 (Ίδρυmicroα Μελετών Χερσονήσου του Αίmicroου 240) Θεσσαλονίκη 1993 1207-1216
_____ laquoΟι προϊστορικοί οικισmicroοί στο Μάνδαλο και στο Αρχοντικό Πέλλαςraquo ΑΕΜΘ 10Α (1996) 143-
158
Πιλάλη-Παπαστερίου Αγγελική Αικατερίνη Παπαευθυmicroίου-Παπανθίmicroου Κώστας Κωτσάκης και Θώmicroη
Σαββοπούλου laquoΝέος προϊστορικός οικισmicroός στο Μάνδαλο ∆υτικής Μακεδονίαςraquo Αρχαία
Μακεδονία IV Ανακοινώσεις κατά το 4ο ∆ιεθνές Συmicroπόσιο Θεσσαλονίκη 21-25 Σεπτεmicroβρίου 1983
(Ίδρυmicroα Μελετών Χερσονήσου του Αίmicroου 204) Θεσσαλονίκη 1986 451-465
Nikolaidou Marianna Nikos Merousis Aikaterini Papanthimou και Angeliki Papasteriou ldquoFrom metron
to context in NeolithicEarly Bronze Age Mandalon northwestern Greece the example of
ceramicsrdquo Karen Polinger Foster και Robert Laffineur (επιmicro) METRON measuring the Aegean
Bronze Age Proceedings of the 9th International Aegean Conference Yale University 18-21 April
2002 (Aegaeum 24) 2003 317-325
Valamoti Soultana Plants and people in Late Neolithic and Early Bronze Age Greece an
archaeobotanical investigation (BAR IS 1258) 2004
21
Νέα Νικοmicroήδεια
Rodden Robert J και Kenneth A Wardle (επιmicro) Nea Nikomedeia I the excavation of an Early
Neolithic village in northern Greece 1961-1964 directed by R J Rodden The excavation and the
ceramic assemblage (BSA supplementary volume 25) London British School at Athens 1996
Ντικιλί Τας
Koukouli-Chryssanthaki Haiumldo Reneacute Treuil Laurent Lespez και Dimitra Malamidou Dikili Tash
village preacutehistorique de Maceacutedoine orientale Recherches franco-helleacuteniques dirigeacutees par la
Socieacuteteacute archeacuteologique drsquoAthegravenes et lrsquoEacutecole franccedilaise drsquoAthegravenes (1986-2001) (Bibliothegraveque de la
Socieacuteteacute Αrcheacuteologique drsquoAthegravenes 254) Athegravenes 2008
Treuil Reneacute (επιmicro) Dikili Tash τόmicro 1 (BCH suppleacutement 24) 1992
_____ (επιmicro) Dikili Tash τόmicro 2 (BCH suppleacutement 37) 2004
Ροδοχώρι
Rodden Robert J ldquoRecent discoveries from prehistoric Macedonia (an interim report)rdquo Balkan Studies
5 (1964) 110-124
Σέρβια
Ridley Cressida Kenneth A Wardle και Catharine A Μould microε τη συνεργασία των Jill Carington
Smith Rupert Housely Jonathan Musgrave και Bill Phelps Servia I Anglo-Hellenic rescue
excavations 1971-73 directed by Katerina Rhomiopoulou and Cressida Ridley (BSA
supplementary volume 32) London British School at Athens 2000
Σιταγροί
Elster Ernestine S ldquoConstruction and use of the Early Bronze Age Burnt House at Sitagroi craft and
technologyrdquo Robert Laffineur και Philip P Betancourt (επιmicro) TECHNI craftsmen craftswomen
and craftsmanship in the Aegean Bronze Age Proceedings of the 6th International Aegean
Conference Philadelphia Temple University 18-21 April 1996 τόmicro 1 (Aegaeum 16) 1997 19-
35
Elster Ernestine S και Colin Renfrew (επιmicro) Prehistoric Sitagroi excavations in northeast Greece
1968-1970 The final report τόmicro 2 (UCLA MA 20) 2003
Renfrew Colin Marija Gimbutas και Ernestine S Elster (επιmicro) Excavations at Sitagroi a prehistoric
village in northeast Greece τόmicro 1 (UCLA MA 13) 1986
Σκάλα Σωτήρος
Κουκούλη-Χρυσανθάκη Χάιδω laquoΟικισmicroός της πρώιmicroης εποχής του χαλκού στη Σκάλα Σωτήρος
Θάσουraquo ΑΕΜΘ 1 (1987) 389-406
22
_____ laquoΟικισmicroός της πρώιmicroης εποχής του χαλκού στη Σκάλα Σωτήρος Θάσου ΙΙraquo ΑΕΜΘ 2 (1988) 421-
431
_____ laquoΑνασκαφή Σκάλας Σωτήροςraquo ΑΕΜΘ 3 (1989) 507-520
_____ laquoΑνασκαφή Σκάλας Σωτήρος 1990raquo ΑΕΜΘ 4 (1990) 531-545
Τούmicroπα
Αναγνώστου Ιωάννα ∆ηmicroήτρης Κυριάκου Ευαγγελία Κυριατζή και Arturo Vargas laquoΑνασκαφή
Τούmicroπας Θεσσαλονίκης 1990 οι εργασίες στην πλαγιά της Τούmicroπαςraquo ΑΕΜΘ 4 (1990) 277-287
Ανδρέου Στέλιος και Κώστας Κωτσάκης laquoΗ ανασκαφή στην Τούmicroπα Θεσσαλονίκης το 1991raquo ΑΕΜΘ
5 (1991) 209-219
_____ laquoΑνασκαφή Τούmicroπας Θεσσαλονίκης 1992raquo ΑΕΜΘ 6 (1992) 259-272
_____ laquoΗ προϊστορική Τούmicroπα της Θεσσαλονίκης παλιά και νέα ερωτήmicroαταraquo ΑΕΜΘ 10Α (1996) 369-
387
Ανδρέου Στέλιος Κώστας Κωτσάκης και Γιώργος Χ Χουρmicroουζιάδης laquoΑνασκαφή στην Τούmicroπα
Θεσσαλονίκης 1989raquo Εγνατία 2 (1990) 381-404
Κραχτοπούλου Αθανασία και Κοσmicroάς Τουλούmicroης laquoΑνασκαφή Τούmicroπας 1990 οι εργασίες στην
κορυφή της Τούmicroπαςraquo ΑΕΜΘ 4 (1990) 289-297
Κωτσάκης Κώστας και Στέλιος Ανδρέου laquoΠροκαταρκτικές παρατηρήσεις για την οργάνωση του χώρου
στην προϊστορική Τούmicroπα Θεσσαλονίκηςraquo ΑΕΜΘ 1 (1987) 223-232
_____ laquoΠροκαταρκτικές παρατηρήσεις στις αρχιτεκτονικές φάσεις του οικισmicroού της Τούmicroπας
Θεσσαλονίκηςraquo ΑΕΜΘ 3 (1989) 201-213
_____ laquoΑνασκαφή Τούmicroπας Θεσσαλονίκης 1993raquo ΑΕΜΘ 7 (1993) 279-286
Χουρmicroουζιάδης Γιώργος laquoH ανασκαφή της Τούmicroπας (1984-1987) raquo ΑΕΜΘ 1 (1987) 219-222
_____ laquoΗ Τούmicroπα και ο lsquoασιατικός τρόπος παραγωγήςrsquoraquo ΑΕΜΘ 4 (1990) 269-275
ΤΑΦΕΣ
Ανδρόνικος Μανόλης Βεργίνα Ι το νεκροταφείον των τύmicroβων (Βιβλιοθήκη της εν Αθήναις
Αρχαιολογικής Εταιρείας 62) Αθήνα 1969
Γραmicromicroένος ∆ηmicroήτριος Β και Σέβη Τριανταφύλου (επιmicro) Ανθρωπολογικές microελέτες από τη Βόρεια
Ελλάδα τόmicro 1 (∆ηmicroοσιεύmicroατα του Αρχαιολογικού Ινστιτούτου Μακεδονικών και Θρακικών
Σπουδών 5) Θεσσαλονίκη 2004
Ζιώτα Χριστίνα Ταφικές πρακτικές και κοινωνίες της εποχής του χαλκού στη ∆υτική Μακεδονία τα
νεκροταφεία στην Κοιλάδα και τις Γούλες Κοζάνης διδακτορική διατριβή Αριστοτέλειο
Πανεπιστήmicroιο Θεσσαλονίκης Τmicroήmicroα Ιστορίας και Αρχαιολογίας 2007
lthttpcdslibauthgrsubmitarchiveGrizagri-2007-602pdfgt
Καρλιάmicroπας Γιάννης Μάνθος Μπέσιος και Σέβη Τριανταφύλλου laquoΝεκροταφεία της πρώιmicroης εποχής
του σιδήρου στη Βόρεια Πιερίαraquo Νικόλαος Χ Σταmicroπολίδης και Αγγελική Γιαννικούρη (επιmicro) Το
23
Αιγαίο στην πρώιmicroη εποχή του σιδήρου Πρακτικά του ∆ιεθνούς Συmicroποσίου Ρόδος 1-4 Νοεmicroβρίου
2002 Αθήνα Πανεπιστήmicroιο Κρήτης - Υπουργείο Πολιτισmicroού Ινστιτούτο Αιγαιακών Σπουδών
2004 341-352
Καραmicroήτρου-Μεντεσίδη Γεωργία Βόιον - Νότια Ορεστίς αρχαιολογική έρευνα και ιστορική τοπογραφία
2 τόmicroοι Θεσσαλονίκη Θ Αλτιντζής 1999
Κουκούλη-Χρυσανθάκη Χάιδω Πρωτοϊστορική Θάσος τα νεκροταφεία του οικισmicroού Καστρί 3 τόmicroοι
(∆ηmicroοσιεύmicroατα του Αρχαιολογικού ∆ελτίου 45) Αθήνα Υπουργείο Πολιτισmicroού Ταmicroείο
Αρχαιολογικών Πόρων και Απαλλοτριώσεων 1992
Σαββοπούλου Θώmicroη laquoΠαλιό Γυναικόκαστρο το νεκροταφείο των lsquoπεριβόλωνrsquoraquo Νικόλαος Χ
Σταmicroπολίδης (επιmicro) Καύσεις στην εποχή του χαλκού και του σιδήρου Πρακτικά Συmicroποσίου Ρόδος
29 Απριλίου - 2 Μαΐου 1999 Πανεπιστήmicroιο Κρήτης - ΚΒ΄ Εφορεία Προϊστορικών και Κλασικών
Αραχιοτήτων - Μεσογειακή Αρχαιολογική Εταιρεία Αθήνα Πανεπιστήmicroιο Κρήτης 2001 169-185
Linduff Katheryn M και Karen S Rubinson (επιmicro) Are all warriors male Gender roles on the ancient
Eurasian steppe Lanham AltaMira 2008
Papadopoulos John K microε τη συνεργασία των Jonathan H Musgrave Sandor Boumlkoumlnyi Deborah
Ruscillo Ferene Gyulai Kristina Kelertas R E Jones και I K Whitbread The Early Iron Age
cemetery at Torone excavations conducted by the Australian Archaeological Institute at Athens in
collaboration with the Athens Archaeological Society 2 τόmicroοι (UCLA MA 24) 2005
Triantaphyllou Sevi A bioarchaeological approach to prehistoric cemetery populations from central
and western Greek Macedonia (BAR IS 976) 2001
ΝΕΟΛΙΘΙΚΑ ΕΙ∆ΩΛΙΑ
Κοκκινίδου ∆ήmicroητρα Παρελθόν και εξουσία όψεις της αρχαιολογίας στην ελληνική κοινωνία και
εκπαίδευση Θεσσαλονίκη Βάνιας 2005 (κεφ 39)
Κοκκινίδου ∆ήmicroητρα και Μαριάννα Νικολαΐδου Η αρχαιολογία και η κοινωνική ταυτότητα του φύλου
προσεγγίσεις στην αιγαιακή προϊστορία Θεσσαλονίκη Βάνιας 1993 (κεφ 43-44)
Kokkinidou Dimitra και Marianna Nikolaidou ldquoBody imagery in the Aegean Neolithic ideological
implications of anthropomorphic figurinesrdquo Jane Moore και Eleanor Scott (επιmicro) Invisible people
and processes writing gender and childhood into European archaeology London - New York
Leicester University Press 1997 88-112
Talalay Lauren E ldquoHeady business skulls heads and decapitation in Neolithic Anatolia and Greecerdquo
Journal of Mediterranean Archaeology 17 2 (2004) 139-163
ΤΕΛΕΤΟΥΡΓΙΚΕΣ ΟΨΕΙΣ ΤΗΣ ΝΕΟΛΙΘΙΚΗΣ ΚΑΙ ΤΗΣ ΕΠΟΧΗΣ ΤΟΥ ΧΑΛΚΟΥ
Nikolaidou Marianna ldquoOrnament production and use at Sitagroi northeast Greece symbolic and social
implications of an Early Bronze Age technologyrdquo Robert Laffineur και Philip P Betancourt
(επιmicro) TECHNI craftsmen craftswomen and craftsmanship in the Aegean Bronze Age
24
Proceedings of the 6th International Aegean Conference Philadelphia Temple University 18-21
April 1996 τόmicro 1 (Aegaeum 16) 1997 177-196
Nikolaidou Marianna ldquoRitualized technologies in the Aegean Neolithic The crafts of adornmentrdquo
Evangelos Kyriakidis (επιmicro) The archaeology of ritual (UCLA Cotsen Advanced Seminars 3)
2007 183-208
Perlegraves Catherine και Karen D Vitelli ldquoCraft specialization in the Neolithic of Greecerdquo Paul Halstead
(επιmicro) Neolithic society in Greece (SSAA 2) 1999 96-107
ΝΕΟΛΙΘΙΚΟΙ ΠΕΡΙΒΟΛΟΙ
Kokkinidou Dimitra και Marianna Nikolaidou ldquoNeolithic enclosures in Greek Macedonia violent and
non-violent aspects of territorial demarcationrdquo John Carman και Anthony Harding (επιmicro) Ancient
warfare archaeological perspectives Phoenix Mill Sutton 2004 2η έκδοση 89-99
ΜΥΚΗΝΑΪΚΕΣ ΕΠΙ∆ΡΑΣΕΙΣ
Ανδρέου Στέλιος laquoΗ microυκηναϊκή κεραmicroική και οι κοινωνίες της Κεντρικής Μακεδονίας στην ύστερη
εποχή του χαλκούraquo Η περιφέρεια του microυκηναϊκού κόσmicroου II 2003 191-210
Ανδρέου Στέλιος και Κώστας Κωτσάκης laquoΜυκηναϊκή παρουσία Μυκηναϊκή περιφέρεια Η Τούmicroπα
Θεσσαλονίκης microια θέση της εποχής του χαλκού στη Μακεδονίαraquo Η περιφέρεια του microυκηναϊκού
κόσmicroου Ι 1999 107-116
Jung Reinhrad laquoΗ microυκηναϊκή κεραmicroική της Μακεδονίας και η σηmicroασία τηςraquo Η περιφέρεια του
microυκηναϊκού κόσmicroου ΙΙ 2003 211-225
Καραmicroήτρου-Μεντεσίδη Γεωργία laquoΜυκηναϊκά Αιανής Ελιmicroιώτιδας και Άνω Μακεδονίαςraquo Η
περιφέρεια του microυκηναϊκού κόσmicroου ΙΙ 2003 167-190
Στεφανή Λιάνα και Νίκος Μερούσης laquoΤοπίο στην οmicroίχλη η 2η χιλιετία στην πεδιάδα της Κεντρικής
Μακεδονίαςraquo Η περιφέρεια του microυκηναϊκού κόσmicroου ΙΙ 2003 227-242
Andreou Stelios ldquoExploring the patterns of power in the Bronze Age settlements of northern Greece
Keith Branigan (επιmicro) Urbanism in the Aegean Bronze Age (SSAA 4) 2002 160-173
Buxeda J I Garrigoacutes R E Jones V Kilikoglou S T Levi Y Maniatis J Mitchell L Vagnetti K A
Wardle και S Andreou ldquoTechnology transfer at the periphery of the Mycenaean world the case of
Mycenaean pottery found in central Macedonia (Greece) and the plain of Sybaris (Italia)
Archaeometry 43 2 (2003) 263-284
Jung Reinhrad ldquoLate Helladic IIIC at the Touacutembes of Kastanas and Oacutelynthos and the problems of
Macedonian Mycenaean potteryrdquo Sigrid Deger-Jalkotzy και Michaela Zavadil (επιmicro) LH IIIC
chronology and synchronisms Proceedings of the International Workshop held at the Austrian
Academy of Sciences 7-8 May 2001 (Veroumlffentlichungen der Mykenischen Kommision 20)
Wien 2003 131- 144
25
Kiriatzi Evangelia Stelios Andreou Sarantis Dimitriadis και Kostas Kotsakis ldquoCo-exisitng traditions
handmade and wheelmade pottery in Late Bronze Age central Macedoniarsquo Robert Laffineur και
Philip P Betancourt (επιmicro) TECHNI craftsmen craftswomen and craftsmanship in the Aegean
Bronze Age Proceedings of the 6th International Aegean Conference Philadelphia Temple
University 18-21 April 1996 τόmicro 2 (Aegaeum 16) 1997 361-368
Wardle Kenneth A ldquoMycenaean trade and influence in northern Greecerdquo Carol Zerner Peter Zerner και
John Winder (επιmicro) Wace and Blegen pottery as evidence for trade in the Aegean Bronze Age
1939-1989 Proceedings of an International Conference held at the American School of Classical
Studies at Athens December 2-3 1989 Amsterdam Gieben 1993 117-141
ΑΠΟΘΗΚΕΥΣΗ
Τουλούmicroης Κοσmicroάς Το περίσσευmicroα στην προϊστορία η προϊστορική οικονοmicroία microε βάση τα αρχαιολογικά
δεδοmicroένα Θεσσαλονίκη Σύγχρονη Παιδεία 1996
Margomenou Despina ldquoFood storage in prehistoric Greece interrogating complexity at the margins of
the lsquoMycenaean worldrsquordquo Journal of Mediterranean Archaeology 21 2 (2008) 191-212
Margomenou Despina Stelios Andreou και Kostas Kotsakis ldquoThe Thessaloniki tell an approach to the
study of the pithoi and the question of storage in the Late Bronze Agerdquo ΑΕΜΘ 19 (2005) 157-
171
26
ΕΙΚΟΝΕΣ
Εικόνα 1 Γυναικείο στεατοπυγικό ειδώλιο από πηλό της αρχαιότερης νεολιθικής
(Νέα Νικοmicroήδεια Αρχαιολογικό Μουσείο Βέροιας)
∆ηmicroήτριος Ρ Θεοχάρης Νεολιθική Ελλάς Αθήνα Εθνική Τράπεζα της Ελλάδος 1973 εικ 18 Ίδρυmicroα Μείζονος Ελληνισmicroού lthttpwwwfhwgrchronos01engallerynlnikomidnikom4maxhtmlgt
27
Εικόνα 2 Γυναικείο ειδώλιο από πηλό της νεότερης νεολιθικής (Μακρύγιαλος)
Μάνθος Μπέσιος και Μαρία Παππά Πύδνα Κατερίνη Πιερική Αναπτυξιακή 1995 25 Ίδρυmicroα Μείζονος Ελληνισmicroού lthttpwwwfhwgrchronos01engallerynlmakrygmakryg12maxhtmlgt
28
Εικόνα 3 Γυναικείο πήλινο ειδώλιο της νεότερης νεολιθικής (Μάνδαλο
Αρχαιολογικό Μουσείο Πέλλας)
Φωτογραφικό αρχείο Αικατερίνης Παπαευθυmicroίου-Παπανθίmicroου και Αγγελικής Πιλάλη-Παπαστερίου Ίδρυmicroα Μείζονος Ελληνισmicroού lthttpwwwfhwgrchronos01engallerynlmandalomandalo6maxhtmlgt
29
Εικόνα 4 Γυναικείο ακρόλιθο ειδώλιο της νεότερης νεολιθικής (Μάνδαλο
Αρχαιολογικό Μουσείο Πέλλας)
Φωτογραφικό αρχείο Αικατερίνης Παπαευθυmicroίου-Παπανθίmicroου και Αγγελικής Πιλάλη-Παπαστερίου Ίδρυmicroα Μείζονος Ελληνισmicroού lthttpwwwfhwgrchronos01engallerynlmandalomandalo4htmlgt lthttpwwwfhwgrchronos01engallerynlmandalomandalo5maxhtmlgt
30
Εικόνα 5 Γυναικείο σχηmicroατοποιηmicroένο ειδώλιο από πέτρα της τελικής νεολιθικής
(Σιταγροί Αρχαιολογικό Μουσείο ∆ράmicroας)
Γεώργιος Α Παπαθανασόπουλος (επιmicro) Ο νεολιθικός πολιτισmicroός στην Ελλάδα Αθήνα Ίδρυmicroα Νικολάου Π Γουλανδρή - Μουσείο Κυκλαδικής Τέχνης 1996 αρ καταλόγου 200 Ίδρυmicroα Μείζονος Ελληνισmicroού lthttpwwwfhwgrchronos01engallerynlsitagsitag3htmlgt
31
Εικόνα 6 Σταυρόσχηmicroα ειδώλια από microάρmicroαρο της νεότερης νεολιθικής
(Μακρύγιαλος)
Μάνθος Μπέσιος και Μαρία Παππά Πύδνα Κατερίνη Πιερική Αναπτυξιακή 1995 22 Ίδρυmicroα Μείζονος Ελληνισmicroού lthttpwwwfhwgrchronos01engallerynlmakrygmakryg6maxhtmlgt
32
Εικόνα 7 Κοσmicroήmicroατα από Σπόνδυλο (Σιταγροί Αρχαιολογικό Μουσείο ∆ράmicroας)
∆ηmicroήτριος Ρ Θεοχάρης Νεολιθική Ελλάς Αθήνα Εθνική Τράπεζα της Ελλάδος 1973 εικ 110 Ίδρυmicroα Μείζονος Ελληνισmicroού lthttpwwwfhwgrchronos01engallerynlsitagsitag5htmlgt
33
Εικόνα 8 Κοσmicroήmicroατα από Σπόνδυλο της τελικής νεολιθικής (Μακρύγιαλος)
Μάνθος Μπέσιος και Μαρία Παππά Πύδνα Κατερίνη Πιερική Αναπτυξιακή 1995 32 Ίδρυmicroα Μείζονος Ελληνισmicroού lthttpwwwfhwgrchronos01engallerynlmakrygmakryg19htmlgt
34
Εικόνα 9 Περίβολος της νεότερης-τελικής νεολιθικής στο Μάνδαλο
Φωτογραφικό αρχείο Αικατερίνης Παπαευθυmicroίου-Παπανθίmicroου και Αγγελικής Πιλάλη-Παπαστερίου Ίδρυmicroα Μείζονος Ελληνισmicroού lthttpwwwfhwgrchronos01engallerynlmandalomandalo2htmlgt
35
Εικόνα 10 Τάφροι της νεότερης νεολιθικής στον Μακρύγιαλο
Μάνθος Μπέσιος και Μαρία Παππά Πύδνα Κατερίνη Πιερική Αναπτυξιακή 1995 23 Ίδρυmicroα Μείζονος Ελληνισmicroού lthttpwwwfhwgrchronos01engallerynlmakrygmakryg1htmlgt
36
Εικόνα 11 Αποθηκευτικοί χώροι της ύστερης εποχής του χαλκού στην Άσσηρο
Kenneth A Wardle Institute of Archaeology and Antiquity University of Birmingham
lthttpartswebbhamacukahakawAssirosassirosiaph12htmgt
37
Εικόνα 12 Αναπαράσταση πασσαλόπηκτου οικήmicroατος της αρχαιότερης νεολιθικής
στη Νέα Νικοmicroήδεια
∆ηmicroήτριος Ρ Θεοχάρης Νεολιθική Ελλάς Αθήνα Εθνική Τράπεζα της Ελλάδος σχ 14 Ίδρυmicroα Μείζονος Ελληνισmicroού lthttpwwwfhwgrchronos01engallerynlnikomidnikom2htmlgt
38
Εικόνα 13 Πασσσαλόπηκτα οικήmicroατα και φούρνοι της πρώιmicroης εποχής στο
Αρχοντικό
Τοmicroέας Αρχαιολογίας Τmicroήmicroα Ιστορίας και Αρχαιολογίας Αριστοτελείου Πανεπιστηmicroίου Θεσσαλονίκης lthttpwwwhistauthgrtomeisarchaeologyresearchexcavationsarhondikohtmgt
39
Εικόνα 14 Πήλινες άγκυρες της πρώιmicroης εποχής του χαλκού από τα Σέρβια
Kenneth A Wardle Institute of Archaeology and Antiquity University of Birmingham lthttpartswebbhamacukahakawServiaserviaclayhtmgt
40
Εικόνα 15 Τοπική microυκηναϊκή κεραmicroική από την Άσσηρο (γύρω στο 1150 πΧ)
Kenneth A Wardle Institute of Archaeology and Antiquity University of Birmingham lthttpartswebbhamacukahakawAssirosassirosmycenaean2htmgt
7
δεσmicroευτούν microέσα στον κατοικηmicroένο χώρο Παρά την πενιχρότητα των πληροφοριών
διαφαίνεται κάποια προτίmicroηση για τον ενταφιασmicroό παιδιών microέσα στους οικισmicroούς Μήπως
τα νεαρά και πιο ευάλωτα microέλη της κοινότητας έπρεπε να προστατευτούν microένοντας δίπλα
στα οικεία τους πρόσωπα και microετά θάνατον Αυτές οι laquoταπεινέςraquo ταφές αναδεικνύουν microια
από τις πιο αθέατες όψεις του προϊστορικού κόσmicroου την παιδική ηλικία Στις
τεχνοκρατικές ανασυνθέσεις όπου κυριαρχούν οι παραγωγοί οι κατασκευαστές οι
καταναλωτές αγαθών και ο περί αυτά ανταγωνισmicroός αγνοείται η σπουδαιότητα των
συναισθηmicroατικών δεσmicroών και της ανάγκης για στοργή Και είναι συνήθως τα microη
laquoεντυπωσιακάraquo ευρήmicroατα που φέρνουν στον νου το ανθρώπινο πρόσωπο του microακρινού
παρελθόντος
Τα οργανωmicroένα νεκροταφεία εmicroφανίζονται την πρώιmicroη εποχή του χαλκού (Άγιος
Μάmicroας και Συκιά Χαλκιδικής Κοιλάδα και Γούλες Κοζάνης) και αυξάνονται στην ύστερη
εποχή του χαλκού και την εποχή του σιδήρου (Βεργίνα Ηmicroαθίας Ρύmicroνιο και Αιανή
Κοζάνης Κορινός Πιερίας Σπάθες και Τρεις Ελιές Ολύmicroπου Παλιό Γυναικόκαστρο
Κιλκίς Συκιά και Τορώνη Χαλκιδικής Καστρί Θάσου) Το νεκροταφείο αυτονοmicroείται
από τον οικισmicroό και εξαίρεται τοπογραφικά (περίβλεπτα υψώmicroατα -Τορώνη Καστρί) και
αρχιτεκτονικά microε σειρές λίθων γύρω από τους τάφους (Κοιλάδα Άγιος Μάmicroας Τορώνη)
λίθινους τύmicroβους (Βεργίνα Ρύmicroνιο Κορινός Συκιά Παλιό Γυναικόκαστρο) ή λιθόκτιστες
θήκες για την εναπόθεση των νεκρών (Αιανή Όλυmicroπος Καστρί) Οι τάφοι διαρθρώνονται
κατά συστάδες οι οποίες microάλλον αντιστοιχούν σε οmicroάδες νεκρών microε συγγενικές σχέσεις
Επάλληλες ή πολλαπλές ταφές και ανακοmicroιδές σε συνδυασmicroό microε τη χρονολογική-
τυπολογική εξέλιξη των κτερισmicroάτων δηλώνουν τη χρήση του ίδιου χώρου από γενιά σε
γενιά (Κοιλάδα Τορώνη Παλιό Γυναικόκαστρο) Συνυπάρχουν τα έθιmicroα του
ενταφιασmicroού και της καύσης-εγχυτρισmicroού κάποτε microάλιστα στο ίδιο νεκροταφείο
(Βεργίνα Τορώνη Παλιό Γυναικόκαστρο) Λίθινοι τύmicroβοι που καλύπτουν συστάδες
τεφροδόχων αγγείων απαντώνται ήδη από την πρώιmicroη εποχή του χαλκού στη Συκιά και
σε συνθετότερη microορφή την εποχή του σιδήρου στη Βεργίνα την Τορώνη και το Παλιό
Γυναικόκαστρο όπου τα αγγεία διατάσσονται κυκλικά γύρω από την κεντρική ταφή microέσα
σε περίβολο Αν κρίνουmicroε από την περίπτωση της Τορώνης το ταφικό laquoσήmicroαraquo
αξιώνονταν τα microέλη microόνο λίγων οικογενειών ανεξαρτήτως ηλικίας και φύλου
Εντύπωση προκαλεί ο εξαιρετικά microικρός αριθmicroός παιδιών και σχεδόν η απουσία
νηπίων και νεογνών σε όλα τα νεκροταφεία για τα οποία διαθέτουmicroε
παλαιοανθρωπολογικές microελέτες Με δεδοmicroένη την υψηλή παιδική θνησιmicroότητα στις
αρχαίες κοινωνίες το φαινόmicroενο πρέπει να οφείλεται σε σκόπιmicroο αποκλεισmicroό από τους
8
επίσηmicroους ταφικούς χώρους Όπως είναι γνωστό από αρχαίες πηγές και εθνογραφικές
αναλογίες η γέννηση δεν αρκεί για να εξασφαλίσει την πλήρη ένταξη στην κοινότητα˙
χρειάζονται διαβατήριες τελετές και ο πρόωρος θάνατος microαταιώνει τη συmicromicroετοχή σε
αυτές Ο ανασκαφέας της Τορώνης υποθέτει ότι οι σοροί των περισσότερων παιδιών
αφήνονταν να αποσυντεθούν στο ύπαιθρο ή ενταφιάζονταν όπως και οι ενήλικες laquoκοινοί
θνητοίraquo σε σηmicroεία λιγότερο ορατά από το ανασκαmicroένο νεκροταφείο ∆ιαφορές ηλικίας
και συmicroβολισmicroού αναγνωρίζονται και στη χρήση τεφροδόχων αγγείων microε διαφορετικό
σχήmicroα για παιδιά ή εφήβους και για ενήλικες αντίστοιχα στον διαφορετικό
προσανατολισmicroό των παιδικών ταφών από εκείνες των ενηλίκων και σε ένα λιγότερο
αυστηρό τυπικό για τα παιδιά Ενώ σχεδόν απουσιάζουν οι ταφές βρεφών και νηπίων δεν
ισχύει το ίδιο για εκείνες των microεγαλύτερων παιδιών και των εφήβων Από τις πρώτες
απουσιάζουν επίσης τα θαλάσσια όστρεα που ανευρίσκονται στις δεύτερες όπως και σε
εκείνες των ενηλίκων Πιθανώς οι θαλασσινές τροφές να απαγορεύονταν στα microικρά
παιδιά αλλά όχι στα microεγαλύτερα τα οποία θα είχαν την ίδια διατροφή microε τους ενήλικες
και ανάλογες ταφικές προσφορές Ωστόσο η ανεύρεση του σπάνιου οστρέου Αλιώτιδος
(microοναδικού στο νεκροταφείο) σε microια παιδική ταφή θα microπορούσε να ερmicroηνευτεί ως
εναπόθεση ενός αγαπηmicroένου αντικειmicroένου της νεαρής ή του νεαρού κατόχου (συχνά η
αναγνώριση του φύλου στους παιδικούς σκελετούς είναι αδύνατη)
Στην Τορώνη αποκαλύφτηκε επίσης η ταφή ενός εmicroβρύου ή νεογνού microε τη νεαρή
microητέρα (ο θάνατος θα επήλθε κατά τη διάρκεια της κύησης ή του τοκετού) microαζί microε
πολυάριθmicroα θραύσmicroατα από τριποδικά αγγεία τα οποία ο ανασκαφέας θεωρεί ότι είχαν
χρησιmicroοποιηθεί στην επιτόπια καύση εξαγνιστικού θυmicroιάmicroατος Καθώς στην ίδια θέση
τέτοια αγγεία-θυmicroιατήρια απαντώνται microεmicroονωmicroένα υποθέτει ότι η συγκέντρωσή τους
στον εν λόγω τάφο δηλώνει έmicroφαση στην εξαγνιστική τελετή Φαίνεται ότι η πρόωρη
ακύρωση της microητρότητας επέβαλε ιδιαίτερη τελετουργική microεταχείριση για τη microητέρα και
το βρέφος Η ταφή περιλάmicroβανε ακόmicroη ένα σπάνιο εύρηmicroα ένα όστρεο Κυπραίας το
οποίο είχε εναποτεθεί ως κτέρισmicroα και όχι ως υπόλειmicromicroα τροφής σε αντίθεση τα υπόλοιπα
όστρεα του νεκροταφείου
Αν και η οmicroαδοποίηση των τάφων υποδηλώνει δεσmicroούς συγγένειας microόνο η
αρχαιοβιολογική ανάλυση (η οποία δεν είναι πάντα δυνατή) microπορεί να δώσει αξιόπιστα
αποτελέσmicroατα Η κεντρική ταφή συνήθως αποδίδεται στον άνδρα αρχηγό της οικογένειας
Ωστόσο το παράδειγmicroα της Τορώνης όπου πολλές από τις πρωιmicroότερες ή πλουσιότερα
κτερισmicroένες ταφές ανήκουν σε γυναίκες αναιρεί το laquoαυτονόητοraquo ότι δηλαδή η εξουσία
είναι microόνο γένους αρσενικού Η αριθmicroητική υπεροχή των γυναικών έχει διαπιστωθεί και
9
σε άλλα microακεδονικά νεκροταφεία γεγονός που επιδέχεται διαφορετικές ερmicroηνείες
microητρογραmicromicroική ή microητροτοπική κοινωνική οργάνωση και κατrsquo επέκταση ισχυρότεροι
δεσmicroοί των γυναικών microε τον τόπο κατοικίας θάνατος των ανδρών microακριά από τον οικισmicroό
(πχ σε πόλεmicroο) ή ακραίες περιπτώσεις βρεφοκτονίας αγοριών Η προτίmicroηση για την
επιβίωση κοριτσιών microαρτυρείται εθνογραφικά microολονότι είναι περισσότερο οικεία η
βρεφοκτονία τέτοιων ανεπιθύmicroητων υπάρξεων
Τα νεκροταφεία έδωσαν πλήθος αγγείων όπλων εργαλείων και κοσmicroηmicroάτων
πολλά υψηλής ποιότητας και εγχώριας κατασκευής microε microακραίωνη παράδοση όπως η
αmicroαυρόχρωmicroη κεραmicroική της ύστερης εποχής του χαλκού από την Αιανή Άλλες
τεχνολογίες εκπροσωπούνται από σιδερένια όπλα (καινοτοmicroικό και πολύτιmicroο υλικό από το
τέλος της εποχής του χαλκού) περίτεχνα χάλκινα κοσmicroήmicroατα (οκτώσχηmicroες πόρπες
πολλαπλά βραχιόλια και εξαρτήmicroατα ζωνών) Κάποια κτερίσmicroατα είναι επείσακτα όπως
αγγεία όπλα σφραγίδες κοσmicroήmicroατα και σκεύη microυκηναϊκής προέλευσης Κοσmicroήmicroατα από
κεχριmicroπάρι Βαλτικής ανευρίσκονται σε ταφές από τις Σπάθες Ολύmicroπου (οι οποίες
αποδίδονται σε γυναίκες) και την Αιανή Κατά τη στερεοτυπική άποψη τα όπλα και τα
εργαλεία αντιστοιχούν σε ανδρικές ταφές ενώ τα κοσmicroήmicroατα και τα οικιακά σκεύη σε
γυναικείες Στην περίπτωση των microυκηναϊκών νεκροταφείων του Ολύmicroπου η συσχέτιση
φύλου και κτερισmicroάτων θα microπορούσε να βασιστεί έως έναν βαθmicroό σε πληρέστερα
στοιχεία αυτής της περιόδου από τη Νότια Ελλάδα Ωστόσο δεν είναι απαραίτητο να
πρόκειται για microυκηναϊκές εγκαταστάσεις αλλά για τοπικές κοινότητες που απέκτησαν
αυτά τα laquoεξωτικάraquo αντικείmicroενα χωρίς να κατανοούν ή να ενδιαφέρονται για τον αρχικό
τους συmicroβολισmicroό Γιrsquo αυτό θα πρέπει να δίνεται περισσότερη προσοχή στον εγχώριο
πολιτισmicroό και τη συναισθηmicroατική αξία των κτερισmicroάτων
Η συσχέτιση φύλου και ταφών είναι αναξιόπιστη αν δεν έχει προηγηθεί
αρχαιοβιολογική microελέτη ούτε τα κτερίσmicroατα αποτυπώνουν microε φωτογραφικό τρόπο τις
ασχολίες και τους ρόλους των ατόmicroων εν ζωή Στη διεθνή βιβλιογραφία είναι γνωστές οι
ταφές γυναικών (αναγνωρισmicroένες οστεολογικά) που συνοδεύονται από laquoανδρικάraquo
κτερίσmicroατα όπως και ανδρών από laquoγυναικείαraquo Στην Τσαουσίτσα Κιλκίς βρέθηκαν
σφονδύλια microαζί microε κοσmicroήmicroατα κεραmicroική και εξαρτήmicroατα ασπίδων Στην Τορώνη παρά
τη συχνότερη ανεύρεση κοσmicroηmicroάτων σε γυναικείες ταφές microια ανδρική περιείχε
σφηκωτήρα (κρίκο για τα microαλλιά) χάντρες και ένα σφονδύλι ή κουmicroπί Μόνο σε microία
γυναικεία ταφή βρέθηκε σφονδύλι ενώ σε άλλες γυναικείες όπλα και laquoανδρικάraquo εργαλεία
Στην ίδια θέση δεν παρατηρείται σύνδεση του φύλου microε laquoυποδεέστερηraquo τοπική κεραmicroική
αντίθετα microε τη Νότια Ελλάδα πράγmicroα που επισηmicroαίνει τον κίνδυνο των γενικεύσεων
10
Επιπλέον δεν microπορεί να συναχθεί η ανώτερη κοινωνική θέση των νεκρών microόνο microε βάση τα
περίτεχνα κτερίσmicroατα Συνήθως οι φτωχά κτερισmicroένες ταφές αποδίδονται σε φτωχά άτοmicroα
και η οmicroοιότητα των ταφικών εθίmicroων και προσφορών θεωρείται ένδειξη κοινωνικής
ισοκατανοmicroής Στην περίπτωση της Τορώνης όmicroως ο ανασκαφέας προτείνει διαφορετική
ερmicroηνεία ο ενταφιασmicroός στο νεκροταφείο αποτελούσε καθαυτός προνόmicroιο microιας
ορισmicroένης κοινωνικής οmicroάδας Καθώς microόνο αυτή είχε το δικαίωmicroα να χρησιmicroοποιεί το
νεκροταφείο δεν υπήρχε λόγος περαιτέρω διαφοροποίησης microέσω των κτερισmicroάτων και
άρα ανοmicroοιοmicroορφίας των ταφών στην εν λόγω θέση
Οι παλαιοπαθολογικές αναλύσεις δίνουν microια εικόνα του ανθρώπινου microόχθου
Κακώσεις κυρίως στο άνω microέρος του κορmicroού microαρτυρούν βαριές γεωργικές εργασίες Οι
συχνές περιπτώσεις αρθρίτιδας θα οφείλονταν στην κοπιαστική εξασφάλιση και
παρασκευή της τροφής Στοmicroατικές παθήσεις (τερηδόνα πλάκα ουλίτιδα απώλεια
δοντιών) θα προκαλούνταν από ανεπαρκώς παρασκευασmicroένες τροφές και τη microεγάλη
κατανάλωση υδατανθράκων και αmicroύλων η οποία προσιδιάζει στους αγροτικούς
πληθυσmicroούς Μάλιστα οι δείκτες υγιεινής εmicroφανίζονται χαmicroηλότεροι την ύστερη εποχή
του χαλκού τότε που αρχίζει η εκτεταmicroένη αποθήκευση των γεωργικών προϊόντων
Αυξηmicroένη παρουσιάζεται επίσης η παιδική θνησιmicroότητα
Η ελονοσία θα ενδηmicroούσε εφόσον microεγάλο microέρος της Μακεδονίας καλυπτόταν
microέχρι τον 20ο αιώνα από έλη ενώ δεν θα ήταν άγνωστες και οι επείσακτες ασθένειες
Άλλες παθογενείς αιτίες microπορεί να σχετίζονται microε αλλαγές του διαιτολογίου microετά την
εισαγωγή νέων καλλιεργειών (αmicroπέλι ελιά οπωροφόρα) και την κατανάλωση ευπαθών
τροφών (χοιρινό κρέας γαλακτοκοmicroικά) Στο παλαιοζωολογικό υλικό της πρώιmicroης εποχής
του χαλκού καταγράφονται αυξηmicroένα ποσοστά χοίρων και αιγοπροβάτων που θα
εκτρέφονταν για το γάλα παρά για το κρέας τους καθώς και θηραmicroάτων Οι νέες
διατροφικές συνήθειες αποτυπώνονται στην παρουσία αγγείων για κατανάλωση υγρών
(πρόχοι κύπελα ποτήρια) Ορισmicroένα αγγεία όπως πίθοι microαγειρικά σκεύη και κύπελα
που απαντώνται συχνότερα από ότι στην τελική νεολιθική microπορεί να microην είχαν
κατάλληλο προστατευτικό επίχρισmicroα Η χρήση σκευών χωρίς ή microε ακατάλληλα στεγανά
microπορεί να προκαλέσει τροφικές δηλητηριάσεις
Στο οστεολογικό υλικό -αν και περιορισmicroένο- δεν διαπιστώνονται σηmicroαντικές
διαφορές στην εργασία και τη διατροφή microεταξύ γυναικών και ανδρών ούτε microεταξύ
ενηλίκων και παιδιών Μάλιστα τα ίχνη οστεοαρθρίτιδας και κακώσεων σε σκελετούς
νεαρών ατόmicroων πρέπει να οφείλονται στη συmicromicroετοχή των παιδιών στις οικογενειακές
ασχολίες Στοιχεία του καταmicroερισmicroού εργασίας κατά φύλο microπορούν να ανιχνευτούν στη
11
διαφορετική συχνότητα των κακώσεων Παραδείγmicroατος χάρη στο νεκροταφείο της
πρώιmicroης εποχής του χαλκού στην Κοιλάδα microόνο δύο νεκρές διέσωζαν ίχνη οδοντικών
φθορών οι οποίες microπορεί να είχαν προκληθεί επειδή η γυναίκα κρατούσε microε τα δόντια της
δέρmicroα ζώου για να το microαλακώσει πριν από την κατεργασία ή επειδή κατανάλωνε
χονδρόκοκκα άmicroυλα
ΜΕΤΑΒΟΛΕΣ ΑΠΟ ΤΗ ΝΕΟΛΙΘΙΚΗ ΣΤΗΝ ΕΠΟΧΗ ΤΟΥ ΧΑΛΚΟΥ
Οι κύριοι τύποι της νεολιθικής κατοίκησης στη Μακεδονία είναι οι τούmicroπες
(γήλοφοι) και οι εκτεταmicroένες επίπεδες θέσεις Γνωστή είναι επίσης η χρήση σπηλαίων
(Ροδοχώρι Ηmicroαθίας Λιβαδοπόταmicroος Καστοριάς) και οι λιmicroναίοι οικισmicroοί (∆ισπηλιό
Καστοριάς) Η οικονοmicroία βασίζεται στη γεωργοκτηνοτροφία και συmicroπληρώνεται από το
κυνήγι την αλιεία και την τροφοσυλλογή Εξειδίκευση υπάρχει στην κεραmicroική την
υφαντική τη λιθοτεχνία την κοσmicroηmicroατοτεχνία και από τη νεότερη νεολιθική στη
microεταλλουργία ∆ιακοινοτικά και ευρύτερα δίκτυα θα εξασφάλιζαν τη διακίνηση
πολύτιmicroων πρώτων υλών (microέταλλα οψιδιανός πυριτόλιθος ανδεσίτης όστρεο Σπόνδυλος
- εικ 7-8) και αγαθών (κοσmicroήmicroατα υφάσmicroατα αγγεία είδη διατροφής) microαζί microε την
κυκλοφορία ιδεών και γνώσεων και τη δηmicroιουργία δεσmicroών φιλίας ή συγγένειας
Η απουσία ενδείξεων κάθετης ιεραρχίας υπέβαλε microια ροmicroαντική αντίληψη περί
ισοπολιτείας και ειρηνικής συνύπαρξης των νεολιθικών κοινοτήτων Ωστόσο οι νεότερες
έρευνες διακρίνουν microορφές εξουσίας ως απόρροια ειδικών ικανοτήτων και τεχνογνωσίας
Ορισmicroένοι οικισmicroοί περικλείονται από λίθινους περιβόλους (Μάνδαλο - νεότερη νεολιθική
- εικ 9) ή τάφρους (Σέρβια - microέση νεολιθική Μακρύγιαλος - νεότερη νεολιθική- εικ 10)
Ακόmicroη και αν αυτές οι κατασκευές δεν ήταν οχυρωmicroατικές οριοθετούσαν τοπογραφικά
και συmicroβολικά τον ζωτικό χώρο της κοινότητας η ανέγερση και η συντήρησή τους θα
απαιτούσε χρόνο κόπο και συντονισmicroό του συλλογικού έργου Κοινωνικές
διαφοροποιήσεις υποδηλώνει ήδη από την αρχαιότερη νεολιθική η συγκέντρωση
περίτεχνων αντικειmicroένων σε ορισmicroένους χώρους των οικισmicroών Το ίδιο ισχύει για τις
εξειδικευmicroένες τεχνολογίες οι οποίες δεν θα στηρίζονταν microόνο σε σχέσεις συνεργασίας
αλλά και θα γίνονταν αιτία ανταγωνισmicroού στην εξεύρεση των πρώτων υλών και τη
διακίνηση των προϊόντων Την εικόνα της φιλήσυχης αγροτικής ζωής ανασκευάζουν
περαιτέρω οι εγκαταστάσεις σε δύσβατες ή φυσικά προστατευmicroένες θέσεις
Οι οικισmicroοί της εποχής του χαλκού ανήκουν κατά κανόνα στον τύπο της τούmicroπας
στις πρώιmicroες φάσεις της περιόδου είναι λιγότεροι και microικρότεροι από τους νεολιθικούς
ενώ ο αριθmicroός τους αυξάνεται στις ύστερες φάσεις Σηmicroειώνουmicroε επίσης την ύπαρξη
12
οχυρωmicroένων οικισmicroών (Σκάλα Σωτήρος Θάσου) Η οικονοmicroία παραmicroένει
γεωργοκτηνοτροφική εκλείπουν όmicroως στοιχεία της νεολιθικής όπως τα διακοσmicroηmicroένα
αγγεία και τα ειδώλια Στην κεραmicroική εισάγονται νέα σχήmicroατα (πχ αποθηκευτικά αγγεία)
και χονδροειδέστερα σκεύη Οι αντιστοιχίες αφορούν περισσότερο τα Βαλκάνια παρά το
Νότιο Αιγαίο το οποίο βαδίζει προς την αστικοποίηση και την κοινωνική
διαστρωmicroάτωση Εξαιτίας της laquoκαθυστέρησήςraquo της ως προς τις εξελίξεις στον νότο η
Μακεδονία της εποχής του χαλκού θεωρήθηκε laquoσυντηρητικήraquo και ο laquoσυντηρητισmicroόςraquo της
αποδόθηκε σε δηmicroογραφικές ανακατατάξεις Λόγου χάρη σύmicroφωνα microε τη θεωρία της
Gimbutas την τρίτη χιλιετία πΧ αρχίζει η κάθοδος των νοmicroάδων Ινδοευρωπαίων από την
Ανατολική Ευρώπη για να ολοκληρωθεί microε την καταστροφή του ειρηνικού microητριαρχικού
πολιτισmicroού των νεολιθικών Βαλκανίων Οι εισβολείς κατασκεύαζαν κεντρικά αψιδωτά
κτίσmicroατα-οικίες αρχηγών (Καmicroένη Οικία και Μακρά Οικία των Σιταγρών) ταφικούς
τύmicroβους και χονδροειδή κεραmicroική κυρίως κύπελλα για κατανάλωση ποτού -
χαρακτηριστικά που σηmicroατοδοτούν τις αρχές της ανδροκρατίας όπως αυτή θα παγιωθεί
στις microυκηναϊκές κοινωνίες
Μεγαροειδή και αψιδωτά κτίσmicroατα αποθηκευτικές εγκαταστάσεις και τεχνολογικά
εργαστήρια της ύστερης εποχής του χαλκού έχουν ανασκαφεί στην Άσσηρο (εικ 11) τον
Καστανά και την Τούmicroπα Θεσσαλονίκης Εκτεταmicroένα άνδηρα ορίζουν τους οικισmicroούς
στην Άσσηρο και την Τούmicroπα Παρόλο που η συγκέντρωση της παραγωγής και οι
ογκώδεις αρχιτεκτονικές κατασκευές παραπέmicroπουν σε κάποια microορφή οικιστικής
ιεραρχίας είναι δύσκολο να γίνουν συγκρίσεις microε τα ανακτορικά κέντρα της Νότιας
Ελλάδας Το πλήθος των microυκηναϊκών ευρηmicroάτων σε νεκροταφεία του Ολύmicroπου έχει
αποδοθεί σε microυκηναϊκή εγκατάσταση η οποία microετατόπισε προς τα βόρεια τα microέχρι τότε
γνωστά όρια του θεωρούmicroενου ως πρωιmicroότερου ελληνικού πολιτισmicroού Τόσο οι θεωρίες
περί microεταναστεύσεων από το βορά όσο και η σύγκριση της Μακεδονίας microε τον νότο έχουν
αmicroφισβητηθεί πειστικά Τα microυκηναϊκά αντικείmicroενα και οι εγχώριες αποmicroιmicroήσεις τους ούτε
αντιστοιχούν σε microεγάλο microέρος των ευρηmicroάτων (πχ περιορισmicroένη ποσότητα microυκηναϊκής ή
microυκηναΐζουσας κεραmicroικής στην Άσσηρο και την Τούmicroπα) ούτε αποδεικνύουν
πληθυσmicroιακές microετακινήσεις Εκείνο που πρέπει να αναζητηθεί είναι η αιτία της
συγκέντρωσης επείσακτων στοιχείων σε ορισmicroένες microόνο θέσεις και συγχρόνως να ληφθεί
υπόψη η microακρόχρονη παράδοση των τοπικών τεχνολογιών
13
Η ΖΩΗ ΣΤΟΥΣ ΟΙΚΙΣΜΟΥΣ
Ενδεικτικά παραδείγmicroατα κατοικιών προέρχονται από τη Νέα Νικοmicroήδεια της
αρχαιότερης νεολιθικής (εικ 12) το Μάνδαλο και τον Μακρύγιαλο της νεότερης
νεολιθικής (microε εστίες και αποθηκευτικούς σιρούς και microε φούρνους και έναν υπόγειο
αποθηκευτικό χώρο αντίστοιχα) το Αρχοντικό της πρώιmicroης και microέσης εποχής του χαλκού
(microε καλοκτισmicroένους φούρνους - εικ 13) και τον Καστανά της ύστερης εποχής χαλκού (microε
προσκτίσmicroατα-microαγειρεία) Η καλά διατηρηmicroένη Καmicroένη Οικία των Σιταγρών είναι ένα
πασσαλόπηκτο κτίσmicroα microε microεγαροειδή κάτοψη και τριmicroερή διάρθρωση ένα ανοιχτό αίθριο
microπροστά έναν τετράπλευρο κύριο χώρο πολλαπλών χρήσεων και στο βάθος microια αψιδωτή
κουζίνα-αποθήκη πιθανώς ηmicroιυπαίθρια H οικοσκευή βρέθηκε επί τόπου όπως την είχαν
χρησιmicroοποιήσει οι κάτοικοι Η κουζίνα της οποίας ο εξωτερικός τοίχος (ίσως φράχτης)
είχε ελαφριά κατασκευή από φθαρτό υλικό ήταν εξοπλισmicroένη microε δύο φούρνους σιρούς
αποθηκευτικά αγγεία εργαλεία και microαγειρικά σκεύη Ο χώρος ήταν αρκετά microεγάλος για
να εργάζονται άνετα microαζί δύο-τρία άτοmicroα σχετικά απερίσπαστα αλλά και microε εύκολη
πρόσβαση στην αυλή του σπιτιού και στην κουζίνα του γειτονικού Τα οστά ζώων και τα
υπολείmicromicroατα φυτών παρέχουν πληροφορίες σχετικά microε τη διατροφή κρέας δηmicroητριακά
όσπρια φρούτα (σταφύλια αχλάδια κεράσια σύκα φυστίκια βελανίδια) όστρεα και
ψάρια της θάλασσας και του γλυκού νερού σαλιγκάρια πουλιά Στο ευρύχωρο κεντρικό
δωmicroάτιο υπήρχε microια microεγάλη καλοφτιαγmicroένη εστία πλαισιωmicroένη από πασσάλους όπου θα
κρέmicroονταν για να αποξηρανθούν τροφές δέρmicroατα microαλλί Γύρω από τη φωτιά θα
συγκεντρώνονταν ένοικοι και επισκέπτες για ένα ζεστό γεύmicroα microε τη συνοδεία ποτού για
συναναστροφή ανάπαυση ή εργασία Τριπτήρες σφονδύλια οστέινα εργαλεία microαρτυρούν
επεξεργασία διαφόρων υλών και γνέσιmicroο (ίσως και ύφανση σε φθαρτό αργαλειό)
∆έρmicroατα και γούνες ζώων (στην ανασκαφή βρέθηκαν οστά θηραmicroάτων) και πολύχρωmicroα
υφαντά (από το microαλλί των προβάτων του οικισmicroού) θα πρόσφεραν άνεση και ζεστασιά
Χώρος καθηmicroερινής δραστηριότητας για microικρούς και microεγάλους θα ήταν το αίθριο για
παιχνίδι φαγητό και ύπνο το καλοκαίρι αποθήκευση της σοδειάς επιδιορθώσεις
εργαλείων ύφανση συντροφιά microε τις γειτόνισσες και τους γείτονες
Τα αυτόνοmicroα microονόχωρα ή ολιγόχωρα οικήmicroατα υποδηλώνουν ολιγοmicroελείς
κοινωνικούς πυρήνες το microέγεθος των οποίων microπορεί να υπολογιστεί microε βάση τον αριθmicroό
και τη χωρητικότητα των αποθηκευτικών εγκαταστάσεων -στην περίπτωση της Καmicroένης
Οικίας σε έξι άτοmicroα Η ελεύθερη έκταση ανάmicroεσα στα οικήmicroατα θα είχε κοινή χρήση
άλλοτε microε όρους καλής γειτονίας και άλλοτε ανταγωνισmicroού Κοινόχρηστες κατασκευές
14
έχουν αποκαλυφτεί στη νεότερη νεολιθική της Θέρmicroης Θεσσαλονίκης και του
Μακρύγιαλου (ανοιχτοί λιθόστρωτοι χώροι οικοτεχνικής δραστηριότητας και περιοχή microε
microικρούς φούρνους αντίστοιχα) και στην τελική φάση της πρώιmicroης εποχής του χαλκού
στους Σιταγρούς (συστάδα κυκλικών πήλινων σιρών και λάκκων microε εστίες δάπεδο και
θρανίο) Στους σιρούς των Σιταγρών είναι εντυπωσιακή η ποσότητα καταλοίπων
συλλογικής παραγωγής κατανάλωσης και αποθήκευσης λίθινες λεπίδες τριπτήρες
γουδιά οστέινα εργαλεία σύνεργα υφαντουργίας επιτραπέζια και αποθηκευτικά αγγεία
microαζί microε σπόρους δηmicroητριακών οσπρίων βελανιδιών φρούτων και οστών από οικόσιτα
και άγρια ζώα Στο ίδιο σύνολο ανήκουν αντικείmicroενα συmicroβολικής και τελετουργικής
χρήσης κοσmicroήmicroατα περίτεχνα πήλινα και λίθινα σκεύη λίθινη σφύρα
σφραγιδοκύλινδρος ειδώλια και οmicroοιώmicroατα κατοικιών
Πλήθος υφαντουργικών εργαλείων ανευρίσκεται ήδη από την αρχαιότερη νεολιθική
πήλινα σφονδύλια για γνέσιmicroο (χαρακτηριστικά τα διακοσmicroηmicroένα της νεότερης
νεολιθικής) πηνία και ακτινωτά αντικείmicroενα για το τύλιγmicroα της κλωστής αγκυρόσχηmicroα
αντικείmicroενα για το κρέmicroασmicroα του microαλλιού (χαρακτηριστικά στην πρώιmicroη εποχή του
χαλκού - εικ 14) και από την πρώιmicroη εποχή του χαλκού και microετά βαριά υφαντικά βάρη
για όρθιο αργαλειό (αξιοσηmicroείωτα τα σύνολα από τους Σιταγρούς το Αρχοντικό τον
Καστανά και την Τούmicroπα) Οστέινες microικρές ράβδοι microε εγκοπές (microάλλον σαΐτες
αργαλειού) βελόνες microε οπή σπάτουλες και οπείς χρησιmicroοποιούνταν για πλέξιmicroο και για
το ράψιmicroο δερmicroάτων πλεκτών από microαλλί και καλαθιών όπως δείχνουν τα ίχνη χρήσης
στα εργαλεία Μια ιδέα της ενδυmicroασίας microάς δίνουν οι γραπτές διακοσmicroήσεις αγγείων οι
οποίες microιmicroούνται υφάσmicroατα και τα εξαρτήmicroατα ένδυσης Τα τελευταία περιλαmicroβάνουν
άγκιστρα και πόρπες ζωνών από πηλό κόκαλο και όστρεο οστέινες και microετάλλινες
περόνες και πόρπες για τη στερέωση ενδυmicroάτων κουmicroπιά (microερικά από πολύτιmicroο όστρεο)
διάτρητα πλακίδια και microικροσκοπικές χάντρες τα οποία βρέθηκαν κατά microεγάλες οmicroάδες
και microάλλον προέρχονται από κατάκοσmicroες στολές Η συχνότητα των περονών την πρώιmicroη
εποχή του χαλκού αποδίδεται στη χρήση νέων ειδών microάλλινων υφασmicroάτων όπως
συνάγεται από τα υψηλά ποσοστά αιγοπροβάτων που θα εκτρέφονταν για το microαλλί τους
Μερικές φορές οι περόνες ανευρίσκονται microαζί microε υφαντικά εργαλεία όπως στους
Σιταγρούς στο τέλος της 3ης χιλιετίας Στον Καστανά η microεγάλη συχνότητα και πολυτυπία
των περονών την εποχή του σιδήρου έχει επίσης ερmicroηνευθεί ως νέος ενδυmicroατολογικός
συρmicroός Πόρπες και περόνες όχι microόνο αποτελούν τυπικά προϊόντα εξειδικευmicroένης
microεταλλουργίας στη Μακεδονία στο τέλος της 2ης - αρχές της 1ης χιλιετίας πΧ αλλά και
συνήθη ταφικά κτερίσmicroατα
15
Καταmicroερισmicroός εργασίας κατά φύλο και ηλικία παρατηρείται σε όλους τους
πολιτισmicroούς Στις προβιοmicroηχανικές κοινωνίες οι άνδρες αναλαmicroβάνουν εξωοικιακές
εργασίες (κυνήγι βοσκή και σφαγή microεγάλων ζώων ψάρεmicroα αποψίλωση υλοτοmicroία
εξόρυξη βαριές οικοδοmicroικές κατασκευές ναυπηγική) ενώ οι γυναίκες οικιακές (φροντίδα
των παιδιών τροφοπαρασκευή κηποκαλλιέργεια υφαντική άντληση νερού πλύσιmicroο
microάζεmicroα καυσοξύλων τροφοσυλλογή βοτανική) Άλλες ασχολίες όπως αγροκαλλιέργεια
άναmicromicroα φωτάς βυρσοδεψία οικιακή κτηνοτροφία κυνήγι microικρών ζώων καλαθοπλεκτική
microεταφορά φορτίων ραπτική κεραmicroική microοιράζονται πιο ισόρροπα Η κατανοmicroή εργασίας
καθορίζεται ανάλογα microε την αποτελεσmicroατικότητά της στην επιβίωση και την κοινωνική
ζωή της κοινότητας (στην περίπτωση των γυναικών είναι συmicroβατή microε τη microητρότητα τη
φροντίδα και κοινωνικοποίηση των νεαρών microελών) Κατά συνέπεια οι διχοτοmicroικές
κατηγορίες της δυτικής σκέψης laquoδηmicroόσιο-ιδιωτικόraquo laquoανδρικό-γυναικείοraquo laquoχρηστικό-
συmicroβολικόraquo αποδεικνύονται ανεφάρmicroοστες τουλάχιστον microέχρι την ύστερη εποχή του
χαλκού οπότε και ανιχνεύεται στο αρχαιολογικό υλικό κάποιος σαφέστερος διαχωρισmicroός
του παραγωγικού-τεχνολογικού και κοινωνικού-τελετουργικού πεδίου Είναι
διαφωτιστικά τα ανθρωπολογικά παράλληλα σύmicroφωνα microε τα οποία άνδρες αποκτούν
laquoγυναικείουςraquo ρόλους (ενδυmicroασία συmicroπεριφορά επιλογή συντρόφων) microέσω της άσκησης
αντίστοιχων τεχνών όπως και γυναίκες laquoανδρικούςraquo Η υπέρβαση του σεξουαλικού
διmicroορφισmicroού δεν στιγmicroατίζεται από τη δεδοmicroένη κοινωνία όπως συmicroβαίνει microε τη δυτική
ηθική Αντίθετα τα εν λόγω άτοmicroα τεχνίτριες και τεχνίτες microε καινοτοmicroική συmicroβολή
θεωρούνται φορείς ευεργετικών δυνάmicroεων για όλη την κοινότητα η οποία τα περιβάλλει
microε σεβασmicroό (ας θυmicroηθούmicroε τους χαρισmicroατικούς laquoανδρόγυνουςraquo χαρακτήρες της
ελληνικής microυθολογίας όπως ο microάντης Τειρεσίας) Κατrsquo αυτόν τον τρόπο microπορεί να
ερmicroηνευτεί η παρουσία laquoγυναικείωνraquo κτερισmicroάτων σε ανδρικές ταφές και laquoανδρικώνraquo σε
γυναικείες
Πολυάριθmicroα αρχαιολογικά και εθνογραφικά παραδείγmicroατα microαρτυρούν τη
συmicromicroετοχή των παιδιών στις οικογενειακές εργασίες είτε ως microιmicroητικό παιγνίδι είτε ως
πραγmicroατική ενασχόληση microε σκοπό την κοινωνικοποίηση Γιrsquo αυτό σε πολλούς
πολιτισmicroούς η εκmicroάθηση microιας τέχνης επισφραγίζεται microε τελετές microετάβασης στον κόσmicroο
των ενηλίκων Σε τέτοιες microυήσεις microπορεί να χρησιmicroοποιούνταν κάποια από τα
microικρογραφικά οmicroοιώmicroατα οικοσκευών και εργαλείων από τους προϊστορικούς οικισmicroούς
της Μακεδονίας (σπίτια πελέκεις αγγεία έπιπλα και από το Ντικιλί Τας ένα οmicroοίωmicroα
βάρκας) Μάλιστα ορισmicroένα από τα πολυτιmicroότερα νεολιθικά κοσmicroήmicroατα όπως δακτύλιοι
από τα όστρεα Σπόνδυλος και Γλυκίmicroερις microε microικρή διάmicroετρο microπορεί προορίζονταν για
16
παιδιά ως δώρα αγάπης ή ενθυmicroήmicroατα σηmicroαντικών στιγmicroών ∆εν microπορούmicroε να γνωρίζουmicroε
ποιεςποιοι κατασκεύαζαν ή φορούσαν αυτά τα τεχνήmicroατα Είναι ωστόσο ενδιαφέρον ότι
η εικονογραφία των κοσmicroηmicroάτων αναγνωρίζεται κυρίως σε γυναικεία ειδώλια Θα
microπορούσε συνεπώς να υποτεθεί microε βάση τις αρχαιολογικές ενδείξεις ως προς τη
διακοινοτική κυκλοφορία κοσmicroηmicroάτων και υφασmicroάτων ότι γυναικεία ειδώλια microε πλούσια
ένδυση και κόσmicroηση αναπαριστούν γυναίκες microε καίριο ρόλο σε τέτοια δίκτυα επαφών
(πχ φηmicroισmicroένες τεχνίτριες)
Ολοκληρώνουmicroε microε ορισmicroένες παρατηρήσεις σχετικά microε τα αγγεία και
συγκεκριmicroένα τη microετάβαση από τα χειροποίητα στα τροχήλατα Τα πρώτα θεωρούνται
γυναικεία προϊόντα και γιrsquo αυτό microικρής αξίας ενώ τα δεύτερα προσγράφονται στο
ενεργητικό πρωτοπόρων ανδρών Ωστόσο το αρχαιολογικό υλικό κάθε άλλο παρά
επιβεβαιώνει τέτοιες προκαταλήψεις στη Μακεδονία η χειροποίητη κεραmicroική microε
microακραίωνη παράδοση συνεχίζει να χρησιmicroοποιείται microαζί microε την τροχήλατη microέχρι και την
ελληνιστική εποχή δηλαδή microια χιλιετία microετά την εmicroφάνιση της δεύτερης Τα πρωιmicroότερα
τροχήλατα αγγεία είναι σποραδικές microυκηναϊκές εισαγωγές των microέσων της 2ης χιλιετίας
πΧ ενώ οι εγχώριες αποmicroιmicroήσεις χρονολογούνται δύο ή τρεις αιώνες αργότερα (εικ 15)
Και οι δύο κατηγορίες εκπροσωπούνται microε microικρά ποσοστά στο σύνολο της κεραmicroικής
στην οποία κυριαρχούν οι χειροποίητες δηmicroιουργίες microε εξειδικευmicroένη παραγωγή σκευών
και διακοσmicroητικών ρυθmicroών κατά τόπους Επιπλέον φαίνεται ότι η εγχώρια και η
εισηγmicroένη κεραmicroική συνυπάρχουν χωρίς σηmicroαντικές αλληλεπιδράσεις
Από τα πλούσια διακοσmicroηmicroένα αγγεία της αρχαιότερης νεολιθικής microέχρι τα
απαιτητικά στην κατασκευή χονδροειδή αγγεία της τελικής νεολιθικής και της πρώιmicroης
εποχής του χαλκού και τα αmicroαυρόχρωmicroα και εγχάρακτα της ύστερης εποχής του χαλκού η
τέχνη του πηλού διακρίνεται για την ευρηmicroατικότητα την πείρα την καλαισθησία και το
εύρος των λειτουργιών της ∆εν γνωρίζουmicroε βέβαια το φύλο των κεραmicroέων (στην
αναγνώρισή του θα βοηθούσε η εξέταση δακτυλικών αποτυπωmicroάτων σε αγγεία)
microπορούmicroε ωστόσο να αναθεωρήσουmicroε προγενέστερες απόψεις ως προς την επινόηση της
κεραmicroικής για χρηστικούς λόγους όπως προτείνουν οι Catherine Perlegraves και Karen Vitelli
Οι πρώιmicroες αγγειοπλαστικές δηmicroιουργίες (Νέα Νικοmicroήδεια Γιαννιτσά) διακρίνονται για
τον υψηλό βαθmicroό έmicroπνευσης και αισθητικής Τέτοια περίτεχνα αγγεία κάθε άλλο παρά θα
ήταν κατάλληλα για τις καθηmicroερινές ανάγκες διατροφής και διατήρησης της τροφής θα
είχαν όmicroως συmicroβολική αξία λόγω της σπανιότητάς τους Εκείνο που θα microετρούσε για τους
ανθρώπους της αρχαιότερης νεολιθικής θα ήταν η πρωτόγνωρη microετατροπή της φυσικής
πρώτης ύλης σε πολιτισmicroικό αγαθό Γιrsquo αυτό οι πρώτες ή πρώτοι κάτοχοι της νέας γνώσης
17
microπορεί να ενέπνεαν στην κοινότητα σεβασmicroό ή και δέος ώστε να πρωταγωνιστούν σε
σαmicroανιστικές τελετές
ΣΥΝΤΟΜΟΓΡΑΦΙΕΣ
ΑΕΜΘ Το Αρχαιολογικό Έργο στη Μακεδονία και Θράκη
Θεσσαλονίκη Υπουργείο Πολιτισmicroού Υπουργείο
Μακεδονίας-Θράκης Αριστοτέλειο Πανεπιστήmicroιο
Θεσσαλονίκης
Εγνατία
Επετηρίδα του Ιστορικού και Αρχαιολογικού
Τmicroήmicroατος του Αριστοτελείου Πανεπιστηmicroίου
Θεσσαλονίκης
Η περιφέρεια του microυκηναϊκού κόσmicroου Ι Πρακτικά 1ου ∆ιεπιστηmicroονικού Συmicroποσίου Λαmicroία
25-29 Σεπτεmicroβρίου 1994 Αθήνα Υπουργείο
Πολιτισmicroού Ι∆΄ Εφορεία Προϊστορικών και
Κλασικών Αρχαιοτήτων
Η περιφέρεια του microυκηναϊκού κόσmicroου ΙΙ Πρακτικά 2ου ∆ιεπιστηmicroονικού Συmicroποσίου Λαmicroία
26-30 Σεπτεmicroβρίου 1999 Αθήνα Υπουργείο
Πολιτισmicroού Ι∆΄ Εφορεία Προϊστορικών και
Κλασικών Αρχαιοτήτων
Aegaeum Annales drsquoarcheacuteologie de lrsquoUniversiteacute de Liegravege et
UT-PASP Histoire de lrsquoart et lrsquoarcheacuteologie de la
Gregravece antique - University of Texas at Austin
Program in Aegean Scripts and Prehistory
BAR IS British Archaeological Reports International
Series Oxford Archaeopress
BCH Bulletin de Correspondance Helleacutenique
BSA Annual of the British School at Athens
18
Dikili Tash
Dikili Tash village preacutehistorique de Maceacutedoine
orientale Fouilles de Jean Deshayes (1961-1975)
Athegravenes Eacutecole Franccedilaise drsquoAthegravenes
Kastanas PAS Kastanas Ausgrabungen in einem Siedlunghuumlgel
der Bronze- und Eisenzeit Makedoniens 1975-1979
(Praumlhistorische Archaumlologie in Suumldosteuropa)
Volker Spiess
SSAA Sheffield Studies in Aegean Archaeology
Sheffield Sheffield Academic Press
UCLA MA University of California at Los Angeles Cotsen
Institute of Archaeology Monumenta
Archaeologica
ΕΠΙΛΟΓΗ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑΣ
ΟΙΚΙΣΜΟΙ
Κατάλογοι θέσεων - επισκοπήσεις της έρευνας
Andreou Stelios Michael Fotiadis και Kostas Kotsakis ldquoReview of Aegean prehistory V the Neolithic
and Bronze Age of northern Greecerdquo American Journal of Archaeology 100 3 (1996) 537-597
αναδηmicroοσίευση microε προσθήκες Tracey Cullen (επιmicro) Aegean prehistory a review (American
Journal of Archaeology supplement 1) Boston Archaeological Institute of America 2001 259-
327
Ασλάνης Ιωάννης Β Η προϊστορία της Μακεδονίας Ι η νεολιθική εποχή Αθήνα Καρδαmicroίτσα 1992
Γραmicromicroένος ∆ηmicroήτριος Β Νεολιθικές έρευνες στην Κεντρική και Ανατολική Μακεδονία (Βιβλιοθήκη της
εν Αθήναις Αρχαιολογικής Εταιρείας 117) Αθήνα 1991
Γραmicromicroένος ∆ηmicroήτριος Β Μάνθος Μπέσιος και Σταύρος Κώτσος Από τους προϊστορικούς οικισmicroούς της
Κεντρικής Μακεδονίας (Μακεδονική Βιβλιοθήκη 88) Θεσσαλονίκη Εταιρεία Μακεδονικών
Σπουδών 1997
Αρχοντικό
Βλ την ιστοσελίδα της ανασκαφής
lthttpwwwhistauthgrtomeisarchaeologyresearchexcavationsarhondikohtmgt
19
Άσσηρος
Wardle Kenneth A και Diana Wardle ldquoAssiros Toumba a brief history of the settlementrdquo Henrieta
Todorova Mark Stefanovich και Georg Ivanov (επιmicro) The StrumaStrymon river valley in
prehistory Proceedings of the International Symposium ldquoStrymon Praehistoricusrdquo Kjustendil ndash
Blagoevgrad (Bulgaria) Serres - Amphipolis (Greece) 27-910-10-2004 (In the Steps of James
Harvey Gaul 2) Sofia Gerda Henkel Stiftung Museum of History - Kjustendil 2007 451-479
Γιαννιτσά
Χρυσοστόmicroου Παναγιώτης laquoΟ νεολιθικός οικισmicroός των Γιαννιτσών Βraquo ΑΕΜΘ 3 (1989) 119-134
_____ laquoΟι νεολιθικές έρευνες στην πόλη και την επαρχία Γιαννιτσών κατά το 1991raquo ΑΕΜΘ 5 (1991)
111-126
_____ laquoΟ νεολιθικός οικισmicroός των Γιαννιτσών Β νέα ανασκαφικά δεδοmicroένα (1992-1993)raquo ΑΕΜΘ 7
(1993) 135-146
Χρυσοστόmicroου Παύλος και Παναγιώτης Χρυσοστόmicroου laquoΝεολιθικές έρευνες στα Γιαννιτσά και στην
περιοχή τουςraquo ΑΕΜΘ 4 (1990) 169-186
∆ήmicroητρα
Γραmicromicroένος ∆ηmicroήτριος Β Νεολιθική Μακεδονία (∆ηmicroοσιεύmicroατα του Αρχαιολογικού ∆ελτίου 56)
Αθήνα Υπουργείο Πολιτισmicroού Ταmicroείο Αρχαιολογικών Πόρων και Απαλλοτριώσεων 1997
∆ισπηλιό
Βλ την ιστοσελίδα της ανασκαφής
lthttpdispiliowebauthgrgt
Θέρmicroη
Παππά Μαρία Οργάνωση του χώρου και οικιστικά στοιχεία στους νεολιθικούς οικισmicroούς της Κεντρικής
Μακεδονίας διδακτορική διατριβή Αριστοτέλειο Πανεπιστήmicroιο Θεσσαλονίκης Τmicroήmicroα Ιστορίας
και Αρχαιολογίας 2 τόmicroοι 2008 lthttpcdslibauthgrsubmitarchiveGrizagri-2008-1546pdfgt
lthttpcdslibauthgrsubmitarchiveGrizagri-2008-1546pappapdfgt
Καστανάς
Aslanis Ioannis Kastanas die Fruumlhbronzezeitlichen Funde und Befunde (PAS 4) Berlin 1985
Becker Cornelia Kastanas die Tierknochenfunde (PAS 5) Berlin 1986
Ηaumlnsel Bernhard Kastanas die Grabung und der Baubefund (PAS 7) Berlin 1989
Houmlchstetter Alix Kastanas die Handgemachte Keramik Schicthen 19 bis 1 (PAS 3) Berlin 1984
_____ Kastanas die Kleinfunde (PAS 6) Berlin 1987
Jung Reinhrad Kastanas die Drehscheibenkeramik der Schichten 19 bis 11 (PAS 18) Kiel 2002
20
Kroll Helmut J Kastanas die Pfanzenfunde (PAS 2) Berlin 1983
Λιβαδοπόταmicroος
Τρανταλίδου Κ Π Καρκάνας Ε Μπελεγρίνου Θ Χατζηθεοδώρου laquoΣπήλαιο σε microια σηmicroαντική δίοδο
της ∆υτικής Μακεδονίας στο Φαράγγι του Λιβαδοπόταmicroου πρώτη παρουσίασηraquo ΑΕΜΘ 19
(2005) 579-594
Μακρύγιαλος
Βλ Μ Παππά (Θέρmicroη)
Μάνδαλο
Μερούσης Νίκος και Μαριάννα Νικολαΐδου laquoΗ κεραmicroική της νεολιθικής και της πρώιmicroης εποχής του
χαλκού από τον προϊστορικό οικισmicroό Μανδάλου Πέλλας η τεχνολογική διαφοροποίησηraquo ΑΕΜΘ
11 (1997) 155-163
Παπαευθυmicroίου-Παπανθίmicroου Αικατερίνη laquoΤρία νεολιθικά ειδώλια από το Μάνδαλο της Μακεδονίαςraquo
Ειλαπίνη τόmicroος τιmicroητικός για τον καθηγητή Νικόλαο Πλάτωνα Ηράκλειο ∆ήmicroος Ηρακλείου
Βικελαία Βιβλιοθήκη 1987 171-177
Παπαευθυmicroίου-Παπανθίmicroου Αικατερίνη και Αγγελική Πιλάλη-Παπαστερίου laquoΑνασκαφές στο
Μάνδαλοraquo ΑΕΜΘ 1 (1987) 173-180
_____ laquoΑνασκαφή στο Μάνδαλοraquo ΑΕΜΘ 2 (1988) 127-135
_____ laquoΗ ανασκαφική έρευνα στο Μάνδαλο 1987-1990raquo Εγνατία 2 (1990) 411-421
_____ laquoΟ προϊστορικός οικισmicroός στο Μάνδαλο νέα στοιχεία στην προϊστορία της Μακεδονίαςraquo Αρχαία
Μακεδονία V Ανακοινώσεις κατά το 5ο ∆ιεθνές Συmicroπόσιο Θεσσαλονίκη 10-15 Οκτωβρίου 1989
τόmicro 2 (Ίδρυmicroα Μελετών Χερσονήσου του Αίmicroου 240) Θεσσαλονίκη 1993 1207-1216
_____ laquoΟι προϊστορικοί οικισmicroοί στο Μάνδαλο και στο Αρχοντικό Πέλλαςraquo ΑΕΜΘ 10Α (1996) 143-
158
Πιλάλη-Παπαστερίου Αγγελική Αικατερίνη Παπαευθυmicroίου-Παπανθίmicroου Κώστας Κωτσάκης και Θώmicroη
Σαββοπούλου laquoΝέος προϊστορικός οικισmicroός στο Μάνδαλο ∆υτικής Μακεδονίαςraquo Αρχαία
Μακεδονία IV Ανακοινώσεις κατά το 4ο ∆ιεθνές Συmicroπόσιο Θεσσαλονίκη 21-25 Σεπτεmicroβρίου 1983
(Ίδρυmicroα Μελετών Χερσονήσου του Αίmicroου 204) Θεσσαλονίκη 1986 451-465
Nikolaidou Marianna Nikos Merousis Aikaterini Papanthimou και Angeliki Papasteriou ldquoFrom metron
to context in NeolithicEarly Bronze Age Mandalon northwestern Greece the example of
ceramicsrdquo Karen Polinger Foster και Robert Laffineur (επιmicro) METRON measuring the Aegean
Bronze Age Proceedings of the 9th International Aegean Conference Yale University 18-21 April
2002 (Aegaeum 24) 2003 317-325
Valamoti Soultana Plants and people in Late Neolithic and Early Bronze Age Greece an
archaeobotanical investigation (BAR IS 1258) 2004
21
Νέα Νικοmicroήδεια
Rodden Robert J και Kenneth A Wardle (επιmicro) Nea Nikomedeia I the excavation of an Early
Neolithic village in northern Greece 1961-1964 directed by R J Rodden The excavation and the
ceramic assemblage (BSA supplementary volume 25) London British School at Athens 1996
Ντικιλί Τας
Koukouli-Chryssanthaki Haiumldo Reneacute Treuil Laurent Lespez και Dimitra Malamidou Dikili Tash
village preacutehistorique de Maceacutedoine orientale Recherches franco-helleacuteniques dirigeacutees par la
Socieacuteteacute archeacuteologique drsquoAthegravenes et lrsquoEacutecole franccedilaise drsquoAthegravenes (1986-2001) (Bibliothegraveque de la
Socieacuteteacute Αrcheacuteologique drsquoAthegravenes 254) Athegravenes 2008
Treuil Reneacute (επιmicro) Dikili Tash τόmicro 1 (BCH suppleacutement 24) 1992
_____ (επιmicro) Dikili Tash τόmicro 2 (BCH suppleacutement 37) 2004
Ροδοχώρι
Rodden Robert J ldquoRecent discoveries from prehistoric Macedonia (an interim report)rdquo Balkan Studies
5 (1964) 110-124
Σέρβια
Ridley Cressida Kenneth A Wardle και Catharine A Μould microε τη συνεργασία των Jill Carington
Smith Rupert Housely Jonathan Musgrave και Bill Phelps Servia I Anglo-Hellenic rescue
excavations 1971-73 directed by Katerina Rhomiopoulou and Cressida Ridley (BSA
supplementary volume 32) London British School at Athens 2000
Σιταγροί
Elster Ernestine S ldquoConstruction and use of the Early Bronze Age Burnt House at Sitagroi craft and
technologyrdquo Robert Laffineur και Philip P Betancourt (επιmicro) TECHNI craftsmen craftswomen
and craftsmanship in the Aegean Bronze Age Proceedings of the 6th International Aegean
Conference Philadelphia Temple University 18-21 April 1996 τόmicro 1 (Aegaeum 16) 1997 19-
35
Elster Ernestine S και Colin Renfrew (επιmicro) Prehistoric Sitagroi excavations in northeast Greece
1968-1970 The final report τόmicro 2 (UCLA MA 20) 2003
Renfrew Colin Marija Gimbutas και Ernestine S Elster (επιmicro) Excavations at Sitagroi a prehistoric
village in northeast Greece τόmicro 1 (UCLA MA 13) 1986
Σκάλα Σωτήρος
Κουκούλη-Χρυσανθάκη Χάιδω laquoΟικισmicroός της πρώιmicroης εποχής του χαλκού στη Σκάλα Σωτήρος
Θάσουraquo ΑΕΜΘ 1 (1987) 389-406
22
_____ laquoΟικισmicroός της πρώιmicroης εποχής του χαλκού στη Σκάλα Σωτήρος Θάσου ΙΙraquo ΑΕΜΘ 2 (1988) 421-
431
_____ laquoΑνασκαφή Σκάλας Σωτήροςraquo ΑΕΜΘ 3 (1989) 507-520
_____ laquoΑνασκαφή Σκάλας Σωτήρος 1990raquo ΑΕΜΘ 4 (1990) 531-545
Τούmicroπα
Αναγνώστου Ιωάννα ∆ηmicroήτρης Κυριάκου Ευαγγελία Κυριατζή και Arturo Vargas laquoΑνασκαφή
Τούmicroπας Θεσσαλονίκης 1990 οι εργασίες στην πλαγιά της Τούmicroπαςraquo ΑΕΜΘ 4 (1990) 277-287
Ανδρέου Στέλιος και Κώστας Κωτσάκης laquoΗ ανασκαφή στην Τούmicroπα Θεσσαλονίκης το 1991raquo ΑΕΜΘ
5 (1991) 209-219
_____ laquoΑνασκαφή Τούmicroπας Θεσσαλονίκης 1992raquo ΑΕΜΘ 6 (1992) 259-272
_____ laquoΗ προϊστορική Τούmicroπα της Θεσσαλονίκης παλιά και νέα ερωτήmicroαταraquo ΑΕΜΘ 10Α (1996) 369-
387
Ανδρέου Στέλιος Κώστας Κωτσάκης και Γιώργος Χ Χουρmicroουζιάδης laquoΑνασκαφή στην Τούmicroπα
Θεσσαλονίκης 1989raquo Εγνατία 2 (1990) 381-404
Κραχτοπούλου Αθανασία και Κοσmicroάς Τουλούmicroης laquoΑνασκαφή Τούmicroπας 1990 οι εργασίες στην
κορυφή της Τούmicroπαςraquo ΑΕΜΘ 4 (1990) 289-297
Κωτσάκης Κώστας και Στέλιος Ανδρέου laquoΠροκαταρκτικές παρατηρήσεις για την οργάνωση του χώρου
στην προϊστορική Τούmicroπα Θεσσαλονίκηςraquo ΑΕΜΘ 1 (1987) 223-232
_____ laquoΠροκαταρκτικές παρατηρήσεις στις αρχιτεκτονικές φάσεις του οικισmicroού της Τούmicroπας
Θεσσαλονίκηςraquo ΑΕΜΘ 3 (1989) 201-213
_____ laquoΑνασκαφή Τούmicroπας Θεσσαλονίκης 1993raquo ΑΕΜΘ 7 (1993) 279-286
Χουρmicroουζιάδης Γιώργος laquoH ανασκαφή της Τούmicroπας (1984-1987) raquo ΑΕΜΘ 1 (1987) 219-222
_____ laquoΗ Τούmicroπα και ο lsquoασιατικός τρόπος παραγωγήςrsquoraquo ΑΕΜΘ 4 (1990) 269-275
ΤΑΦΕΣ
Ανδρόνικος Μανόλης Βεργίνα Ι το νεκροταφείον των τύmicroβων (Βιβλιοθήκη της εν Αθήναις
Αρχαιολογικής Εταιρείας 62) Αθήνα 1969
Γραmicromicroένος ∆ηmicroήτριος Β και Σέβη Τριανταφύλου (επιmicro) Ανθρωπολογικές microελέτες από τη Βόρεια
Ελλάδα τόmicro 1 (∆ηmicroοσιεύmicroατα του Αρχαιολογικού Ινστιτούτου Μακεδονικών και Θρακικών
Σπουδών 5) Θεσσαλονίκη 2004
Ζιώτα Χριστίνα Ταφικές πρακτικές και κοινωνίες της εποχής του χαλκού στη ∆υτική Μακεδονία τα
νεκροταφεία στην Κοιλάδα και τις Γούλες Κοζάνης διδακτορική διατριβή Αριστοτέλειο
Πανεπιστήmicroιο Θεσσαλονίκης Τmicroήmicroα Ιστορίας και Αρχαιολογίας 2007
lthttpcdslibauthgrsubmitarchiveGrizagri-2007-602pdfgt
Καρλιάmicroπας Γιάννης Μάνθος Μπέσιος και Σέβη Τριανταφύλλου laquoΝεκροταφεία της πρώιmicroης εποχής
του σιδήρου στη Βόρεια Πιερίαraquo Νικόλαος Χ Σταmicroπολίδης και Αγγελική Γιαννικούρη (επιmicro) Το
23
Αιγαίο στην πρώιmicroη εποχή του σιδήρου Πρακτικά του ∆ιεθνούς Συmicroποσίου Ρόδος 1-4 Νοεmicroβρίου
2002 Αθήνα Πανεπιστήmicroιο Κρήτης - Υπουργείο Πολιτισmicroού Ινστιτούτο Αιγαιακών Σπουδών
2004 341-352
Καραmicroήτρου-Μεντεσίδη Γεωργία Βόιον - Νότια Ορεστίς αρχαιολογική έρευνα και ιστορική τοπογραφία
2 τόmicroοι Θεσσαλονίκη Θ Αλτιντζής 1999
Κουκούλη-Χρυσανθάκη Χάιδω Πρωτοϊστορική Θάσος τα νεκροταφεία του οικισmicroού Καστρί 3 τόmicroοι
(∆ηmicroοσιεύmicroατα του Αρχαιολογικού ∆ελτίου 45) Αθήνα Υπουργείο Πολιτισmicroού Ταmicroείο
Αρχαιολογικών Πόρων και Απαλλοτριώσεων 1992
Σαββοπούλου Θώmicroη laquoΠαλιό Γυναικόκαστρο το νεκροταφείο των lsquoπεριβόλωνrsquoraquo Νικόλαος Χ
Σταmicroπολίδης (επιmicro) Καύσεις στην εποχή του χαλκού και του σιδήρου Πρακτικά Συmicroποσίου Ρόδος
29 Απριλίου - 2 Μαΐου 1999 Πανεπιστήmicroιο Κρήτης - ΚΒ΄ Εφορεία Προϊστορικών και Κλασικών
Αραχιοτήτων - Μεσογειακή Αρχαιολογική Εταιρεία Αθήνα Πανεπιστήmicroιο Κρήτης 2001 169-185
Linduff Katheryn M και Karen S Rubinson (επιmicro) Are all warriors male Gender roles on the ancient
Eurasian steppe Lanham AltaMira 2008
Papadopoulos John K microε τη συνεργασία των Jonathan H Musgrave Sandor Boumlkoumlnyi Deborah
Ruscillo Ferene Gyulai Kristina Kelertas R E Jones και I K Whitbread The Early Iron Age
cemetery at Torone excavations conducted by the Australian Archaeological Institute at Athens in
collaboration with the Athens Archaeological Society 2 τόmicroοι (UCLA MA 24) 2005
Triantaphyllou Sevi A bioarchaeological approach to prehistoric cemetery populations from central
and western Greek Macedonia (BAR IS 976) 2001
ΝΕΟΛΙΘΙΚΑ ΕΙ∆ΩΛΙΑ
Κοκκινίδου ∆ήmicroητρα Παρελθόν και εξουσία όψεις της αρχαιολογίας στην ελληνική κοινωνία και
εκπαίδευση Θεσσαλονίκη Βάνιας 2005 (κεφ 39)
Κοκκινίδου ∆ήmicroητρα και Μαριάννα Νικολαΐδου Η αρχαιολογία και η κοινωνική ταυτότητα του φύλου
προσεγγίσεις στην αιγαιακή προϊστορία Θεσσαλονίκη Βάνιας 1993 (κεφ 43-44)
Kokkinidou Dimitra και Marianna Nikolaidou ldquoBody imagery in the Aegean Neolithic ideological
implications of anthropomorphic figurinesrdquo Jane Moore και Eleanor Scott (επιmicro) Invisible people
and processes writing gender and childhood into European archaeology London - New York
Leicester University Press 1997 88-112
Talalay Lauren E ldquoHeady business skulls heads and decapitation in Neolithic Anatolia and Greecerdquo
Journal of Mediterranean Archaeology 17 2 (2004) 139-163
ΤΕΛΕΤΟΥΡΓΙΚΕΣ ΟΨΕΙΣ ΤΗΣ ΝΕΟΛΙΘΙΚΗΣ ΚΑΙ ΤΗΣ ΕΠΟΧΗΣ ΤΟΥ ΧΑΛΚΟΥ
Nikolaidou Marianna ldquoOrnament production and use at Sitagroi northeast Greece symbolic and social
implications of an Early Bronze Age technologyrdquo Robert Laffineur και Philip P Betancourt
(επιmicro) TECHNI craftsmen craftswomen and craftsmanship in the Aegean Bronze Age
24
Proceedings of the 6th International Aegean Conference Philadelphia Temple University 18-21
April 1996 τόmicro 1 (Aegaeum 16) 1997 177-196
Nikolaidou Marianna ldquoRitualized technologies in the Aegean Neolithic The crafts of adornmentrdquo
Evangelos Kyriakidis (επιmicro) The archaeology of ritual (UCLA Cotsen Advanced Seminars 3)
2007 183-208
Perlegraves Catherine και Karen D Vitelli ldquoCraft specialization in the Neolithic of Greecerdquo Paul Halstead
(επιmicro) Neolithic society in Greece (SSAA 2) 1999 96-107
ΝΕΟΛΙΘΙΚΟΙ ΠΕΡΙΒΟΛΟΙ
Kokkinidou Dimitra και Marianna Nikolaidou ldquoNeolithic enclosures in Greek Macedonia violent and
non-violent aspects of territorial demarcationrdquo John Carman και Anthony Harding (επιmicro) Ancient
warfare archaeological perspectives Phoenix Mill Sutton 2004 2η έκδοση 89-99
ΜΥΚΗΝΑΪΚΕΣ ΕΠΙ∆ΡΑΣΕΙΣ
Ανδρέου Στέλιος laquoΗ microυκηναϊκή κεραmicroική και οι κοινωνίες της Κεντρικής Μακεδονίας στην ύστερη
εποχή του χαλκούraquo Η περιφέρεια του microυκηναϊκού κόσmicroου II 2003 191-210
Ανδρέου Στέλιος και Κώστας Κωτσάκης laquoΜυκηναϊκή παρουσία Μυκηναϊκή περιφέρεια Η Τούmicroπα
Θεσσαλονίκης microια θέση της εποχής του χαλκού στη Μακεδονίαraquo Η περιφέρεια του microυκηναϊκού
κόσmicroου Ι 1999 107-116
Jung Reinhrad laquoΗ microυκηναϊκή κεραmicroική της Μακεδονίας και η σηmicroασία τηςraquo Η περιφέρεια του
microυκηναϊκού κόσmicroου ΙΙ 2003 211-225
Καραmicroήτρου-Μεντεσίδη Γεωργία laquoΜυκηναϊκά Αιανής Ελιmicroιώτιδας και Άνω Μακεδονίαςraquo Η
περιφέρεια του microυκηναϊκού κόσmicroου ΙΙ 2003 167-190
Στεφανή Λιάνα και Νίκος Μερούσης laquoΤοπίο στην οmicroίχλη η 2η χιλιετία στην πεδιάδα της Κεντρικής
Μακεδονίαςraquo Η περιφέρεια του microυκηναϊκού κόσmicroου ΙΙ 2003 227-242
Andreou Stelios ldquoExploring the patterns of power in the Bronze Age settlements of northern Greece
Keith Branigan (επιmicro) Urbanism in the Aegean Bronze Age (SSAA 4) 2002 160-173
Buxeda J I Garrigoacutes R E Jones V Kilikoglou S T Levi Y Maniatis J Mitchell L Vagnetti K A
Wardle και S Andreou ldquoTechnology transfer at the periphery of the Mycenaean world the case of
Mycenaean pottery found in central Macedonia (Greece) and the plain of Sybaris (Italia)
Archaeometry 43 2 (2003) 263-284
Jung Reinhrad ldquoLate Helladic IIIC at the Touacutembes of Kastanas and Oacutelynthos and the problems of
Macedonian Mycenaean potteryrdquo Sigrid Deger-Jalkotzy και Michaela Zavadil (επιmicro) LH IIIC
chronology and synchronisms Proceedings of the International Workshop held at the Austrian
Academy of Sciences 7-8 May 2001 (Veroumlffentlichungen der Mykenischen Kommision 20)
Wien 2003 131- 144
25
Kiriatzi Evangelia Stelios Andreou Sarantis Dimitriadis και Kostas Kotsakis ldquoCo-exisitng traditions
handmade and wheelmade pottery in Late Bronze Age central Macedoniarsquo Robert Laffineur και
Philip P Betancourt (επιmicro) TECHNI craftsmen craftswomen and craftsmanship in the Aegean
Bronze Age Proceedings of the 6th International Aegean Conference Philadelphia Temple
University 18-21 April 1996 τόmicro 2 (Aegaeum 16) 1997 361-368
Wardle Kenneth A ldquoMycenaean trade and influence in northern Greecerdquo Carol Zerner Peter Zerner και
John Winder (επιmicro) Wace and Blegen pottery as evidence for trade in the Aegean Bronze Age
1939-1989 Proceedings of an International Conference held at the American School of Classical
Studies at Athens December 2-3 1989 Amsterdam Gieben 1993 117-141
ΑΠΟΘΗΚΕΥΣΗ
Τουλούmicroης Κοσmicroάς Το περίσσευmicroα στην προϊστορία η προϊστορική οικονοmicroία microε βάση τα αρχαιολογικά
δεδοmicroένα Θεσσαλονίκη Σύγχρονη Παιδεία 1996
Margomenou Despina ldquoFood storage in prehistoric Greece interrogating complexity at the margins of
the lsquoMycenaean worldrsquordquo Journal of Mediterranean Archaeology 21 2 (2008) 191-212
Margomenou Despina Stelios Andreou και Kostas Kotsakis ldquoThe Thessaloniki tell an approach to the
study of the pithoi and the question of storage in the Late Bronze Agerdquo ΑΕΜΘ 19 (2005) 157-
171
26
ΕΙΚΟΝΕΣ
Εικόνα 1 Γυναικείο στεατοπυγικό ειδώλιο από πηλό της αρχαιότερης νεολιθικής
(Νέα Νικοmicroήδεια Αρχαιολογικό Μουσείο Βέροιας)
∆ηmicroήτριος Ρ Θεοχάρης Νεολιθική Ελλάς Αθήνα Εθνική Τράπεζα της Ελλάδος 1973 εικ 18 Ίδρυmicroα Μείζονος Ελληνισmicroού lthttpwwwfhwgrchronos01engallerynlnikomidnikom4maxhtmlgt
27
Εικόνα 2 Γυναικείο ειδώλιο από πηλό της νεότερης νεολιθικής (Μακρύγιαλος)
Μάνθος Μπέσιος και Μαρία Παππά Πύδνα Κατερίνη Πιερική Αναπτυξιακή 1995 25 Ίδρυmicroα Μείζονος Ελληνισmicroού lthttpwwwfhwgrchronos01engallerynlmakrygmakryg12maxhtmlgt
28
Εικόνα 3 Γυναικείο πήλινο ειδώλιο της νεότερης νεολιθικής (Μάνδαλο
Αρχαιολογικό Μουσείο Πέλλας)
Φωτογραφικό αρχείο Αικατερίνης Παπαευθυmicroίου-Παπανθίmicroου και Αγγελικής Πιλάλη-Παπαστερίου Ίδρυmicroα Μείζονος Ελληνισmicroού lthttpwwwfhwgrchronos01engallerynlmandalomandalo6maxhtmlgt
29
Εικόνα 4 Γυναικείο ακρόλιθο ειδώλιο της νεότερης νεολιθικής (Μάνδαλο
Αρχαιολογικό Μουσείο Πέλλας)
Φωτογραφικό αρχείο Αικατερίνης Παπαευθυmicroίου-Παπανθίmicroου και Αγγελικής Πιλάλη-Παπαστερίου Ίδρυmicroα Μείζονος Ελληνισmicroού lthttpwwwfhwgrchronos01engallerynlmandalomandalo4htmlgt lthttpwwwfhwgrchronos01engallerynlmandalomandalo5maxhtmlgt
30
Εικόνα 5 Γυναικείο σχηmicroατοποιηmicroένο ειδώλιο από πέτρα της τελικής νεολιθικής
(Σιταγροί Αρχαιολογικό Μουσείο ∆ράmicroας)
Γεώργιος Α Παπαθανασόπουλος (επιmicro) Ο νεολιθικός πολιτισmicroός στην Ελλάδα Αθήνα Ίδρυmicroα Νικολάου Π Γουλανδρή - Μουσείο Κυκλαδικής Τέχνης 1996 αρ καταλόγου 200 Ίδρυmicroα Μείζονος Ελληνισmicroού lthttpwwwfhwgrchronos01engallerynlsitagsitag3htmlgt
31
Εικόνα 6 Σταυρόσχηmicroα ειδώλια από microάρmicroαρο της νεότερης νεολιθικής
(Μακρύγιαλος)
Μάνθος Μπέσιος και Μαρία Παππά Πύδνα Κατερίνη Πιερική Αναπτυξιακή 1995 22 Ίδρυmicroα Μείζονος Ελληνισmicroού lthttpwwwfhwgrchronos01engallerynlmakrygmakryg6maxhtmlgt
32
Εικόνα 7 Κοσmicroήmicroατα από Σπόνδυλο (Σιταγροί Αρχαιολογικό Μουσείο ∆ράmicroας)
∆ηmicroήτριος Ρ Θεοχάρης Νεολιθική Ελλάς Αθήνα Εθνική Τράπεζα της Ελλάδος 1973 εικ 110 Ίδρυmicroα Μείζονος Ελληνισmicroού lthttpwwwfhwgrchronos01engallerynlsitagsitag5htmlgt
33
Εικόνα 8 Κοσmicroήmicroατα από Σπόνδυλο της τελικής νεολιθικής (Μακρύγιαλος)
Μάνθος Μπέσιος και Μαρία Παππά Πύδνα Κατερίνη Πιερική Αναπτυξιακή 1995 32 Ίδρυmicroα Μείζονος Ελληνισmicroού lthttpwwwfhwgrchronos01engallerynlmakrygmakryg19htmlgt
34
Εικόνα 9 Περίβολος της νεότερης-τελικής νεολιθικής στο Μάνδαλο
Φωτογραφικό αρχείο Αικατερίνης Παπαευθυmicroίου-Παπανθίmicroου και Αγγελικής Πιλάλη-Παπαστερίου Ίδρυmicroα Μείζονος Ελληνισmicroού lthttpwwwfhwgrchronos01engallerynlmandalomandalo2htmlgt
35
Εικόνα 10 Τάφροι της νεότερης νεολιθικής στον Μακρύγιαλο
Μάνθος Μπέσιος και Μαρία Παππά Πύδνα Κατερίνη Πιερική Αναπτυξιακή 1995 23 Ίδρυmicroα Μείζονος Ελληνισmicroού lthttpwwwfhwgrchronos01engallerynlmakrygmakryg1htmlgt
36
Εικόνα 11 Αποθηκευτικοί χώροι της ύστερης εποχής του χαλκού στην Άσσηρο
Kenneth A Wardle Institute of Archaeology and Antiquity University of Birmingham
lthttpartswebbhamacukahakawAssirosassirosiaph12htmgt
37
Εικόνα 12 Αναπαράσταση πασσαλόπηκτου οικήmicroατος της αρχαιότερης νεολιθικής
στη Νέα Νικοmicroήδεια
∆ηmicroήτριος Ρ Θεοχάρης Νεολιθική Ελλάς Αθήνα Εθνική Τράπεζα της Ελλάδος σχ 14 Ίδρυmicroα Μείζονος Ελληνισmicroού lthttpwwwfhwgrchronos01engallerynlnikomidnikom2htmlgt
38
Εικόνα 13 Πασσσαλόπηκτα οικήmicroατα και φούρνοι της πρώιmicroης εποχής στο
Αρχοντικό
Τοmicroέας Αρχαιολογίας Τmicroήmicroα Ιστορίας και Αρχαιολογίας Αριστοτελείου Πανεπιστηmicroίου Θεσσαλονίκης lthttpwwwhistauthgrtomeisarchaeologyresearchexcavationsarhondikohtmgt
39
Εικόνα 14 Πήλινες άγκυρες της πρώιmicroης εποχής του χαλκού από τα Σέρβια
Kenneth A Wardle Institute of Archaeology and Antiquity University of Birmingham lthttpartswebbhamacukahakawServiaserviaclayhtmgt
40
Εικόνα 15 Τοπική microυκηναϊκή κεραmicroική από την Άσσηρο (γύρω στο 1150 πΧ)
Kenneth A Wardle Institute of Archaeology and Antiquity University of Birmingham lthttpartswebbhamacukahakawAssirosassirosmycenaean2htmgt
8
επίσηmicroους ταφικούς χώρους Όπως είναι γνωστό από αρχαίες πηγές και εθνογραφικές
αναλογίες η γέννηση δεν αρκεί για να εξασφαλίσει την πλήρη ένταξη στην κοινότητα˙
χρειάζονται διαβατήριες τελετές και ο πρόωρος θάνατος microαταιώνει τη συmicromicroετοχή σε
αυτές Ο ανασκαφέας της Τορώνης υποθέτει ότι οι σοροί των περισσότερων παιδιών
αφήνονταν να αποσυντεθούν στο ύπαιθρο ή ενταφιάζονταν όπως και οι ενήλικες laquoκοινοί
θνητοίraquo σε σηmicroεία λιγότερο ορατά από το ανασκαmicroένο νεκροταφείο ∆ιαφορές ηλικίας
και συmicroβολισmicroού αναγνωρίζονται και στη χρήση τεφροδόχων αγγείων microε διαφορετικό
σχήmicroα για παιδιά ή εφήβους και για ενήλικες αντίστοιχα στον διαφορετικό
προσανατολισmicroό των παιδικών ταφών από εκείνες των ενηλίκων και σε ένα λιγότερο
αυστηρό τυπικό για τα παιδιά Ενώ σχεδόν απουσιάζουν οι ταφές βρεφών και νηπίων δεν
ισχύει το ίδιο για εκείνες των microεγαλύτερων παιδιών και των εφήβων Από τις πρώτες
απουσιάζουν επίσης τα θαλάσσια όστρεα που ανευρίσκονται στις δεύτερες όπως και σε
εκείνες των ενηλίκων Πιθανώς οι θαλασσινές τροφές να απαγορεύονταν στα microικρά
παιδιά αλλά όχι στα microεγαλύτερα τα οποία θα είχαν την ίδια διατροφή microε τους ενήλικες
και ανάλογες ταφικές προσφορές Ωστόσο η ανεύρεση του σπάνιου οστρέου Αλιώτιδος
(microοναδικού στο νεκροταφείο) σε microια παιδική ταφή θα microπορούσε να ερmicroηνευτεί ως
εναπόθεση ενός αγαπηmicroένου αντικειmicroένου της νεαρής ή του νεαρού κατόχου (συχνά η
αναγνώριση του φύλου στους παιδικούς σκελετούς είναι αδύνατη)
Στην Τορώνη αποκαλύφτηκε επίσης η ταφή ενός εmicroβρύου ή νεογνού microε τη νεαρή
microητέρα (ο θάνατος θα επήλθε κατά τη διάρκεια της κύησης ή του τοκετού) microαζί microε
πολυάριθmicroα θραύσmicroατα από τριποδικά αγγεία τα οποία ο ανασκαφέας θεωρεί ότι είχαν
χρησιmicroοποιηθεί στην επιτόπια καύση εξαγνιστικού θυmicroιάmicroατος Καθώς στην ίδια θέση
τέτοια αγγεία-θυmicroιατήρια απαντώνται microεmicroονωmicroένα υποθέτει ότι η συγκέντρωσή τους
στον εν λόγω τάφο δηλώνει έmicroφαση στην εξαγνιστική τελετή Φαίνεται ότι η πρόωρη
ακύρωση της microητρότητας επέβαλε ιδιαίτερη τελετουργική microεταχείριση για τη microητέρα και
το βρέφος Η ταφή περιλάmicroβανε ακόmicroη ένα σπάνιο εύρηmicroα ένα όστρεο Κυπραίας το
οποίο είχε εναποτεθεί ως κτέρισmicroα και όχι ως υπόλειmicromicroα τροφής σε αντίθεση τα υπόλοιπα
όστρεα του νεκροταφείου
Αν και η οmicroαδοποίηση των τάφων υποδηλώνει δεσmicroούς συγγένειας microόνο η
αρχαιοβιολογική ανάλυση (η οποία δεν είναι πάντα δυνατή) microπορεί να δώσει αξιόπιστα
αποτελέσmicroατα Η κεντρική ταφή συνήθως αποδίδεται στον άνδρα αρχηγό της οικογένειας
Ωστόσο το παράδειγmicroα της Τορώνης όπου πολλές από τις πρωιmicroότερες ή πλουσιότερα
κτερισmicroένες ταφές ανήκουν σε γυναίκες αναιρεί το laquoαυτονόητοraquo ότι δηλαδή η εξουσία
είναι microόνο γένους αρσενικού Η αριθmicroητική υπεροχή των γυναικών έχει διαπιστωθεί και
9
σε άλλα microακεδονικά νεκροταφεία γεγονός που επιδέχεται διαφορετικές ερmicroηνείες
microητρογραmicromicroική ή microητροτοπική κοινωνική οργάνωση και κατrsquo επέκταση ισχυρότεροι
δεσmicroοί των γυναικών microε τον τόπο κατοικίας θάνατος των ανδρών microακριά από τον οικισmicroό
(πχ σε πόλεmicroο) ή ακραίες περιπτώσεις βρεφοκτονίας αγοριών Η προτίmicroηση για την
επιβίωση κοριτσιών microαρτυρείται εθνογραφικά microολονότι είναι περισσότερο οικεία η
βρεφοκτονία τέτοιων ανεπιθύmicroητων υπάρξεων
Τα νεκροταφεία έδωσαν πλήθος αγγείων όπλων εργαλείων και κοσmicroηmicroάτων
πολλά υψηλής ποιότητας και εγχώριας κατασκευής microε microακραίωνη παράδοση όπως η
αmicroαυρόχρωmicroη κεραmicroική της ύστερης εποχής του χαλκού από την Αιανή Άλλες
τεχνολογίες εκπροσωπούνται από σιδερένια όπλα (καινοτοmicroικό και πολύτιmicroο υλικό από το
τέλος της εποχής του χαλκού) περίτεχνα χάλκινα κοσmicroήmicroατα (οκτώσχηmicroες πόρπες
πολλαπλά βραχιόλια και εξαρτήmicroατα ζωνών) Κάποια κτερίσmicroατα είναι επείσακτα όπως
αγγεία όπλα σφραγίδες κοσmicroήmicroατα και σκεύη microυκηναϊκής προέλευσης Κοσmicroήmicroατα από
κεχριmicroπάρι Βαλτικής ανευρίσκονται σε ταφές από τις Σπάθες Ολύmicroπου (οι οποίες
αποδίδονται σε γυναίκες) και την Αιανή Κατά τη στερεοτυπική άποψη τα όπλα και τα
εργαλεία αντιστοιχούν σε ανδρικές ταφές ενώ τα κοσmicroήmicroατα και τα οικιακά σκεύη σε
γυναικείες Στην περίπτωση των microυκηναϊκών νεκροταφείων του Ολύmicroπου η συσχέτιση
φύλου και κτερισmicroάτων θα microπορούσε να βασιστεί έως έναν βαθmicroό σε πληρέστερα
στοιχεία αυτής της περιόδου από τη Νότια Ελλάδα Ωστόσο δεν είναι απαραίτητο να
πρόκειται για microυκηναϊκές εγκαταστάσεις αλλά για τοπικές κοινότητες που απέκτησαν
αυτά τα laquoεξωτικάraquo αντικείmicroενα χωρίς να κατανοούν ή να ενδιαφέρονται για τον αρχικό
τους συmicroβολισmicroό Γιrsquo αυτό θα πρέπει να δίνεται περισσότερη προσοχή στον εγχώριο
πολιτισmicroό και τη συναισθηmicroατική αξία των κτερισmicroάτων
Η συσχέτιση φύλου και ταφών είναι αναξιόπιστη αν δεν έχει προηγηθεί
αρχαιοβιολογική microελέτη ούτε τα κτερίσmicroατα αποτυπώνουν microε φωτογραφικό τρόπο τις
ασχολίες και τους ρόλους των ατόmicroων εν ζωή Στη διεθνή βιβλιογραφία είναι γνωστές οι
ταφές γυναικών (αναγνωρισmicroένες οστεολογικά) που συνοδεύονται από laquoανδρικάraquo
κτερίσmicroατα όπως και ανδρών από laquoγυναικείαraquo Στην Τσαουσίτσα Κιλκίς βρέθηκαν
σφονδύλια microαζί microε κοσmicroήmicroατα κεραmicroική και εξαρτήmicroατα ασπίδων Στην Τορώνη παρά
τη συχνότερη ανεύρεση κοσmicroηmicroάτων σε γυναικείες ταφές microια ανδρική περιείχε
σφηκωτήρα (κρίκο για τα microαλλιά) χάντρες και ένα σφονδύλι ή κουmicroπί Μόνο σε microία
γυναικεία ταφή βρέθηκε σφονδύλι ενώ σε άλλες γυναικείες όπλα και laquoανδρικάraquo εργαλεία
Στην ίδια θέση δεν παρατηρείται σύνδεση του φύλου microε laquoυποδεέστερηraquo τοπική κεραmicroική
αντίθετα microε τη Νότια Ελλάδα πράγmicroα που επισηmicroαίνει τον κίνδυνο των γενικεύσεων
10
Επιπλέον δεν microπορεί να συναχθεί η ανώτερη κοινωνική θέση των νεκρών microόνο microε βάση τα
περίτεχνα κτερίσmicroατα Συνήθως οι φτωχά κτερισmicroένες ταφές αποδίδονται σε φτωχά άτοmicroα
και η οmicroοιότητα των ταφικών εθίmicroων και προσφορών θεωρείται ένδειξη κοινωνικής
ισοκατανοmicroής Στην περίπτωση της Τορώνης όmicroως ο ανασκαφέας προτείνει διαφορετική
ερmicroηνεία ο ενταφιασmicroός στο νεκροταφείο αποτελούσε καθαυτός προνόmicroιο microιας
ορισmicroένης κοινωνικής οmicroάδας Καθώς microόνο αυτή είχε το δικαίωmicroα να χρησιmicroοποιεί το
νεκροταφείο δεν υπήρχε λόγος περαιτέρω διαφοροποίησης microέσω των κτερισmicroάτων και
άρα ανοmicroοιοmicroορφίας των ταφών στην εν λόγω θέση
Οι παλαιοπαθολογικές αναλύσεις δίνουν microια εικόνα του ανθρώπινου microόχθου
Κακώσεις κυρίως στο άνω microέρος του κορmicroού microαρτυρούν βαριές γεωργικές εργασίες Οι
συχνές περιπτώσεις αρθρίτιδας θα οφείλονταν στην κοπιαστική εξασφάλιση και
παρασκευή της τροφής Στοmicroατικές παθήσεις (τερηδόνα πλάκα ουλίτιδα απώλεια
δοντιών) θα προκαλούνταν από ανεπαρκώς παρασκευασmicroένες τροφές και τη microεγάλη
κατανάλωση υδατανθράκων και αmicroύλων η οποία προσιδιάζει στους αγροτικούς
πληθυσmicroούς Μάλιστα οι δείκτες υγιεινής εmicroφανίζονται χαmicroηλότεροι την ύστερη εποχή
του χαλκού τότε που αρχίζει η εκτεταmicroένη αποθήκευση των γεωργικών προϊόντων
Αυξηmicroένη παρουσιάζεται επίσης η παιδική θνησιmicroότητα
Η ελονοσία θα ενδηmicroούσε εφόσον microεγάλο microέρος της Μακεδονίας καλυπτόταν
microέχρι τον 20ο αιώνα από έλη ενώ δεν θα ήταν άγνωστες και οι επείσακτες ασθένειες
Άλλες παθογενείς αιτίες microπορεί να σχετίζονται microε αλλαγές του διαιτολογίου microετά την
εισαγωγή νέων καλλιεργειών (αmicroπέλι ελιά οπωροφόρα) και την κατανάλωση ευπαθών
τροφών (χοιρινό κρέας γαλακτοκοmicroικά) Στο παλαιοζωολογικό υλικό της πρώιmicroης εποχής
του χαλκού καταγράφονται αυξηmicroένα ποσοστά χοίρων και αιγοπροβάτων που θα
εκτρέφονταν για το γάλα παρά για το κρέας τους καθώς και θηραmicroάτων Οι νέες
διατροφικές συνήθειες αποτυπώνονται στην παρουσία αγγείων για κατανάλωση υγρών
(πρόχοι κύπελα ποτήρια) Ορισmicroένα αγγεία όπως πίθοι microαγειρικά σκεύη και κύπελα
που απαντώνται συχνότερα από ότι στην τελική νεολιθική microπορεί να microην είχαν
κατάλληλο προστατευτικό επίχρισmicroα Η χρήση σκευών χωρίς ή microε ακατάλληλα στεγανά
microπορεί να προκαλέσει τροφικές δηλητηριάσεις
Στο οστεολογικό υλικό -αν και περιορισmicroένο- δεν διαπιστώνονται σηmicroαντικές
διαφορές στην εργασία και τη διατροφή microεταξύ γυναικών και ανδρών ούτε microεταξύ
ενηλίκων και παιδιών Μάλιστα τα ίχνη οστεοαρθρίτιδας και κακώσεων σε σκελετούς
νεαρών ατόmicroων πρέπει να οφείλονται στη συmicromicroετοχή των παιδιών στις οικογενειακές
ασχολίες Στοιχεία του καταmicroερισmicroού εργασίας κατά φύλο microπορούν να ανιχνευτούν στη
11
διαφορετική συχνότητα των κακώσεων Παραδείγmicroατος χάρη στο νεκροταφείο της
πρώιmicroης εποχής του χαλκού στην Κοιλάδα microόνο δύο νεκρές διέσωζαν ίχνη οδοντικών
φθορών οι οποίες microπορεί να είχαν προκληθεί επειδή η γυναίκα κρατούσε microε τα δόντια της
δέρmicroα ζώου για να το microαλακώσει πριν από την κατεργασία ή επειδή κατανάλωνε
χονδρόκοκκα άmicroυλα
ΜΕΤΑΒΟΛΕΣ ΑΠΟ ΤΗ ΝΕΟΛΙΘΙΚΗ ΣΤΗΝ ΕΠΟΧΗ ΤΟΥ ΧΑΛΚΟΥ
Οι κύριοι τύποι της νεολιθικής κατοίκησης στη Μακεδονία είναι οι τούmicroπες
(γήλοφοι) και οι εκτεταmicroένες επίπεδες θέσεις Γνωστή είναι επίσης η χρήση σπηλαίων
(Ροδοχώρι Ηmicroαθίας Λιβαδοπόταmicroος Καστοριάς) και οι λιmicroναίοι οικισmicroοί (∆ισπηλιό
Καστοριάς) Η οικονοmicroία βασίζεται στη γεωργοκτηνοτροφία και συmicroπληρώνεται από το
κυνήγι την αλιεία και την τροφοσυλλογή Εξειδίκευση υπάρχει στην κεραmicroική την
υφαντική τη λιθοτεχνία την κοσmicroηmicroατοτεχνία και από τη νεότερη νεολιθική στη
microεταλλουργία ∆ιακοινοτικά και ευρύτερα δίκτυα θα εξασφάλιζαν τη διακίνηση
πολύτιmicroων πρώτων υλών (microέταλλα οψιδιανός πυριτόλιθος ανδεσίτης όστρεο Σπόνδυλος
- εικ 7-8) και αγαθών (κοσmicroήmicroατα υφάσmicroατα αγγεία είδη διατροφής) microαζί microε την
κυκλοφορία ιδεών και γνώσεων και τη δηmicroιουργία δεσmicroών φιλίας ή συγγένειας
Η απουσία ενδείξεων κάθετης ιεραρχίας υπέβαλε microια ροmicroαντική αντίληψη περί
ισοπολιτείας και ειρηνικής συνύπαρξης των νεολιθικών κοινοτήτων Ωστόσο οι νεότερες
έρευνες διακρίνουν microορφές εξουσίας ως απόρροια ειδικών ικανοτήτων και τεχνογνωσίας
Ορισmicroένοι οικισmicroοί περικλείονται από λίθινους περιβόλους (Μάνδαλο - νεότερη νεολιθική
- εικ 9) ή τάφρους (Σέρβια - microέση νεολιθική Μακρύγιαλος - νεότερη νεολιθική- εικ 10)
Ακόmicroη και αν αυτές οι κατασκευές δεν ήταν οχυρωmicroατικές οριοθετούσαν τοπογραφικά
και συmicroβολικά τον ζωτικό χώρο της κοινότητας η ανέγερση και η συντήρησή τους θα
απαιτούσε χρόνο κόπο και συντονισmicroό του συλλογικού έργου Κοινωνικές
διαφοροποιήσεις υποδηλώνει ήδη από την αρχαιότερη νεολιθική η συγκέντρωση
περίτεχνων αντικειmicroένων σε ορισmicroένους χώρους των οικισmicroών Το ίδιο ισχύει για τις
εξειδικευmicroένες τεχνολογίες οι οποίες δεν θα στηρίζονταν microόνο σε σχέσεις συνεργασίας
αλλά και θα γίνονταν αιτία ανταγωνισmicroού στην εξεύρεση των πρώτων υλών και τη
διακίνηση των προϊόντων Την εικόνα της φιλήσυχης αγροτικής ζωής ανασκευάζουν
περαιτέρω οι εγκαταστάσεις σε δύσβατες ή φυσικά προστατευmicroένες θέσεις
Οι οικισmicroοί της εποχής του χαλκού ανήκουν κατά κανόνα στον τύπο της τούmicroπας
στις πρώιmicroες φάσεις της περιόδου είναι λιγότεροι και microικρότεροι από τους νεολιθικούς
ενώ ο αριθmicroός τους αυξάνεται στις ύστερες φάσεις Σηmicroειώνουmicroε επίσης την ύπαρξη
12
οχυρωmicroένων οικισmicroών (Σκάλα Σωτήρος Θάσου) Η οικονοmicroία παραmicroένει
γεωργοκτηνοτροφική εκλείπουν όmicroως στοιχεία της νεολιθικής όπως τα διακοσmicroηmicroένα
αγγεία και τα ειδώλια Στην κεραmicroική εισάγονται νέα σχήmicroατα (πχ αποθηκευτικά αγγεία)
και χονδροειδέστερα σκεύη Οι αντιστοιχίες αφορούν περισσότερο τα Βαλκάνια παρά το
Νότιο Αιγαίο το οποίο βαδίζει προς την αστικοποίηση και την κοινωνική
διαστρωmicroάτωση Εξαιτίας της laquoκαθυστέρησήςraquo της ως προς τις εξελίξεις στον νότο η
Μακεδονία της εποχής του χαλκού θεωρήθηκε laquoσυντηρητικήraquo και ο laquoσυντηρητισmicroόςraquo της
αποδόθηκε σε δηmicroογραφικές ανακατατάξεις Λόγου χάρη σύmicroφωνα microε τη θεωρία της
Gimbutas την τρίτη χιλιετία πΧ αρχίζει η κάθοδος των νοmicroάδων Ινδοευρωπαίων από την
Ανατολική Ευρώπη για να ολοκληρωθεί microε την καταστροφή του ειρηνικού microητριαρχικού
πολιτισmicroού των νεολιθικών Βαλκανίων Οι εισβολείς κατασκεύαζαν κεντρικά αψιδωτά
κτίσmicroατα-οικίες αρχηγών (Καmicroένη Οικία και Μακρά Οικία των Σιταγρών) ταφικούς
τύmicroβους και χονδροειδή κεραmicroική κυρίως κύπελλα για κατανάλωση ποτού -
χαρακτηριστικά που σηmicroατοδοτούν τις αρχές της ανδροκρατίας όπως αυτή θα παγιωθεί
στις microυκηναϊκές κοινωνίες
Μεγαροειδή και αψιδωτά κτίσmicroατα αποθηκευτικές εγκαταστάσεις και τεχνολογικά
εργαστήρια της ύστερης εποχής του χαλκού έχουν ανασκαφεί στην Άσσηρο (εικ 11) τον
Καστανά και την Τούmicroπα Θεσσαλονίκης Εκτεταmicroένα άνδηρα ορίζουν τους οικισmicroούς
στην Άσσηρο και την Τούmicroπα Παρόλο που η συγκέντρωση της παραγωγής και οι
ογκώδεις αρχιτεκτονικές κατασκευές παραπέmicroπουν σε κάποια microορφή οικιστικής
ιεραρχίας είναι δύσκολο να γίνουν συγκρίσεις microε τα ανακτορικά κέντρα της Νότιας
Ελλάδας Το πλήθος των microυκηναϊκών ευρηmicroάτων σε νεκροταφεία του Ολύmicroπου έχει
αποδοθεί σε microυκηναϊκή εγκατάσταση η οποία microετατόπισε προς τα βόρεια τα microέχρι τότε
γνωστά όρια του θεωρούmicroενου ως πρωιmicroότερου ελληνικού πολιτισmicroού Τόσο οι θεωρίες
περί microεταναστεύσεων από το βορά όσο και η σύγκριση της Μακεδονίας microε τον νότο έχουν
αmicroφισβητηθεί πειστικά Τα microυκηναϊκά αντικείmicroενα και οι εγχώριες αποmicroιmicroήσεις τους ούτε
αντιστοιχούν σε microεγάλο microέρος των ευρηmicroάτων (πχ περιορισmicroένη ποσότητα microυκηναϊκής ή
microυκηναΐζουσας κεραmicroικής στην Άσσηρο και την Τούmicroπα) ούτε αποδεικνύουν
πληθυσmicroιακές microετακινήσεις Εκείνο που πρέπει να αναζητηθεί είναι η αιτία της
συγκέντρωσης επείσακτων στοιχείων σε ορισmicroένες microόνο θέσεις και συγχρόνως να ληφθεί
υπόψη η microακρόχρονη παράδοση των τοπικών τεχνολογιών
13
Η ΖΩΗ ΣΤΟΥΣ ΟΙΚΙΣΜΟΥΣ
Ενδεικτικά παραδείγmicroατα κατοικιών προέρχονται από τη Νέα Νικοmicroήδεια της
αρχαιότερης νεολιθικής (εικ 12) το Μάνδαλο και τον Μακρύγιαλο της νεότερης
νεολιθικής (microε εστίες και αποθηκευτικούς σιρούς και microε φούρνους και έναν υπόγειο
αποθηκευτικό χώρο αντίστοιχα) το Αρχοντικό της πρώιmicroης και microέσης εποχής του χαλκού
(microε καλοκτισmicroένους φούρνους - εικ 13) και τον Καστανά της ύστερης εποχής χαλκού (microε
προσκτίσmicroατα-microαγειρεία) Η καλά διατηρηmicroένη Καmicroένη Οικία των Σιταγρών είναι ένα
πασσαλόπηκτο κτίσmicroα microε microεγαροειδή κάτοψη και τριmicroερή διάρθρωση ένα ανοιχτό αίθριο
microπροστά έναν τετράπλευρο κύριο χώρο πολλαπλών χρήσεων και στο βάθος microια αψιδωτή
κουζίνα-αποθήκη πιθανώς ηmicroιυπαίθρια H οικοσκευή βρέθηκε επί τόπου όπως την είχαν
χρησιmicroοποιήσει οι κάτοικοι Η κουζίνα της οποίας ο εξωτερικός τοίχος (ίσως φράχτης)
είχε ελαφριά κατασκευή από φθαρτό υλικό ήταν εξοπλισmicroένη microε δύο φούρνους σιρούς
αποθηκευτικά αγγεία εργαλεία και microαγειρικά σκεύη Ο χώρος ήταν αρκετά microεγάλος για
να εργάζονται άνετα microαζί δύο-τρία άτοmicroα σχετικά απερίσπαστα αλλά και microε εύκολη
πρόσβαση στην αυλή του σπιτιού και στην κουζίνα του γειτονικού Τα οστά ζώων και τα
υπολείmicromicroατα φυτών παρέχουν πληροφορίες σχετικά microε τη διατροφή κρέας δηmicroητριακά
όσπρια φρούτα (σταφύλια αχλάδια κεράσια σύκα φυστίκια βελανίδια) όστρεα και
ψάρια της θάλασσας και του γλυκού νερού σαλιγκάρια πουλιά Στο ευρύχωρο κεντρικό
δωmicroάτιο υπήρχε microια microεγάλη καλοφτιαγmicroένη εστία πλαισιωmicroένη από πασσάλους όπου θα
κρέmicroονταν για να αποξηρανθούν τροφές δέρmicroατα microαλλί Γύρω από τη φωτιά θα
συγκεντρώνονταν ένοικοι και επισκέπτες για ένα ζεστό γεύmicroα microε τη συνοδεία ποτού για
συναναστροφή ανάπαυση ή εργασία Τριπτήρες σφονδύλια οστέινα εργαλεία microαρτυρούν
επεξεργασία διαφόρων υλών και γνέσιmicroο (ίσως και ύφανση σε φθαρτό αργαλειό)
∆έρmicroατα και γούνες ζώων (στην ανασκαφή βρέθηκαν οστά θηραmicroάτων) και πολύχρωmicroα
υφαντά (από το microαλλί των προβάτων του οικισmicroού) θα πρόσφεραν άνεση και ζεστασιά
Χώρος καθηmicroερινής δραστηριότητας για microικρούς και microεγάλους θα ήταν το αίθριο για
παιχνίδι φαγητό και ύπνο το καλοκαίρι αποθήκευση της σοδειάς επιδιορθώσεις
εργαλείων ύφανση συντροφιά microε τις γειτόνισσες και τους γείτονες
Τα αυτόνοmicroα microονόχωρα ή ολιγόχωρα οικήmicroατα υποδηλώνουν ολιγοmicroελείς
κοινωνικούς πυρήνες το microέγεθος των οποίων microπορεί να υπολογιστεί microε βάση τον αριθmicroό
και τη χωρητικότητα των αποθηκευτικών εγκαταστάσεων -στην περίπτωση της Καmicroένης
Οικίας σε έξι άτοmicroα Η ελεύθερη έκταση ανάmicroεσα στα οικήmicroατα θα είχε κοινή χρήση
άλλοτε microε όρους καλής γειτονίας και άλλοτε ανταγωνισmicroού Κοινόχρηστες κατασκευές
14
έχουν αποκαλυφτεί στη νεότερη νεολιθική της Θέρmicroης Θεσσαλονίκης και του
Μακρύγιαλου (ανοιχτοί λιθόστρωτοι χώροι οικοτεχνικής δραστηριότητας και περιοχή microε
microικρούς φούρνους αντίστοιχα) και στην τελική φάση της πρώιmicroης εποχής του χαλκού
στους Σιταγρούς (συστάδα κυκλικών πήλινων σιρών και λάκκων microε εστίες δάπεδο και
θρανίο) Στους σιρούς των Σιταγρών είναι εντυπωσιακή η ποσότητα καταλοίπων
συλλογικής παραγωγής κατανάλωσης και αποθήκευσης λίθινες λεπίδες τριπτήρες
γουδιά οστέινα εργαλεία σύνεργα υφαντουργίας επιτραπέζια και αποθηκευτικά αγγεία
microαζί microε σπόρους δηmicroητριακών οσπρίων βελανιδιών φρούτων και οστών από οικόσιτα
και άγρια ζώα Στο ίδιο σύνολο ανήκουν αντικείmicroενα συmicroβολικής και τελετουργικής
χρήσης κοσmicroήmicroατα περίτεχνα πήλινα και λίθινα σκεύη λίθινη σφύρα
σφραγιδοκύλινδρος ειδώλια και οmicroοιώmicroατα κατοικιών
Πλήθος υφαντουργικών εργαλείων ανευρίσκεται ήδη από την αρχαιότερη νεολιθική
πήλινα σφονδύλια για γνέσιmicroο (χαρακτηριστικά τα διακοσmicroηmicroένα της νεότερης
νεολιθικής) πηνία και ακτινωτά αντικείmicroενα για το τύλιγmicroα της κλωστής αγκυρόσχηmicroα
αντικείmicroενα για το κρέmicroασmicroα του microαλλιού (χαρακτηριστικά στην πρώιmicroη εποχή του
χαλκού - εικ 14) και από την πρώιmicroη εποχή του χαλκού και microετά βαριά υφαντικά βάρη
για όρθιο αργαλειό (αξιοσηmicroείωτα τα σύνολα από τους Σιταγρούς το Αρχοντικό τον
Καστανά και την Τούmicroπα) Οστέινες microικρές ράβδοι microε εγκοπές (microάλλον σαΐτες
αργαλειού) βελόνες microε οπή σπάτουλες και οπείς χρησιmicroοποιούνταν για πλέξιmicroο και για
το ράψιmicroο δερmicroάτων πλεκτών από microαλλί και καλαθιών όπως δείχνουν τα ίχνη χρήσης
στα εργαλεία Μια ιδέα της ενδυmicroασίας microάς δίνουν οι γραπτές διακοσmicroήσεις αγγείων οι
οποίες microιmicroούνται υφάσmicroατα και τα εξαρτήmicroατα ένδυσης Τα τελευταία περιλαmicroβάνουν
άγκιστρα και πόρπες ζωνών από πηλό κόκαλο και όστρεο οστέινες και microετάλλινες
περόνες και πόρπες για τη στερέωση ενδυmicroάτων κουmicroπιά (microερικά από πολύτιmicroο όστρεο)
διάτρητα πλακίδια και microικροσκοπικές χάντρες τα οποία βρέθηκαν κατά microεγάλες οmicroάδες
και microάλλον προέρχονται από κατάκοσmicroες στολές Η συχνότητα των περονών την πρώιmicroη
εποχή του χαλκού αποδίδεται στη χρήση νέων ειδών microάλλινων υφασmicroάτων όπως
συνάγεται από τα υψηλά ποσοστά αιγοπροβάτων που θα εκτρέφονταν για το microαλλί τους
Μερικές φορές οι περόνες ανευρίσκονται microαζί microε υφαντικά εργαλεία όπως στους
Σιταγρούς στο τέλος της 3ης χιλιετίας Στον Καστανά η microεγάλη συχνότητα και πολυτυπία
των περονών την εποχή του σιδήρου έχει επίσης ερmicroηνευθεί ως νέος ενδυmicroατολογικός
συρmicroός Πόρπες και περόνες όχι microόνο αποτελούν τυπικά προϊόντα εξειδικευmicroένης
microεταλλουργίας στη Μακεδονία στο τέλος της 2ης - αρχές της 1ης χιλιετίας πΧ αλλά και
συνήθη ταφικά κτερίσmicroατα
15
Καταmicroερισmicroός εργασίας κατά φύλο και ηλικία παρατηρείται σε όλους τους
πολιτισmicroούς Στις προβιοmicroηχανικές κοινωνίες οι άνδρες αναλαmicroβάνουν εξωοικιακές
εργασίες (κυνήγι βοσκή και σφαγή microεγάλων ζώων ψάρεmicroα αποψίλωση υλοτοmicroία
εξόρυξη βαριές οικοδοmicroικές κατασκευές ναυπηγική) ενώ οι γυναίκες οικιακές (φροντίδα
των παιδιών τροφοπαρασκευή κηποκαλλιέργεια υφαντική άντληση νερού πλύσιmicroο
microάζεmicroα καυσοξύλων τροφοσυλλογή βοτανική) Άλλες ασχολίες όπως αγροκαλλιέργεια
άναmicromicroα φωτάς βυρσοδεψία οικιακή κτηνοτροφία κυνήγι microικρών ζώων καλαθοπλεκτική
microεταφορά φορτίων ραπτική κεραmicroική microοιράζονται πιο ισόρροπα Η κατανοmicroή εργασίας
καθορίζεται ανάλογα microε την αποτελεσmicroατικότητά της στην επιβίωση και την κοινωνική
ζωή της κοινότητας (στην περίπτωση των γυναικών είναι συmicroβατή microε τη microητρότητα τη
φροντίδα και κοινωνικοποίηση των νεαρών microελών) Κατά συνέπεια οι διχοτοmicroικές
κατηγορίες της δυτικής σκέψης laquoδηmicroόσιο-ιδιωτικόraquo laquoανδρικό-γυναικείοraquo laquoχρηστικό-
συmicroβολικόraquo αποδεικνύονται ανεφάρmicroοστες τουλάχιστον microέχρι την ύστερη εποχή του
χαλκού οπότε και ανιχνεύεται στο αρχαιολογικό υλικό κάποιος σαφέστερος διαχωρισmicroός
του παραγωγικού-τεχνολογικού και κοινωνικού-τελετουργικού πεδίου Είναι
διαφωτιστικά τα ανθρωπολογικά παράλληλα σύmicroφωνα microε τα οποία άνδρες αποκτούν
laquoγυναικείουςraquo ρόλους (ενδυmicroασία συmicroπεριφορά επιλογή συντρόφων) microέσω της άσκησης
αντίστοιχων τεχνών όπως και γυναίκες laquoανδρικούςraquo Η υπέρβαση του σεξουαλικού
διmicroορφισmicroού δεν στιγmicroατίζεται από τη δεδοmicroένη κοινωνία όπως συmicroβαίνει microε τη δυτική
ηθική Αντίθετα τα εν λόγω άτοmicroα τεχνίτριες και τεχνίτες microε καινοτοmicroική συmicroβολή
θεωρούνται φορείς ευεργετικών δυνάmicroεων για όλη την κοινότητα η οποία τα περιβάλλει
microε σεβασmicroό (ας θυmicroηθούmicroε τους χαρισmicroατικούς laquoανδρόγυνουςraquo χαρακτήρες της
ελληνικής microυθολογίας όπως ο microάντης Τειρεσίας) Κατrsquo αυτόν τον τρόπο microπορεί να
ερmicroηνευτεί η παρουσία laquoγυναικείωνraquo κτερισmicroάτων σε ανδρικές ταφές και laquoανδρικώνraquo σε
γυναικείες
Πολυάριθmicroα αρχαιολογικά και εθνογραφικά παραδείγmicroατα microαρτυρούν τη
συmicromicroετοχή των παιδιών στις οικογενειακές εργασίες είτε ως microιmicroητικό παιγνίδι είτε ως
πραγmicroατική ενασχόληση microε σκοπό την κοινωνικοποίηση Γιrsquo αυτό σε πολλούς
πολιτισmicroούς η εκmicroάθηση microιας τέχνης επισφραγίζεται microε τελετές microετάβασης στον κόσmicroο
των ενηλίκων Σε τέτοιες microυήσεις microπορεί να χρησιmicroοποιούνταν κάποια από τα
microικρογραφικά οmicroοιώmicroατα οικοσκευών και εργαλείων από τους προϊστορικούς οικισmicroούς
της Μακεδονίας (σπίτια πελέκεις αγγεία έπιπλα και από το Ντικιλί Τας ένα οmicroοίωmicroα
βάρκας) Μάλιστα ορισmicroένα από τα πολυτιmicroότερα νεολιθικά κοσmicroήmicroατα όπως δακτύλιοι
από τα όστρεα Σπόνδυλος και Γλυκίmicroερις microε microικρή διάmicroετρο microπορεί προορίζονταν για
16
παιδιά ως δώρα αγάπης ή ενθυmicroήmicroατα σηmicroαντικών στιγmicroών ∆εν microπορούmicroε να γνωρίζουmicroε
ποιεςποιοι κατασκεύαζαν ή φορούσαν αυτά τα τεχνήmicroατα Είναι ωστόσο ενδιαφέρον ότι
η εικονογραφία των κοσmicroηmicroάτων αναγνωρίζεται κυρίως σε γυναικεία ειδώλια Θα
microπορούσε συνεπώς να υποτεθεί microε βάση τις αρχαιολογικές ενδείξεις ως προς τη
διακοινοτική κυκλοφορία κοσmicroηmicroάτων και υφασmicroάτων ότι γυναικεία ειδώλια microε πλούσια
ένδυση και κόσmicroηση αναπαριστούν γυναίκες microε καίριο ρόλο σε τέτοια δίκτυα επαφών
(πχ φηmicroισmicroένες τεχνίτριες)
Ολοκληρώνουmicroε microε ορισmicroένες παρατηρήσεις σχετικά microε τα αγγεία και
συγκεκριmicroένα τη microετάβαση από τα χειροποίητα στα τροχήλατα Τα πρώτα θεωρούνται
γυναικεία προϊόντα και γιrsquo αυτό microικρής αξίας ενώ τα δεύτερα προσγράφονται στο
ενεργητικό πρωτοπόρων ανδρών Ωστόσο το αρχαιολογικό υλικό κάθε άλλο παρά
επιβεβαιώνει τέτοιες προκαταλήψεις στη Μακεδονία η χειροποίητη κεραmicroική microε
microακραίωνη παράδοση συνεχίζει να χρησιmicroοποιείται microαζί microε την τροχήλατη microέχρι και την
ελληνιστική εποχή δηλαδή microια χιλιετία microετά την εmicroφάνιση της δεύτερης Τα πρωιmicroότερα
τροχήλατα αγγεία είναι σποραδικές microυκηναϊκές εισαγωγές των microέσων της 2ης χιλιετίας
πΧ ενώ οι εγχώριες αποmicroιmicroήσεις χρονολογούνται δύο ή τρεις αιώνες αργότερα (εικ 15)
Και οι δύο κατηγορίες εκπροσωπούνται microε microικρά ποσοστά στο σύνολο της κεραmicroικής
στην οποία κυριαρχούν οι χειροποίητες δηmicroιουργίες microε εξειδικευmicroένη παραγωγή σκευών
και διακοσmicroητικών ρυθmicroών κατά τόπους Επιπλέον φαίνεται ότι η εγχώρια και η
εισηγmicroένη κεραmicroική συνυπάρχουν χωρίς σηmicroαντικές αλληλεπιδράσεις
Από τα πλούσια διακοσmicroηmicroένα αγγεία της αρχαιότερης νεολιθικής microέχρι τα
απαιτητικά στην κατασκευή χονδροειδή αγγεία της τελικής νεολιθικής και της πρώιmicroης
εποχής του χαλκού και τα αmicroαυρόχρωmicroα και εγχάρακτα της ύστερης εποχής του χαλκού η
τέχνη του πηλού διακρίνεται για την ευρηmicroατικότητα την πείρα την καλαισθησία και το
εύρος των λειτουργιών της ∆εν γνωρίζουmicroε βέβαια το φύλο των κεραmicroέων (στην
αναγνώρισή του θα βοηθούσε η εξέταση δακτυλικών αποτυπωmicroάτων σε αγγεία)
microπορούmicroε ωστόσο να αναθεωρήσουmicroε προγενέστερες απόψεις ως προς την επινόηση της
κεραmicroικής για χρηστικούς λόγους όπως προτείνουν οι Catherine Perlegraves και Karen Vitelli
Οι πρώιmicroες αγγειοπλαστικές δηmicroιουργίες (Νέα Νικοmicroήδεια Γιαννιτσά) διακρίνονται για
τον υψηλό βαθmicroό έmicroπνευσης και αισθητικής Τέτοια περίτεχνα αγγεία κάθε άλλο παρά θα
ήταν κατάλληλα για τις καθηmicroερινές ανάγκες διατροφής και διατήρησης της τροφής θα
είχαν όmicroως συmicroβολική αξία λόγω της σπανιότητάς τους Εκείνο που θα microετρούσε για τους
ανθρώπους της αρχαιότερης νεολιθικής θα ήταν η πρωτόγνωρη microετατροπή της φυσικής
πρώτης ύλης σε πολιτισmicroικό αγαθό Γιrsquo αυτό οι πρώτες ή πρώτοι κάτοχοι της νέας γνώσης
17
microπορεί να ενέπνεαν στην κοινότητα σεβασmicroό ή και δέος ώστε να πρωταγωνιστούν σε
σαmicroανιστικές τελετές
ΣΥΝΤΟΜΟΓΡΑΦΙΕΣ
ΑΕΜΘ Το Αρχαιολογικό Έργο στη Μακεδονία και Θράκη
Θεσσαλονίκη Υπουργείο Πολιτισmicroού Υπουργείο
Μακεδονίας-Θράκης Αριστοτέλειο Πανεπιστήmicroιο
Θεσσαλονίκης
Εγνατία
Επετηρίδα του Ιστορικού και Αρχαιολογικού
Τmicroήmicroατος του Αριστοτελείου Πανεπιστηmicroίου
Θεσσαλονίκης
Η περιφέρεια του microυκηναϊκού κόσmicroου Ι Πρακτικά 1ου ∆ιεπιστηmicroονικού Συmicroποσίου Λαmicroία
25-29 Σεπτεmicroβρίου 1994 Αθήνα Υπουργείο
Πολιτισmicroού Ι∆΄ Εφορεία Προϊστορικών και
Κλασικών Αρχαιοτήτων
Η περιφέρεια του microυκηναϊκού κόσmicroου ΙΙ Πρακτικά 2ου ∆ιεπιστηmicroονικού Συmicroποσίου Λαmicroία
26-30 Σεπτεmicroβρίου 1999 Αθήνα Υπουργείο
Πολιτισmicroού Ι∆΄ Εφορεία Προϊστορικών και
Κλασικών Αρχαιοτήτων
Aegaeum Annales drsquoarcheacuteologie de lrsquoUniversiteacute de Liegravege et
UT-PASP Histoire de lrsquoart et lrsquoarcheacuteologie de la
Gregravece antique - University of Texas at Austin
Program in Aegean Scripts and Prehistory
BAR IS British Archaeological Reports International
Series Oxford Archaeopress
BCH Bulletin de Correspondance Helleacutenique
BSA Annual of the British School at Athens
18
Dikili Tash
Dikili Tash village preacutehistorique de Maceacutedoine
orientale Fouilles de Jean Deshayes (1961-1975)
Athegravenes Eacutecole Franccedilaise drsquoAthegravenes
Kastanas PAS Kastanas Ausgrabungen in einem Siedlunghuumlgel
der Bronze- und Eisenzeit Makedoniens 1975-1979
(Praumlhistorische Archaumlologie in Suumldosteuropa)
Volker Spiess
SSAA Sheffield Studies in Aegean Archaeology
Sheffield Sheffield Academic Press
UCLA MA University of California at Los Angeles Cotsen
Institute of Archaeology Monumenta
Archaeologica
ΕΠΙΛΟΓΗ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑΣ
ΟΙΚΙΣΜΟΙ
Κατάλογοι θέσεων - επισκοπήσεις της έρευνας
Andreou Stelios Michael Fotiadis και Kostas Kotsakis ldquoReview of Aegean prehistory V the Neolithic
and Bronze Age of northern Greecerdquo American Journal of Archaeology 100 3 (1996) 537-597
αναδηmicroοσίευση microε προσθήκες Tracey Cullen (επιmicro) Aegean prehistory a review (American
Journal of Archaeology supplement 1) Boston Archaeological Institute of America 2001 259-
327
Ασλάνης Ιωάννης Β Η προϊστορία της Μακεδονίας Ι η νεολιθική εποχή Αθήνα Καρδαmicroίτσα 1992
Γραmicromicroένος ∆ηmicroήτριος Β Νεολιθικές έρευνες στην Κεντρική και Ανατολική Μακεδονία (Βιβλιοθήκη της
εν Αθήναις Αρχαιολογικής Εταιρείας 117) Αθήνα 1991
Γραmicromicroένος ∆ηmicroήτριος Β Μάνθος Μπέσιος και Σταύρος Κώτσος Από τους προϊστορικούς οικισmicroούς της
Κεντρικής Μακεδονίας (Μακεδονική Βιβλιοθήκη 88) Θεσσαλονίκη Εταιρεία Μακεδονικών
Σπουδών 1997
Αρχοντικό
Βλ την ιστοσελίδα της ανασκαφής
lthttpwwwhistauthgrtomeisarchaeologyresearchexcavationsarhondikohtmgt
19
Άσσηρος
Wardle Kenneth A και Diana Wardle ldquoAssiros Toumba a brief history of the settlementrdquo Henrieta
Todorova Mark Stefanovich και Georg Ivanov (επιmicro) The StrumaStrymon river valley in
prehistory Proceedings of the International Symposium ldquoStrymon Praehistoricusrdquo Kjustendil ndash
Blagoevgrad (Bulgaria) Serres - Amphipolis (Greece) 27-910-10-2004 (In the Steps of James
Harvey Gaul 2) Sofia Gerda Henkel Stiftung Museum of History - Kjustendil 2007 451-479
Γιαννιτσά
Χρυσοστόmicroου Παναγιώτης laquoΟ νεολιθικός οικισmicroός των Γιαννιτσών Βraquo ΑΕΜΘ 3 (1989) 119-134
_____ laquoΟι νεολιθικές έρευνες στην πόλη και την επαρχία Γιαννιτσών κατά το 1991raquo ΑΕΜΘ 5 (1991)
111-126
_____ laquoΟ νεολιθικός οικισmicroός των Γιαννιτσών Β νέα ανασκαφικά δεδοmicroένα (1992-1993)raquo ΑΕΜΘ 7
(1993) 135-146
Χρυσοστόmicroου Παύλος και Παναγιώτης Χρυσοστόmicroου laquoΝεολιθικές έρευνες στα Γιαννιτσά και στην
περιοχή τουςraquo ΑΕΜΘ 4 (1990) 169-186
∆ήmicroητρα
Γραmicromicroένος ∆ηmicroήτριος Β Νεολιθική Μακεδονία (∆ηmicroοσιεύmicroατα του Αρχαιολογικού ∆ελτίου 56)
Αθήνα Υπουργείο Πολιτισmicroού Ταmicroείο Αρχαιολογικών Πόρων και Απαλλοτριώσεων 1997
∆ισπηλιό
Βλ την ιστοσελίδα της ανασκαφής
lthttpdispiliowebauthgrgt
Θέρmicroη
Παππά Μαρία Οργάνωση του χώρου και οικιστικά στοιχεία στους νεολιθικούς οικισmicroούς της Κεντρικής
Μακεδονίας διδακτορική διατριβή Αριστοτέλειο Πανεπιστήmicroιο Θεσσαλονίκης Τmicroήmicroα Ιστορίας
και Αρχαιολογίας 2 τόmicroοι 2008 lthttpcdslibauthgrsubmitarchiveGrizagri-2008-1546pdfgt
lthttpcdslibauthgrsubmitarchiveGrizagri-2008-1546pappapdfgt
Καστανάς
Aslanis Ioannis Kastanas die Fruumlhbronzezeitlichen Funde und Befunde (PAS 4) Berlin 1985
Becker Cornelia Kastanas die Tierknochenfunde (PAS 5) Berlin 1986
Ηaumlnsel Bernhard Kastanas die Grabung und der Baubefund (PAS 7) Berlin 1989
Houmlchstetter Alix Kastanas die Handgemachte Keramik Schicthen 19 bis 1 (PAS 3) Berlin 1984
_____ Kastanas die Kleinfunde (PAS 6) Berlin 1987
Jung Reinhrad Kastanas die Drehscheibenkeramik der Schichten 19 bis 11 (PAS 18) Kiel 2002
20
Kroll Helmut J Kastanas die Pfanzenfunde (PAS 2) Berlin 1983
Λιβαδοπόταmicroος
Τρανταλίδου Κ Π Καρκάνας Ε Μπελεγρίνου Θ Χατζηθεοδώρου laquoΣπήλαιο σε microια σηmicroαντική δίοδο
της ∆υτικής Μακεδονίας στο Φαράγγι του Λιβαδοπόταmicroου πρώτη παρουσίασηraquo ΑΕΜΘ 19
(2005) 579-594
Μακρύγιαλος
Βλ Μ Παππά (Θέρmicroη)
Μάνδαλο
Μερούσης Νίκος και Μαριάννα Νικολαΐδου laquoΗ κεραmicroική της νεολιθικής και της πρώιmicroης εποχής του
χαλκού από τον προϊστορικό οικισmicroό Μανδάλου Πέλλας η τεχνολογική διαφοροποίησηraquo ΑΕΜΘ
11 (1997) 155-163
Παπαευθυmicroίου-Παπανθίmicroου Αικατερίνη laquoΤρία νεολιθικά ειδώλια από το Μάνδαλο της Μακεδονίαςraquo
Ειλαπίνη τόmicroος τιmicroητικός για τον καθηγητή Νικόλαο Πλάτωνα Ηράκλειο ∆ήmicroος Ηρακλείου
Βικελαία Βιβλιοθήκη 1987 171-177
Παπαευθυmicroίου-Παπανθίmicroου Αικατερίνη και Αγγελική Πιλάλη-Παπαστερίου laquoΑνασκαφές στο
Μάνδαλοraquo ΑΕΜΘ 1 (1987) 173-180
_____ laquoΑνασκαφή στο Μάνδαλοraquo ΑΕΜΘ 2 (1988) 127-135
_____ laquoΗ ανασκαφική έρευνα στο Μάνδαλο 1987-1990raquo Εγνατία 2 (1990) 411-421
_____ laquoΟ προϊστορικός οικισmicroός στο Μάνδαλο νέα στοιχεία στην προϊστορία της Μακεδονίαςraquo Αρχαία
Μακεδονία V Ανακοινώσεις κατά το 5ο ∆ιεθνές Συmicroπόσιο Θεσσαλονίκη 10-15 Οκτωβρίου 1989
τόmicro 2 (Ίδρυmicroα Μελετών Χερσονήσου του Αίmicroου 240) Θεσσαλονίκη 1993 1207-1216
_____ laquoΟι προϊστορικοί οικισmicroοί στο Μάνδαλο και στο Αρχοντικό Πέλλαςraquo ΑΕΜΘ 10Α (1996) 143-
158
Πιλάλη-Παπαστερίου Αγγελική Αικατερίνη Παπαευθυmicroίου-Παπανθίmicroου Κώστας Κωτσάκης και Θώmicroη
Σαββοπούλου laquoΝέος προϊστορικός οικισmicroός στο Μάνδαλο ∆υτικής Μακεδονίαςraquo Αρχαία
Μακεδονία IV Ανακοινώσεις κατά το 4ο ∆ιεθνές Συmicroπόσιο Θεσσαλονίκη 21-25 Σεπτεmicroβρίου 1983
(Ίδρυmicroα Μελετών Χερσονήσου του Αίmicroου 204) Θεσσαλονίκη 1986 451-465
Nikolaidou Marianna Nikos Merousis Aikaterini Papanthimou και Angeliki Papasteriou ldquoFrom metron
to context in NeolithicEarly Bronze Age Mandalon northwestern Greece the example of
ceramicsrdquo Karen Polinger Foster και Robert Laffineur (επιmicro) METRON measuring the Aegean
Bronze Age Proceedings of the 9th International Aegean Conference Yale University 18-21 April
2002 (Aegaeum 24) 2003 317-325
Valamoti Soultana Plants and people in Late Neolithic and Early Bronze Age Greece an
archaeobotanical investigation (BAR IS 1258) 2004
21
Νέα Νικοmicroήδεια
Rodden Robert J και Kenneth A Wardle (επιmicro) Nea Nikomedeia I the excavation of an Early
Neolithic village in northern Greece 1961-1964 directed by R J Rodden The excavation and the
ceramic assemblage (BSA supplementary volume 25) London British School at Athens 1996
Ντικιλί Τας
Koukouli-Chryssanthaki Haiumldo Reneacute Treuil Laurent Lespez και Dimitra Malamidou Dikili Tash
village preacutehistorique de Maceacutedoine orientale Recherches franco-helleacuteniques dirigeacutees par la
Socieacuteteacute archeacuteologique drsquoAthegravenes et lrsquoEacutecole franccedilaise drsquoAthegravenes (1986-2001) (Bibliothegraveque de la
Socieacuteteacute Αrcheacuteologique drsquoAthegravenes 254) Athegravenes 2008
Treuil Reneacute (επιmicro) Dikili Tash τόmicro 1 (BCH suppleacutement 24) 1992
_____ (επιmicro) Dikili Tash τόmicro 2 (BCH suppleacutement 37) 2004
Ροδοχώρι
Rodden Robert J ldquoRecent discoveries from prehistoric Macedonia (an interim report)rdquo Balkan Studies
5 (1964) 110-124
Σέρβια
Ridley Cressida Kenneth A Wardle και Catharine A Μould microε τη συνεργασία των Jill Carington
Smith Rupert Housely Jonathan Musgrave και Bill Phelps Servia I Anglo-Hellenic rescue
excavations 1971-73 directed by Katerina Rhomiopoulou and Cressida Ridley (BSA
supplementary volume 32) London British School at Athens 2000
Σιταγροί
Elster Ernestine S ldquoConstruction and use of the Early Bronze Age Burnt House at Sitagroi craft and
technologyrdquo Robert Laffineur και Philip P Betancourt (επιmicro) TECHNI craftsmen craftswomen
and craftsmanship in the Aegean Bronze Age Proceedings of the 6th International Aegean
Conference Philadelphia Temple University 18-21 April 1996 τόmicro 1 (Aegaeum 16) 1997 19-
35
Elster Ernestine S και Colin Renfrew (επιmicro) Prehistoric Sitagroi excavations in northeast Greece
1968-1970 The final report τόmicro 2 (UCLA MA 20) 2003
Renfrew Colin Marija Gimbutas και Ernestine S Elster (επιmicro) Excavations at Sitagroi a prehistoric
village in northeast Greece τόmicro 1 (UCLA MA 13) 1986
Σκάλα Σωτήρος
Κουκούλη-Χρυσανθάκη Χάιδω laquoΟικισmicroός της πρώιmicroης εποχής του χαλκού στη Σκάλα Σωτήρος
Θάσουraquo ΑΕΜΘ 1 (1987) 389-406
22
_____ laquoΟικισmicroός της πρώιmicroης εποχής του χαλκού στη Σκάλα Σωτήρος Θάσου ΙΙraquo ΑΕΜΘ 2 (1988) 421-
431
_____ laquoΑνασκαφή Σκάλας Σωτήροςraquo ΑΕΜΘ 3 (1989) 507-520
_____ laquoΑνασκαφή Σκάλας Σωτήρος 1990raquo ΑΕΜΘ 4 (1990) 531-545
Τούmicroπα
Αναγνώστου Ιωάννα ∆ηmicroήτρης Κυριάκου Ευαγγελία Κυριατζή και Arturo Vargas laquoΑνασκαφή
Τούmicroπας Θεσσαλονίκης 1990 οι εργασίες στην πλαγιά της Τούmicroπαςraquo ΑΕΜΘ 4 (1990) 277-287
Ανδρέου Στέλιος και Κώστας Κωτσάκης laquoΗ ανασκαφή στην Τούmicroπα Θεσσαλονίκης το 1991raquo ΑΕΜΘ
5 (1991) 209-219
_____ laquoΑνασκαφή Τούmicroπας Θεσσαλονίκης 1992raquo ΑΕΜΘ 6 (1992) 259-272
_____ laquoΗ προϊστορική Τούmicroπα της Θεσσαλονίκης παλιά και νέα ερωτήmicroαταraquo ΑΕΜΘ 10Α (1996) 369-
387
Ανδρέου Στέλιος Κώστας Κωτσάκης και Γιώργος Χ Χουρmicroουζιάδης laquoΑνασκαφή στην Τούmicroπα
Θεσσαλονίκης 1989raquo Εγνατία 2 (1990) 381-404
Κραχτοπούλου Αθανασία και Κοσmicroάς Τουλούmicroης laquoΑνασκαφή Τούmicroπας 1990 οι εργασίες στην
κορυφή της Τούmicroπαςraquo ΑΕΜΘ 4 (1990) 289-297
Κωτσάκης Κώστας και Στέλιος Ανδρέου laquoΠροκαταρκτικές παρατηρήσεις για την οργάνωση του χώρου
στην προϊστορική Τούmicroπα Θεσσαλονίκηςraquo ΑΕΜΘ 1 (1987) 223-232
_____ laquoΠροκαταρκτικές παρατηρήσεις στις αρχιτεκτονικές φάσεις του οικισmicroού της Τούmicroπας
Θεσσαλονίκηςraquo ΑΕΜΘ 3 (1989) 201-213
_____ laquoΑνασκαφή Τούmicroπας Θεσσαλονίκης 1993raquo ΑΕΜΘ 7 (1993) 279-286
Χουρmicroουζιάδης Γιώργος laquoH ανασκαφή της Τούmicroπας (1984-1987) raquo ΑΕΜΘ 1 (1987) 219-222
_____ laquoΗ Τούmicroπα και ο lsquoασιατικός τρόπος παραγωγήςrsquoraquo ΑΕΜΘ 4 (1990) 269-275
ΤΑΦΕΣ
Ανδρόνικος Μανόλης Βεργίνα Ι το νεκροταφείον των τύmicroβων (Βιβλιοθήκη της εν Αθήναις
Αρχαιολογικής Εταιρείας 62) Αθήνα 1969
Γραmicromicroένος ∆ηmicroήτριος Β και Σέβη Τριανταφύλου (επιmicro) Ανθρωπολογικές microελέτες από τη Βόρεια
Ελλάδα τόmicro 1 (∆ηmicroοσιεύmicroατα του Αρχαιολογικού Ινστιτούτου Μακεδονικών και Θρακικών
Σπουδών 5) Θεσσαλονίκη 2004
Ζιώτα Χριστίνα Ταφικές πρακτικές και κοινωνίες της εποχής του χαλκού στη ∆υτική Μακεδονία τα
νεκροταφεία στην Κοιλάδα και τις Γούλες Κοζάνης διδακτορική διατριβή Αριστοτέλειο
Πανεπιστήmicroιο Θεσσαλονίκης Τmicroήmicroα Ιστορίας και Αρχαιολογίας 2007
lthttpcdslibauthgrsubmitarchiveGrizagri-2007-602pdfgt
Καρλιάmicroπας Γιάννης Μάνθος Μπέσιος και Σέβη Τριανταφύλλου laquoΝεκροταφεία της πρώιmicroης εποχής
του σιδήρου στη Βόρεια Πιερίαraquo Νικόλαος Χ Σταmicroπολίδης και Αγγελική Γιαννικούρη (επιmicro) Το
23
Αιγαίο στην πρώιmicroη εποχή του σιδήρου Πρακτικά του ∆ιεθνούς Συmicroποσίου Ρόδος 1-4 Νοεmicroβρίου
2002 Αθήνα Πανεπιστήmicroιο Κρήτης - Υπουργείο Πολιτισmicroού Ινστιτούτο Αιγαιακών Σπουδών
2004 341-352
Καραmicroήτρου-Μεντεσίδη Γεωργία Βόιον - Νότια Ορεστίς αρχαιολογική έρευνα και ιστορική τοπογραφία
2 τόmicroοι Θεσσαλονίκη Θ Αλτιντζής 1999
Κουκούλη-Χρυσανθάκη Χάιδω Πρωτοϊστορική Θάσος τα νεκροταφεία του οικισmicroού Καστρί 3 τόmicroοι
(∆ηmicroοσιεύmicroατα του Αρχαιολογικού ∆ελτίου 45) Αθήνα Υπουργείο Πολιτισmicroού Ταmicroείο
Αρχαιολογικών Πόρων και Απαλλοτριώσεων 1992
Σαββοπούλου Θώmicroη laquoΠαλιό Γυναικόκαστρο το νεκροταφείο των lsquoπεριβόλωνrsquoraquo Νικόλαος Χ
Σταmicroπολίδης (επιmicro) Καύσεις στην εποχή του χαλκού και του σιδήρου Πρακτικά Συmicroποσίου Ρόδος
29 Απριλίου - 2 Μαΐου 1999 Πανεπιστήmicroιο Κρήτης - ΚΒ΄ Εφορεία Προϊστορικών και Κλασικών
Αραχιοτήτων - Μεσογειακή Αρχαιολογική Εταιρεία Αθήνα Πανεπιστήmicroιο Κρήτης 2001 169-185
Linduff Katheryn M και Karen S Rubinson (επιmicro) Are all warriors male Gender roles on the ancient
Eurasian steppe Lanham AltaMira 2008
Papadopoulos John K microε τη συνεργασία των Jonathan H Musgrave Sandor Boumlkoumlnyi Deborah
Ruscillo Ferene Gyulai Kristina Kelertas R E Jones και I K Whitbread The Early Iron Age
cemetery at Torone excavations conducted by the Australian Archaeological Institute at Athens in
collaboration with the Athens Archaeological Society 2 τόmicroοι (UCLA MA 24) 2005
Triantaphyllou Sevi A bioarchaeological approach to prehistoric cemetery populations from central
and western Greek Macedonia (BAR IS 976) 2001
ΝΕΟΛΙΘΙΚΑ ΕΙ∆ΩΛΙΑ
Κοκκινίδου ∆ήmicroητρα Παρελθόν και εξουσία όψεις της αρχαιολογίας στην ελληνική κοινωνία και
εκπαίδευση Θεσσαλονίκη Βάνιας 2005 (κεφ 39)
Κοκκινίδου ∆ήmicroητρα και Μαριάννα Νικολαΐδου Η αρχαιολογία και η κοινωνική ταυτότητα του φύλου
προσεγγίσεις στην αιγαιακή προϊστορία Θεσσαλονίκη Βάνιας 1993 (κεφ 43-44)
Kokkinidou Dimitra και Marianna Nikolaidou ldquoBody imagery in the Aegean Neolithic ideological
implications of anthropomorphic figurinesrdquo Jane Moore και Eleanor Scott (επιmicro) Invisible people
and processes writing gender and childhood into European archaeology London - New York
Leicester University Press 1997 88-112
Talalay Lauren E ldquoHeady business skulls heads and decapitation in Neolithic Anatolia and Greecerdquo
Journal of Mediterranean Archaeology 17 2 (2004) 139-163
ΤΕΛΕΤΟΥΡΓΙΚΕΣ ΟΨΕΙΣ ΤΗΣ ΝΕΟΛΙΘΙΚΗΣ ΚΑΙ ΤΗΣ ΕΠΟΧΗΣ ΤΟΥ ΧΑΛΚΟΥ
Nikolaidou Marianna ldquoOrnament production and use at Sitagroi northeast Greece symbolic and social
implications of an Early Bronze Age technologyrdquo Robert Laffineur και Philip P Betancourt
(επιmicro) TECHNI craftsmen craftswomen and craftsmanship in the Aegean Bronze Age
24
Proceedings of the 6th International Aegean Conference Philadelphia Temple University 18-21
April 1996 τόmicro 1 (Aegaeum 16) 1997 177-196
Nikolaidou Marianna ldquoRitualized technologies in the Aegean Neolithic The crafts of adornmentrdquo
Evangelos Kyriakidis (επιmicro) The archaeology of ritual (UCLA Cotsen Advanced Seminars 3)
2007 183-208
Perlegraves Catherine και Karen D Vitelli ldquoCraft specialization in the Neolithic of Greecerdquo Paul Halstead
(επιmicro) Neolithic society in Greece (SSAA 2) 1999 96-107
ΝΕΟΛΙΘΙΚΟΙ ΠΕΡΙΒΟΛΟΙ
Kokkinidou Dimitra και Marianna Nikolaidou ldquoNeolithic enclosures in Greek Macedonia violent and
non-violent aspects of territorial demarcationrdquo John Carman και Anthony Harding (επιmicro) Ancient
warfare archaeological perspectives Phoenix Mill Sutton 2004 2η έκδοση 89-99
ΜΥΚΗΝΑΪΚΕΣ ΕΠΙ∆ΡΑΣΕΙΣ
Ανδρέου Στέλιος laquoΗ microυκηναϊκή κεραmicroική και οι κοινωνίες της Κεντρικής Μακεδονίας στην ύστερη
εποχή του χαλκούraquo Η περιφέρεια του microυκηναϊκού κόσmicroου II 2003 191-210
Ανδρέου Στέλιος και Κώστας Κωτσάκης laquoΜυκηναϊκή παρουσία Μυκηναϊκή περιφέρεια Η Τούmicroπα
Θεσσαλονίκης microια θέση της εποχής του χαλκού στη Μακεδονίαraquo Η περιφέρεια του microυκηναϊκού
κόσmicroου Ι 1999 107-116
Jung Reinhrad laquoΗ microυκηναϊκή κεραmicroική της Μακεδονίας και η σηmicroασία τηςraquo Η περιφέρεια του
microυκηναϊκού κόσmicroου ΙΙ 2003 211-225
Καραmicroήτρου-Μεντεσίδη Γεωργία laquoΜυκηναϊκά Αιανής Ελιmicroιώτιδας και Άνω Μακεδονίαςraquo Η
περιφέρεια του microυκηναϊκού κόσmicroου ΙΙ 2003 167-190
Στεφανή Λιάνα και Νίκος Μερούσης laquoΤοπίο στην οmicroίχλη η 2η χιλιετία στην πεδιάδα της Κεντρικής
Μακεδονίαςraquo Η περιφέρεια του microυκηναϊκού κόσmicroου ΙΙ 2003 227-242
Andreou Stelios ldquoExploring the patterns of power in the Bronze Age settlements of northern Greece
Keith Branigan (επιmicro) Urbanism in the Aegean Bronze Age (SSAA 4) 2002 160-173
Buxeda J I Garrigoacutes R E Jones V Kilikoglou S T Levi Y Maniatis J Mitchell L Vagnetti K A
Wardle και S Andreou ldquoTechnology transfer at the periphery of the Mycenaean world the case of
Mycenaean pottery found in central Macedonia (Greece) and the plain of Sybaris (Italia)
Archaeometry 43 2 (2003) 263-284
Jung Reinhrad ldquoLate Helladic IIIC at the Touacutembes of Kastanas and Oacutelynthos and the problems of
Macedonian Mycenaean potteryrdquo Sigrid Deger-Jalkotzy και Michaela Zavadil (επιmicro) LH IIIC
chronology and synchronisms Proceedings of the International Workshop held at the Austrian
Academy of Sciences 7-8 May 2001 (Veroumlffentlichungen der Mykenischen Kommision 20)
Wien 2003 131- 144
25
Kiriatzi Evangelia Stelios Andreou Sarantis Dimitriadis και Kostas Kotsakis ldquoCo-exisitng traditions
handmade and wheelmade pottery in Late Bronze Age central Macedoniarsquo Robert Laffineur και
Philip P Betancourt (επιmicro) TECHNI craftsmen craftswomen and craftsmanship in the Aegean
Bronze Age Proceedings of the 6th International Aegean Conference Philadelphia Temple
University 18-21 April 1996 τόmicro 2 (Aegaeum 16) 1997 361-368
Wardle Kenneth A ldquoMycenaean trade and influence in northern Greecerdquo Carol Zerner Peter Zerner και
John Winder (επιmicro) Wace and Blegen pottery as evidence for trade in the Aegean Bronze Age
1939-1989 Proceedings of an International Conference held at the American School of Classical
Studies at Athens December 2-3 1989 Amsterdam Gieben 1993 117-141
ΑΠΟΘΗΚΕΥΣΗ
Τουλούmicroης Κοσmicroάς Το περίσσευmicroα στην προϊστορία η προϊστορική οικονοmicroία microε βάση τα αρχαιολογικά
δεδοmicroένα Θεσσαλονίκη Σύγχρονη Παιδεία 1996
Margomenou Despina ldquoFood storage in prehistoric Greece interrogating complexity at the margins of
the lsquoMycenaean worldrsquordquo Journal of Mediterranean Archaeology 21 2 (2008) 191-212
Margomenou Despina Stelios Andreou και Kostas Kotsakis ldquoThe Thessaloniki tell an approach to the
study of the pithoi and the question of storage in the Late Bronze Agerdquo ΑΕΜΘ 19 (2005) 157-
171
26
ΕΙΚΟΝΕΣ
Εικόνα 1 Γυναικείο στεατοπυγικό ειδώλιο από πηλό της αρχαιότερης νεολιθικής
(Νέα Νικοmicroήδεια Αρχαιολογικό Μουσείο Βέροιας)
∆ηmicroήτριος Ρ Θεοχάρης Νεολιθική Ελλάς Αθήνα Εθνική Τράπεζα της Ελλάδος 1973 εικ 18 Ίδρυmicroα Μείζονος Ελληνισmicroού lthttpwwwfhwgrchronos01engallerynlnikomidnikom4maxhtmlgt
27
Εικόνα 2 Γυναικείο ειδώλιο από πηλό της νεότερης νεολιθικής (Μακρύγιαλος)
Μάνθος Μπέσιος και Μαρία Παππά Πύδνα Κατερίνη Πιερική Αναπτυξιακή 1995 25 Ίδρυmicroα Μείζονος Ελληνισmicroού lthttpwwwfhwgrchronos01engallerynlmakrygmakryg12maxhtmlgt
28
Εικόνα 3 Γυναικείο πήλινο ειδώλιο της νεότερης νεολιθικής (Μάνδαλο
Αρχαιολογικό Μουσείο Πέλλας)
Φωτογραφικό αρχείο Αικατερίνης Παπαευθυmicroίου-Παπανθίmicroου και Αγγελικής Πιλάλη-Παπαστερίου Ίδρυmicroα Μείζονος Ελληνισmicroού lthttpwwwfhwgrchronos01engallerynlmandalomandalo6maxhtmlgt
29
Εικόνα 4 Γυναικείο ακρόλιθο ειδώλιο της νεότερης νεολιθικής (Μάνδαλο
Αρχαιολογικό Μουσείο Πέλλας)
Φωτογραφικό αρχείο Αικατερίνης Παπαευθυmicroίου-Παπανθίmicroου και Αγγελικής Πιλάλη-Παπαστερίου Ίδρυmicroα Μείζονος Ελληνισmicroού lthttpwwwfhwgrchronos01engallerynlmandalomandalo4htmlgt lthttpwwwfhwgrchronos01engallerynlmandalomandalo5maxhtmlgt
30
Εικόνα 5 Γυναικείο σχηmicroατοποιηmicroένο ειδώλιο από πέτρα της τελικής νεολιθικής
(Σιταγροί Αρχαιολογικό Μουσείο ∆ράmicroας)
Γεώργιος Α Παπαθανασόπουλος (επιmicro) Ο νεολιθικός πολιτισmicroός στην Ελλάδα Αθήνα Ίδρυmicroα Νικολάου Π Γουλανδρή - Μουσείο Κυκλαδικής Τέχνης 1996 αρ καταλόγου 200 Ίδρυmicroα Μείζονος Ελληνισmicroού lthttpwwwfhwgrchronos01engallerynlsitagsitag3htmlgt
31
Εικόνα 6 Σταυρόσχηmicroα ειδώλια από microάρmicroαρο της νεότερης νεολιθικής
(Μακρύγιαλος)
Μάνθος Μπέσιος και Μαρία Παππά Πύδνα Κατερίνη Πιερική Αναπτυξιακή 1995 22 Ίδρυmicroα Μείζονος Ελληνισmicroού lthttpwwwfhwgrchronos01engallerynlmakrygmakryg6maxhtmlgt
32
Εικόνα 7 Κοσmicroήmicroατα από Σπόνδυλο (Σιταγροί Αρχαιολογικό Μουσείο ∆ράmicroας)
∆ηmicroήτριος Ρ Θεοχάρης Νεολιθική Ελλάς Αθήνα Εθνική Τράπεζα της Ελλάδος 1973 εικ 110 Ίδρυmicroα Μείζονος Ελληνισmicroού lthttpwwwfhwgrchronos01engallerynlsitagsitag5htmlgt
33
Εικόνα 8 Κοσmicroήmicroατα από Σπόνδυλο της τελικής νεολιθικής (Μακρύγιαλος)
Μάνθος Μπέσιος και Μαρία Παππά Πύδνα Κατερίνη Πιερική Αναπτυξιακή 1995 32 Ίδρυmicroα Μείζονος Ελληνισmicroού lthttpwwwfhwgrchronos01engallerynlmakrygmakryg19htmlgt
34
Εικόνα 9 Περίβολος της νεότερης-τελικής νεολιθικής στο Μάνδαλο
Φωτογραφικό αρχείο Αικατερίνης Παπαευθυmicroίου-Παπανθίmicroου και Αγγελικής Πιλάλη-Παπαστερίου Ίδρυmicroα Μείζονος Ελληνισmicroού lthttpwwwfhwgrchronos01engallerynlmandalomandalo2htmlgt
35
Εικόνα 10 Τάφροι της νεότερης νεολιθικής στον Μακρύγιαλο
Μάνθος Μπέσιος και Μαρία Παππά Πύδνα Κατερίνη Πιερική Αναπτυξιακή 1995 23 Ίδρυmicroα Μείζονος Ελληνισmicroού lthttpwwwfhwgrchronos01engallerynlmakrygmakryg1htmlgt
36
Εικόνα 11 Αποθηκευτικοί χώροι της ύστερης εποχής του χαλκού στην Άσσηρο
Kenneth A Wardle Institute of Archaeology and Antiquity University of Birmingham
lthttpartswebbhamacukahakawAssirosassirosiaph12htmgt
37
Εικόνα 12 Αναπαράσταση πασσαλόπηκτου οικήmicroατος της αρχαιότερης νεολιθικής
στη Νέα Νικοmicroήδεια
∆ηmicroήτριος Ρ Θεοχάρης Νεολιθική Ελλάς Αθήνα Εθνική Τράπεζα της Ελλάδος σχ 14 Ίδρυmicroα Μείζονος Ελληνισmicroού lthttpwwwfhwgrchronos01engallerynlnikomidnikom2htmlgt
38
Εικόνα 13 Πασσσαλόπηκτα οικήmicroατα και φούρνοι της πρώιmicroης εποχής στο
Αρχοντικό
Τοmicroέας Αρχαιολογίας Τmicroήmicroα Ιστορίας και Αρχαιολογίας Αριστοτελείου Πανεπιστηmicroίου Θεσσαλονίκης lthttpwwwhistauthgrtomeisarchaeologyresearchexcavationsarhondikohtmgt
39
Εικόνα 14 Πήλινες άγκυρες της πρώιmicroης εποχής του χαλκού από τα Σέρβια
Kenneth A Wardle Institute of Archaeology and Antiquity University of Birmingham lthttpartswebbhamacukahakawServiaserviaclayhtmgt
40
Εικόνα 15 Τοπική microυκηναϊκή κεραmicroική από την Άσσηρο (γύρω στο 1150 πΧ)
Kenneth A Wardle Institute of Archaeology and Antiquity University of Birmingham lthttpartswebbhamacukahakawAssirosassirosmycenaean2htmgt
9
σε άλλα microακεδονικά νεκροταφεία γεγονός που επιδέχεται διαφορετικές ερmicroηνείες
microητρογραmicromicroική ή microητροτοπική κοινωνική οργάνωση και κατrsquo επέκταση ισχυρότεροι
δεσmicroοί των γυναικών microε τον τόπο κατοικίας θάνατος των ανδρών microακριά από τον οικισmicroό
(πχ σε πόλεmicroο) ή ακραίες περιπτώσεις βρεφοκτονίας αγοριών Η προτίmicroηση για την
επιβίωση κοριτσιών microαρτυρείται εθνογραφικά microολονότι είναι περισσότερο οικεία η
βρεφοκτονία τέτοιων ανεπιθύmicroητων υπάρξεων
Τα νεκροταφεία έδωσαν πλήθος αγγείων όπλων εργαλείων και κοσmicroηmicroάτων
πολλά υψηλής ποιότητας και εγχώριας κατασκευής microε microακραίωνη παράδοση όπως η
αmicroαυρόχρωmicroη κεραmicroική της ύστερης εποχής του χαλκού από την Αιανή Άλλες
τεχνολογίες εκπροσωπούνται από σιδερένια όπλα (καινοτοmicroικό και πολύτιmicroο υλικό από το
τέλος της εποχής του χαλκού) περίτεχνα χάλκινα κοσmicroήmicroατα (οκτώσχηmicroες πόρπες
πολλαπλά βραχιόλια και εξαρτήmicroατα ζωνών) Κάποια κτερίσmicroατα είναι επείσακτα όπως
αγγεία όπλα σφραγίδες κοσmicroήmicroατα και σκεύη microυκηναϊκής προέλευσης Κοσmicroήmicroατα από
κεχριmicroπάρι Βαλτικής ανευρίσκονται σε ταφές από τις Σπάθες Ολύmicroπου (οι οποίες
αποδίδονται σε γυναίκες) και την Αιανή Κατά τη στερεοτυπική άποψη τα όπλα και τα
εργαλεία αντιστοιχούν σε ανδρικές ταφές ενώ τα κοσmicroήmicroατα και τα οικιακά σκεύη σε
γυναικείες Στην περίπτωση των microυκηναϊκών νεκροταφείων του Ολύmicroπου η συσχέτιση
φύλου και κτερισmicroάτων θα microπορούσε να βασιστεί έως έναν βαθmicroό σε πληρέστερα
στοιχεία αυτής της περιόδου από τη Νότια Ελλάδα Ωστόσο δεν είναι απαραίτητο να
πρόκειται για microυκηναϊκές εγκαταστάσεις αλλά για τοπικές κοινότητες που απέκτησαν
αυτά τα laquoεξωτικάraquo αντικείmicroενα χωρίς να κατανοούν ή να ενδιαφέρονται για τον αρχικό
τους συmicroβολισmicroό Γιrsquo αυτό θα πρέπει να δίνεται περισσότερη προσοχή στον εγχώριο
πολιτισmicroό και τη συναισθηmicroατική αξία των κτερισmicroάτων
Η συσχέτιση φύλου και ταφών είναι αναξιόπιστη αν δεν έχει προηγηθεί
αρχαιοβιολογική microελέτη ούτε τα κτερίσmicroατα αποτυπώνουν microε φωτογραφικό τρόπο τις
ασχολίες και τους ρόλους των ατόmicroων εν ζωή Στη διεθνή βιβλιογραφία είναι γνωστές οι
ταφές γυναικών (αναγνωρισmicroένες οστεολογικά) που συνοδεύονται από laquoανδρικάraquo
κτερίσmicroατα όπως και ανδρών από laquoγυναικείαraquo Στην Τσαουσίτσα Κιλκίς βρέθηκαν
σφονδύλια microαζί microε κοσmicroήmicroατα κεραmicroική και εξαρτήmicroατα ασπίδων Στην Τορώνη παρά
τη συχνότερη ανεύρεση κοσmicroηmicroάτων σε γυναικείες ταφές microια ανδρική περιείχε
σφηκωτήρα (κρίκο για τα microαλλιά) χάντρες και ένα σφονδύλι ή κουmicroπί Μόνο σε microία
γυναικεία ταφή βρέθηκε σφονδύλι ενώ σε άλλες γυναικείες όπλα και laquoανδρικάraquo εργαλεία
Στην ίδια θέση δεν παρατηρείται σύνδεση του φύλου microε laquoυποδεέστερηraquo τοπική κεραmicroική
αντίθετα microε τη Νότια Ελλάδα πράγmicroα που επισηmicroαίνει τον κίνδυνο των γενικεύσεων
10
Επιπλέον δεν microπορεί να συναχθεί η ανώτερη κοινωνική θέση των νεκρών microόνο microε βάση τα
περίτεχνα κτερίσmicroατα Συνήθως οι φτωχά κτερισmicroένες ταφές αποδίδονται σε φτωχά άτοmicroα
και η οmicroοιότητα των ταφικών εθίmicroων και προσφορών θεωρείται ένδειξη κοινωνικής
ισοκατανοmicroής Στην περίπτωση της Τορώνης όmicroως ο ανασκαφέας προτείνει διαφορετική
ερmicroηνεία ο ενταφιασmicroός στο νεκροταφείο αποτελούσε καθαυτός προνόmicroιο microιας
ορισmicroένης κοινωνικής οmicroάδας Καθώς microόνο αυτή είχε το δικαίωmicroα να χρησιmicroοποιεί το
νεκροταφείο δεν υπήρχε λόγος περαιτέρω διαφοροποίησης microέσω των κτερισmicroάτων και
άρα ανοmicroοιοmicroορφίας των ταφών στην εν λόγω θέση
Οι παλαιοπαθολογικές αναλύσεις δίνουν microια εικόνα του ανθρώπινου microόχθου
Κακώσεις κυρίως στο άνω microέρος του κορmicroού microαρτυρούν βαριές γεωργικές εργασίες Οι
συχνές περιπτώσεις αρθρίτιδας θα οφείλονταν στην κοπιαστική εξασφάλιση και
παρασκευή της τροφής Στοmicroατικές παθήσεις (τερηδόνα πλάκα ουλίτιδα απώλεια
δοντιών) θα προκαλούνταν από ανεπαρκώς παρασκευασmicroένες τροφές και τη microεγάλη
κατανάλωση υδατανθράκων και αmicroύλων η οποία προσιδιάζει στους αγροτικούς
πληθυσmicroούς Μάλιστα οι δείκτες υγιεινής εmicroφανίζονται χαmicroηλότεροι την ύστερη εποχή
του χαλκού τότε που αρχίζει η εκτεταmicroένη αποθήκευση των γεωργικών προϊόντων
Αυξηmicroένη παρουσιάζεται επίσης η παιδική θνησιmicroότητα
Η ελονοσία θα ενδηmicroούσε εφόσον microεγάλο microέρος της Μακεδονίας καλυπτόταν
microέχρι τον 20ο αιώνα από έλη ενώ δεν θα ήταν άγνωστες και οι επείσακτες ασθένειες
Άλλες παθογενείς αιτίες microπορεί να σχετίζονται microε αλλαγές του διαιτολογίου microετά την
εισαγωγή νέων καλλιεργειών (αmicroπέλι ελιά οπωροφόρα) και την κατανάλωση ευπαθών
τροφών (χοιρινό κρέας γαλακτοκοmicroικά) Στο παλαιοζωολογικό υλικό της πρώιmicroης εποχής
του χαλκού καταγράφονται αυξηmicroένα ποσοστά χοίρων και αιγοπροβάτων που θα
εκτρέφονταν για το γάλα παρά για το κρέας τους καθώς και θηραmicroάτων Οι νέες
διατροφικές συνήθειες αποτυπώνονται στην παρουσία αγγείων για κατανάλωση υγρών
(πρόχοι κύπελα ποτήρια) Ορισmicroένα αγγεία όπως πίθοι microαγειρικά σκεύη και κύπελα
που απαντώνται συχνότερα από ότι στην τελική νεολιθική microπορεί να microην είχαν
κατάλληλο προστατευτικό επίχρισmicroα Η χρήση σκευών χωρίς ή microε ακατάλληλα στεγανά
microπορεί να προκαλέσει τροφικές δηλητηριάσεις
Στο οστεολογικό υλικό -αν και περιορισmicroένο- δεν διαπιστώνονται σηmicroαντικές
διαφορές στην εργασία και τη διατροφή microεταξύ γυναικών και ανδρών ούτε microεταξύ
ενηλίκων και παιδιών Μάλιστα τα ίχνη οστεοαρθρίτιδας και κακώσεων σε σκελετούς
νεαρών ατόmicroων πρέπει να οφείλονται στη συmicromicroετοχή των παιδιών στις οικογενειακές
ασχολίες Στοιχεία του καταmicroερισmicroού εργασίας κατά φύλο microπορούν να ανιχνευτούν στη
11
διαφορετική συχνότητα των κακώσεων Παραδείγmicroατος χάρη στο νεκροταφείο της
πρώιmicroης εποχής του χαλκού στην Κοιλάδα microόνο δύο νεκρές διέσωζαν ίχνη οδοντικών
φθορών οι οποίες microπορεί να είχαν προκληθεί επειδή η γυναίκα κρατούσε microε τα δόντια της
δέρmicroα ζώου για να το microαλακώσει πριν από την κατεργασία ή επειδή κατανάλωνε
χονδρόκοκκα άmicroυλα
ΜΕΤΑΒΟΛΕΣ ΑΠΟ ΤΗ ΝΕΟΛΙΘΙΚΗ ΣΤΗΝ ΕΠΟΧΗ ΤΟΥ ΧΑΛΚΟΥ
Οι κύριοι τύποι της νεολιθικής κατοίκησης στη Μακεδονία είναι οι τούmicroπες
(γήλοφοι) και οι εκτεταmicroένες επίπεδες θέσεις Γνωστή είναι επίσης η χρήση σπηλαίων
(Ροδοχώρι Ηmicroαθίας Λιβαδοπόταmicroος Καστοριάς) και οι λιmicroναίοι οικισmicroοί (∆ισπηλιό
Καστοριάς) Η οικονοmicroία βασίζεται στη γεωργοκτηνοτροφία και συmicroπληρώνεται από το
κυνήγι την αλιεία και την τροφοσυλλογή Εξειδίκευση υπάρχει στην κεραmicroική την
υφαντική τη λιθοτεχνία την κοσmicroηmicroατοτεχνία και από τη νεότερη νεολιθική στη
microεταλλουργία ∆ιακοινοτικά και ευρύτερα δίκτυα θα εξασφάλιζαν τη διακίνηση
πολύτιmicroων πρώτων υλών (microέταλλα οψιδιανός πυριτόλιθος ανδεσίτης όστρεο Σπόνδυλος
- εικ 7-8) και αγαθών (κοσmicroήmicroατα υφάσmicroατα αγγεία είδη διατροφής) microαζί microε την
κυκλοφορία ιδεών και γνώσεων και τη δηmicroιουργία δεσmicroών φιλίας ή συγγένειας
Η απουσία ενδείξεων κάθετης ιεραρχίας υπέβαλε microια ροmicroαντική αντίληψη περί
ισοπολιτείας και ειρηνικής συνύπαρξης των νεολιθικών κοινοτήτων Ωστόσο οι νεότερες
έρευνες διακρίνουν microορφές εξουσίας ως απόρροια ειδικών ικανοτήτων και τεχνογνωσίας
Ορισmicroένοι οικισmicroοί περικλείονται από λίθινους περιβόλους (Μάνδαλο - νεότερη νεολιθική
- εικ 9) ή τάφρους (Σέρβια - microέση νεολιθική Μακρύγιαλος - νεότερη νεολιθική- εικ 10)
Ακόmicroη και αν αυτές οι κατασκευές δεν ήταν οχυρωmicroατικές οριοθετούσαν τοπογραφικά
και συmicroβολικά τον ζωτικό χώρο της κοινότητας η ανέγερση και η συντήρησή τους θα
απαιτούσε χρόνο κόπο και συντονισmicroό του συλλογικού έργου Κοινωνικές
διαφοροποιήσεις υποδηλώνει ήδη από την αρχαιότερη νεολιθική η συγκέντρωση
περίτεχνων αντικειmicroένων σε ορισmicroένους χώρους των οικισmicroών Το ίδιο ισχύει για τις
εξειδικευmicroένες τεχνολογίες οι οποίες δεν θα στηρίζονταν microόνο σε σχέσεις συνεργασίας
αλλά και θα γίνονταν αιτία ανταγωνισmicroού στην εξεύρεση των πρώτων υλών και τη
διακίνηση των προϊόντων Την εικόνα της φιλήσυχης αγροτικής ζωής ανασκευάζουν
περαιτέρω οι εγκαταστάσεις σε δύσβατες ή φυσικά προστατευmicroένες θέσεις
Οι οικισmicroοί της εποχής του χαλκού ανήκουν κατά κανόνα στον τύπο της τούmicroπας
στις πρώιmicroες φάσεις της περιόδου είναι λιγότεροι και microικρότεροι από τους νεολιθικούς
ενώ ο αριθmicroός τους αυξάνεται στις ύστερες φάσεις Σηmicroειώνουmicroε επίσης την ύπαρξη
12
οχυρωmicroένων οικισmicroών (Σκάλα Σωτήρος Θάσου) Η οικονοmicroία παραmicroένει
γεωργοκτηνοτροφική εκλείπουν όmicroως στοιχεία της νεολιθικής όπως τα διακοσmicroηmicroένα
αγγεία και τα ειδώλια Στην κεραmicroική εισάγονται νέα σχήmicroατα (πχ αποθηκευτικά αγγεία)
και χονδροειδέστερα σκεύη Οι αντιστοιχίες αφορούν περισσότερο τα Βαλκάνια παρά το
Νότιο Αιγαίο το οποίο βαδίζει προς την αστικοποίηση και την κοινωνική
διαστρωmicroάτωση Εξαιτίας της laquoκαθυστέρησήςraquo της ως προς τις εξελίξεις στον νότο η
Μακεδονία της εποχής του χαλκού θεωρήθηκε laquoσυντηρητικήraquo και ο laquoσυντηρητισmicroόςraquo της
αποδόθηκε σε δηmicroογραφικές ανακατατάξεις Λόγου χάρη σύmicroφωνα microε τη θεωρία της
Gimbutas την τρίτη χιλιετία πΧ αρχίζει η κάθοδος των νοmicroάδων Ινδοευρωπαίων από την
Ανατολική Ευρώπη για να ολοκληρωθεί microε την καταστροφή του ειρηνικού microητριαρχικού
πολιτισmicroού των νεολιθικών Βαλκανίων Οι εισβολείς κατασκεύαζαν κεντρικά αψιδωτά
κτίσmicroατα-οικίες αρχηγών (Καmicroένη Οικία και Μακρά Οικία των Σιταγρών) ταφικούς
τύmicroβους και χονδροειδή κεραmicroική κυρίως κύπελλα για κατανάλωση ποτού -
χαρακτηριστικά που σηmicroατοδοτούν τις αρχές της ανδροκρατίας όπως αυτή θα παγιωθεί
στις microυκηναϊκές κοινωνίες
Μεγαροειδή και αψιδωτά κτίσmicroατα αποθηκευτικές εγκαταστάσεις και τεχνολογικά
εργαστήρια της ύστερης εποχής του χαλκού έχουν ανασκαφεί στην Άσσηρο (εικ 11) τον
Καστανά και την Τούmicroπα Θεσσαλονίκης Εκτεταmicroένα άνδηρα ορίζουν τους οικισmicroούς
στην Άσσηρο και την Τούmicroπα Παρόλο που η συγκέντρωση της παραγωγής και οι
ογκώδεις αρχιτεκτονικές κατασκευές παραπέmicroπουν σε κάποια microορφή οικιστικής
ιεραρχίας είναι δύσκολο να γίνουν συγκρίσεις microε τα ανακτορικά κέντρα της Νότιας
Ελλάδας Το πλήθος των microυκηναϊκών ευρηmicroάτων σε νεκροταφεία του Ολύmicroπου έχει
αποδοθεί σε microυκηναϊκή εγκατάσταση η οποία microετατόπισε προς τα βόρεια τα microέχρι τότε
γνωστά όρια του θεωρούmicroενου ως πρωιmicroότερου ελληνικού πολιτισmicroού Τόσο οι θεωρίες
περί microεταναστεύσεων από το βορά όσο και η σύγκριση της Μακεδονίας microε τον νότο έχουν
αmicroφισβητηθεί πειστικά Τα microυκηναϊκά αντικείmicroενα και οι εγχώριες αποmicroιmicroήσεις τους ούτε
αντιστοιχούν σε microεγάλο microέρος των ευρηmicroάτων (πχ περιορισmicroένη ποσότητα microυκηναϊκής ή
microυκηναΐζουσας κεραmicroικής στην Άσσηρο και την Τούmicroπα) ούτε αποδεικνύουν
πληθυσmicroιακές microετακινήσεις Εκείνο που πρέπει να αναζητηθεί είναι η αιτία της
συγκέντρωσης επείσακτων στοιχείων σε ορισmicroένες microόνο θέσεις και συγχρόνως να ληφθεί
υπόψη η microακρόχρονη παράδοση των τοπικών τεχνολογιών
13
Η ΖΩΗ ΣΤΟΥΣ ΟΙΚΙΣΜΟΥΣ
Ενδεικτικά παραδείγmicroατα κατοικιών προέρχονται από τη Νέα Νικοmicroήδεια της
αρχαιότερης νεολιθικής (εικ 12) το Μάνδαλο και τον Μακρύγιαλο της νεότερης
νεολιθικής (microε εστίες και αποθηκευτικούς σιρούς και microε φούρνους και έναν υπόγειο
αποθηκευτικό χώρο αντίστοιχα) το Αρχοντικό της πρώιmicroης και microέσης εποχής του χαλκού
(microε καλοκτισmicroένους φούρνους - εικ 13) και τον Καστανά της ύστερης εποχής χαλκού (microε
προσκτίσmicroατα-microαγειρεία) Η καλά διατηρηmicroένη Καmicroένη Οικία των Σιταγρών είναι ένα
πασσαλόπηκτο κτίσmicroα microε microεγαροειδή κάτοψη και τριmicroερή διάρθρωση ένα ανοιχτό αίθριο
microπροστά έναν τετράπλευρο κύριο χώρο πολλαπλών χρήσεων και στο βάθος microια αψιδωτή
κουζίνα-αποθήκη πιθανώς ηmicroιυπαίθρια H οικοσκευή βρέθηκε επί τόπου όπως την είχαν
χρησιmicroοποιήσει οι κάτοικοι Η κουζίνα της οποίας ο εξωτερικός τοίχος (ίσως φράχτης)
είχε ελαφριά κατασκευή από φθαρτό υλικό ήταν εξοπλισmicroένη microε δύο φούρνους σιρούς
αποθηκευτικά αγγεία εργαλεία και microαγειρικά σκεύη Ο χώρος ήταν αρκετά microεγάλος για
να εργάζονται άνετα microαζί δύο-τρία άτοmicroα σχετικά απερίσπαστα αλλά και microε εύκολη
πρόσβαση στην αυλή του σπιτιού και στην κουζίνα του γειτονικού Τα οστά ζώων και τα
υπολείmicromicroατα φυτών παρέχουν πληροφορίες σχετικά microε τη διατροφή κρέας δηmicroητριακά
όσπρια φρούτα (σταφύλια αχλάδια κεράσια σύκα φυστίκια βελανίδια) όστρεα και
ψάρια της θάλασσας και του γλυκού νερού σαλιγκάρια πουλιά Στο ευρύχωρο κεντρικό
δωmicroάτιο υπήρχε microια microεγάλη καλοφτιαγmicroένη εστία πλαισιωmicroένη από πασσάλους όπου θα
κρέmicroονταν για να αποξηρανθούν τροφές δέρmicroατα microαλλί Γύρω από τη φωτιά θα
συγκεντρώνονταν ένοικοι και επισκέπτες για ένα ζεστό γεύmicroα microε τη συνοδεία ποτού για
συναναστροφή ανάπαυση ή εργασία Τριπτήρες σφονδύλια οστέινα εργαλεία microαρτυρούν
επεξεργασία διαφόρων υλών και γνέσιmicroο (ίσως και ύφανση σε φθαρτό αργαλειό)
∆έρmicroατα και γούνες ζώων (στην ανασκαφή βρέθηκαν οστά θηραmicroάτων) και πολύχρωmicroα
υφαντά (από το microαλλί των προβάτων του οικισmicroού) θα πρόσφεραν άνεση και ζεστασιά
Χώρος καθηmicroερινής δραστηριότητας για microικρούς και microεγάλους θα ήταν το αίθριο για
παιχνίδι φαγητό και ύπνο το καλοκαίρι αποθήκευση της σοδειάς επιδιορθώσεις
εργαλείων ύφανση συντροφιά microε τις γειτόνισσες και τους γείτονες
Τα αυτόνοmicroα microονόχωρα ή ολιγόχωρα οικήmicroατα υποδηλώνουν ολιγοmicroελείς
κοινωνικούς πυρήνες το microέγεθος των οποίων microπορεί να υπολογιστεί microε βάση τον αριθmicroό
και τη χωρητικότητα των αποθηκευτικών εγκαταστάσεων -στην περίπτωση της Καmicroένης
Οικίας σε έξι άτοmicroα Η ελεύθερη έκταση ανάmicroεσα στα οικήmicroατα θα είχε κοινή χρήση
άλλοτε microε όρους καλής γειτονίας και άλλοτε ανταγωνισmicroού Κοινόχρηστες κατασκευές
14
έχουν αποκαλυφτεί στη νεότερη νεολιθική της Θέρmicroης Θεσσαλονίκης και του
Μακρύγιαλου (ανοιχτοί λιθόστρωτοι χώροι οικοτεχνικής δραστηριότητας και περιοχή microε
microικρούς φούρνους αντίστοιχα) και στην τελική φάση της πρώιmicroης εποχής του χαλκού
στους Σιταγρούς (συστάδα κυκλικών πήλινων σιρών και λάκκων microε εστίες δάπεδο και
θρανίο) Στους σιρούς των Σιταγρών είναι εντυπωσιακή η ποσότητα καταλοίπων
συλλογικής παραγωγής κατανάλωσης και αποθήκευσης λίθινες λεπίδες τριπτήρες
γουδιά οστέινα εργαλεία σύνεργα υφαντουργίας επιτραπέζια και αποθηκευτικά αγγεία
microαζί microε σπόρους δηmicroητριακών οσπρίων βελανιδιών φρούτων και οστών από οικόσιτα
και άγρια ζώα Στο ίδιο σύνολο ανήκουν αντικείmicroενα συmicroβολικής και τελετουργικής
χρήσης κοσmicroήmicroατα περίτεχνα πήλινα και λίθινα σκεύη λίθινη σφύρα
σφραγιδοκύλινδρος ειδώλια και οmicroοιώmicroατα κατοικιών
Πλήθος υφαντουργικών εργαλείων ανευρίσκεται ήδη από την αρχαιότερη νεολιθική
πήλινα σφονδύλια για γνέσιmicroο (χαρακτηριστικά τα διακοσmicroηmicroένα της νεότερης
νεολιθικής) πηνία και ακτινωτά αντικείmicroενα για το τύλιγmicroα της κλωστής αγκυρόσχηmicroα
αντικείmicroενα για το κρέmicroασmicroα του microαλλιού (χαρακτηριστικά στην πρώιmicroη εποχή του
χαλκού - εικ 14) και από την πρώιmicroη εποχή του χαλκού και microετά βαριά υφαντικά βάρη
για όρθιο αργαλειό (αξιοσηmicroείωτα τα σύνολα από τους Σιταγρούς το Αρχοντικό τον
Καστανά και την Τούmicroπα) Οστέινες microικρές ράβδοι microε εγκοπές (microάλλον σαΐτες
αργαλειού) βελόνες microε οπή σπάτουλες και οπείς χρησιmicroοποιούνταν για πλέξιmicroο και για
το ράψιmicroο δερmicroάτων πλεκτών από microαλλί και καλαθιών όπως δείχνουν τα ίχνη χρήσης
στα εργαλεία Μια ιδέα της ενδυmicroασίας microάς δίνουν οι γραπτές διακοσmicroήσεις αγγείων οι
οποίες microιmicroούνται υφάσmicroατα και τα εξαρτήmicroατα ένδυσης Τα τελευταία περιλαmicroβάνουν
άγκιστρα και πόρπες ζωνών από πηλό κόκαλο και όστρεο οστέινες και microετάλλινες
περόνες και πόρπες για τη στερέωση ενδυmicroάτων κουmicroπιά (microερικά από πολύτιmicroο όστρεο)
διάτρητα πλακίδια και microικροσκοπικές χάντρες τα οποία βρέθηκαν κατά microεγάλες οmicroάδες
και microάλλον προέρχονται από κατάκοσmicroες στολές Η συχνότητα των περονών την πρώιmicroη
εποχή του χαλκού αποδίδεται στη χρήση νέων ειδών microάλλινων υφασmicroάτων όπως
συνάγεται από τα υψηλά ποσοστά αιγοπροβάτων που θα εκτρέφονταν για το microαλλί τους
Μερικές φορές οι περόνες ανευρίσκονται microαζί microε υφαντικά εργαλεία όπως στους
Σιταγρούς στο τέλος της 3ης χιλιετίας Στον Καστανά η microεγάλη συχνότητα και πολυτυπία
των περονών την εποχή του σιδήρου έχει επίσης ερmicroηνευθεί ως νέος ενδυmicroατολογικός
συρmicroός Πόρπες και περόνες όχι microόνο αποτελούν τυπικά προϊόντα εξειδικευmicroένης
microεταλλουργίας στη Μακεδονία στο τέλος της 2ης - αρχές της 1ης χιλιετίας πΧ αλλά και
συνήθη ταφικά κτερίσmicroατα
15
Καταmicroερισmicroός εργασίας κατά φύλο και ηλικία παρατηρείται σε όλους τους
πολιτισmicroούς Στις προβιοmicroηχανικές κοινωνίες οι άνδρες αναλαmicroβάνουν εξωοικιακές
εργασίες (κυνήγι βοσκή και σφαγή microεγάλων ζώων ψάρεmicroα αποψίλωση υλοτοmicroία
εξόρυξη βαριές οικοδοmicroικές κατασκευές ναυπηγική) ενώ οι γυναίκες οικιακές (φροντίδα
των παιδιών τροφοπαρασκευή κηποκαλλιέργεια υφαντική άντληση νερού πλύσιmicroο
microάζεmicroα καυσοξύλων τροφοσυλλογή βοτανική) Άλλες ασχολίες όπως αγροκαλλιέργεια
άναmicromicroα φωτάς βυρσοδεψία οικιακή κτηνοτροφία κυνήγι microικρών ζώων καλαθοπλεκτική
microεταφορά φορτίων ραπτική κεραmicroική microοιράζονται πιο ισόρροπα Η κατανοmicroή εργασίας
καθορίζεται ανάλογα microε την αποτελεσmicroατικότητά της στην επιβίωση και την κοινωνική
ζωή της κοινότητας (στην περίπτωση των γυναικών είναι συmicroβατή microε τη microητρότητα τη
φροντίδα και κοινωνικοποίηση των νεαρών microελών) Κατά συνέπεια οι διχοτοmicroικές
κατηγορίες της δυτικής σκέψης laquoδηmicroόσιο-ιδιωτικόraquo laquoανδρικό-γυναικείοraquo laquoχρηστικό-
συmicroβολικόraquo αποδεικνύονται ανεφάρmicroοστες τουλάχιστον microέχρι την ύστερη εποχή του
χαλκού οπότε και ανιχνεύεται στο αρχαιολογικό υλικό κάποιος σαφέστερος διαχωρισmicroός
του παραγωγικού-τεχνολογικού και κοινωνικού-τελετουργικού πεδίου Είναι
διαφωτιστικά τα ανθρωπολογικά παράλληλα σύmicroφωνα microε τα οποία άνδρες αποκτούν
laquoγυναικείουςraquo ρόλους (ενδυmicroασία συmicroπεριφορά επιλογή συντρόφων) microέσω της άσκησης
αντίστοιχων τεχνών όπως και γυναίκες laquoανδρικούςraquo Η υπέρβαση του σεξουαλικού
διmicroορφισmicroού δεν στιγmicroατίζεται από τη δεδοmicroένη κοινωνία όπως συmicroβαίνει microε τη δυτική
ηθική Αντίθετα τα εν λόγω άτοmicroα τεχνίτριες και τεχνίτες microε καινοτοmicroική συmicroβολή
θεωρούνται φορείς ευεργετικών δυνάmicroεων για όλη την κοινότητα η οποία τα περιβάλλει
microε σεβασmicroό (ας θυmicroηθούmicroε τους χαρισmicroατικούς laquoανδρόγυνουςraquo χαρακτήρες της
ελληνικής microυθολογίας όπως ο microάντης Τειρεσίας) Κατrsquo αυτόν τον τρόπο microπορεί να
ερmicroηνευτεί η παρουσία laquoγυναικείωνraquo κτερισmicroάτων σε ανδρικές ταφές και laquoανδρικώνraquo σε
γυναικείες
Πολυάριθmicroα αρχαιολογικά και εθνογραφικά παραδείγmicroατα microαρτυρούν τη
συmicromicroετοχή των παιδιών στις οικογενειακές εργασίες είτε ως microιmicroητικό παιγνίδι είτε ως
πραγmicroατική ενασχόληση microε σκοπό την κοινωνικοποίηση Γιrsquo αυτό σε πολλούς
πολιτισmicroούς η εκmicroάθηση microιας τέχνης επισφραγίζεται microε τελετές microετάβασης στον κόσmicroο
των ενηλίκων Σε τέτοιες microυήσεις microπορεί να χρησιmicroοποιούνταν κάποια από τα
microικρογραφικά οmicroοιώmicroατα οικοσκευών και εργαλείων από τους προϊστορικούς οικισmicroούς
της Μακεδονίας (σπίτια πελέκεις αγγεία έπιπλα και από το Ντικιλί Τας ένα οmicroοίωmicroα
βάρκας) Μάλιστα ορισmicroένα από τα πολυτιmicroότερα νεολιθικά κοσmicroήmicroατα όπως δακτύλιοι
από τα όστρεα Σπόνδυλος και Γλυκίmicroερις microε microικρή διάmicroετρο microπορεί προορίζονταν για
16
παιδιά ως δώρα αγάπης ή ενθυmicroήmicroατα σηmicroαντικών στιγmicroών ∆εν microπορούmicroε να γνωρίζουmicroε
ποιεςποιοι κατασκεύαζαν ή φορούσαν αυτά τα τεχνήmicroατα Είναι ωστόσο ενδιαφέρον ότι
η εικονογραφία των κοσmicroηmicroάτων αναγνωρίζεται κυρίως σε γυναικεία ειδώλια Θα
microπορούσε συνεπώς να υποτεθεί microε βάση τις αρχαιολογικές ενδείξεις ως προς τη
διακοινοτική κυκλοφορία κοσmicroηmicroάτων και υφασmicroάτων ότι γυναικεία ειδώλια microε πλούσια
ένδυση και κόσmicroηση αναπαριστούν γυναίκες microε καίριο ρόλο σε τέτοια δίκτυα επαφών
(πχ φηmicroισmicroένες τεχνίτριες)
Ολοκληρώνουmicroε microε ορισmicroένες παρατηρήσεις σχετικά microε τα αγγεία και
συγκεκριmicroένα τη microετάβαση από τα χειροποίητα στα τροχήλατα Τα πρώτα θεωρούνται
γυναικεία προϊόντα και γιrsquo αυτό microικρής αξίας ενώ τα δεύτερα προσγράφονται στο
ενεργητικό πρωτοπόρων ανδρών Ωστόσο το αρχαιολογικό υλικό κάθε άλλο παρά
επιβεβαιώνει τέτοιες προκαταλήψεις στη Μακεδονία η χειροποίητη κεραmicroική microε
microακραίωνη παράδοση συνεχίζει να χρησιmicroοποιείται microαζί microε την τροχήλατη microέχρι και την
ελληνιστική εποχή δηλαδή microια χιλιετία microετά την εmicroφάνιση της δεύτερης Τα πρωιmicroότερα
τροχήλατα αγγεία είναι σποραδικές microυκηναϊκές εισαγωγές των microέσων της 2ης χιλιετίας
πΧ ενώ οι εγχώριες αποmicroιmicroήσεις χρονολογούνται δύο ή τρεις αιώνες αργότερα (εικ 15)
Και οι δύο κατηγορίες εκπροσωπούνται microε microικρά ποσοστά στο σύνολο της κεραmicroικής
στην οποία κυριαρχούν οι χειροποίητες δηmicroιουργίες microε εξειδικευmicroένη παραγωγή σκευών
και διακοσmicroητικών ρυθmicroών κατά τόπους Επιπλέον φαίνεται ότι η εγχώρια και η
εισηγmicroένη κεραmicroική συνυπάρχουν χωρίς σηmicroαντικές αλληλεπιδράσεις
Από τα πλούσια διακοσmicroηmicroένα αγγεία της αρχαιότερης νεολιθικής microέχρι τα
απαιτητικά στην κατασκευή χονδροειδή αγγεία της τελικής νεολιθικής και της πρώιmicroης
εποχής του χαλκού και τα αmicroαυρόχρωmicroα και εγχάρακτα της ύστερης εποχής του χαλκού η
τέχνη του πηλού διακρίνεται για την ευρηmicroατικότητα την πείρα την καλαισθησία και το
εύρος των λειτουργιών της ∆εν γνωρίζουmicroε βέβαια το φύλο των κεραmicroέων (στην
αναγνώρισή του θα βοηθούσε η εξέταση δακτυλικών αποτυπωmicroάτων σε αγγεία)
microπορούmicroε ωστόσο να αναθεωρήσουmicroε προγενέστερες απόψεις ως προς την επινόηση της
κεραmicroικής για χρηστικούς λόγους όπως προτείνουν οι Catherine Perlegraves και Karen Vitelli
Οι πρώιmicroες αγγειοπλαστικές δηmicroιουργίες (Νέα Νικοmicroήδεια Γιαννιτσά) διακρίνονται για
τον υψηλό βαθmicroό έmicroπνευσης και αισθητικής Τέτοια περίτεχνα αγγεία κάθε άλλο παρά θα
ήταν κατάλληλα για τις καθηmicroερινές ανάγκες διατροφής και διατήρησης της τροφής θα
είχαν όmicroως συmicroβολική αξία λόγω της σπανιότητάς τους Εκείνο που θα microετρούσε για τους
ανθρώπους της αρχαιότερης νεολιθικής θα ήταν η πρωτόγνωρη microετατροπή της φυσικής
πρώτης ύλης σε πολιτισmicroικό αγαθό Γιrsquo αυτό οι πρώτες ή πρώτοι κάτοχοι της νέας γνώσης
17
microπορεί να ενέπνεαν στην κοινότητα σεβασmicroό ή και δέος ώστε να πρωταγωνιστούν σε
σαmicroανιστικές τελετές
ΣΥΝΤΟΜΟΓΡΑΦΙΕΣ
ΑΕΜΘ Το Αρχαιολογικό Έργο στη Μακεδονία και Θράκη
Θεσσαλονίκη Υπουργείο Πολιτισmicroού Υπουργείο
Μακεδονίας-Θράκης Αριστοτέλειο Πανεπιστήmicroιο
Θεσσαλονίκης
Εγνατία
Επετηρίδα του Ιστορικού και Αρχαιολογικού
Τmicroήmicroατος του Αριστοτελείου Πανεπιστηmicroίου
Θεσσαλονίκης
Η περιφέρεια του microυκηναϊκού κόσmicroου Ι Πρακτικά 1ου ∆ιεπιστηmicroονικού Συmicroποσίου Λαmicroία
25-29 Σεπτεmicroβρίου 1994 Αθήνα Υπουργείο
Πολιτισmicroού Ι∆΄ Εφορεία Προϊστορικών και
Κλασικών Αρχαιοτήτων
Η περιφέρεια του microυκηναϊκού κόσmicroου ΙΙ Πρακτικά 2ου ∆ιεπιστηmicroονικού Συmicroποσίου Λαmicroία
26-30 Σεπτεmicroβρίου 1999 Αθήνα Υπουργείο
Πολιτισmicroού Ι∆΄ Εφορεία Προϊστορικών και
Κλασικών Αρχαιοτήτων
Aegaeum Annales drsquoarcheacuteologie de lrsquoUniversiteacute de Liegravege et
UT-PASP Histoire de lrsquoart et lrsquoarcheacuteologie de la
Gregravece antique - University of Texas at Austin
Program in Aegean Scripts and Prehistory
BAR IS British Archaeological Reports International
Series Oxford Archaeopress
BCH Bulletin de Correspondance Helleacutenique
BSA Annual of the British School at Athens
18
Dikili Tash
Dikili Tash village preacutehistorique de Maceacutedoine
orientale Fouilles de Jean Deshayes (1961-1975)
Athegravenes Eacutecole Franccedilaise drsquoAthegravenes
Kastanas PAS Kastanas Ausgrabungen in einem Siedlunghuumlgel
der Bronze- und Eisenzeit Makedoniens 1975-1979
(Praumlhistorische Archaumlologie in Suumldosteuropa)
Volker Spiess
SSAA Sheffield Studies in Aegean Archaeology
Sheffield Sheffield Academic Press
UCLA MA University of California at Los Angeles Cotsen
Institute of Archaeology Monumenta
Archaeologica
ΕΠΙΛΟΓΗ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑΣ
ΟΙΚΙΣΜΟΙ
Κατάλογοι θέσεων - επισκοπήσεις της έρευνας
Andreou Stelios Michael Fotiadis και Kostas Kotsakis ldquoReview of Aegean prehistory V the Neolithic
and Bronze Age of northern Greecerdquo American Journal of Archaeology 100 3 (1996) 537-597
αναδηmicroοσίευση microε προσθήκες Tracey Cullen (επιmicro) Aegean prehistory a review (American
Journal of Archaeology supplement 1) Boston Archaeological Institute of America 2001 259-
327
Ασλάνης Ιωάννης Β Η προϊστορία της Μακεδονίας Ι η νεολιθική εποχή Αθήνα Καρδαmicroίτσα 1992
Γραmicromicroένος ∆ηmicroήτριος Β Νεολιθικές έρευνες στην Κεντρική και Ανατολική Μακεδονία (Βιβλιοθήκη της
εν Αθήναις Αρχαιολογικής Εταιρείας 117) Αθήνα 1991
Γραmicromicroένος ∆ηmicroήτριος Β Μάνθος Μπέσιος και Σταύρος Κώτσος Από τους προϊστορικούς οικισmicroούς της
Κεντρικής Μακεδονίας (Μακεδονική Βιβλιοθήκη 88) Θεσσαλονίκη Εταιρεία Μακεδονικών
Σπουδών 1997
Αρχοντικό
Βλ την ιστοσελίδα της ανασκαφής
lthttpwwwhistauthgrtomeisarchaeologyresearchexcavationsarhondikohtmgt
19
Άσσηρος
Wardle Kenneth A και Diana Wardle ldquoAssiros Toumba a brief history of the settlementrdquo Henrieta
Todorova Mark Stefanovich και Georg Ivanov (επιmicro) The StrumaStrymon river valley in
prehistory Proceedings of the International Symposium ldquoStrymon Praehistoricusrdquo Kjustendil ndash
Blagoevgrad (Bulgaria) Serres - Amphipolis (Greece) 27-910-10-2004 (In the Steps of James
Harvey Gaul 2) Sofia Gerda Henkel Stiftung Museum of History - Kjustendil 2007 451-479
Γιαννιτσά
Χρυσοστόmicroου Παναγιώτης laquoΟ νεολιθικός οικισmicroός των Γιαννιτσών Βraquo ΑΕΜΘ 3 (1989) 119-134
_____ laquoΟι νεολιθικές έρευνες στην πόλη και την επαρχία Γιαννιτσών κατά το 1991raquo ΑΕΜΘ 5 (1991)
111-126
_____ laquoΟ νεολιθικός οικισmicroός των Γιαννιτσών Β νέα ανασκαφικά δεδοmicroένα (1992-1993)raquo ΑΕΜΘ 7
(1993) 135-146
Χρυσοστόmicroου Παύλος και Παναγιώτης Χρυσοστόmicroου laquoΝεολιθικές έρευνες στα Γιαννιτσά και στην
περιοχή τουςraquo ΑΕΜΘ 4 (1990) 169-186
∆ήmicroητρα
Γραmicromicroένος ∆ηmicroήτριος Β Νεολιθική Μακεδονία (∆ηmicroοσιεύmicroατα του Αρχαιολογικού ∆ελτίου 56)
Αθήνα Υπουργείο Πολιτισmicroού Ταmicroείο Αρχαιολογικών Πόρων και Απαλλοτριώσεων 1997
∆ισπηλιό
Βλ την ιστοσελίδα της ανασκαφής
lthttpdispiliowebauthgrgt
Θέρmicroη
Παππά Μαρία Οργάνωση του χώρου και οικιστικά στοιχεία στους νεολιθικούς οικισmicroούς της Κεντρικής
Μακεδονίας διδακτορική διατριβή Αριστοτέλειο Πανεπιστήmicroιο Θεσσαλονίκης Τmicroήmicroα Ιστορίας
και Αρχαιολογίας 2 τόmicroοι 2008 lthttpcdslibauthgrsubmitarchiveGrizagri-2008-1546pdfgt
lthttpcdslibauthgrsubmitarchiveGrizagri-2008-1546pappapdfgt
Καστανάς
Aslanis Ioannis Kastanas die Fruumlhbronzezeitlichen Funde und Befunde (PAS 4) Berlin 1985
Becker Cornelia Kastanas die Tierknochenfunde (PAS 5) Berlin 1986
Ηaumlnsel Bernhard Kastanas die Grabung und der Baubefund (PAS 7) Berlin 1989
Houmlchstetter Alix Kastanas die Handgemachte Keramik Schicthen 19 bis 1 (PAS 3) Berlin 1984
_____ Kastanas die Kleinfunde (PAS 6) Berlin 1987
Jung Reinhrad Kastanas die Drehscheibenkeramik der Schichten 19 bis 11 (PAS 18) Kiel 2002
20
Kroll Helmut J Kastanas die Pfanzenfunde (PAS 2) Berlin 1983
Λιβαδοπόταmicroος
Τρανταλίδου Κ Π Καρκάνας Ε Μπελεγρίνου Θ Χατζηθεοδώρου laquoΣπήλαιο σε microια σηmicroαντική δίοδο
της ∆υτικής Μακεδονίας στο Φαράγγι του Λιβαδοπόταmicroου πρώτη παρουσίασηraquo ΑΕΜΘ 19
(2005) 579-594
Μακρύγιαλος
Βλ Μ Παππά (Θέρmicroη)
Μάνδαλο
Μερούσης Νίκος και Μαριάννα Νικολαΐδου laquoΗ κεραmicroική της νεολιθικής και της πρώιmicroης εποχής του
χαλκού από τον προϊστορικό οικισmicroό Μανδάλου Πέλλας η τεχνολογική διαφοροποίησηraquo ΑΕΜΘ
11 (1997) 155-163
Παπαευθυmicroίου-Παπανθίmicroου Αικατερίνη laquoΤρία νεολιθικά ειδώλια από το Μάνδαλο της Μακεδονίαςraquo
Ειλαπίνη τόmicroος τιmicroητικός για τον καθηγητή Νικόλαο Πλάτωνα Ηράκλειο ∆ήmicroος Ηρακλείου
Βικελαία Βιβλιοθήκη 1987 171-177
Παπαευθυmicroίου-Παπανθίmicroου Αικατερίνη και Αγγελική Πιλάλη-Παπαστερίου laquoΑνασκαφές στο
Μάνδαλοraquo ΑΕΜΘ 1 (1987) 173-180
_____ laquoΑνασκαφή στο Μάνδαλοraquo ΑΕΜΘ 2 (1988) 127-135
_____ laquoΗ ανασκαφική έρευνα στο Μάνδαλο 1987-1990raquo Εγνατία 2 (1990) 411-421
_____ laquoΟ προϊστορικός οικισmicroός στο Μάνδαλο νέα στοιχεία στην προϊστορία της Μακεδονίαςraquo Αρχαία
Μακεδονία V Ανακοινώσεις κατά το 5ο ∆ιεθνές Συmicroπόσιο Θεσσαλονίκη 10-15 Οκτωβρίου 1989
τόmicro 2 (Ίδρυmicroα Μελετών Χερσονήσου του Αίmicroου 240) Θεσσαλονίκη 1993 1207-1216
_____ laquoΟι προϊστορικοί οικισmicroοί στο Μάνδαλο και στο Αρχοντικό Πέλλαςraquo ΑΕΜΘ 10Α (1996) 143-
158
Πιλάλη-Παπαστερίου Αγγελική Αικατερίνη Παπαευθυmicroίου-Παπανθίmicroου Κώστας Κωτσάκης και Θώmicroη
Σαββοπούλου laquoΝέος προϊστορικός οικισmicroός στο Μάνδαλο ∆υτικής Μακεδονίαςraquo Αρχαία
Μακεδονία IV Ανακοινώσεις κατά το 4ο ∆ιεθνές Συmicroπόσιο Θεσσαλονίκη 21-25 Σεπτεmicroβρίου 1983
(Ίδρυmicroα Μελετών Χερσονήσου του Αίmicroου 204) Θεσσαλονίκη 1986 451-465
Nikolaidou Marianna Nikos Merousis Aikaterini Papanthimou και Angeliki Papasteriou ldquoFrom metron
to context in NeolithicEarly Bronze Age Mandalon northwestern Greece the example of
ceramicsrdquo Karen Polinger Foster και Robert Laffineur (επιmicro) METRON measuring the Aegean
Bronze Age Proceedings of the 9th International Aegean Conference Yale University 18-21 April
2002 (Aegaeum 24) 2003 317-325
Valamoti Soultana Plants and people in Late Neolithic and Early Bronze Age Greece an
archaeobotanical investigation (BAR IS 1258) 2004
21
Νέα Νικοmicroήδεια
Rodden Robert J και Kenneth A Wardle (επιmicro) Nea Nikomedeia I the excavation of an Early
Neolithic village in northern Greece 1961-1964 directed by R J Rodden The excavation and the
ceramic assemblage (BSA supplementary volume 25) London British School at Athens 1996
Ντικιλί Τας
Koukouli-Chryssanthaki Haiumldo Reneacute Treuil Laurent Lespez και Dimitra Malamidou Dikili Tash
village preacutehistorique de Maceacutedoine orientale Recherches franco-helleacuteniques dirigeacutees par la
Socieacuteteacute archeacuteologique drsquoAthegravenes et lrsquoEacutecole franccedilaise drsquoAthegravenes (1986-2001) (Bibliothegraveque de la
Socieacuteteacute Αrcheacuteologique drsquoAthegravenes 254) Athegravenes 2008
Treuil Reneacute (επιmicro) Dikili Tash τόmicro 1 (BCH suppleacutement 24) 1992
_____ (επιmicro) Dikili Tash τόmicro 2 (BCH suppleacutement 37) 2004
Ροδοχώρι
Rodden Robert J ldquoRecent discoveries from prehistoric Macedonia (an interim report)rdquo Balkan Studies
5 (1964) 110-124
Σέρβια
Ridley Cressida Kenneth A Wardle και Catharine A Μould microε τη συνεργασία των Jill Carington
Smith Rupert Housely Jonathan Musgrave και Bill Phelps Servia I Anglo-Hellenic rescue
excavations 1971-73 directed by Katerina Rhomiopoulou and Cressida Ridley (BSA
supplementary volume 32) London British School at Athens 2000
Σιταγροί
Elster Ernestine S ldquoConstruction and use of the Early Bronze Age Burnt House at Sitagroi craft and
technologyrdquo Robert Laffineur και Philip P Betancourt (επιmicro) TECHNI craftsmen craftswomen
and craftsmanship in the Aegean Bronze Age Proceedings of the 6th International Aegean
Conference Philadelphia Temple University 18-21 April 1996 τόmicro 1 (Aegaeum 16) 1997 19-
35
Elster Ernestine S και Colin Renfrew (επιmicro) Prehistoric Sitagroi excavations in northeast Greece
1968-1970 The final report τόmicro 2 (UCLA MA 20) 2003
Renfrew Colin Marija Gimbutas και Ernestine S Elster (επιmicro) Excavations at Sitagroi a prehistoric
village in northeast Greece τόmicro 1 (UCLA MA 13) 1986
Σκάλα Σωτήρος
Κουκούλη-Χρυσανθάκη Χάιδω laquoΟικισmicroός της πρώιmicroης εποχής του χαλκού στη Σκάλα Σωτήρος
Θάσουraquo ΑΕΜΘ 1 (1987) 389-406
22
_____ laquoΟικισmicroός της πρώιmicroης εποχής του χαλκού στη Σκάλα Σωτήρος Θάσου ΙΙraquo ΑΕΜΘ 2 (1988) 421-
431
_____ laquoΑνασκαφή Σκάλας Σωτήροςraquo ΑΕΜΘ 3 (1989) 507-520
_____ laquoΑνασκαφή Σκάλας Σωτήρος 1990raquo ΑΕΜΘ 4 (1990) 531-545
Τούmicroπα
Αναγνώστου Ιωάννα ∆ηmicroήτρης Κυριάκου Ευαγγελία Κυριατζή και Arturo Vargas laquoΑνασκαφή
Τούmicroπας Θεσσαλονίκης 1990 οι εργασίες στην πλαγιά της Τούmicroπαςraquo ΑΕΜΘ 4 (1990) 277-287
Ανδρέου Στέλιος και Κώστας Κωτσάκης laquoΗ ανασκαφή στην Τούmicroπα Θεσσαλονίκης το 1991raquo ΑΕΜΘ
5 (1991) 209-219
_____ laquoΑνασκαφή Τούmicroπας Θεσσαλονίκης 1992raquo ΑΕΜΘ 6 (1992) 259-272
_____ laquoΗ προϊστορική Τούmicroπα της Θεσσαλονίκης παλιά και νέα ερωτήmicroαταraquo ΑΕΜΘ 10Α (1996) 369-
387
Ανδρέου Στέλιος Κώστας Κωτσάκης και Γιώργος Χ Χουρmicroουζιάδης laquoΑνασκαφή στην Τούmicroπα
Θεσσαλονίκης 1989raquo Εγνατία 2 (1990) 381-404
Κραχτοπούλου Αθανασία και Κοσmicroάς Τουλούmicroης laquoΑνασκαφή Τούmicroπας 1990 οι εργασίες στην
κορυφή της Τούmicroπαςraquo ΑΕΜΘ 4 (1990) 289-297
Κωτσάκης Κώστας και Στέλιος Ανδρέου laquoΠροκαταρκτικές παρατηρήσεις για την οργάνωση του χώρου
στην προϊστορική Τούmicroπα Θεσσαλονίκηςraquo ΑΕΜΘ 1 (1987) 223-232
_____ laquoΠροκαταρκτικές παρατηρήσεις στις αρχιτεκτονικές φάσεις του οικισmicroού της Τούmicroπας
Θεσσαλονίκηςraquo ΑΕΜΘ 3 (1989) 201-213
_____ laquoΑνασκαφή Τούmicroπας Θεσσαλονίκης 1993raquo ΑΕΜΘ 7 (1993) 279-286
Χουρmicroουζιάδης Γιώργος laquoH ανασκαφή της Τούmicroπας (1984-1987) raquo ΑΕΜΘ 1 (1987) 219-222
_____ laquoΗ Τούmicroπα και ο lsquoασιατικός τρόπος παραγωγήςrsquoraquo ΑΕΜΘ 4 (1990) 269-275
ΤΑΦΕΣ
Ανδρόνικος Μανόλης Βεργίνα Ι το νεκροταφείον των τύmicroβων (Βιβλιοθήκη της εν Αθήναις
Αρχαιολογικής Εταιρείας 62) Αθήνα 1969
Γραmicromicroένος ∆ηmicroήτριος Β και Σέβη Τριανταφύλου (επιmicro) Ανθρωπολογικές microελέτες από τη Βόρεια
Ελλάδα τόmicro 1 (∆ηmicroοσιεύmicroατα του Αρχαιολογικού Ινστιτούτου Μακεδονικών και Θρακικών
Σπουδών 5) Θεσσαλονίκη 2004
Ζιώτα Χριστίνα Ταφικές πρακτικές και κοινωνίες της εποχής του χαλκού στη ∆υτική Μακεδονία τα
νεκροταφεία στην Κοιλάδα και τις Γούλες Κοζάνης διδακτορική διατριβή Αριστοτέλειο
Πανεπιστήmicroιο Θεσσαλονίκης Τmicroήmicroα Ιστορίας και Αρχαιολογίας 2007
lthttpcdslibauthgrsubmitarchiveGrizagri-2007-602pdfgt
Καρλιάmicroπας Γιάννης Μάνθος Μπέσιος και Σέβη Τριανταφύλλου laquoΝεκροταφεία της πρώιmicroης εποχής
του σιδήρου στη Βόρεια Πιερίαraquo Νικόλαος Χ Σταmicroπολίδης και Αγγελική Γιαννικούρη (επιmicro) Το
23
Αιγαίο στην πρώιmicroη εποχή του σιδήρου Πρακτικά του ∆ιεθνούς Συmicroποσίου Ρόδος 1-4 Νοεmicroβρίου
2002 Αθήνα Πανεπιστήmicroιο Κρήτης - Υπουργείο Πολιτισmicroού Ινστιτούτο Αιγαιακών Σπουδών
2004 341-352
Καραmicroήτρου-Μεντεσίδη Γεωργία Βόιον - Νότια Ορεστίς αρχαιολογική έρευνα και ιστορική τοπογραφία
2 τόmicroοι Θεσσαλονίκη Θ Αλτιντζής 1999
Κουκούλη-Χρυσανθάκη Χάιδω Πρωτοϊστορική Θάσος τα νεκροταφεία του οικισmicroού Καστρί 3 τόmicroοι
(∆ηmicroοσιεύmicroατα του Αρχαιολογικού ∆ελτίου 45) Αθήνα Υπουργείο Πολιτισmicroού Ταmicroείο
Αρχαιολογικών Πόρων και Απαλλοτριώσεων 1992
Σαββοπούλου Θώmicroη laquoΠαλιό Γυναικόκαστρο το νεκροταφείο των lsquoπεριβόλωνrsquoraquo Νικόλαος Χ
Σταmicroπολίδης (επιmicro) Καύσεις στην εποχή του χαλκού και του σιδήρου Πρακτικά Συmicroποσίου Ρόδος
29 Απριλίου - 2 Μαΐου 1999 Πανεπιστήmicroιο Κρήτης - ΚΒ΄ Εφορεία Προϊστορικών και Κλασικών
Αραχιοτήτων - Μεσογειακή Αρχαιολογική Εταιρεία Αθήνα Πανεπιστήmicroιο Κρήτης 2001 169-185
Linduff Katheryn M και Karen S Rubinson (επιmicro) Are all warriors male Gender roles on the ancient
Eurasian steppe Lanham AltaMira 2008
Papadopoulos John K microε τη συνεργασία των Jonathan H Musgrave Sandor Boumlkoumlnyi Deborah
Ruscillo Ferene Gyulai Kristina Kelertas R E Jones και I K Whitbread The Early Iron Age
cemetery at Torone excavations conducted by the Australian Archaeological Institute at Athens in
collaboration with the Athens Archaeological Society 2 τόmicroοι (UCLA MA 24) 2005
Triantaphyllou Sevi A bioarchaeological approach to prehistoric cemetery populations from central
and western Greek Macedonia (BAR IS 976) 2001
ΝΕΟΛΙΘΙΚΑ ΕΙ∆ΩΛΙΑ
Κοκκινίδου ∆ήmicroητρα Παρελθόν και εξουσία όψεις της αρχαιολογίας στην ελληνική κοινωνία και
εκπαίδευση Θεσσαλονίκη Βάνιας 2005 (κεφ 39)
Κοκκινίδου ∆ήmicroητρα και Μαριάννα Νικολαΐδου Η αρχαιολογία και η κοινωνική ταυτότητα του φύλου
προσεγγίσεις στην αιγαιακή προϊστορία Θεσσαλονίκη Βάνιας 1993 (κεφ 43-44)
Kokkinidou Dimitra και Marianna Nikolaidou ldquoBody imagery in the Aegean Neolithic ideological
implications of anthropomorphic figurinesrdquo Jane Moore και Eleanor Scott (επιmicro) Invisible people
and processes writing gender and childhood into European archaeology London - New York
Leicester University Press 1997 88-112
Talalay Lauren E ldquoHeady business skulls heads and decapitation in Neolithic Anatolia and Greecerdquo
Journal of Mediterranean Archaeology 17 2 (2004) 139-163
ΤΕΛΕΤΟΥΡΓΙΚΕΣ ΟΨΕΙΣ ΤΗΣ ΝΕΟΛΙΘΙΚΗΣ ΚΑΙ ΤΗΣ ΕΠΟΧΗΣ ΤΟΥ ΧΑΛΚΟΥ
Nikolaidou Marianna ldquoOrnament production and use at Sitagroi northeast Greece symbolic and social
implications of an Early Bronze Age technologyrdquo Robert Laffineur και Philip P Betancourt
(επιmicro) TECHNI craftsmen craftswomen and craftsmanship in the Aegean Bronze Age
24
Proceedings of the 6th International Aegean Conference Philadelphia Temple University 18-21
April 1996 τόmicro 1 (Aegaeum 16) 1997 177-196
Nikolaidou Marianna ldquoRitualized technologies in the Aegean Neolithic The crafts of adornmentrdquo
Evangelos Kyriakidis (επιmicro) The archaeology of ritual (UCLA Cotsen Advanced Seminars 3)
2007 183-208
Perlegraves Catherine και Karen D Vitelli ldquoCraft specialization in the Neolithic of Greecerdquo Paul Halstead
(επιmicro) Neolithic society in Greece (SSAA 2) 1999 96-107
ΝΕΟΛΙΘΙΚΟΙ ΠΕΡΙΒΟΛΟΙ
Kokkinidou Dimitra και Marianna Nikolaidou ldquoNeolithic enclosures in Greek Macedonia violent and
non-violent aspects of territorial demarcationrdquo John Carman και Anthony Harding (επιmicro) Ancient
warfare archaeological perspectives Phoenix Mill Sutton 2004 2η έκδοση 89-99
ΜΥΚΗΝΑΪΚΕΣ ΕΠΙ∆ΡΑΣΕΙΣ
Ανδρέου Στέλιος laquoΗ microυκηναϊκή κεραmicroική και οι κοινωνίες της Κεντρικής Μακεδονίας στην ύστερη
εποχή του χαλκούraquo Η περιφέρεια του microυκηναϊκού κόσmicroου II 2003 191-210
Ανδρέου Στέλιος και Κώστας Κωτσάκης laquoΜυκηναϊκή παρουσία Μυκηναϊκή περιφέρεια Η Τούmicroπα
Θεσσαλονίκης microια θέση της εποχής του χαλκού στη Μακεδονίαraquo Η περιφέρεια του microυκηναϊκού
κόσmicroου Ι 1999 107-116
Jung Reinhrad laquoΗ microυκηναϊκή κεραmicroική της Μακεδονίας και η σηmicroασία τηςraquo Η περιφέρεια του
microυκηναϊκού κόσmicroου ΙΙ 2003 211-225
Καραmicroήτρου-Μεντεσίδη Γεωργία laquoΜυκηναϊκά Αιανής Ελιmicroιώτιδας και Άνω Μακεδονίαςraquo Η
περιφέρεια του microυκηναϊκού κόσmicroου ΙΙ 2003 167-190
Στεφανή Λιάνα και Νίκος Μερούσης laquoΤοπίο στην οmicroίχλη η 2η χιλιετία στην πεδιάδα της Κεντρικής
Μακεδονίαςraquo Η περιφέρεια του microυκηναϊκού κόσmicroου ΙΙ 2003 227-242
Andreou Stelios ldquoExploring the patterns of power in the Bronze Age settlements of northern Greece
Keith Branigan (επιmicro) Urbanism in the Aegean Bronze Age (SSAA 4) 2002 160-173
Buxeda J I Garrigoacutes R E Jones V Kilikoglou S T Levi Y Maniatis J Mitchell L Vagnetti K A
Wardle και S Andreou ldquoTechnology transfer at the periphery of the Mycenaean world the case of
Mycenaean pottery found in central Macedonia (Greece) and the plain of Sybaris (Italia)
Archaeometry 43 2 (2003) 263-284
Jung Reinhrad ldquoLate Helladic IIIC at the Touacutembes of Kastanas and Oacutelynthos and the problems of
Macedonian Mycenaean potteryrdquo Sigrid Deger-Jalkotzy και Michaela Zavadil (επιmicro) LH IIIC
chronology and synchronisms Proceedings of the International Workshop held at the Austrian
Academy of Sciences 7-8 May 2001 (Veroumlffentlichungen der Mykenischen Kommision 20)
Wien 2003 131- 144
25
Kiriatzi Evangelia Stelios Andreou Sarantis Dimitriadis και Kostas Kotsakis ldquoCo-exisitng traditions
handmade and wheelmade pottery in Late Bronze Age central Macedoniarsquo Robert Laffineur και
Philip P Betancourt (επιmicro) TECHNI craftsmen craftswomen and craftsmanship in the Aegean
Bronze Age Proceedings of the 6th International Aegean Conference Philadelphia Temple
University 18-21 April 1996 τόmicro 2 (Aegaeum 16) 1997 361-368
Wardle Kenneth A ldquoMycenaean trade and influence in northern Greecerdquo Carol Zerner Peter Zerner και
John Winder (επιmicro) Wace and Blegen pottery as evidence for trade in the Aegean Bronze Age
1939-1989 Proceedings of an International Conference held at the American School of Classical
Studies at Athens December 2-3 1989 Amsterdam Gieben 1993 117-141
ΑΠΟΘΗΚΕΥΣΗ
Τουλούmicroης Κοσmicroάς Το περίσσευmicroα στην προϊστορία η προϊστορική οικονοmicroία microε βάση τα αρχαιολογικά
δεδοmicroένα Θεσσαλονίκη Σύγχρονη Παιδεία 1996
Margomenou Despina ldquoFood storage in prehistoric Greece interrogating complexity at the margins of
the lsquoMycenaean worldrsquordquo Journal of Mediterranean Archaeology 21 2 (2008) 191-212
Margomenou Despina Stelios Andreou και Kostas Kotsakis ldquoThe Thessaloniki tell an approach to the
study of the pithoi and the question of storage in the Late Bronze Agerdquo ΑΕΜΘ 19 (2005) 157-
171
26
ΕΙΚΟΝΕΣ
Εικόνα 1 Γυναικείο στεατοπυγικό ειδώλιο από πηλό της αρχαιότερης νεολιθικής
(Νέα Νικοmicroήδεια Αρχαιολογικό Μουσείο Βέροιας)
∆ηmicroήτριος Ρ Θεοχάρης Νεολιθική Ελλάς Αθήνα Εθνική Τράπεζα της Ελλάδος 1973 εικ 18 Ίδρυmicroα Μείζονος Ελληνισmicroού lthttpwwwfhwgrchronos01engallerynlnikomidnikom4maxhtmlgt
27
Εικόνα 2 Γυναικείο ειδώλιο από πηλό της νεότερης νεολιθικής (Μακρύγιαλος)
Μάνθος Μπέσιος και Μαρία Παππά Πύδνα Κατερίνη Πιερική Αναπτυξιακή 1995 25 Ίδρυmicroα Μείζονος Ελληνισmicroού lthttpwwwfhwgrchronos01engallerynlmakrygmakryg12maxhtmlgt
28
Εικόνα 3 Γυναικείο πήλινο ειδώλιο της νεότερης νεολιθικής (Μάνδαλο
Αρχαιολογικό Μουσείο Πέλλας)
Φωτογραφικό αρχείο Αικατερίνης Παπαευθυmicroίου-Παπανθίmicroου και Αγγελικής Πιλάλη-Παπαστερίου Ίδρυmicroα Μείζονος Ελληνισmicroού lthttpwwwfhwgrchronos01engallerynlmandalomandalo6maxhtmlgt
29
Εικόνα 4 Γυναικείο ακρόλιθο ειδώλιο της νεότερης νεολιθικής (Μάνδαλο
Αρχαιολογικό Μουσείο Πέλλας)
Φωτογραφικό αρχείο Αικατερίνης Παπαευθυmicroίου-Παπανθίmicroου και Αγγελικής Πιλάλη-Παπαστερίου Ίδρυmicroα Μείζονος Ελληνισmicroού lthttpwwwfhwgrchronos01engallerynlmandalomandalo4htmlgt lthttpwwwfhwgrchronos01engallerynlmandalomandalo5maxhtmlgt
30
Εικόνα 5 Γυναικείο σχηmicroατοποιηmicroένο ειδώλιο από πέτρα της τελικής νεολιθικής
(Σιταγροί Αρχαιολογικό Μουσείο ∆ράmicroας)
Γεώργιος Α Παπαθανασόπουλος (επιmicro) Ο νεολιθικός πολιτισmicroός στην Ελλάδα Αθήνα Ίδρυmicroα Νικολάου Π Γουλανδρή - Μουσείο Κυκλαδικής Τέχνης 1996 αρ καταλόγου 200 Ίδρυmicroα Μείζονος Ελληνισmicroού lthttpwwwfhwgrchronos01engallerynlsitagsitag3htmlgt
31
Εικόνα 6 Σταυρόσχηmicroα ειδώλια από microάρmicroαρο της νεότερης νεολιθικής
(Μακρύγιαλος)
Μάνθος Μπέσιος και Μαρία Παππά Πύδνα Κατερίνη Πιερική Αναπτυξιακή 1995 22 Ίδρυmicroα Μείζονος Ελληνισmicroού lthttpwwwfhwgrchronos01engallerynlmakrygmakryg6maxhtmlgt
32
Εικόνα 7 Κοσmicroήmicroατα από Σπόνδυλο (Σιταγροί Αρχαιολογικό Μουσείο ∆ράmicroας)
∆ηmicroήτριος Ρ Θεοχάρης Νεολιθική Ελλάς Αθήνα Εθνική Τράπεζα της Ελλάδος 1973 εικ 110 Ίδρυmicroα Μείζονος Ελληνισmicroού lthttpwwwfhwgrchronos01engallerynlsitagsitag5htmlgt
33
Εικόνα 8 Κοσmicroήmicroατα από Σπόνδυλο της τελικής νεολιθικής (Μακρύγιαλος)
Μάνθος Μπέσιος και Μαρία Παππά Πύδνα Κατερίνη Πιερική Αναπτυξιακή 1995 32 Ίδρυmicroα Μείζονος Ελληνισmicroού lthttpwwwfhwgrchronos01engallerynlmakrygmakryg19htmlgt
34
Εικόνα 9 Περίβολος της νεότερης-τελικής νεολιθικής στο Μάνδαλο
Φωτογραφικό αρχείο Αικατερίνης Παπαευθυmicroίου-Παπανθίmicroου και Αγγελικής Πιλάλη-Παπαστερίου Ίδρυmicroα Μείζονος Ελληνισmicroού lthttpwwwfhwgrchronos01engallerynlmandalomandalo2htmlgt
35
Εικόνα 10 Τάφροι της νεότερης νεολιθικής στον Μακρύγιαλο
Μάνθος Μπέσιος και Μαρία Παππά Πύδνα Κατερίνη Πιερική Αναπτυξιακή 1995 23 Ίδρυmicroα Μείζονος Ελληνισmicroού lthttpwwwfhwgrchronos01engallerynlmakrygmakryg1htmlgt
36
Εικόνα 11 Αποθηκευτικοί χώροι της ύστερης εποχής του χαλκού στην Άσσηρο
Kenneth A Wardle Institute of Archaeology and Antiquity University of Birmingham
lthttpartswebbhamacukahakawAssirosassirosiaph12htmgt
37
Εικόνα 12 Αναπαράσταση πασσαλόπηκτου οικήmicroατος της αρχαιότερης νεολιθικής
στη Νέα Νικοmicroήδεια
∆ηmicroήτριος Ρ Θεοχάρης Νεολιθική Ελλάς Αθήνα Εθνική Τράπεζα της Ελλάδος σχ 14 Ίδρυmicroα Μείζονος Ελληνισmicroού lthttpwwwfhwgrchronos01engallerynlnikomidnikom2htmlgt
38
Εικόνα 13 Πασσσαλόπηκτα οικήmicroατα και φούρνοι της πρώιmicroης εποχής στο
Αρχοντικό
Τοmicroέας Αρχαιολογίας Τmicroήmicroα Ιστορίας και Αρχαιολογίας Αριστοτελείου Πανεπιστηmicroίου Θεσσαλονίκης lthttpwwwhistauthgrtomeisarchaeologyresearchexcavationsarhondikohtmgt
39
Εικόνα 14 Πήλινες άγκυρες της πρώιmicroης εποχής του χαλκού από τα Σέρβια
Kenneth A Wardle Institute of Archaeology and Antiquity University of Birmingham lthttpartswebbhamacukahakawServiaserviaclayhtmgt
40
Εικόνα 15 Τοπική microυκηναϊκή κεραmicroική από την Άσσηρο (γύρω στο 1150 πΧ)
Kenneth A Wardle Institute of Archaeology and Antiquity University of Birmingham lthttpartswebbhamacukahakawAssirosassirosmycenaean2htmgt
10
Επιπλέον δεν microπορεί να συναχθεί η ανώτερη κοινωνική θέση των νεκρών microόνο microε βάση τα
περίτεχνα κτερίσmicroατα Συνήθως οι φτωχά κτερισmicroένες ταφές αποδίδονται σε φτωχά άτοmicroα
και η οmicroοιότητα των ταφικών εθίmicroων και προσφορών θεωρείται ένδειξη κοινωνικής
ισοκατανοmicroής Στην περίπτωση της Τορώνης όmicroως ο ανασκαφέας προτείνει διαφορετική
ερmicroηνεία ο ενταφιασmicroός στο νεκροταφείο αποτελούσε καθαυτός προνόmicroιο microιας
ορισmicroένης κοινωνικής οmicroάδας Καθώς microόνο αυτή είχε το δικαίωmicroα να χρησιmicroοποιεί το
νεκροταφείο δεν υπήρχε λόγος περαιτέρω διαφοροποίησης microέσω των κτερισmicroάτων και
άρα ανοmicroοιοmicroορφίας των ταφών στην εν λόγω θέση
Οι παλαιοπαθολογικές αναλύσεις δίνουν microια εικόνα του ανθρώπινου microόχθου
Κακώσεις κυρίως στο άνω microέρος του κορmicroού microαρτυρούν βαριές γεωργικές εργασίες Οι
συχνές περιπτώσεις αρθρίτιδας θα οφείλονταν στην κοπιαστική εξασφάλιση και
παρασκευή της τροφής Στοmicroατικές παθήσεις (τερηδόνα πλάκα ουλίτιδα απώλεια
δοντιών) θα προκαλούνταν από ανεπαρκώς παρασκευασmicroένες τροφές και τη microεγάλη
κατανάλωση υδατανθράκων και αmicroύλων η οποία προσιδιάζει στους αγροτικούς
πληθυσmicroούς Μάλιστα οι δείκτες υγιεινής εmicroφανίζονται χαmicroηλότεροι την ύστερη εποχή
του χαλκού τότε που αρχίζει η εκτεταmicroένη αποθήκευση των γεωργικών προϊόντων
Αυξηmicroένη παρουσιάζεται επίσης η παιδική θνησιmicroότητα
Η ελονοσία θα ενδηmicroούσε εφόσον microεγάλο microέρος της Μακεδονίας καλυπτόταν
microέχρι τον 20ο αιώνα από έλη ενώ δεν θα ήταν άγνωστες και οι επείσακτες ασθένειες
Άλλες παθογενείς αιτίες microπορεί να σχετίζονται microε αλλαγές του διαιτολογίου microετά την
εισαγωγή νέων καλλιεργειών (αmicroπέλι ελιά οπωροφόρα) και την κατανάλωση ευπαθών
τροφών (χοιρινό κρέας γαλακτοκοmicroικά) Στο παλαιοζωολογικό υλικό της πρώιmicroης εποχής
του χαλκού καταγράφονται αυξηmicroένα ποσοστά χοίρων και αιγοπροβάτων που θα
εκτρέφονταν για το γάλα παρά για το κρέας τους καθώς και θηραmicroάτων Οι νέες
διατροφικές συνήθειες αποτυπώνονται στην παρουσία αγγείων για κατανάλωση υγρών
(πρόχοι κύπελα ποτήρια) Ορισmicroένα αγγεία όπως πίθοι microαγειρικά σκεύη και κύπελα
που απαντώνται συχνότερα από ότι στην τελική νεολιθική microπορεί να microην είχαν
κατάλληλο προστατευτικό επίχρισmicroα Η χρήση σκευών χωρίς ή microε ακατάλληλα στεγανά
microπορεί να προκαλέσει τροφικές δηλητηριάσεις
Στο οστεολογικό υλικό -αν και περιορισmicroένο- δεν διαπιστώνονται σηmicroαντικές
διαφορές στην εργασία και τη διατροφή microεταξύ γυναικών και ανδρών ούτε microεταξύ
ενηλίκων και παιδιών Μάλιστα τα ίχνη οστεοαρθρίτιδας και κακώσεων σε σκελετούς
νεαρών ατόmicroων πρέπει να οφείλονται στη συmicromicroετοχή των παιδιών στις οικογενειακές
ασχολίες Στοιχεία του καταmicroερισmicroού εργασίας κατά φύλο microπορούν να ανιχνευτούν στη
11
διαφορετική συχνότητα των κακώσεων Παραδείγmicroατος χάρη στο νεκροταφείο της
πρώιmicroης εποχής του χαλκού στην Κοιλάδα microόνο δύο νεκρές διέσωζαν ίχνη οδοντικών
φθορών οι οποίες microπορεί να είχαν προκληθεί επειδή η γυναίκα κρατούσε microε τα δόντια της
δέρmicroα ζώου για να το microαλακώσει πριν από την κατεργασία ή επειδή κατανάλωνε
χονδρόκοκκα άmicroυλα
ΜΕΤΑΒΟΛΕΣ ΑΠΟ ΤΗ ΝΕΟΛΙΘΙΚΗ ΣΤΗΝ ΕΠΟΧΗ ΤΟΥ ΧΑΛΚΟΥ
Οι κύριοι τύποι της νεολιθικής κατοίκησης στη Μακεδονία είναι οι τούmicroπες
(γήλοφοι) και οι εκτεταmicroένες επίπεδες θέσεις Γνωστή είναι επίσης η χρήση σπηλαίων
(Ροδοχώρι Ηmicroαθίας Λιβαδοπόταmicroος Καστοριάς) και οι λιmicroναίοι οικισmicroοί (∆ισπηλιό
Καστοριάς) Η οικονοmicroία βασίζεται στη γεωργοκτηνοτροφία και συmicroπληρώνεται από το
κυνήγι την αλιεία και την τροφοσυλλογή Εξειδίκευση υπάρχει στην κεραmicroική την
υφαντική τη λιθοτεχνία την κοσmicroηmicroατοτεχνία και από τη νεότερη νεολιθική στη
microεταλλουργία ∆ιακοινοτικά και ευρύτερα δίκτυα θα εξασφάλιζαν τη διακίνηση
πολύτιmicroων πρώτων υλών (microέταλλα οψιδιανός πυριτόλιθος ανδεσίτης όστρεο Σπόνδυλος
- εικ 7-8) και αγαθών (κοσmicroήmicroατα υφάσmicroατα αγγεία είδη διατροφής) microαζί microε την
κυκλοφορία ιδεών και γνώσεων και τη δηmicroιουργία δεσmicroών φιλίας ή συγγένειας
Η απουσία ενδείξεων κάθετης ιεραρχίας υπέβαλε microια ροmicroαντική αντίληψη περί
ισοπολιτείας και ειρηνικής συνύπαρξης των νεολιθικών κοινοτήτων Ωστόσο οι νεότερες
έρευνες διακρίνουν microορφές εξουσίας ως απόρροια ειδικών ικανοτήτων και τεχνογνωσίας
Ορισmicroένοι οικισmicroοί περικλείονται από λίθινους περιβόλους (Μάνδαλο - νεότερη νεολιθική
- εικ 9) ή τάφρους (Σέρβια - microέση νεολιθική Μακρύγιαλος - νεότερη νεολιθική- εικ 10)
Ακόmicroη και αν αυτές οι κατασκευές δεν ήταν οχυρωmicroατικές οριοθετούσαν τοπογραφικά
και συmicroβολικά τον ζωτικό χώρο της κοινότητας η ανέγερση και η συντήρησή τους θα
απαιτούσε χρόνο κόπο και συντονισmicroό του συλλογικού έργου Κοινωνικές
διαφοροποιήσεις υποδηλώνει ήδη από την αρχαιότερη νεολιθική η συγκέντρωση
περίτεχνων αντικειmicroένων σε ορισmicroένους χώρους των οικισmicroών Το ίδιο ισχύει για τις
εξειδικευmicroένες τεχνολογίες οι οποίες δεν θα στηρίζονταν microόνο σε σχέσεις συνεργασίας
αλλά και θα γίνονταν αιτία ανταγωνισmicroού στην εξεύρεση των πρώτων υλών και τη
διακίνηση των προϊόντων Την εικόνα της φιλήσυχης αγροτικής ζωής ανασκευάζουν
περαιτέρω οι εγκαταστάσεις σε δύσβατες ή φυσικά προστατευmicroένες θέσεις
Οι οικισmicroοί της εποχής του χαλκού ανήκουν κατά κανόνα στον τύπο της τούmicroπας
στις πρώιmicroες φάσεις της περιόδου είναι λιγότεροι και microικρότεροι από τους νεολιθικούς
ενώ ο αριθmicroός τους αυξάνεται στις ύστερες φάσεις Σηmicroειώνουmicroε επίσης την ύπαρξη
12
οχυρωmicroένων οικισmicroών (Σκάλα Σωτήρος Θάσου) Η οικονοmicroία παραmicroένει
γεωργοκτηνοτροφική εκλείπουν όmicroως στοιχεία της νεολιθικής όπως τα διακοσmicroηmicroένα
αγγεία και τα ειδώλια Στην κεραmicroική εισάγονται νέα σχήmicroατα (πχ αποθηκευτικά αγγεία)
και χονδροειδέστερα σκεύη Οι αντιστοιχίες αφορούν περισσότερο τα Βαλκάνια παρά το
Νότιο Αιγαίο το οποίο βαδίζει προς την αστικοποίηση και την κοινωνική
διαστρωmicroάτωση Εξαιτίας της laquoκαθυστέρησήςraquo της ως προς τις εξελίξεις στον νότο η
Μακεδονία της εποχής του χαλκού θεωρήθηκε laquoσυντηρητικήraquo και ο laquoσυντηρητισmicroόςraquo της
αποδόθηκε σε δηmicroογραφικές ανακατατάξεις Λόγου χάρη σύmicroφωνα microε τη θεωρία της
Gimbutas την τρίτη χιλιετία πΧ αρχίζει η κάθοδος των νοmicroάδων Ινδοευρωπαίων από την
Ανατολική Ευρώπη για να ολοκληρωθεί microε την καταστροφή του ειρηνικού microητριαρχικού
πολιτισmicroού των νεολιθικών Βαλκανίων Οι εισβολείς κατασκεύαζαν κεντρικά αψιδωτά
κτίσmicroατα-οικίες αρχηγών (Καmicroένη Οικία και Μακρά Οικία των Σιταγρών) ταφικούς
τύmicroβους και χονδροειδή κεραmicroική κυρίως κύπελλα για κατανάλωση ποτού -
χαρακτηριστικά που σηmicroατοδοτούν τις αρχές της ανδροκρατίας όπως αυτή θα παγιωθεί
στις microυκηναϊκές κοινωνίες
Μεγαροειδή και αψιδωτά κτίσmicroατα αποθηκευτικές εγκαταστάσεις και τεχνολογικά
εργαστήρια της ύστερης εποχής του χαλκού έχουν ανασκαφεί στην Άσσηρο (εικ 11) τον
Καστανά και την Τούmicroπα Θεσσαλονίκης Εκτεταmicroένα άνδηρα ορίζουν τους οικισmicroούς
στην Άσσηρο και την Τούmicroπα Παρόλο που η συγκέντρωση της παραγωγής και οι
ογκώδεις αρχιτεκτονικές κατασκευές παραπέmicroπουν σε κάποια microορφή οικιστικής
ιεραρχίας είναι δύσκολο να γίνουν συγκρίσεις microε τα ανακτορικά κέντρα της Νότιας
Ελλάδας Το πλήθος των microυκηναϊκών ευρηmicroάτων σε νεκροταφεία του Ολύmicroπου έχει
αποδοθεί σε microυκηναϊκή εγκατάσταση η οποία microετατόπισε προς τα βόρεια τα microέχρι τότε
γνωστά όρια του θεωρούmicroενου ως πρωιmicroότερου ελληνικού πολιτισmicroού Τόσο οι θεωρίες
περί microεταναστεύσεων από το βορά όσο και η σύγκριση της Μακεδονίας microε τον νότο έχουν
αmicroφισβητηθεί πειστικά Τα microυκηναϊκά αντικείmicroενα και οι εγχώριες αποmicroιmicroήσεις τους ούτε
αντιστοιχούν σε microεγάλο microέρος των ευρηmicroάτων (πχ περιορισmicroένη ποσότητα microυκηναϊκής ή
microυκηναΐζουσας κεραmicroικής στην Άσσηρο και την Τούmicroπα) ούτε αποδεικνύουν
πληθυσmicroιακές microετακινήσεις Εκείνο που πρέπει να αναζητηθεί είναι η αιτία της
συγκέντρωσης επείσακτων στοιχείων σε ορισmicroένες microόνο θέσεις και συγχρόνως να ληφθεί
υπόψη η microακρόχρονη παράδοση των τοπικών τεχνολογιών
13
Η ΖΩΗ ΣΤΟΥΣ ΟΙΚΙΣΜΟΥΣ
Ενδεικτικά παραδείγmicroατα κατοικιών προέρχονται από τη Νέα Νικοmicroήδεια της
αρχαιότερης νεολιθικής (εικ 12) το Μάνδαλο και τον Μακρύγιαλο της νεότερης
νεολιθικής (microε εστίες και αποθηκευτικούς σιρούς και microε φούρνους και έναν υπόγειο
αποθηκευτικό χώρο αντίστοιχα) το Αρχοντικό της πρώιmicroης και microέσης εποχής του χαλκού
(microε καλοκτισmicroένους φούρνους - εικ 13) και τον Καστανά της ύστερης εποχής χαλκού (microε
προσκτίσmicroατα-microαγειρεία) Η καλά διατηρηmicroένη Καmicroένη Οικία των Σιταγρών είναι ένα
πασσαλόπηκτο κτίσmicroα microε microεγαροειδή κάτοψη και τριmicroερή διάρθρωση ένα ανοιχτό αίθριο
microπροστά έναν τετράπλευρο κύριο χώρο πολλαπλών χρήσεων και στο βάθος microια αψιδωτή
κουζίνα-αποθήκη πιθανώς ηmicroιυπαίθρια H οικοσκευή βρέθηκε επί τόπου όπως την είχαν
χρησιmicroοποιήσει οι κάτοικοι Η κουζίνα της οποίας ο εξωτερικός τοίχος (ίσως φράχτης)
είχε ελαφριά κατασκευή από φθαρτό υλικό ήταν εξοπλισmicroένη microε δύο φούρνους σιρούς
αποθηκευτικά αγγεία εργαλεία και microαγειρικά σκεύη Ο χώρος ήταν αρκετά microεγάλος για
να εργάζονται άνετα microαζί δύο-τρία άτοmicroα σχετικά απερίσπαστα αλλά και microε εύκολη
πρόσβαση στην αυλή του σπιτιού και στην κουζίνα του γειτονικού Τα οστά ζώων και τα
υπολείmicromicroατα φυτών παρέχουν πληροφορίες σχετικά microε τη διατροφή κρέας δηmicroητριακά
όσπρια φρούτα (σταφύλια αχλάδια κεράσια σύκα φυστίκια βελανίδια) όστρεα και
ψάρια της θάλασσας και του γλυκού νερού σαλιγκάρια πουλιά Στο ευρύχωρο κεντρικό
δωmicroάτιο υπήρχε microια microεγάλη καλοφτιαγmicroένη εστία πλαισιωmicroένη από πασσάλους όπου θα
κρέmicroονταν για να αποξηρανθούν τροφές δέρmicroατα microαλλί Γύρω από τη φωτιά θα
συγκεντρώνονταν ένοικοι και επισκέπτες για ένα ζεστό γεύmicroα microε τη συνοδεία ποτού για
συναναστροφή ανάπαυση ή εργασία Τριπτήρες σφονδύλια οστέινα εργαλεία microαρτυρούν
επεξεργασία διαφόρων υλών και γνέσιmicroο (ίσως και ύφανση σε φθαρτό αργαλειό)
∆έρmicroατα και γούνες ζώων (στην ανασκαφή βρέθηκαν οστά θηραmicroάτων) και πολύχρωmicroα
υφαντά (από το microαλλί των προβάτων του οικισmicroού) θα πρόσφεραν άνεση και ζεστασιά
Χώρος καθηmicroερινής δραστηριότητας για microικρούς και microεγάλους θα ήταν το αίθριο για
παιχνίδι φαγητό και ύπνο το καλοκαίρι αποθήκευση της σοδειάς επιδιορθώσεις
εργαλείων ύφανση συντροφιά microε τις γειτόνισσες και τους γείτονες
Τα αυτόνοmicroα microονόχωρα ή ολιγόχωρα οικήmicroατα υποδηλώνουν ολιγοmicroελείς
κοινωνικούς πυρήνες το microέγεθος των οποίων microπορεί να υπολογιστεί microε βάση τον αριθmicroό
και τη χωρητικότητα των αποθηκευτικών εγκαταστάσεων -στην περίπτωση της Καmicroένης
Οικίας σε έξι άτοmicroα Η ελεύθερη έκταση ανάmicroεσα στα οικήmicroατα θα είχε κοινή χρήση
άλλοτε microε όρους καλής γειτονίας και άλλοτε ανταγωνισmicroού Κοινόχρηστες κατασκευές
14
έχουν αποκαλυφτεί στη νεότερη νεολιθική της Θέρmicroης Θεσσαλονίκης και του
Μακρύγιαλου (ανοιχτοί λιθόστρωτοι χώροι οικοτεχνικής δραστηριότητας και περιοχή microε
microικρούς φούρνους αντίστοιχα) και στην τελική φάση της πρώιmicroης εποχής του χαλκού
στους Σιταγρούς (συστάδα κυκλικών πήλινων σιρών και λάκκων microε εστίες δάπεδο και
θρανίο) Στους σιρούς των Σιταγρών είναι εντυπωσιακή η ποσότητα καταλοίπων
συλλογικής παραγωγής κατανάλωσης και αποθήκευσης λίθινες λεπίδες τριπτήρες
γουδιά οστέινα εργαλεία σύνεργα υφαντουργίας επιτραπέζια και αποθηκευτικά αγγεία
microαζί microε σπόρους δηmicroητριακών οσπρίων βελανιδιών φρούτων και οστών από οικόσιτα
και άγρια ζώα Στο ίδιο σύνολο ανήκουν αντικείmicroενα συmicroβολικής και τελετουργικής
χρήσης κοσmicroήmicroατα περίτεχνα πήλινα και λίθινα σκεύη λίθινη σφύρα
σφραγιδοκύλινδρος ειδώλια και οmicroοιώmicroατα κατοικιών
Πλήθος υφαντουργικών εργαλείων ανευρίσκεται ήδη από την αρχαιότερη νεολιθική
πήλινα σφονδύλια για γνέσιmicroο (χαρακτηριστικά τα διακοσmicroηmicroένα της νεότερης
νεολιθικής) πηνία και ακτινωτά αντικείmicroενα για το τύλιγmicroα της κλωστής αγκυρόσχηmicroα
αντικείmicroενα για το κρέmicroασmicroα του microαλλιού (χαρακτηριστικά στην πρώιmicroη εποχή του
χαλκού - εικ 14) και από την πρώιmicroη εποχή του χαλκού και microετά βαριά υφαντικά βάρη
για όρθιο αργαλειό (αξιοσηmicroείωτα τα σύνολα από τους Σιταγρούς το Αρχοντικό τον
Καστανά και την Τούmicroπα) Οστέινες microικρές ράβδοι microε εγκοπές (microάλλον σαΐτες
αργαλειού) βελόνες microε οπή σπάτουλες και οπείς χρησιmicroοποιούνταν για πλέξιmicroο και για
το ράψιmicroο δερmicroάτων πλεκτών από microαλλί και καλαθιών όπως δείχνουν τα ίχνη χρήσης
στα εργαλεία Μια ιδέα της ενδυmicroασίας microάς δίνουν οι γραπτές διακοσmicroήσεις αγγείων οι
οποίες microιmicroούνται υφάσmicroατα και τα εξαρτήmicroατα ένδυσης Τα τελευταία περιλαmicroβάνουν
άγκιστρα και πόρπες ζωνών από πηλό κόκαλο και όστρεο οστέινες και microετάλλινες
περόνες και πόρπες για τη στερέωση ενδυmicroάτων κουmicroπιά (microερικά από πολύτιmicroο όστρεο)
διάτρητα πλακίδια και microικροσκοπικές χάντρες τα οποία βρέθηκαν κατά microεγάλες οmicroάδες
και microάλλον προέρχονται από κατάκοσmicroες στολές Η συχνότητα των περονών την πρώιmicroη
εποχή του χαλκού αποδίδεται στη χρήση νέων ειδών microάλλινων υφασmicroάτων όπως
συνάγεται από τα υψηλά ποσοστά αιγοπροβάτων που θα εκτρέφονταν για το microαλλί τους
Μερικές φορές οι περόνες ανευρίσκονται microαζί microε υφαντικά εργαλεία όπως στους
Σιταγρούς στο τέλος της 3ης χιλιετίας Στον Καστανά η microεγάλη συχνότητα και πολυτυπία
των περονών την εποχή του σιδήρου έχει επίσης ερmicroηνευθεί ως νέος ενδυmicroατολογικός
συρmicroός Πόρπες και περόνες όχι microόνο αποτελούν τυπικά προϊόντα εξειδικευmicroένης
microεταλλουργίας στη Μακεδονία στο τέλος της 2ης - αρχές της 1ης χιλιετίας πΧ αλλά και
συνήθη ταφικά κτερίσmicroατα
15
Καταmicroερισmicroός εργασίας κατά φύλο και ηλικία παρατηρείται σε όλους τους
πολιτισmicroούς Στις προβιοmicroηχανικές κοινωνίες οι άνδρες αναλαmicroβάνουν εξωοικιακές
εργασίες (κυνήγι βοσκή και σφαγή microεγάλων ζώων ψάρεmicroα αποψίλωση υλοτοmicroία
εξόρυξη βαριές οικοδοmicroικές κατασκευές ναυπηγική) ενώ οι γυναίκες οικιακές (φροντίδα
των παιδιών τροφοπαρασκευή κηποκαλλιέργεια υφαντική άντληση νερού πλύσιmicroο
microάζεmicroα καυσοξύλων τροφοσυλλογή βοτανική) Άλλες ασχολίες όπως αγροκαλλιέργεια
άναmicromicroα φωτάς βυρσοδεψία οικιακή κτηνοτροφία κυνήγι microικρών ζώων καλαθοπλεκτική
microεταφορά φορτίων ραπτική κεραmicroική microοιράζονται πιο ισόρροπα Η κατανοmicroή εργασίας
καθορίζεται ανάλογα microε την αποτελεσmicroατικότητά της στην επιβίωση και την κοινωνική
ζωή της κοινότητας (στην περίπτωση των γυναικών είναι συmicroβατή microε τη microητρότητα τη
φροντίδα και κοινωνικοποίηση των νεαρών microελών) Κατά συνέπεια οι διχοτοmicroικές
κατηγορίες της δυτικής σκέψης laquoδηmicroόσιο-ιδιωτικόraquo laquoανδρικό-γυναικείοraquo laquoχρηστικό-
συmicroβολικόraquo αποδεικνύονται ανεφάρmicroοστες τουλάχιστον microέχρι την ύστερη εποχή του
χαλκού οπότε και ανιχνεύεται στο αρχαιολογικό υλικό κάποιος σαφέστερος διαχωρισmicroός
του παραγωγικού-τεχνολογικού και κοινωνικού-τελετουργικού πεδίου Είναι
διαφωτιστικά τα ανθρωπολογικά παράλληλα σύmicroφωνα microε τα οποία άνδρες αποκτούν
laquoγυναικείουςraquo ρόλους (ενδυmicroασία συmicroπεριφορά επιλογή συντρόφων) microέσω της άσκησης
αντίστοιχων τεχνών όπως και γυναίκες laquoανδρικούςraquo Η υπέρβαση του σεξουαλικού
διmicroορφισmicroού δεν στιγmicroατίζεται από τη δεδοmicroένη κοινωνία όπως συmicroβαίνει microε τη δυτική
ηθική Αντίθετα τα εν λόγω άτοmicroα τεχνίτριες και τεχνίτες microε καινοτοmicroική συmicroβολή
θεωρούνται φορείς ευεργετικών δυνάmicroεων για όλη την κοινότητα η οποία τα περιβάλλει
microε σεβασmicroό (ας θυmicroηθούmicroε τους χαρισmicroατικούς laquoανδρόγυνουςraquo χαρακτήρες της
ελληνικής microυθολογίας όπως ο microάντης Τειρεσίας) Κατrsquo αυτόν τον τρόπο microπορεί να
ερmicroηνευτεί η παρουσία laquoγυναικείωνraquo κτερισmicroάτων σε ανδρικές ταφές και laquoανδρικώνraquo σε
γυναικείες
Πολυάριθmicroα αρχαιολογικά και εθνογραφικά παραδείγmicroατα microαρτυρούν τη
συmicromicroετοχή των παιδιών στις οικογενειακές εργασίες είτε ως microιmicroητικό παιγνίδι είτε ως
πραγmicroατική ενασχόληση microε σκοπό την κοινωνικοποίηση Γιrsquo αυτό σε πολλούς
πολιτισmicroούς η εκmicroάθηση microιας τέχνης επισφραγίζεται microε τελετές microετάβασης στον κόσmicroο
των ενηλίκων Σε τέτοιες microυήσεις microπορεί να χρησιmicroοποιούνταν κάποια από τα
microικρογραφικά οmicroοιώmicroατα οικοσκευών και εργαλείων από τους προϊστορικούς οικισmicroούς
της Μακεδονίας (σπίτια πελέκεις αγγεία έπιπλα και από το Ντικιλί Τας ένα οmicroοίωmicroα
βάρκας) Μάλιστα ορισmicroένα από τα πολυτιmicroότερα νεολιθικά κοσmicroήmicroατα όπως δακτύλιοι
από τα όστρεα Σπόνδυλος και Γλυκίmicroερις microε microικρή διάmicroετρο microπορεί προορίζονταν για
16
παιδιά ως δώρα αγάπης ή ενθυmicroήmicroατα σηmicroαντικών στιγmicroών ∆εν microπορούmicroε να γνωρίζουmicroε
ποιεςποιοι κατασκεύαζαν ή φορούσαν αυτά τα τεχνήmicroατα Είναι ωστόσο ενδιαφέρον ότι
η εικονογραφία των κοσmicroηmicroάτων αναγνωρίζεται κυρίως σε γυναικεία ειδώλια Θα
microπορούσε συνεπώς να υποτεθεί microε βάση τις αρχαιολογικές ενδείξεις ως προς τη
διακοινοτική κυκλοφορία κοσmicroηmicroάτων και υφασmicroάτων ότι γυναικεία ειδώλια microε πλούσια
ένδυση και κόσmicroηση αναπαριστούν γυναίκες microε καίριο ρόλο σε τέτοια δίκτυα επαφών
(πχ φηmicroισmicroένες τεχνίτριες)
Ολοκληρώνουmicroε microε ορισmicroένες παρατηρήσεις σχετικά microε τα αγγεία και
συγκεκριmicroένα τη microετάβαση από τα χειροποίητα στα τροχήλατα Τα πρώτα θεωρούνται
γυναικεία προϊόντα και γιrsquo αυτό microικρής αξίας ενώ τα δεύτερα προσγράφονται στο
ενεργητικό πρωτοπόρων ανδρών Ωστόσο το αρχαιολογικό υλικό κάθε άλλο παρά
επιβεβαιώνει τέτοιες προκαταλήψεις στη Μακεδονία η χειροποίητη κεραmicroική microε
microακραίωνη παράδοση συνεχίζει να χρησιmicroοποιείται microαζί microε την τροχήλατη microέχρι και την
ελληνιστική εποχή δηλαδή microια χιλιετία microετά την εmicroφάνιση της δεύτερης Τα πρωιmicroότερα
τροχήλατα αγγεία είναι σποραδικές microυκηναϊκές εισαγωγές των microέσων της 2ης χιλιετίας
πΧ ενώ οι εγχώριες αποmicroιmicroήσεις χρονολογούνται δύο ή τρεις αιώνες αργότερα (εικ 15)
Και οι δύο κατηγορίες εκπροσωπούνται microε microικρά ποσοστά στο σύνολο της κεραmicroικής
στην οποία κυριαρχούν οι χειροποίητες δηmicroιουργίες microε εξειδικευmicroένη παραγωγή σκευών
και διακοσmicroητικών ρυθmicroών κατά τόπους Επιπλέον φαίνεται ότι η εγχώρια και η
εισηγmicroένη κεραmicroική συνυπάρχουν χωρίς σηmicroαντικές αλληλεπιδράσεις
Από τα πλούσια διακοσmicroηmicroένα αγγεία της αρχαιότερης νεολιθικής microέχρι τα
απαιτητικά στην κατασκευή χονδροειδή αγγεία της τελικής νεολιθικής και της πρώιmicroης
εποχής του χαλκού και τα αmicroαυρόχρωmicroα και εγχάρακτα της ύστερης εποχής του χαλκού η
τέχνη του πηλού διακρίνεται για την ευρηmicroατικότητα την πείρα την καλαισθησία και το
εύρος των λειτουργιών της ∆εν γνωρίζουmicroε βέβαια το φύλο των κεραmicroέων (στην
αναγνώρισή του θα βοηθούσε η εξέταση δακτυλικών αποτυπωmicroάτων σε αγγεία)
microπορούmicroε ωστόσο να αναθεωρήσουmicroε προγενέστερες απόψεις ως προς την επινόηση της
κεραmicroικής για χρηστικούς λόγους όπως προτείνουν οι Catherine Perlegraves και Karen Vitelli
Οι πρώιmicroες αγγειοπλαστικές δηmicroιουργίες (Νέα Νικοmicroήδεια Γιαννιτσά) διακρίνονται για
τον υψηλό βαθmicroό έmicroπνευσης και αισθητικής Τέτοια περίτεχνα αγγεία κάθε άλλο παρά θα
ήταν κατάλληλα για τις καθηmicroερινές ανάγκες διατροφής και διατήρησης της τροφής θα
είχαν όmicroως συmicroβολική αξία λόγω της σπανιότητάς τους Εκείνο που θα microετρούσε για τους
ανθρώπους της αρχαιότερης νεολιθικής θα ήταν η πρωτόγνωρη microετατροπή της φυσικής
πρώτης ύλης σε πολιτισmicroικό αγαθό Γιrsquo αυτό οι πρώτες ή πρώτοι κάτοχοι της νέας γνώσης
17
microπορεί να ενέπνεαν στην κοινότητα σεβασmicroό ή και δέος ώστε να πρωταγωνιστούν σε
σαmicroανιστικές τελετές
ΣΥΝΤΟΜΟΓΡΑΦΙΕΣ
ΑΕΜΘ Το Αρχαιολογικό Έργο στη Μακεδονία και Θράκη
Θεσσαλονίκη Υπουργείο Πολιτισmicroού Υπουργείο
Μακεδονίας-Θράκης Αριστοτέλειο Πανεπιστήmicroιο
Θεσσαλονίκης
Εγνατία
Επετηρίδα του Ιστορικού και Αρχαιολογικού
Τmicroήmicroατος του Αριστοτελείου Πανεπιστηmicroίου
Θεσσαλονίκης
Η περιφέρεια του microυκηναϊκού κόσmicroου Ι Πρακτικά 1ου ∆ιεπιστηmicroονικού Συmicroποσίου Λαmicroία
25-29 Σεπτεmicroβρίου 1994 Αθήνα Υπουργείο
Πολιτισmicroού Ι∆΄ Εφορεία Προϊστορικών και
Κλασικών Αρχαιοτήτων
Η περιφέρεια του microυκηναϊκού κόσmicroου ΙΙ Πρακτικά 2ου ∆ιεπιστηmicroονικού Συmicroποσίου Λαmicroία
26-30 Σεπτεmicroβρίου 1999 Αθήνα Υπουργείο
Πολιτισmicroού Ι∆΄ Εφορεία Προϊστορικών και
Κλασικών Αρχαιοτήτων
Aegaeum Annales drsquoarcheacuteologie de lrsquoUniversiteacute de Liegravege et
UT-PASP Histoire de lrsquoart et lrsquoarcheacuteologie de la
Gregravece antique - University of Texas at Austin
Program in Aegean Scripts and Prehistory
BAR IS British Archaeological Reports International
Series Oxford Archaeopress
BCH Bulletin de Correspondance Helleacutenique
BSA Annual of the British School at Athens
18
Dikili Tash
Dikili Tash village preacutehistorique de Maceacutedoine
orientale Fouilles de Jean Deshayes (1961-1975)
Athegravenes Eacutecole Franccedilaise drsquoAthegravenes
Kastanas PAS Kastanas Ausgrabungen in einem Siedlunghuumlgel
der Bronze- und Eisenzeit Makedoniens 1975-1979
(Praumlhistorische Archaumlologie in Suumldosteuropa)
Volker Spiess
SSAA Sheffield Studies in Aegean Archaeology
Sheffield Sheffield Academic Press
UCLA MA University of California at Los Angeles Cotsen
Institute of Archaeology Monumenta
Archaeologica
ΕΠΙΛΟΓΗ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑΣ
ΟΙΚΙΣΜΟΙ
Κατάλογοι θέσεων - επισκοπήσεις της έρευνας
Andreou Stelios Michael Fotiadis και Kostas Kotsakis ldquoReview of Aegean prehistory V the Neolithic
and Bronze Age of northern Greecerdquo American Journal of Archaeology 100 3 (1996) 537-597
αναδηmicroοσίευση microε προσθήκες Tracey Cullen (επιmicro) Aegean prehistory a review (American
Journal of Archaeology supplement 1) Boston Archaeological Institute of America 2001 259-
327
Ασλάνης Ιωάννης Β Η προϊστορία της Μακεδονίας Ι η νεολιθική εποχή Αθήνα Καρδαmicroίτσα 1992
Γραmicromicroένος ∆ηmicroήτριος Β Νεολιθικές έρευνες στην Κεντρική και Ανατολική Μακεδονία (Βιβλιοθήκη της
εν Αθήναις Αρχαιολογικής Εταιρείας 117) Αθήνα 1991
Γραmicromicroένος ∆ηmicroήτριος Β Μάνθος Μπέσιος και Σταύρος Κώτσος Από τους προϊστορικούς οικισmicroούς της
Κεντρικής Μακεδονίας (Μακεδονική Βιβλιοθήκη 88) Θεσσαλονίκη Εταιρεία Μακεδονικών
Σπουδών 1997
Αρχοντικό
Βλ την ιστοσελίδα της ανασκαφής
lthttpwwwhistauthgrtomeisarchaeologyresearchexcavationsarhondikohtmgt
19
Άσσηρος
Wardle Kenneth A και Diana Wardle ldquoAssiros Toumba a brief history of the settlementrdquo Henrieta
Todorova Mark Stefanovich και Georg Ivanov (επιmicro) The StrumaStrymon river valley in
prehistory Proceedings of the International Symposium ldquoStrymon Praehistoricusrdquo Kjustendil ndash
Blagoevgrad (Bulgaria) Serres - Amphipolis (Greece) 27-910-10-2004 (In the Steps of James
Harvey Gaul 2) Sofia Gerda Henkel Stiftung Museum of History - Kjustendil 2007 451-479
Γιαννιτσά
Χρυσοστόmicroου Παναγιώτης laquoΟ νεολιθικός οικισmicroός των Γιαννιτσών Βraquo ΑΕΜΘ 3 (1989) 119-134
_____ laquoΟι νεολιθικές έρευνες στην πόλη και την επαρχία Γιαννιτσών κατά το 1991raquo ΑΕΜΘ 5 (1991)
111-126
_____ laquoΟ νεολιθικός οικισmicroός των Γιαννιτσών Β νέα ανασκαφικά δεδοmicroένα (1992-1993)raquo ΑΕΜΘ 7
(1993) 135-146
Χρυσοστόmicroου Παύλος και Παναγιώτης Χρυσοστόmicroου laquoΝεολιθικές έρευνες στα Γιαννιτσά και στην
περιοχή τουςraquo ΑΕΜΘ 4 (1990) 169-186
∆ήmicroητρα
Γραmicromicroένος ∆ηmicroήτριος Β Νεολιθική Μακεδονία (∆ηmicroοσιεύmicroατα του Αρχαιολογικού ∆ελτίου 56)
Αθήνα Υπουργείο Πολιτισmicroού Ταmicroείο Αρχαιολογικών Πόρων και Απαλλοτριώσεων 1997
∆ισπηλιό
Βλ την ιστοσελίδα της ανασκαφής
lthttpdispiliowebauthgrgt
Θέρmicroη
Παππά Μαρία Οργάνωση του χώρου και οικιστικά στοιχεία στους νεολιθικούς οικισmicroούς της Κεντρικής
Μακεδονίας διδακτορική διατριβή Αριστοτέλειο Πανεπιστήmicroιο Θεσσαλονίκης Τmicroήmicroα Ιστορίας
και Αρχαιολογίας 2 τόmicroοι 2008 lthttpcdslibauthgrsubmitarchiveGrizagri-2008-1546pdfgt
lthttpcdslibauthgrsubmitarchiveGrizagri-2008-1546pappapdfgt
Καστανάς
Aslanis Ioannis Kastanas die Fruumlhbronzezeitlichen Funde und Befunde (PAS 4) Berlin 1985
Becker Cornelia Kastanas die Tierknochenfunde (PAS 5) Berlin 1986
Ηaumlnsel Bernhard Kastanas die Grabung und der Baubefund (PAS 7) Berlin 1989
Houmlchstetter Alix Kastanas die Handgemachte Keramik Schicthen 19 bis 1 (PAS 3) Berlin 1984
_____ Kastanas die Kleinfunde (PAS 6) Berlin 1987
Jung Reinhrad Kastanas die Drehscheibenkeramik der Schichten 19 bis 11 (PAS 18) Kiel 2002
20
Kroll Helmut J Kastanas die Pfanzenfunde (PAS 2) Berlin 1983
Λιβαδοπόταmicroος
Τρανταλίδου Κ Π Καρκάνας Ε Μπελεγρίνου Θ Χατζηθεοδώρου laquoΣπήλαιο σε microια σηmicroαντική δίοδο
της ∆υτικής Μακεδονίας στο Φαράγγι του Λιβαδοπόταmicroου πρώτη παρουσίασηraquo ΑΕΜΘ 19
(2005) 579-594
Μακρύγιαλος
Βλ Μ Παππά (Θέρmicroη)
Μάνδαλο
Μερούσης Νίκος και Μαριάννα Νικολαΐδου laquoΗ κεραmicroική της νεολιθικής και της πρώιmicroης εποχής του
χαλκού από τον προϊστορικό οικισmicroό Μανδάλου Πέλλας η τεχνολογική διαφοροποίησηraquo ΑΕΜΘ
11 (1997) 155-163
Παπαευθυmicroίου-Παπανθίmicroου Αικατερίνη laquoΤρία νεολιθικά ειδώλια από το Μάνδαλο της Μακεδονίαςraquo
Ειλαπίνη τόmicroος τιmicroητικός για τον καθηγητή Νικόλαο Πλάτωνα Ηράκλειο ∆ήmicroος Ηρακλείου
Βικελαία Βιβλιοθήκη 1987 171-177
Παπαευθυmicroίου-Παπανθίmicroου Αικατερίνη και Αγγελική Πιλάλη-Παπαστερίου laquoΑνασκαφές στο
Μάνδαλοraquo ΑΕΜΘ 1 (1987) 173-180
_____ laquoΑνασκαφή στο Μάνδαλοraquo ΑΕΜΘ 2 (1988) 127-135
_____ laquoΗ ανασκαφική έρευνα στο Μάνδαλο 1987-1990raquo Εγνατία 2 (1990) 411-421
_____ laquoΟ προϊστορικός οικισmicroός στο Μάνδαλο νέα στοιχεία στην προϊστορία της Μακεδονίαςraquo Αρχαία
Μακεδονία V Ανακοινώσεις κατά το 5ο ∆ιεθνές Συmicroπόσιο Θεσσαλονίκη 10-15 Οκτωβρίου 1989
τόmicro 2 (Ίδρυmicroα Μελετών Χερσονήσου του Αίmicroου 240) Θεσσαλονίκη 1993 1207-1216
_____ laquoΟι προϊστορικοί οικισmicroοί στο Μάνδαλο και στο Αρχοντικό Πέλλαςraquo ΑΕΜΘ 10Α (1996) 143-
158
Πιλάλη-Παπαστερίου Αγγελική Αικατερίνη Παπαευθυmicroίου-Παπανθίmicroου Κώστας Κωτσάκης και Θώmicroη
Σαββοπούλου laquoΝέος προϊστορικός οικισmicroός στο Μάνδαλο ∆υτικής Μακεδονίαςraquo Αρχαία
Μακεδονία IV Ανακοινώσεις κατά το 4ο ∆ιεθνές Συmicroπόσιο Θεσσαλονίκη 21-25 Σεπτεmicroβρίου 1983
(Ίδρυmicroα Μελετών Χερσονήσου του Αίmicroου 204) Θεσσαλονίκη 1986 451-465
Nikolaidou Marianna Nikos Merousis Aikaterini Papanthimou και Angeliki Papasteriou ldquoFrom metron
to context in NeolithicEarly Bronze Age Mandalon northwestern Greece the example of
ceramicsrdquo Karen Polinger Foster και Robert Laffineur (επιmicro) METRON measuring the Aegean
Bronze Age Proceedings of the 9th International Aegean Conference Yale University 18-21 April
2002 (Aegaeum 24) 2003 317-325
Valamoti Soultana Plants and people in Late Neolithic and Early Bronze Age Greece an
archaeobotanical investigation (BAR IS 1258) 2004
21
Νέα Νικοmicroήδεια
Rodden Robert J και Kenneth A Wardle (επιmicro) Nea Nikomedeia I the excavation of an Early
Neolithic village in northern Greece 1961-1964 directed by R J Rodden The excavation and the
ceramic assemblage (BSA supplementary volume 25) London British School at Athens 1996
Ντικιλί Τας
Koukouli-Chryssanthaki Haiumldo Reneacute Treuil Laurent Lespez και Dimitra Malamidou Dikili Tash
village preacutehistorique de Maceacutedoine orientale Recherches franco-helleacuteniques dirigeacutees par la
Socieacuteteacute archeacuteologique drsquoAthegravenes et lrsquoEacutecole franccedilaise drsquoAthegravenes (1986-2001) (Bibliothegraveque de la
Socieacuteteacute Αrcheacuteologique drsquoAthegravenes 254) Athegravenes 2008
Treuil Reneacute (επιmicro) Dikili Tash τόmicro 1 (BCH suppleacutement 24) 1992
_____ (επιmicro) Dikili Tash τόmicro 2 (BCH suppleacutement 37) 2004
Ροδοχώρι
Rodden Robert J ldquoRecent discoveries from prehistoric Macedonia (an interim report)rdquo Balkan Studies
5 (1964) 110-124
Σέρβια
Ridley Cressida Kenneth A Wardle και Catharine A Μould microε τη συνεργασία των Jill Carington
Smith Rupert Housely Jonathan Musgrave και Bill Phelps Servia I Anglo-Hellenic rescue
excavations 1971-73 directed by Katerina Rhomiopoulou and Cressida Ridley (BSA
supplementary volume 32) London British School at Athens 2000
Σιταγροί
Elster Ernestine S ldquoConstruction and use of the Early Bronze Age Burnt House at Sitagroi craft and
technologyrdquo Robert Laffineur και Philip P Betancourt (επιmicro) TECHNI craftsmen craftswomen
and craftsmanship in the Aegean Bronze Age Proceedings of the 6th International Aegean
Conference Philadelphia Temple University 18-21 April 1996 τόmicro 1 (Aegaeum 16) 1997 19-
35
Elster Ernestine S και Colin Renfrew (επιmicro) Prehistoric Sitagroi excavations in northeast Greece
1968-1970 The final report τόmicro 2 (UCLA MA 20) 2003
Renfrew Colin Marija Gimbutas και Ernestine S Elster (επιmicro) Excavations at Sitagroi a prehistoric
village in northeast Greece τόmicro 1 (UCLA MA 13) 1986
Σκάλα Σωτήρος
Κουκούλη-Χρυσανθάκη Χάιδω laquoΟικισmicroός της πρώιmicroης εποχής του χαλκού στη Σκάλα Σωτήρος
Θάσουraquo ΑΕΜΘ 1 (1987) 389-406
22
_____ laquoΟικισmicroός της πρώιmicroης εποχής του χαλκού στη Σκάλα Σωτήρος Θάσου ΙΙraquo ΑΕΜΘ 2 (1988) 421-
431
_____ laquoΑνασκαφή Σκάλας Σωτήροςraquo ΑΕΜΘ 3 (1989) 507-520
_____ laquoΑνασκαφή Σκάλας Σωτήρος 1990raquo ΑΕΜΘ 4 (1990) 531-545
Τούmicroπα
Αναγνώστου Ιωάννα ∆ηmicroήτρης Κυριάκου Ευαγγελία Κυριατζή και Arturo Vargas laquoΑνασκαφή
Τούmicroπας Θεσσαλονίκης 1990 οι εργασίες στην πλαγιά της Τούmicroπαςraquo ΑΕΜΘ 4 (1990) 277-287
Ανδρέου Στέλιος και Κώστας Κωτσάκης laquoΗ ανασκαφή στην Τούmicroπα Θεσσαλονίκης το 1991raquo ΑΕΜΘ
5 (1991) 209-219
_____ laquoΑνασκαφή Τούmicroπας Θεσσαλονίκης 1992raquo ΑΕΜΘ 6 (1992) 259-272
_____ laquoΗ προϊστορική Τούmicroπα της Θεσσαλονίκης παλιά και νέα ερωτήmicroαταraquo ΑΕΜΘ 10Α (1996) 369-
387
Ανδρέου Στέλιος Κώστας Κωτσάκης και Γιώργος Χ Χουρmicroουζιάδης laquoΑνασκαφή στην Τούmicroπα
Θεσσαλονίκης 1989raquo Εγνατία 2 (1990) 381-404
Κραχτοπούλου Αθανασία και Κοσmicroάς Τουλούmicroης laquoΑνασκαφή Τούmicroπας 1990 οι εργασίες στην
κορυφή της Τούmicroπαςraquo ΑΕΜΘ 4 (1990) 289-297
Κωτσάκης Κώστας και Στέλιος Ανδρέου laquoΠροκαταρκτικές παρατηρήσεις για την οργάνωση του χώρου
στην προϊστορική Τούmicroπα Θεσσαλονίκηςraquo ΑΕΜΘ 1 (1987) 223-232
_____ laquoΠροκαταρκτικές παρατηρήσεις στις αρχιτεκτονικές φάσεις του οικισmicroού της Τούmicroπας
Θεσσαλονίκηςraquo ΑΕΜΘ 3 (1989) 201-213
_____ laquoΑνασκαφή Τούmicroπας Θεσσαλονίκης 1993raquo ΑΕΜΘ 7 (1993) 279-286
Χουρmicroουζιάδης Γιώργος laquoH ανασκαφή της Τούmicroπας (1984-1987) raquo ΑΕΜΘ 1 (1987) 219-222
_____ laquoΗ Τούmicroπα και ο lsquoασιατικός τρόπος παραγωγήςrsquoraquo ΑΕΜΘ 4 (1990) 269-275
ΤΑΦΕΣ
Ανδρόνικος Μανόλης Βεργίνα Ι το νεκροταφείον των τύmicroβων (Βιβλιοθήκη της εν Αθήναις
Αρχαιολογικής Εταιρείας 62) Αθήνα 1969
Γραmicromicroένος ∆ηmicroήτριος Β και Σέβη Τριανταφύλου (επιmicro) Ανθρωπολογικές microελέτες από τη Βόρεια
Ελλάδα τόmicro 1 (∆ηmicroοσιεύmicroατα του Αρχαιολογικού Ινστιτούτου Μακεδονικών και Θρακικών
Σπουδών 5) Θεσσαλονίκη 2004
Ζιώτα Χριστίνα Ταφικές πρακτικές και κοινωνίες της εποχής του χαλκού στη ∆υτική Μακεδονία τα
νεκροταφεία στην Κοιλάδα και τις Γούλες Κοζάνης διδακτορική διατριβή Αριστοτέλειο
Πανεπιστήmicroιο Θεσσαλονίκης Τmicroήmicroα Ιστορίας και Αρχαιολογίας 2007
lthttpcdslibauthgrsubmitarchiveGrizagri-2007-602pdfgt
Καρλιάmicroπας Γιάννης Μάνθος Μπέσιος και Σέβη Τριανταφύλλου laquoΝεκροταφεία της πρώιmicroης εποχής
του σιδήρου στη Βόρεια Πιερίαraquo Νικόλαος Χ Σταmicroπολίδης και Αγγελική Γιαννικούρη (επιmicro) Το
23
Αιγαίο στην πρώιmicroη εποχή του σιδήρου Πρακτικά του ∆ιεθνούς Συmicroποσίου Ρόδος 1-4 Νοεmicroβρίου
2002 Αθήνα Πανεπιστήmicroιο Κρήτης - Υπουργείο Πολιτισmicroού Ινστιτούτο Αιγαιακών Σπουδών
2004 341-352
Καραmicroήτρου-Μεντεσίδη Γεωργία Βόιον - Νότια Ορεστίς αρχαιολογική έρευνα και ιστορική τοπογραφία
2 τόmicroοι Θεσσαλονίκη Θ Αλτιντζής 1999
Κουκούλη-Χρυσανθάκη Χάιδω Πρωτοϊστορική Θάσος τα νεκροταφεία του οικισmicroού Καστρί 3 τόmicroοι
(∆ηmicroοσιεύmicroατα του Αρχαιολογικού ∆ελτίου 45) Αθήνα Υπουργείο Πολιτισmicroού Ταmicroείο
Αρχαιολογικών Πόρων και Απαλλοτριώσεων 1992
Σαββοπούλου Θώmicroη laquoΠαλιό Γυναικόκαστρο το νεκροταφείο των lsquoπεριβόλωνrsquoraquo Νικόλαος Χ
Σταmicroπολίδης (επιmicro) Καύσεις στην εποχή του χαλκού και του σιδήρου Πρακτικά Συmicroποσίου Ρόδος
29 Απριλίου - 2 Μαΐου 1999 Πανεπιστήmicroιο Κρήτης - ΚΒ΄ Εφορεία Προϊστορικών και Κλασικών
Αραχιοτήτων - Μεσογειακή Αρχαιολογική Εταιρεία Αθήνα Πανεπιστήmicroιο Κρήτης 2001 169-185
Linduff Katheryn M και Karen S Rubinson (επιmicro) Are all warriors male Gender roles on the ancient
Eurasian steppe Lanham AltaMira 2008
Papadopoulos John K microε τη συνεργασία των Jonathan H Musgrave Sandor Boumlkoumlnyi Deborah
Ruscillo Ferene Gyulai Kristina Kelertas R E Jones και I K Whitbread The Early Iron Age
cemetery at Torone excavations conducted by the Australian Archaeological Institute at Athens in
collaboration with the Athens Archaeological Society 2 τόmicroοι (UCLA MA 24) 2005
Triantaphyllou Sevi A bioarchaeological approach to prehistoric cemetery populations from central
and western Greek Macedonia (BAR IS 976) 2001
ΝΕΟΛΙΘΙΚΑ ΕΙ∆ΩΛΙΑ
Κοκκινίδου ∆ήmicroητρα Παρελθόν και εξουσία όψεις της αρχαιολογίας στην ελληνική κοινωνία και
εκπαίδευση Θεσσαλονίκη Βάνιας 2005 (κεφ 39)
Κοκκινίδου ∆ήmicroητρα και Μαριάννα Νικολαΐδου Η αρχαιολογία και η κοινωνική ταυτότητα του φύλου
προσεγγίσεις στην αιγαιακή προϊστορία Θεσσαλονίκη Βάνιας 1993 (κεφ 43-44)
Kokkinidou Dimitra και Marianna Nikolaidou ldquoBody imagery in the Aegean Neolithic ideological
implications of anthropomorphic figurinesrdquo Jane Moore και Eleanor Scott (επιmicro) Invisible people
and processes writing gender and childhood into European archaeology London - New York
Leicester University Press 1997 88-112
Talalay Lauren E ldquoHeady business skulls heads and decapitation in Neolithic Anatolia and Greecerdquo
Journal of Mediterranean Archaeology 17 2 (2004) 139-163
ΤΕΛΕΤΟΥΡΓΙΚΕΣ ΟΨΕΙΣ ΤΗΣ ΝΕΟΛΙΘΙΚΗΣ ΚΑΙ ΤΗΣ ΕΠΟΧΗΣ ΤΟΥ ΧΑΛΚΟΥ
Nikolaidou Marianna ldquoOrnament production and use at Sitagroi northeast Greece symbolic and social
implications of an Early Bronze Age technologyrdquo Robert Laffineur και Philip P Betancourt
(επιmicro) TECHNI craftsmen craftswomen and craftsmanship in the Aegean Bronze Age
24
Proceedings of the 6th International Aegean Conference Philadelphia Temple University 18-21
April 1996 τόmicro 1 (Aegaeum 16) 1997 177-196
Nikolaidou Marianna ldquoRitualized technologies in the Aegean Neolithic The crafts of adornmentrdquo
Evangelos Kyriakidis (επιmicro) The archaeology of ritual (UCLA Cotsen Advanced Seminars 3)
2007 183-208
Perlegraves Catherine και Karen D Vitelli ldquoCraft specialization in the Neolithic of Greecerdquo Paul Halstead
(επιmicro) Neolithic society in Greece (SSAA 2) 1999 96-107
ΝΕΟΛΙΘΙΚΟΙ ΠΕΡΙΒΟΛΟΙ
Kokkinidou Dimitra και Marianna Nikolaidou ldquoNeolithic enclosures in Greek Macedonia violent and
non-violent aspects of territorial demarcationrdquo John Carman και Anthony Harding (επιmicro) Ancient
warfare archaeological perspectives Phoenix Mill Sutton 2004 2η έκδοση 89-99
ΜΥΚΗΝΑΪΚΕΣ ΕΠΙ∆ΡΑΣΕΙΣ
Ανδρέου Στέλιος laquoΗ microυκηναϊκή κεραmicroική και οι κοινωνίες της Κεντρικής Μακεδονίας στην ύστερη
εποχή του χαλκούraquo Η περιφέρεια του microυκηναϊκού κόσmicroου II 2003 191-210
Ανδρέου Στέλιος και Κώστας Κωτσάκης laquoΜυκηναϊκή παρουσία Μυκηναϊκή περιφέρεια Η Τούmicroπα
Θεσσαλονίκης microια θέση της εποχής του χαλκού στη Μακεδονίαraquo Η περιφέρεια του microυκηναϊκού
κόσmicroου Ι 1999 107-116
Jung Reinhrad laquoΗ microυκηναϊκή κεραmicroική της Μακεδονίας και η σηmicroασία τηςraquo Η περιφέρεια του
microυκηναϊκού κόσmicroου ΙΙ 2003 211-225
Καραmicroήτρου-Μεντεσίδη Γεωργία laquoΜυκηναϊκά Αιανής Ελιmicroιώτιδας και Άνω Μακεδονίαςraquo Η
περιφέρεια του microυκηναϊκού κόσmicroου ΙΙ 2003 167-190
Στεφανή Λιάνα και Νίκος Μερούσης laquoΤοπίο στην οmicroίχλη η 2η χιλιετία στην πεδιάδα της Κεντρικής
Μακεδονίαςraquo Η περιφέρεια του microυκηναϊκού κόσmicroου ΙΙ 2003 227-242
Andreou Stelios ldquoExploring the patterns of power in the Bronze Age settlements of northern Greece
Keith Branigan (επιmicro) Urbanism in the Aegean Bronze Age (SSAA 4) 2002 160-173
Buxeda J I Garrigoacutes R E Jones V Kilikoglou S T Levi Y Maniatis J Mitchell L Vagnetti K A
Wardle και S Andreou ldquoTechnology transfer at the periphery of the Mycenaean world the case of
Mycenaean pottery found in central Macedonia (Greece) and the plain of Sybaris (Italia)
Archaeometry 43 2 (2003) 263-284
Jung Reinhrad ldquoLate Helladic IIIC at the Touacutembes of Kastanas and Oacutelynthos and the problems of
Macedonian Mycenaean potteryrdquo Sigrid Deger-Jalkotzy και Michaela Zavadil (επιmicro) LH IIIC
chronology and synchronisms Proceedings of the International Workshop held at the Austrian
Academy of Sciences 7-8 May 2001 (Veroumlffentlichungen der Mykenischen Kommision 20)
Wien 2003 131- 144
25
Kiriatzi Evangelia Stelios Andreou Sarantis Dimitriadis και Kostas Kotsakis ldquoCo-exisitng traditions
handmade and wheelmade pottery in Late Bronze Age central Macedoniarsquo Robert Laffineur και
Philip P Betancourt (επιmicro) TECHNI craftsmen craftswomen and craftsmanship in the Aegean
Bronze Age Proceedings of the 6th International Aegean Conference Philadelphia Temple
University 18-21 April 1996 τόmicro 2 (Aegaeum 16) 1997 361-368
Wardle Kenneth A ldquoMycenaean trade and influence in northern Greecerdquo Carol Zerner Peter Zerner και
John Winder (επιmicro) Wace and Blegen pottery as evidence for trade in the Aegean Bronze Age
1939-1989 Proceedings of an International Conference held at the American School of Classical
Studies at Athens December 2-3 1989 Amsterdam Gieben 1993 117-141
ΑΠΟΘΗΚΕΥΣΗ
Τουλούmicroης Κοσmicroάς Το περίσσευmicroα στην προϊστορία η προϊστορική οικονοmicroία microε βάση τα αρχαιολογικά
δεδοmicroένα Θεσσαλονίκη Σύγχρονη Παιδεία 1996
Margomenou Despina ldquoFood storage in prehistoric Greece interrogating complexity at the margins of
the lsquoMycenaean worldrsquordquo Journal of Mediterranean Archaeology 21 2 (2008) 191-212
Margomenou Despina Stelios Andreou και Kostas Kotsakis ldquoThe Thessaloniki tell an approach to the
study of the pithoi and the question of storage in the Late Bronze Agerdquo ΑΕΜΘ 19 (2005) 157-
171
26
ΕΙΚΟΝΕΣ
Εικόνα 1 Γυναικείο στεατοπυγικό ειδώλιο από πηλό της αρχαιότερης νεολιθικής
(Νέα Νικοmicroήδεια Αρχαιολογικό Μουσείο Βέροιας)
∆ηmicroήτριος Ρ Θεοχάρης Νεολιθική Ελλάς Αθήνα Εθνική Τράπεζα της Ελλάδος 1973 εικ 18 Ίδρυmicroα Μείζονος Ελληνισmicroού lthttpwwwfhwgrchronos01engallerynlnikomidnikom4maxhtmlgt
27
Εικόνα 2 Γυναικείο ειδώλιο από πηλό της νεότερης νεολιθικής (Μακρύγιαλος)
Μάνθος Μπέσιος και Μαρία Παππά Πύδνα Κατερίνη Πιερική Αναπτυξιακή 1995 25 Ίδρυmicroα Μείζονος Ελληνισmicroού lthttpwwwfhwgrchronos01engallerynlmakrygmakryg12maxhtmlgt
28
Εικόνα 3 Γυναικείο πήλινο ειδώλιο της νεότερης νεολιθικής (Μάνδαλο
Αρχαιολογικό Μουσείο Πέλλας)
Φωτογραφικό αρχείο Αικατερίνης Παπαευθυmicroίου-Παπανθίmicroου και Αγγελικής Πιλάλη-Παπαστερίου Ίδρυmicroα Μείζονος Ελληνισmicroού lthttpwwwfhwgrchronos01engallerynlmandalomandalo6maxhtmlgt
29
Εικόνα 4 Γυναικείο ακρόλιθο ειδώλιο της νεότερης νεολιθικής (Μάνδαλο
Αρχαιολογικό Μουσείο Πέλλας)
Φωτογραφικό αρχείο Αικατερίνης Παπαευθυmicroίου-Παπανθίmicroου και Αγγελικής Πιλάλη-Παπαστερίου Ίδρυmicroα Μείζονος Ελληνισmicroού lthttpwwwfhwgrchronos01engallerynlmandalomandalo4htmlgt lthttpwwwfhwgrchronos01engallerynlmandalomandalo5maxhtmlgt
30
Εικόνα 5 Γυναικείο σχηmicroατοποιηmicroένο ειδώλιο από πέτρα της τελικής νεολιθικής
(Σιταγροί Αρχαιολογικό Μουσείο ∆ράmicroας)
Γεώργιος Α Παπαθανασόπουλος (επιmicro) Ο νεολιθικός πολιτισmicroός στην Ελλάδα Αθήνα Ίδρυmicroα Νικολάου Π Γουλανδρή - Μουσείο Κυκλαδικής Τέχνης 1996 αρ καταλόγου 200 Ίδρυmicroα Μείζονος Ελληνισmicroού lthttpwwwfhwgrchronos01engallerynlsitagsitag3htmlgt
31
Εικόνα 6 Σταυρόσχηmicroα ειδώλια από microάρmicroαρο της νεότερης νεολιθικής
(Μακρύγιαλος)
Μάνθος Μπέσιος και Μαρία Παππά Πύδνα Κατερίνη Πιερική Αναπτυξιακή 1995 22 Ίδρυmicroα Μείζονος Ελληνισmicroού lthttpwwwfhwgrchronos01engallerynlmakrygmakryg6maxhtmlgt
32
Εικόνα 7 Κοσmicroήmicroατα από Σπόνδυλο (Σιταγροί Αρχαιολογικό Μουσείο ∆ράmicroας)
∆ηmicroήτριος Ρ Θεοχάρης Νεολιθική Ελλάς Αθήνα Εθνική Τράπεζα της Ελλάδος 1973 εικ 110 Ίδρυmicroα Μείζονος Ελληνισmicroού lthttpwwwfhwgrchronos01engallerynlsitagsitag5htmlgt
33
Εικόνα 8 Κοσmicroήmicroατα από Σπόνδυλο της τελικής νεολιθικής (Μακρύγιαλος)
Μάνθος Μπέσιος και Μαρία Παππά Πύδνα Κατερίνη Πιερική Αναπτυξιακή 1995 32 Ίδρυmicroα Μείζονος Ελληνισmicroού lthttpwwwfhwgrchronos01engallerynlmakrygmakryg19htmlgt
34
Εικόνα 9 Περίβολος της νεότερης-τελικής νεολιθικής στο Μάνδαλο
Φωτογραφικό αρχείο Αικατερίνης Παπαευθυmicroίου-Παπανθίmicroου και Αγγελικής Πιλάλη-Παπαστερίου Ίδρυmicroα Μείζονος Ελληνισmicroού lthttpwwwfhwgrchronos01engallerynlmandalomandalo2htmlgt
35
Εικόνα 10 Τάφροι της νεότερης νεολιθικής στον Μακρύγιαλο
Μάνθος Μπέσιος και Μαρία Παππά Πύδνα Κατερίνη Πιερική Αναπτυξιακή 1995 23 Ίδρυmicroα Μείζονος Ελληνισmicroού lthttpwwwfhwgrchronos01engallerynlmakrygmakryg1htmlgt
36
Εικόνα 11 Αποθηκευτικοί χώροι της ύστερης εποχής του χαλκού στην Άσσηρο
Kenneth A Wardle Institute of Archaeology and Antiquity University of Birmingham
lthttpartswebbhamacukahakawAssirosassirosiaph12htmgt
37
Εικόνα 12 Αναπαράσταση πασσαλόπηκτου οικήmicroατος της αρχαιότερης νεολιθικής
στη Νέα Νικοmicroήδεια
∆ηmicroήτριος Ρ Θεοχάρης Νεολιθική Ελλάς Αθήνα Εθνική Τράπεζα της Ελλάδος σχ 14 Ίδρυmicroα Μείζονος Ελληνισmicroού lthttpwwwfhwgrchronos01engallerynlnikomidnikom2htmlgt
38
Εικόνα 13 Πασσσαλόπηκτα οικήmicroατα και φούρνοι της πρώιmicroης εποχής στο
Αρχοντικό
Τοmicroέας Αρχαιολογίας Τmicroήmicroα Ιστορίας και Αρχαιολογίας Αριστοτελείου Πανεπιστηmicroίου Θεσσαλονίκης lthttpwwwhistauthgrtomeisarchaeologyresearchexcavationsarhondikohtmgt
39
Εικόνα 14 Πήλινες άγκυρες της πρώιmicroης εποχής του χαλκού από τα Σέρβια
Kenneth A Wardle Institute of Archaeology and Antiquity University of Birmingham lthttpartswebbhamacukahakawServiaserviaclayhtmgt
40
Εικόνα 15 Τοπική microυκηναϊκή κεραmicroική από την Άσσηρο (γύρω στο 1150 πΧ)
Kenneth A Wardle Institute of Archaeology and Antiquity University of Birmingham lthttpartswebbhamacukahakawAssirosassirosmycenaean2htmgt
11
διαφορετική συχνότητα των κακώσεων Παραδείγmicroατος χάρη στο νεκροταφείο της
πρώιmicroης εποχής του χαλκού στην Κοιλάδα microόνο δύο νεκρές διέσωζαν ίχνη οδοντικών
φθορών οι οποίες microπορεί να είχαν προκληθεί επειδή η γυναίκα κρατούσε microε τα δόντια της
δέρmicroα ζώου για να το microαλακώσει πριν από την κατεργασία ή επειδή κατανάλωνε
χονδρόκοκκα άmicroυλα
ΜΕΤΑΒΟΛΕΣ ΑΠΟ ΤΗ ΝΕΟΛΙΘΙΚΗ ΣΤΗΝ ΕΠΟΧΗ ΤΟΥ ΧΑΛΚΟΥ
Οι κύριοι τύποι της νεολιθικής κατοίκησης στη Μακεδονία είναι οι τούmicroπες
(γήλοφοι) και οι εκτεταmicroένες επίπεδες θέσεις Γνωστή είναι επίσης η χρήση σπηλαίων
(Ροδοχώρι Ηmicroαθίας Λιβαδοπόταmicroος Καστοριάς) και οι λιmicroναίοι οικισmicroοί (∆ισπηλιό
Καστοριάς) Η οικονοmicroία βασίζεται στη γεωργοκτηνοτροφία και συmicroπληρώνεται από το
κυνήγι την αλιεία και την τροφοσυλλογή Εξειδίκευση υπάρχει στην κεραmicroική την
υφαντική τη λιθοτεχνία την κοσmicroηmicroατοτεχνία και από τη νεότερη νεολιθική στη
microεταλλουργία ∆ιακοινοτικά και ευρύτερα δίκτυα θα εξασφάλιζαν τη διακίνηση
πολύτιmicroων πρώτων υλών (microέταλλα οψιδιανός πυριτόλιθος ανδεσίτης όστρεο Σπόνδυλος
- εικ 7-8) και αγαθών (κοσmicroήmicroατα υφάσmicroατα αγγεία είδη διατροφής) microαζί microε την
κυκλοφορία ιδεών και γνώσεων και τη δηmicroιουργία δεσmicroών φιλίας ή συγγένειας
Η απουσία ενδείξεων κάθετης ιεραρχίας υπέβαλε microια ροmicroαντική αντίληψη περί
ισοπολιτείας και ειρηνικής συνύπαρξης των νεολιθικών κοινοτήτων Ωστόσο οι νεότερες
έρευνες διακρίνουν microορφές εξουσίας ως απόρροια ειδικών ικανοτήτων και τεχνογνωσίας
Ορισmicroένοι οικισmicroοί περικλείονται από λίθινους περιβόλους (Μάνδαλο - νεότερη νεολιθική
- εικ 9) ή τάφρους (Σέρβια - microέση νεολιθική Μακρύγιαλος - νεότερη νεολιθική- εικ 10)
Ακόmicroη και αν αυτές οι κατασκευές δεν ήταν οχυρωmicroατικές οριοθετούσαν τοπογραφικά
και συmicroβολικά τον ζωτικό χώρο της κοινότητας η ανέγερση και η συντήρησή τους θα
απαιτούσε χρόνο κόπο και συντονισmicroό του συλλογικού έργου Κοινωνικές
διαφοροποιήσεις υποδηλώνει ήδη από την αρχαιότερη νεολιθική η συγκέντρωση
περίτεχνων αντικειmicroένων σε ορισmicroένους χώρους των οικισmicroών Το ίδιο ισχύει για τις
εξειδικευmicroένες τεχνολογίες οι οποίες δεν θα στηρίζονταν microόνο σε σχέσεις συνεργασίας
αλλά και θα γίνονταν αιτία ανταγωνισmicroού στην εξεύρεση των πρώτων υλών και τη
διακίνηση των προϊόντων Την εικόνα της φιλήσυχης αγροτικής ζωής ανασκευάζουν
περαιτέρω οι εγκαταστάσεις σε δύσβατες ή φυσικά προστατευmicroένες θέσεις
Οι οικισmicroοί της εποχής του χαλκού ανήκουν κατά κανόνα στον τύπο της τούmicroπας
στις πρώιmicroες φάσεις της περιόδου είναι λιγότεροι και microικρότεροι από τους νεολιθικούς
ενώ ο αριθmicroός τους αυξάνεται στις ύστερες φάσεις Σηmicroειώνουmicroε επίσης την ύπαρξη
12
οχυρωmicroένων οικισmicroών (Σκάλα Σωτήρος Θάσου) Η οικονοmicroία παραmicroένει
γεωργοκτηνοτροφική εκλείπουν όmicroως στοιχεία της νεολιθικής όπως τα διακοσmicroηmicroένα
αγγεία και τα ειδώλια Στην κεραmicroική εισάγονται νέα σχήmicroατα (πχ αποθηκευτικά αγγεία)
και χονδροειδέστερα σκεύη Οι αντιστοιχίες αφορούν περισσότερο τα Βαλκάνια παρά το
Νότιο Αιγαίο το οποίο βαδίζει προς την αστικοποίηση και την κοινωνική
διαστρωmicroάτωση Εξαιτίας της laquoκαθυστέρησήςraquo της ως προς τις εξελίξεις στον νότο η
Μακεδονία της εποχής του χαλκού θεωρήθηκε laquoσυντηρητικήraquo και ο laquoσυντηρητισmicroόςraquo της
αποδόθηκε σε δηmicroογραφικές ανακατατάξεις Λόγου χάρη σύmicroφωνα microε τη θεωρία της
Gimbutas την τρίτη χιλιετία πΧ αρχίζει η κάθοδος των νοmicroάδων Ινδοευρωπαίων από την
Ανατολική Ευρώπη για να ολοκληρωθεί microε την καταστροφή του ειρηνικού microητριαρχικού
πολιτισmicroού των νεολιθικών Βαλκανίων Οι εισβολείς κατασκεύαζαν κεντρικά αψιδωτά
κτίσmicroατα-οικίες αρχηγών (Καmicroένη Οικία και Μακρά Οικία των Σιταγρών) ταφικούς
τύmicroβους και χονδροειδή κεραmicroική κυρίως κύπελλα για κατανάλωση ποτού -
χαρακτηριστικά που σηmicroατοδοτούν τις αρχές της ανδροκρατίας όπως αυτή θα παγιωθεί
στις microυκηναϊκές κοινωνίες
Μεγαροειδή και αψιδωτά κτίσmicroατα αποθηκευτικές εγκαταστάσεις και τεχνολογικά
εργαστήρια της ύστερης εποχής του χαλκού έχουν ανασκαφεί στην Άσσηρο (εικ 11) τον
Καστανά και την Τούmicroπα Θεσσαλονίκης Εκτεταmicroένα άνδηρα ορίζουν τους οικισmicroούς
στην Άσσηρο και την Τούmicroπα Παρόλο που η συγκέντρωση της παραγωγής και οι
ογκώδεις αρχιτεκτονικές κατασκευές παραπέmicroπουν σε κάποια microορφή οικιστικής
ιεραρχίας είναι δύσκολο να γίνουν συγκρίσεις microε τα ανακτορικά κέντρα της Νότιας
Ελλάδας Το πλήθος των microυκηναϊκών ευρηmicroάτων σε νεκροταφεία του Ολύmicroπου έχει
αποδοθεί σε microυκηναϊκή εγκατάσταση η οποία microετατόπισε προς τα βόρεια τα microέχρι τότε
γνωστά όρια του θεωρούmicroενου ως πρωιmicroότερου ελληνικού πολιτισmicroού Τόσο οι θεωρίες
περί microεταναστεύσεων από το βορά όσο και η σύγκριση της Μακεδονίας microε τον νότο έχουν
αmicroφισβητηθεί πειστικά Τα microυκηναϊκά αντικείmicroενα και οι εγχώριες αποmicroιmicroήσεις τους ούτε
αντιστοιχούν σε microεγάλο microέρος των ευρηmicroάτων (πχ περιορισmicroένη ποσότητα microυκηναϊκής ή
microυκηναΐζουσας κεραmicroικής στην Άσσηρο και την Τούmicroπα) ούτε αποδεικνύουν
πληθυσmicroιακές microετακινήσεις Εκείνο που πρέπει να αναζητηθεί είναι η αιτία της
συγκέντρωσης επείσακτων στοιχείων σε ορισmicroένες microόνο θέσεις και συγχρόνως να ληφθεί
υπόψη η microακρόχρονη παράδοση των τοπικών τεχνολογιών
13
Η ΖΩΗ ΣΤΟΥΣ ΟΙΚΙΣΜΟΥΣ
Ενδεικτικά παραδείγmicroατα κατοικιών προέρχονται από τη Νέα Νικοmicroήδεια της
αρχαιότερης νεολιθικής (εικ 12) το Μάνδαλο και τον Μακρύγιαλο της νεότερης
νεολιθικής (microε εστίες και αποθηκευτικούς σιρούς και microε φούρνους και έναν υπόγειο
αποθηκευτικό χώρο αντίστοιχα) το Αρχοντικό της πρώιmicroης και microέσης εποχής του χαλκού
(microε καλοκτισmicroένους φούρνους - εικ 13) και τον Καστανά της ύστερης εποχής χαλκού (microε
προσκτίσmicroατα-microαγειρεία) Η καλά διατηρηmicroένη Καmicroένη Οικία των Σιταγρών είναι ένα
πασσαλόπηκτο κτίσmicroα microε microεγαροειδή κάτοψη και τριmicroερή διάρθρωση ένα ανοιχτό αίθριο
microπροστά έναν τετράπλευρο κύριο χώρο πολλαπλών χρήσεων και στο βάθος microια αψιδωτή
κουζίνα-αποθήκη πιθανώς ηmicroιυπαίθρια H οικοσκευή βρέθηκε επί τόπου όπως την είχαν
χρησιmicroοποιήσει οι κάτοικοι Η κουζίνα της οποίας ο εξωτερικός τοίχος (ίσως φράχτης)
είχε ελαφριά κατασκευή από φθαρτό υλικό ήταν εξοπλισmicroένη microε δύο φούρνους σιρούς
αποθηκευτικά αγγεία εργαλεία και microαγειρικά σκεύη Ο χώρος ήταν αρκετά microεγάλος για
να εργάζονται άνετα microαζί δύο-τρία άτοmicroα σχετικά απερίσπαστα αλλά και microε εύκολη
πρόσβαση στην αυλή του σπιτιού και στην κουζίνα του γειτονικού Τα οστά ζώων και τα
υπολείmicromicroατα φυτών παρέχουν πληροφορίες σχετικά microε τη διατροφή κρέας δηmicroητριακά
όσπρια φρούτα (σταφύλια αχλάδια κεράσια σύκα φυστίκια βελανίδια) όστρεα και
ψάρια της θάλασσας και του γλυκού νερού σαλιγκάρια πουλιά Στο ευρύχωρο κεντρικό
δωmicroάτιο υπήρχε microια microεγάλη καλοφτιαγmicroένη εστία πλαισιωmicroένη από πασσάλους όπου θα
κρέmicroονταν για να αποξηρανθούν τροφές δέρmicroατα microαλλί Γύρω από τη φωτιά θα
συγκεντρώνονταν ένοικοι και επισκέπτες για ένα ζεστό γεύmicroα microε τη συνοδεία ποτού για
συναναστροφή ανάπαυση ή εργασία Τριπτήρες σφονδύλια οστέινα εργαλεία microαρτυρούν
επεξεργασία διαφόρων υλών και γνέσιmicroο (ίσως και ύφανση σε φθαρτό αργαλειό)
∆έρmicroατα και γούνες ζώων (στην ανασκαφή βρέθηκαν οστά θηραmicroάτων) και πολύχρωmicroα
υφαντά (από το microαλλί των προβάτων του οικισmicroού) θα πρόσφεραν άνεση και ζεστασιά
Χώρος καθηmicroερινής δραστηριότητας για microικρούς και microεγάλους θα ήταν το αίθριο για
παιχνίδι φαγητό και ύπνο το καλοκαίρι αποθήκευση της σοδειάς επιδιορθώσεις
εργαλείων ύφανση συντροφιά microε τις γειτόνισσες και τους γείτονες
Τα αυτόνοmicroα microονόχωρα ή ολιγόχωρα οικήmicroατα υποδηλώνουν ολιγοmicroελείς
κοινωνικούς πυρήνες το microέγεθος των οποίων microπορεί να υπολογιστεί microε βάση τον αριθmicroό
και τη χωρητικότητα των αποθηκευτικών εγκαταστάσεων -στην περίπτωση της Καmicroένης
Οικίας σε έξι άτοmicroα Η ελεύθερη έκταση ανάmicroεσα στα οικήmicroατα θα είχε κοινή χρήση
άλλοτε microε όρους καλής γειτονίας και άλλοτε ανταγωνισmicroού Κοινόχρηστες κατασκευές
14
έχουν αποκαλυφτεί στη νεότερη νεολιθική της Θέρmicroης Θεσσαλονίκης και του
Μακρύγιαλου (ανοιχτοί λιθόστρωτοι χώροι οικοτεχνικής δραστηριότητας και περιοχή microε
microικρούς φούρνους αντίστοιχα) και στην τελική φάση της πρώιmicroης εποχής του χαλκού
στους Σιταγρούς (συστάδα κυκλικών πήλινων σιρών και λάκκων microε εστίες δάπεδο και
θρανίο) Στους σιρούς των Σιταγρών είναι εντυπωσιακή η ποσότητα καταλοίπων
συλλογικής παραγωγής κατανάλωσης και αποθήκευσης λίθινες λεπίδες τριπτήρες
γουδιά οστέινα εργαλεία σύνεργα υφαντουργίας επιτραπέζια και αποθηκευτικά αγγεία
microαζί microε σπόρους δηmicroητριακών οσπρίων βελανιδιών φρούτων και οστών από οικόσιτα
και άγρια ζώα Στο ίδιο σύνολο ανήκουν αντικείmicroενα συmicroβολικής και τελετουργικής
χρήσης κοσmicroήmicroατα περίτεχνα πήλινα και λίθινα σκεύη λίθινη σφύρα
σφραγιδοκύλινδρος ειδώλια και οmicroοιώmicroατα κατοικιών
Πλήθος υφαντουργικών εργαλείων ανευρίσκεται ήδη από την αρχαιότερη νεολιθική
πήλινα σφονδύλια για γνέσιmicroο (χαρακτηριστικά τα διακοσmicroηmicroένα της νεότερης
νεολιθικής) πηνία και ακτινωτά αντικείmicroενα για το τύλιγmicroα της κλωστής αγκυρόσχηmicroα
αντικείmicroενα για το κρέmicroασmicroα του microαλλιού (χαρακτηριστικά στην πρώιmicroη εποχή του
χαλκού - εικ 14) και από την πρώιmicroη εποχή του χαλκού και microετά βαριά υφαντικά βάρη
για όρθιο αργαλειό (αξιοσηmicroείωτα τα σύνολα από τους Σιταγρούς το Αρχοντικό τον
Καστανά και την Τούmicroπα) Οστέινες microικρές ράβδοι microε εγκοπές (microάλλον σαΐτες
αργαλειού) βελόνες microε οπή σπάτουλες και οπείς χρησιmicroοποιούνταν για πλέξιmicroο και για
το ράψιmicroο δερmicroάτων πλεκτών από microαλλί και καλαθιών όπως δείχνουν τα ίχνη χρήσης
στα εργαλεία Μια ιδέα της ενδυmicroασίας microάς δίνουν οι γραπτές διακοσmicroήσεις αγγείων οι
οποίες microιmicroούνται υφάσmicroατα και τα εξαρτήmicroατα ένδυσης Τα τελευταία περιλαmicroβάνουν
άγκιστρα και πόρπες ζωνών από πηλό κόκαλο και όστρεο οστέινες και microετάλλινες
περόνες και πόρπες για τη στερέωση ενδυmicroάτων κουmicroπιά (microερικά από πολύτιmicroο όστρεο)
διάτρητα πλακίδια και microικροσκοπικές χάντρες τα οποία βρέθηκαν κατά microεγάλες οmicroάδες
και microάλλον προέρχονται από κατάκοσmicroες στολές Η συχνότητα των περονών την πρώιmicroη
εποχή του χαλκού αποδίδεται στη χρήση νέων ειδών microάλλινων υφασmicroάτων όπως
συνάγεται από τα υψηλά ποσοστά αιγοπροβάτων που θα εκτρέφονταν για το microαλλί τους
Μερικές φορές οι περόνες ανευρίσκονται microαζί microε υφαντικά εργαλεία όπως στους
Σιταγρούς στο τέλος της 3ης χιλιετίας Στον Καστανά η microεγάλη συχνότητα και πολυτυπία
των περονών την εποχή του σιδήρου έχει επίσης ερmicroηνευθεί ως νέος ενδυmicroατολογικός
συρmicroός Πόρπες και περόνες όχι microόνο αποτελούν τυπικά προϊόντα εξειδικευmicroένης
microεταλλουργίας στη Μακεδονία στο τέλος της 2ης - αρχές της 1ης χιλιετίας πΧ αλλά και
συνήθη ταφικά κτερίσmicroατα
15
Καταmicroερισmicroός εργασίας κατά φύλο και ηλικία παρατηρείται σε όλους τους
πολιτισmicroούς Στις προβιοmicroηχανικές κοινωνίες οι άνδρες αναλαmicroβάνουν εξωοικιακές
εργασίες (κυνήγι βοσκή και σφαγή microεγάλων ζώων ψάρεmicroα αποψίλωση υλοτοmicroία
εξόρυξη βαριές οικοδοmicroικές κατασκευές ναυπηγική) ενώ οι γυναίκες οικιακές (φροντίδα
των παιδιών τροφοπαρασκευή κηποκαλλιέργεια υφαντική άντληση νερού πλύσιmicroο
microάζεmicroα καυσοξύλων τροφοσυλλογή βοτανική) Άλλες ασχολίες όπως αγροκαλλιέργεια
άναmicromicroα φωτάς βυρσοδεψία οικιακή κτηνοτροφία κυνήγι microικρών ζώων καλαθοπλεκτική
microεταφορά φορτίων ραπτική κεραmicroική microοιράζονται πιο ισόρροπα Η κατανοmicroή εργασίας
καθορίζεται ανάλογα microε την αποτελεσmicroατικότητά της στην επιβίωση και την κοινωνική
ζωή της κοινότητας (στην περίπτωση των γυναικών είναι συmicroβατή microε τη microητρότητα τη
φροντίδα και κοινωνικοποίηση των νεαρών microελών) Κατά συνέπεια οι διχοτοmicroικές
κατηγορίες της δυτικής σκέψης laquoδηmicroόσιο-ιδιωτικόraquo laquoανδρικό-γυναικείοraquo laquoχρηστικό-
συmicroβολικόraquo αποδεικνύονται ανεφάρmicroοστες τουλάχιστον microέχρι την ύστερη εποχή του
χαλκού οπότε και ανιχνεύεται στο αρχαιολογικό υλικό κάποιος σαφέστερος διαχωρισmicroός
του παραγωγικού-τεχνολογικού και κοινωνικού-τελετουργικού πεδίου Είναι
διαφωτιστικά τα ανθρωπολογικά παράλληλα σύmicroφωνα microε τα οποία άνδρες αποκτούν
laquoγυναικείουςraquo ρόλους (ενδυmicroασία συmicroπεριφορά επιλογή συντρόφων) microέσω της άσκησης
αντίστοιχων τεχνών όπως και γυναίκες laquoανδρικούςraquo Η υπέρβαση του σεξουαλικού
διmicroορφισmicroού δεν στιγmicroατίζεται από τη δεδοmicroένη κοινωνία όπως συmicroβαίνει microε τη δυτική
ηθική Αντίθετα τα εν λόγω άτοmicroα τεχνίτριες και τεχνίτες microε καινοτοmicroική συmicroβολή
θεωρούνται φορείς ευεργετικών δυνάmicroεων για όλη την κοινότητα η οποία τα περιβάλλει
microε σεβασmicroό (ας θυmicroηθούmicroε τους χαρισmicroατικούς laquoανδρόγυνουςraquo χαρακτήρες της
ελληνικής microυθολογίας όπως ο microάντης Τειρεσίας) Κατrsquo αυτόν τον τρόπο microπορεί να
ερmicroηνευτεί η παρουσία laquoγυναικείωνraquo κτερισmicroάτων σε ανδρικές ταφές και laquoανδρικώνraquo σε
γυναικείες
Πολυάριθmicroα αρχαιολογικά και εθνογραφικά παραδείγmicroατα microαρτυρούν τη
συmicromicroετοχή των παιδιών στις οικογενειακές εργασίες είτε ως microιmicroητικό παιγνίδι είτε ως
πραγmicroατική ενασχόληση microε σκοπό την κοινωνικοποίηση Γιrsquo αυτό σε πολλούς
πολιτισmicroούς η εκmicroάθηση microιας τέχνης επισφραγίζεται microε τελετές microετάβασης στον κόσmicroο
των ενηλίκων Σε τέτοιες microυήσεις microπορεί να χρησιmicroοποιούνταν κάποια από τα
microικρογραφικά οmicroοιώmicroατα οικοσκευών και εργαλείων από τους προϊστορικούς οικισmicroούς
της Μακεδονίας (σπίτια πελέκεις αγγεία έπιπλα και από το Ντικιλί Τας ένα οmicroοίωmicroα
βάρκας) Μάλιστα ορισmicroένα από τα πολυτιmicroότερα νεολιθικά κοσmicroήmicroατα όπως δακτύλιοι
από τα όστρεα Σπόνδυλος και Γλυκίmicroερις microε microικρή διάmicroετρο microπορεί προορίζονταν για
16
παιδιά ως δώρα αγάπης ή ενθυmicroήmicroατα σηmicroαντικών στιγmicroών ∆εν microπορούmicroε να γνωρίζουmicroε
ποιεςποιοι κατασκεύαζαν ή φορούσαν αυτά τα τεχνήmicroατα Είναι ωστόσο ενδιαφέρον ότι
η εικονογραφία των κοσmicroηmicroάτων αναγνωρίζεται κυρίως σε γυναικεία ειδώλια Θα
microπορούσε συνεπώς να υποτεθεί microε βάση τις αρχαιολογικές ενδείξεις ως προς τη
διακοινοτική κυκλοφορία κοσmicroηmicroάτων και υφασmicroάτων ότι γυναικεία ειδώλια microε πλούσια
ένδυση και κόσmicroηση αναπαριστούν γυναίκες microε καίριο ρόλο σε τέτοια δίκτυα επαφών
(πχ φηmicroισmicroένες τεχνίτριες)
Ολοκληρώνουmicroε microε ορισmicroένες παρατηρήσεις σχετικά microε τα αγγεία και
συγκεκριmicroένα τη microετάβαση από τα χειροποίητα στα τροχήλατα Τα πρώτα θεωρούνται
γυναικεία προϊόντα και γιrsquo αυτό microικρής αξίας ενώ τα δεύτερα προσγράφονται στο
ενεργητικό πρωτοπόρων ανδρών Ωστόσο το αρχαιολογικό υλικό κάθε άλλο παρά
επιβεβαιώνει τέτοιες προκαταλήψεις στη Μακεδονία η χειροποίητη κεραmicroική microε
microακραίωνη παράδοση συνεχίζει να χρησιmicroοποιείται microαζί microε την τροχήλατη microέχρι και την
ελληνιστική εποχή δηλαδή microια χιλιετία microετά την εmicroφάνιση της δεύτερης Τα πρωιmicroότερα
τροχήλατα αγγεία είναι σποραδικές microυκηναϊκές εισαγωγές των microέσων της 2ης χιλιετίας
πΧ ενώ οι εγχώριες αποmicroιmicroήσεις χρονολογούνται δύο ή τρεις αιώνες αργότερα (εικ 15)
Και οι δύο κατηγορίες εκπροσωπούνται microε microικρά ποσοστά στο σύνολο της κεραmicroικής
στην οποία κυριαρχούν οι χειροποίητες δηmicroιουργίες microε εξειδικευmicroένη παραγωγή σκευών
και διακοσmicroητικών ρυθmicroών κατά τόπους Επιπλέον φαίνεται ότι η εγχώρια και η
εισηγmicroένη κεραmicroική συνυπάρχουν χωρίς σηmicroαντικές αλληλεπιδράσεις
Από τα πλούσια διακοσmicroηmicroένα αγγεία της αρχαιότερης νεολιθικής microέχρι τα
απαιτητικά στην κατασκευή χονδροειδή αγγεία της τελικής νεολιθικής και της πρώιmicroης
εποχής του χαλκού και τα αmicroαυρόχρωmicroα και εγχάρακτα της ύστερης εποχής του χαλκού η
τέχνη του πηλού διακρίνεται για την ευρηmicroατικότητα την πείρα την καλαισθησία και το
εύρος των λειτουργιών της ∆εν γνωρίζουmicroε βέβαια το φύλο των κεραmicroέων (στην
αναγνώρισή του θα βοηθούσε η εξέταση δακτυλικών αποτυπωmicroάτων σε αγγεία)
microπορούmicroε ωστόσο να αναθεωρήσουmicroε προγενέστερες απόψεις ως προς την επινόηση της
κεραmicroικής για χρηστικούς λόγους όπως προτείνουν οι Catherine Perlegraves και Karen Vitelli
Οι πρώιmicroες αγγειοπλαστικές δηmicroιουργίες (Νέα Νικοmicroήδεια Γιαννιτσά) διακρίνονται για
τον υψηλό βαθmicroό έmicroπνευσης και αισθητικής Τέτοια περίτεχνα αγγεία κάθε άλλο παρά θα
ήταν κατάλληλα για τις καθηmicroερινές ανάγκες διατροφής και διατήρησης της τροφής θα
είχαν όmicroως συmicroβολική αξία λόγω της σπανιότητάς τους Εκείνο που θα microετρούσε για τους
ανθρώπους της αρχαιότερης νεολιθικής θα ήταν η πρωτόγνωρη microετατροπή της φυσικής
πρώτης ύλης σε πολιτισmicroικό αγαθό Γιrsquo αυτό οι πρώτες ή πρώτοι κάτοχοι της νέας γνώσης
17
microπορεί να ενέπνεαν στην κοινότητα σεβασmicroό ή και δέος ώστε να πρωταγωνιστούν σε
σαmicroανιστικές τελετές
ΣΥΝΤΟΜΟΓΡΑΦΙΕΣ
ΑΕΜΘ Το Αρχαιολογικό Έργο στη Μακεδονία και Θράκη
Θεσσαλονίκη Υπουργείο Πολιτισmicroού Υπουργείο
Μακεδονίας-Θράκης Αριστοτέλειο Πανεπιστήmicroιο
Θεσσαλονίκης
Εγνατία
Επετηρίδα του Ιστορικού και Αρχαιολογικού
Τmicroήmicroατος του Αριστοτελείου Πανεπιστηmicroίου
Θεσσαλονίκης
Η περιφέρεια του microυκηναϊκού κόσmicroου Ι Πρακτικά 1ου ∆ιεπιστηmicroονικού Συmicroποσίου Λαmicroία
25-29 Σεπτεmicroβρίου 1994 Αθήνα Υπουργείο
Πολιτισmicroού Ι∆΄ Εφορεία Προϊστορικών και
Κλασικών Αρχαιοτήτων
Η περιφέρεια του microυκηναϊκού κόσmicroου ΙΙ Πρακτικά 2ου ∆ιεπιστηmicroονικού Συmicroποσίου Λαmicroία
26-30 Σεπτεmicroβρίου 1999 Αθήνα Υπουργείο
Πολιτισmicroού Ι∆΄ Εφορεία Προϊστορικών και
Κλασικών Αρχαιοτήτων
Aegaeum Annales drsquoarcheacuteologie de lrsquoUniversiteacute de Liegravege et
UT-PASP Histoire de lrsquoart et lrsquoarcheacuteologie de la
Gregravece antique - University of Texas at Austin
Program in Aegean Scripts and Prehistory
BAR IS British Archaeological Reports International
Series Oxford Archaeopress
BCH Bulletin de Correspondance Helleacutenique
BSA Annual of the British School at Athens
18
Dikili Tash
Dikili Tash village preacutehistorique de Maceacutedoine
orientale Fouilles de Jean Deshayes (1961-1975)
Athegravenes Eacutecole Franccedilaise drsquoAthegravenes
Kastanas PAS Kastanas Ausgrabungen in einem Siedlunghuumlgel
der Bronze- und Eisenzeit Makedoniens 1975-1979
(Praumlhistorische Archaumlologie in Suumldosteuropa)
Volker Spiess
SSAA Sheffield Studies in Aegean Archaeology
Sheffield Sheffield Academic Press
UCLA MA University of California at Los Angeles Cotsen
Institute of Archaeology Monumenta
Archaeologica
ΕΠΙΛΟΓΗ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑΣ
ΟΙΚΙΣΜΟΙ
Κατάλογοι θέσεων - επισκοπήσεις της έρευνας
Andreou Stelios Michael Fotiadis και Kostas Kotsakis ldquoReview of Aegean prehistory V the Neolithic
and Bronze Age of northern Greecerdquo American Journal of Archaeology 100 3 (1996) 537-597
αναδηmicroοσίευση microε προσθήκες Tracey Cullen (επιmicro) Aegean prehistory a review (American
Journal of Archaeology supplement 1) Boston Archaeological Institute of America 2001 259-
327
Ασλάνης Ιωάννης Β Η προϊστορία της Μακεδονίας Ι η νεολιθική εποχή Αθήνα Καρδαmicroίτσα 1992
Γραmicromicroένος ∆ηmicroήτριος Β Νεολιθικές έρευνες στην Κεντρική και Ανατολική Μακεδονία (Βιβλιοθήκη της
εν Αθήναις Αρχαιολογικής Εταιρείας 117) Αθήνα 1991
Γραmicromicroένος ∆ηmicroήτριος Β Μάνθος Μπέσιος και Σταύρος Κώτσος Από τους προϊστορικούς οικισmicroούς της
Κεντρικής Μακεδονίας (Μακεδονική Βιβλιοθήκη 88) Θεσσαλονίκη Εταιρεία Μακεδονικών
Σπουδών 1997
Αρχοντικό
Βλ την ιστοσελίδα της ανασκαφής
lthttpwwwhistauthgrtomeisarchaeologyresearchexcavationsarhondikohtmgt
19
Άσσηρος
Wardle Kenneth A και Diana Wardle ldquoAssiros Toumba a brief history of the settlementrdquo Henrieta
Todorova Mark Stefanovich και Georg Ivanov (επιmicro) The StrumaStrymon river valley in
prehistory Proceedings of the International Symposium ldquoStrymon Praehistoricusrdquo Kjustendil ndash
Blagoevgrad (Bulgaria) Serres - Amphipolis (Greece) 27-910-10-2004 (In the Steps of James
Harvey Gaul 2) Sofia Gerda Henkel Stiftung Museum of History - Kjustendil 2007 451-479
Γιαννιτσά
Χρυσοστόmicroου Παναγιώτης laquoΟ νεολιθικός οικισmicroός των Γιαννιτσών Βraquo ΑΕΜΘ 3 (1989) 119-134
_____ laquoΟι νεολιθικές έρευνες στην πόλη και την επαρχία Γιαννιτσών κατά το 1991raquo ΑΕΜΘ 5 (1991)
111-126
_____ laquoΟ νεολιθικός οικισmicroός των Γιαννιτσών Β νέα ανασκαφικά δεδοmicroένα (1992-1993)raquo ΑΕΜΘ 7
(1993) 135-146
Χρυσοστόmicroου Παύλος και Παναγιώτης Χρυσοστόmicroου laquoΝεολιθικές έρευνες στα Γιαννιτσά και στην
περιοχή τουςraquo ΑΕΜΘ 4 (1990) 169-186
∆ήmicroητρα
Γραmicromicroένος ∆ηmicroήτριος Β Νεολιθική Μακεδονία (∆ηmicroοσιεύmicroατα του Αρχαιολογικού ∆ελτίου 56)
Αθήνα Υπουργείο Πολιτισmicroού Ταmicroείο Αρχαιολογικών Πόρων και Απαλλοτριώσεων 1997
∆ισπηλιό
Βλ την ιστοσελίδα της ανασκαφής
lthttpdispiliowebauthgrgt
Θέρmicroη
Παππά Μαρία Οργάνωση του χώρου και οικιστικά στοιχεία στους νεολιθικούς οικισmicroούς της Κεντρικής
Μακεδονίας διδακτορική διατριβή Αριστοτέλειο Πανεπιστήmicroιο Θεσσαλονίκης Τmicroήmicroα Ιστορίας
και Αρχαιολογίας 2 τόmicroοι 2008 lthttpcdslibauthgrsubmitarchiveGrizagri-2008-1546pdfgt
lthttpcdslibauthgrsubmitarchiveGrizagri-2008-1546pappapdfgt
Καστανάς
Aslanis Ioannis Kastanas die Fruumlhbronzezeitlichen Funde und Befunde (PAS 4) Berlin 1985
Becker Cornelia Kastanas die Tierknochenfunde (PAS 5) Berlin 1986
Ηaumlnsel Bernhard Kastanas die Grabung und der Baubefund (PAS 7) Berlin 1989
Houmlchstetter Alix Kastanas die Handgemachte Keramik Schicthen 19 bis 1 (PAS 3) Berlin 1984
_____ Kastanas die Kleinfunde (PAS 6) Berlin 1987
Jung Reinhrad Kastanas die Drehscheibenkeramik der Schichten 19 bis 11 (PAS 18) Kiel 2002
20
Kroll Helmut J Kastanas die Pfanzenfunde (PAS 2) Berlin 1983
Λιβαδοπόταmicroος
Τρανταλίδου Κ Π Καρκάνας Ε Μπελεγρίνου Θ Χατζηθεοδώρου laquoΣπήλαιο σε microια σηmicroαντική δίοδο
της ∆υτικής Μακεδονίας στο Φαράγγι του Λιβαδοπόταmicroου πρώτη παρουσίασηraquo ΑΕΜΘ 19
(2005) 579-594
Μακρύγιαλος
Βλ Μ Παππά (Θέρmicroη)
Μάνδαλο
Μερούσης Νίκος και Μαριάννα Νικολαΐδου laquoΗ κεραmicroική της νεολιθικής και της πρώιmicroης εποχής του
χαλκού από τον προϊστορικό οικισmicroό Μανδάλου Πέλλας η τεχνολογική διαφοροποίησηraquo ΑΕΜΘ
11 (1997) 155-163
Παπαευθυmicroίου-Παπανθίmicroου Αικατερίνη laquoΤρία νεολιθικά ειδώλια από το Μάνδαλο της Μακεδονίαςraquo
Ειλαπίνη τόmicroος τιmicroητικός για τον καθηγητή Νικόλαο Πλάτωνα Ηράκλειο ∆ήmicroος Ηρακλείου
Βικελαία Βιβλιοθήκη 1987 171-177
Παπαευθυmicroίου-Παπανθίmicroου Αικατερίνη και Αγγελική Πιλάλη-Παπαστερίου laquoΑνασκαφές στο
Μάνδαλοraquo ΑΕΜΘ 1 (1987) 173-180
_____ laquoΑνασκαφή στο Μάνδαλοraquo ΑΕΜΘ 2 (1988) 127-135
_____ laquoΗ ανασκαφική έρευνα στο Μάνδαλο 1987-1990raquo Εγνατία 2 (1990) 411-421
_____ laquoΟ προϊστορικός οικισmicroός στο Μάνδαλο νέα στοιχεία στην προϊστορία της Μακεδονίαςraquo Αρχαία
Μακεδονία V Ανακοινώσεις κατά το 5ο ∆ιεθνές Συmicroπόσιο Θεσσαλονίκη 10-15 Οκτωβρίου 1989
τόmicro 2 (Ίδρυmicroα Μελετών Χερσονήσου του Αίmicroου 240) Θεσσαλονίκη 1993 1207-1216
_____ laquoΟι προϊστορικοί οικισmicroοί στο Μάνδαλο και στο Αρχοντικό Πέλλαςraquo ΑΕΜΘ 10Α (1996) 143-
158
Πιλάλη-Παπαστερίου Αγγελική Αικατερίνη Παπαευθυmicroίου-Παπανθίmicroου Κώστας Κωτσάκης και Θώmicroη
Σαββοπούλου laquoΝέος προϊστορικός οικισmicroός στο Μάνδαλο ∆υτικής Μακεδονίαςraquo Αρχαία
Μακεδονία IV Ανακοινώσεις κατά το 4ο ∆ιεθνές Συmicroπόσιο Θεσσαλονίκη 21-25 Σεπτεmicroβρίου 1983
(Ίδρυmicroα Μελετών Χερσονήσου του Αίmicroου 204) Θεσσαλονίκη 1986 451-465
Nikolaidou Marianna Nikos Merousis Aikaterini Papanthimou και Angeliki Papasteriou ldquoFrom metron
to context in NeolithicEarly Bronze Age Mandalon northwestern Greece the example of
ceramicsrdquo Karen Polinger Foster και Robert Laffineur (επιmicro) METRON measuring the Aegean
Bronze Age Proceedings of the 9th International Aegean Conference Yale University 18-21 April
2002 (Aegaeum 24) 2003 317-325
Valamoti Soultana Plants and people in Late Neolithic and Early Bronze Age Greece an
archaeobotanical investigation (BAR IS 1258) 2004
21
Νέα Νικοmicroήδεια
Rodden Robert J και Kenneth A Wardle (επιmicro) Nea Nikomedeia I the excavation of an Early
Neolithic village in northern Greece 1961-1964 directed by R J Rodden The excavation and the
ceramic assemblage (BSA supplementary volume 25) London British School at Athens 1996
Ντικιλί Τας
Koukouli-Chryssanthaki Haiumldo Reneacute Treuil Laurent Lespez και Dimitra Malamidou Dikili Tash
village preacutehistorique de Maceacutedoine orientale Recherches franco-helleacuteniques dirigeacutees par la
Socieacuteteacute archeacuteologique drsquoAthegravenes et lrsquoEacutecole franccedilaise drsquoAthegravenes (1986-2001) (Bibliothegraveque de la
Socieacuteteacute Αrcheacuteologique drsquoAthegravenes 254) Athegravenes 2008
Treuil Reneacute (επιmicro) Dikili Tash τόmicro 1 (BCH suppleacutement 24) 1992
_____ (επιmicro) Dikili Tash τόmicro 2 (BCH suppleacutement 37) 2004
Ροδοχώρι
Rodden Robert J ldquoRecent discoveries from prehistoric Macedonia (an interim report)rdquo Balkan Studies
5 (1964) 110-124
Σέρβια
Ridley Cressida Kenneth A Wardle και Catharine A Μould microε τη συνεργασία των Jill Carington
Smith Rupert Housely Jonathan Musgrave και Bill Phelps Servia I Anglo-Hellenic rescue
excavations 1971-73 directed by Katerina Rhomiopoulou and Cressida Ridley (BSA
supplementary volume 32) London British School at Athens 2000
Σιταγροί
Elster Ernestine S ldquoConstruction and use of the Early Bronze Age Burnt House at Sitagroi craft and
technologyrdquo Robert Laffineur και Philip P Betancourt (επιmicro) TECHNI craftsmen craftswomen
and craftsmanship in the Aegean Bronze Age Proceedings of the 6th International Aegean
Conference Philadelphia Temple University 18-21 April 1996 τόmicro 1 (Aegaeum 16) 1997 19-
35
Elster Ernestine S και Colin Renfrew (επιmicro) Prehistoric Sitagroi excavations in northeast Greece
1968-1970 The final report τόmicro 2 (UCLA MA 20) 2003
Renfrew Colin Marija Gimbutas και Ernestine S Elster (επιmicro) Excavations at Sitagroi a prehistoric
village in northeast Greece τόmicro 1 (UCLA MA 13) 1986
Σκάλα Σωτήρος
Κουκούλη-Χρυσανθάκη Χάιδω laquoΟικισmicroός της πρώιmicroης εποχής του χαλκού στη Σκάλα Σωτήρος
Θάσουraquo ΑΕΜΘ 1 (1987) 389-406
22
_____ laquoΟικισmicroός της πρώιmicroης εποχής του χαλκού στη Σκάλα Σωτήρος Θάσου ΙΙraquo ΑΕΜΘ 2 (1988) 421-
431
_____ laquoΑνασκαφή Σκάλας Σωτήροςraquo ΑΕΜΘ 3 (1989) 507-520
_____ laquoΑνασκαφή Σκάλας Σωτήρος 1990raquo ΑΕΜΘ 4 (1990) 531-545
Τούmicroπα
Αναγνώστου Ιωάννα ∆ηmicroήτρης Κυριάκου Ευαγγελία Κυριατζή και Arturo Vargas laquoΑνασκαφή
Τούmicroπας Θεσσαλονίκης 1990 οι εργασίες στην πλαγιά της Τούmicroπαςraquo ΑΕΜΘ 4 (1990) 277-287
Ανδρέου Στέλιος και Κώστας Κωτσάκης laquoΗ ανασκαφή στην Τούmicroπα Θεσσαλονίκης το 1991raquo ΑΕΜΘ
5 (1991) 209-219
_____ laquoΑνασκαφή Τούmicroπας Θεσσαλονίκης 1992raquo ΑΕΜΘ 6 (1992) 259-272
_____ laquoΗ προϊστορική Τούmicroπα της Θεσσαλονίκης παλιά και νέα ερωτήmicroαταraquo ΑΕΜΘ 10Α (1996) 369-
387
Ανδρέου Στέλιος Κώστας Κωτσάκης και Γιώργος Χ Χουρmicroουζιάδης laquoΑνασκαφή στην Τούmicroπα
Θεσσαλονίκης 1989raquo Εγνατία 2 (1990) 381-404
Κραχτοπούλου Αθανασία και Κοσmicroάς Τουλούmicroης laquoΑνασκαφή Τούmicroπας 1990 οι εργασίες στην
κορυφή της Τούmicroπαςraquo ΑΕΜΘ 4 (1990) 289-297
Κωτσάκης Κώστας και Στέλιος Ανδρέου laquoΠροκαταρκτικές παρατηρήσεις για την οργάνωση του χώρου
στην προϊστορική Τούmicroπα Θεσσαλονίκηςraquo ΑΕΜΘ 1 (1987) 223-232
_____ laquoΠροκαταρκτικές παρατηρήσεις στις αρχιτεκτονικές φάσεις του οικισmicroού της Τούmicroπας
Θεσσαλονίκηςraquo ΑΕΜΘ 3 (1989) 201-213
_____ laquoΑνασκαφή Τούmicroπας Θεσσαλονίκης 1993raquo ΑΕΜΘ 7 (1993) 279-286
Χουρmicroουζιάδης Γιώργος laquoH ανασκαφή της Τούmicroπας (1984-1987) raquo ΑΕΜΘ 1 (1987) 219-222
_____ laquoΗ Τούmicroπα και ο lsquoασιατικός τρόπος παραγωγήςrsquoraquo ΑΕΜΘ 4 (1990) 269-275
ΤΑΦΕΣ
Ανδρόνικος Μανόλης Βεργίνα Ι το νεκροταφείον των τύmicroβων (Βιβλιοθήκη της εν Αθήναις
Αρχαιολογικής Εταιρείας 62) Αθήνα 1969
Γραmicromicroένος ∆ηmicroήτριος Β και Σέβη Τριανταφύλου (επιmicro) Ανθρωπολογικές microελέτες από τη Βόρεια
Ελλάδα τόmicro 1 (∆ηmicroοσιεύmicroατα του Αρχαιολογικού Ινστιτούτου Μακεδονικών και Θρακικών
Σπουδών 5) Θεσσαλονίκη 2004
Ζιώτα Χριστίνα Ταφικές πρακτικές και κοινωνίες της εποχής του χαλκού στη ∆υτική Μακεδονία τα
νεκροταφεία στην Κοιλάδα και τις Γούλες Κοζάνης διδακτορική διατριβή Αριστοτέλειο
Πανεπιστήmicroιο Θεσσαλονίκης Τmicroήmicroα Ιστορίας και Αρχαιολογίας 2007
lthttpcdslibauthgrsubmitarchiveGrizagri-2007-602pdfgt
Καρλιάmicroπας Γιάννης Μάνθος Μπέσιος και Σέβη Τριανταφύλλου laquoΝεκροταφεία της πρώιmicroης εποχής
του σιδήρου στη Βόρεια Πιερίαraquo Νικόλαος Χ Σταmicroπολίδης και Αγγελική Γιαννικούρη (επιmicro) Το
23
Αιγαίο στην πρώιmicroη εποχή του σιδήρου Πρακτικά του ∆ιεθνούς Συmicroποσίου Ρόδος 1-4 Νοεmicroβρίου
2002 Αθήνα Πανεπιστήmicroιο Κρήτης - Υπουργείο Πολιτισmicroού Ινστιτούτο Αιγαιακών Σπουδών
2004 341-352
Καραmicroήτρου-Μεντεσίδη Γεωργία Βόιον - Νότια Ορεστίς αρχαιολογική έρευνα και ιστορική τοπογραφία
2 τόmicroοι Θεσσαλονίκη Θ Αλτιντζής 1999
Κουκούλη-Χρυσανθάκη Χάιδω Πρωτοϊστορική Θάσος τα νεκροταφεία του οικισmicroού Καστρί 3 τόmicroοι
(∆ηmicroοσιεύmicroατα του Αρχαιολογικού ∆ελτίου 45) Αθήνα Υπουργείο Πολιτισmicroού Ταmicroείο
Αρχαιολογικών Πόρων και Απαλλοτριώσεων 1992
Σαββοπούλου Θώmicroη laquoΠαλιό Γυναικόκαστρο το νεκροταφείο των lsquoπεριβόλωνrsquoraquo Νικόλαος Χ
Σταmicroπολίδης (επιmicro) Καύσεις στην εποχή του χαλκού και του σιδήρου Πρακτικά Συmicroποσίου Ρόδος
29 Απριλίου - 2 Μαΐου 1999 Πανεπιστήmicroιο Κρήτης - ΚΒ΄ Εφορεία Προϊστορικών και Κλασικών
Αραχιοτήτων - Μεσογειακή Αρχαιολογική Εταιρεία Αθήνα Πανεπιστήmicroιο Κρήτης 2001 169-185
Linduff Katheryn M και Karen S Rubinson (επιmicro) Are all warriors male Gender roles on the ancient
Eurasian steppe Lanham AltaMira 2008
Papadopoulos John K microε τη συνεργασία των Jonathan H Musgrave Sandor Boumlkoumlnyi Deborah
Ruscillo Ferene Gyulai Kristina Kelertas R E Jones και I K Whitbread The Early Iron Age
cemetery at Torone excavations conducted by the Australian Archaeological Institute at Athens in
collaboration with the Athens Archaeological Society 2 τόmicroοι (UCLA MA 24) 2005
Triantaphyllou Sevi A bioarchaeological approach to prehistoric cemetery populations from central
and western Greek Macedonia (BAR IS 976) 2001
ΝΕΟΛΙΘΙΚΑ ΕΙ∆ΩΛΙΑ
Κοκκινίδου ∆ήmicroητρα Παρελθόν και εξουσία όψεις της αρχαιολογίας στην ελληνική κοινωνία και
εκπαίδευση Θεσσαλονίκη Βάνιας 2005 (κεφ 39)
Κοκκινίδου ∆ήmicroητρα και Μαριάννα Νικολαΐδου Η αρχαιολογία και η κοινωνική ταυτότητα του φύλου
προσεγγίσεις στην αιγαιακή προϊστορία Θεσσαλονίκη Βάνιας 1993 (κεφ 43-44)
Kokkinidou Dimitra και Marianna Nikolaidou ldquoBody imagery in the Aegean Neolithic ideological
implications of anthropomorphic figurinesrdquo Jane Moore και Eleanor Scott (επιmicro) Invisible people
and processes writing gender and childhood into European archaeology London - New York
Leicester University Press 1997 88-112
Talalay Lauren E ldquoHeady business skulls heads and decapitation in Neolithic Anatolia and Greecerdquo
Journal of Mediterranean Archaeology 17 2 (2004) 139-163
ΤΕΛΕΤΟΥΡΓΙΚΕΣ ΟΨΕΙΣ ΤΗΣ ΝΕΟΛΙΘΙΚΗΣ ΚΑΙ ΤΗΣ ΕΠΟΧΗΣ ΤΟΥ ΧΑΛΚΟΥ
Nikolaidou Marianna ldquoOrnament production and use at Sitagroi northeast Greece symbolic and social
implications of an Early Bronze Age technologyrdquo Robert Laffineur και Philip P Betancourt
(επιmicro) TECHNI craftsmen craftswomen and craftsmanship in the Aegean Bronze Age
24
Proceedings of the 6th International Aegean Conference Philadelphia Temple University 18-21
April 1996 τόmicro 1 (Aegaeum 16) 1997 177-196
Nikolaidou Marianna ldquoRitualized technologies in the Aegean Neolithic The crafts of adornmentrdquo
Evangelos Kyriakidis (επιmicro) The archaeology of ritual (UCLA Cotsen Advanced Seminars 3)
2007 183-208
Perlegraves Catherine και Karen D Vitelli ldquoCraft specialization in the Neolithic of Greecerdquo Paul Halstead
(επιmicro) Neolithic society in Greece (SSAA 2) 1999 96-107
ΝΕΟΛΙΘΙΚΟΙ ΠΕΡΙΒΟΛΟΙ
Kokkinidou Dimitra και Marianna Nikolaidou ldquoNeolithic enclosures in Greek Macedonia violent and
non-violent aspects of territorial demarcationrdquo John Carman και Anthony Harding (επιmicro) Ancient
warfare archaeological perspectives Phoenix Mill Sutton 2004 2η έκδοση 89-99
ΜΥΚΗΝΑΪΚΕΣ ΕΠΙ∆ΡΑΣΕΙΣ
Ανδρέου Στέλιος laquoΗ microυκηναϊκή κεραmicroική και οι κοινωνίες της Κεντρικής Μακεδονίας στην ύστερη
εποχή του χαλκούraquo Η περιφέρεια του microυκηναϊκού κόσmicroου II 2003 191-210
Ανδρέου Στέλιος και Κώστας Κωτσάκης laquoΜυκηναϊκή παρουσία Μυκηναϊκή περιφέρεια Η Τούmicroπα
Θεσσαλονίκης microια θέση της εποχής του χαλκού στη Μακεδονίαraquo Η περιφέρεια του microυκηναϊκού
κόσmicroου Ι 1999 107-116
Jung Reinhrad laquoΗ microυκηναϊκή κεραmicroική της Μακεδονίας και η σηmicroασία τηςraquo Η περιφέρεια του
microυκηναϊκού κόσmicroου ΙΙ 2003 211-225
Καραmicroήτρου-Μεντεσίδη Γεωργία laquoΜυκηναϊκά Αιανής Ελιmicroιώτιδας και Άνω Μακεδονίαςraquo Η
περιφέρεια του microυκηναϊκού κόσmicroου ΙΙ 2003 167-190
Στεφανή Λιάνα και Νίκος Μερούσης laquoΤοπίο στην οmicroίχλη η 2η χιλιετία στην πεδιάδα της Κεντρικής
Μακεδονίαςraquo Η περιφέρεια του microυκηναϊκού κόσmicroου ΙΙ 2003 227-242
Andreou Stelios ldquoExploring the patterns of power in the Bronze Age settlements of northern Greece
Keith Branigan (επιmicro) Urbanism in the Aegean Bronze Age (SSAA 4) 2002 160-173
Buxeda J I Garrigoacutes R E Jones V Kilikoglou S T Levi Y Maniatis J Mitchell L Vagnetti K A
Wardle και S Andreou ldquoTechnology transfer at the periphery of the Mycenaean world the case of
Mycenaean pottery found in central Macedonia (Greece) and the plain of Sybaris (Italia)
Archaeometry 43 2 (2003) 263-284
Jung Reinhrad ldquoLate Helladic IIIC at the Touacutembes of Kastanas and Oacutelynthos and the problems of
Macedonian Mycenaean potteryrdquo Sigrid Deger-Jalkotzy και Michaela Zavadil (επιmicro) LH IIIC
chronology and synchronisms Proceedings of the International Workshop held at the Austrian
Academy of Sciences 7-8 May 2001 (Veroumlffentlichungen der Mykenischen Kommision 20)
Wien 2003 131- 144
25
Kiriatzi Evangelia Stelios Andreou Sarantis Dimitriadis και Kostas Kotsakis ldquoCo-exisitng traditions
handmade and wheelmade pottery in Late Bronze Age central Macedoniarsquo Robert Laffineur και
Philip P Betancourt (επιmicro) TECHNI craftsmen craftswomen and craftsmanship in the Aegean
Bronze Age Proceedings of the 6th International Aegean Conference Philadelphia Temple
University 18-21 April 1996 τόmicro 2 (Aegaeum 16) 1997 361-368
Wardle Kenneth A ldquoMycenaean trade and influence in northern Greecerdquo Carol Zerner Peter Zerner και
John Winder (επιmicro) Wace and Blegen pottery as evidence for trade in the Aegean Bronze Age
1939-1989 Proceedings of an International Conference held at the American School of Classical
Studies at Athens December 2-3 1989 Amsterdam Gieben 1993 117-141
ΑΠΟΘΗΚΕΥΣΗ
Τουλούmicroης Κοσmicroάς Το περίσσευmicroα στην προϊστορία η προϊστορική οικονοmicroία microε βάση τα αρχαιολογικά
δεδοmicroένα Θεσσαλονίκη Σύγχρονη Παιδεία 1996
Margomenou Despina ldquoFood storage in prehistoric Greece interrogating complexity at the margins of
the lsquoMycenaean worldrsquordquo Journal of Mediterranean Archaeology 21 2 (2008) 191-212
Margomenou Despina Stelios Andreou και Kostas Kotsakis ldquoThe Thessaloniki tell an approach to the
study of the pithoi and the question of storage in the Late Bronze Agerdquo ΑΕΜΘ 19 (2005) 157-
171
26
ΕΙΚΟΝΕΣ
Εικόνα 1 Γυναικείο στεατοπυγικό ειδώλιο από πηλό της αρχαιότερης νεολιθικής
(Νέα Νικοmicroήδεια Αρχαιολογικό Μουσείο Βέροιας)
∆ηmicroήτριος Ρ Θεοχάρης Νεολιθική Ελλάς Αθήνα Εθνική Τράπεζα της Ελλάδος 1973 εικ 18 Ίδρυmicroα Μείζονος Ελληνισmicroού lthttpwwwfhwgrchronos01engallerynlnikomidnikom4maxhtmlgt
27
Εικόνα 2 Γυναικείο ειδώλιο από πηλό της νεότερης νεολιθικής (Μακρύγιαλος)
Μάνθος Μπέσιος και Μαρία Παππά Πύδνα Κατερίνη Πιερική Αναπτυξιακή 1995 25 Ίδρυmicroα Μείζονος Ελληνισmicroού lthttpwwwfhwgrchronos01engallerynlmakrygmakryg12maxhtmlgt
28
Εικόνα 3 Γυναικείο πήλινο ειδώλιο της νεότερης νεολιθικής (Μάνδαλο
Αρχαιολογικό Μουσείο Πέλλας)
Φωτογραφικό αρχείο Αικατερίνης Παπαευθυmicroίου-Παπανθίmicroου και Αγγελικής Πιλάλη-Παπαστερίου Ίδρυmicroα Μείζονος Ελληνισmicroού lthttpwwwfhwgrchronos01engallerynlmandalomandalo6maxhtmlgt
29
Εικόνα 4 Γυναικείο ακρόλιθο ειδώλιο της νεότερης νεολιθικής (Μάνδαλο
Αρχαιολογικό Μουσείο Πέλλας)
Φωτογραφικό αρχείο Αικατερίνης Παπαευθυmicroίου-Παπανθίmicroου και Αγγελικής Πιλάλη-Παπαστερίου Ίδρυmicroα Μείζονος Ελληνισmicroού lthttpwwwfhwgrchronos01engallerynlmandalomandalo4htmlgt lthttpwwwfhwgrchronos01engallerynlmandalomandalo5maxhtmlgt
30
Εικόνα 5 Γυναικείο σχηmicroατοποιηmicroένο ειδώλιο από πέτρα της τελικής νεολιθικής
(Σιταγροί Αρχαιολογικό Μουσείο ∆ράmicroας)
Γεώργιος Α Παπαθανασόπουλος (επιmicro) Ο νεολιθικός πολιτισmicroός στην Ελλάδα Αθήνα Ίδρυmicroα Νικολάου Π Γουλανδρή - Μουσείο Κυκλαδικής Τέχνης 1996 αρ καταλόγου 200 Ίδρυmicroα Μείζονος Ελληνισmicroού lthttpwwwfhwgrchronos01engallerynlsitagsitag3htmlgt
31
Εικόνα 6 Σταυρόσχηmicroα ειδώλια από microάρmicroαρο της νεότερης νεολιθικής
(Μακρύγιαλος)
Μάνθος Μπέσιος και Μαρία Παππά Πύδνα Κατερίνη Πιερική Αναπτυξιακή 1995 22 Ίδρυmicroα Μείζονος Ελληνισmicroού lthttpwwwfhwgrchronos01engallerynlmakrygmakryg6maxhtmlgt
32
Εικόνα 7 Κοσmicroήmicroατα από Σπόνδυλο (Σιταγροί Αρχαιολογικό Μουσείο ∆ράmicroας)
∆ηmicroήτριος Ρ Θεοχάρης Νεολιθική Ελλάς Αθήνα Εθνική Τράπεζα της Ελλάδος 1973 εικ 110 Ίδρυmicroα Μείζονος Ελληνισmicroού lthttpwwwfhwgrchronos01engallerynlsitagsitag5htmlgt
33
Εικόνα 8 Κοσmicroήmicroατα από Σπόνδυλο της τελικής νεολιθικής (Μακρύγιαλος)
Μάνθος Μπέσιος και Μαρία Παππά Πύδνα Κατερίνη Πιερική Αναπτυξιακή 1995 32 Ίδρυmicroα Μείζονος Ελληνισmicroού lthttpwwwfhwgrchronos01engallerynlmakrygmakryg19htmlgt
34
Εικόνα 9 Περίβολος της νεότερης-τελικής νεολιθικής στο Μάνδαλο
Φωτογραφικό αρχείο Αικατερίνης Παπαευθυmicroίου-Παπανθίmicroου και Αγγελικής Πιλάλη-Παπαστερίου Ίδρυmicroα Μείζονος Ελληνισmicroού lthttpwwwfhwgrchronos01engallerynlmandalomandalo2htmlgt
35
Εικόνα 10 Τάφροι της νεότερης νεολιθικής στον Μακρύγιαλο
Μάνθος Μπέσιος και Μαρία Παππά Πύδνα Κατερίνη Πιερική Αναπτυξιακή 1995 23 Ίδρυmicroα Μείζονος Ελληνισmicroού lthttpwwwfhwgrchronos01engallerynlmakrygmakryg1htmlgt
36
Εικόνα 11 Αποθηκευτικοί χώροι της ύστερης εποχής του χαλκού στην Άσσηρο
Kenneth A Wardle Institute of Archaeology and Antiquity University of Birmingham
lthttpartswebbhamacukahakawAssirosassirosiaph12htmgt
37
Εικόνα 12 Αναπαράσταση πασσαλόπηκτου οικήmicroατος της αρχαιότερης νεολιθικής
στη Νέα Νικοmicroήδεια
∆ηmicroήτριος Ρ Θεοχάρης Νεολιθική Ελλάς Αθήνα Εθνική Τράπεζα της Ελλάδος σχ 14 Ίδρυmicroα Μείζονος Ελληνισmicroού lthttpwwwfhwgrchronos01engallerynlnikomidnikom2htmlgt
38
Εικόνα 13 Πασσσαλόπηκτα οικήmicroατα και φούρνοι της πρώιmicroης εποχής στο
Αρχοντικό
Τοmicroέας Αρχαιολογίας Τmicroήmicroα Ιστορίας και Αρχαιολογίας Αριστοτελείου Πανεπιστηmicroίου Θεσσαλονίκης lthttpwwwhistauthgrtomeisarchaeologyresearchexcavationsarhondikohtmgt
39
Εικόνα 14 Πήλινες άγκυρες της πρώιmicroης εποχής του χαλκού από τα Σέρβια
Kenneth A Wardle Institute of Archaeology and Antiquity University of Birmingham lthttpartswebbhamacukahakawServiaserviaclayhtmgt
40
Εικόνα 15 Τοπική microυκηναϊκή κεραmicroική από την Άσσηρο (γύρω στο 1150 πΧ)
Kenneth A Wardle Institute of Archaeology and Antiquity University of Birmingham lthttpartswebbhamacukahakawAssirosassirosmycenaean2htmgt
12
οχυρωmicroένων οικισmicroών (Σκάλα Σωτήρος Θάσου) Η οικονοmicroία παραmicroένει
γεωργοκτηνοτροφική εκλείπουν όmicroως στοιχεία της νεολιθικής όπως τα διακοσmicroηmicroένα
αγγεία και τα ειδώλια Στην κεραmicroική εισάγονται νέα σχήmicroατα (πχ αποθηκευτικά αγγεία)
και χονδροειδέστερα σκεύη Οι αντιστοιχίες αφορούν περισσότερο τα Βαλκάνια παρά το
Νότιο Αιγαίο το οποίο βαδίζει προς την αστικοποίηση και την κοινωνική
διαστρωmicroάτωση Εξαιτίας της laquoκαθυστέρησήςraquo της ως προς τις εξελίξεις στον νότο η
Μακεδονία της εποχής του χαλκού θεωρήθηκε laquoσυντηρητικήraquo και ο laquoσυντηρητισmicroόςraquo της
αποδόθηκε σε δηmicroογραφικές ανακατατάξεις Λόγου χάρη σύmicroφωνα microε τη θεωρία της
Gimbutas την τρίτη χιλιετία πΧ αρχίζει η κάθοδος των νοmicroάδων Ινδοευρωπαίων από την
Ανατολική Ευρώπη για να ολοκληρωθεί microε την καταστροφή του ειρηνικού microητριαρχικού
πολιτισmicroού των νεολιθικών Βαλκανίων Οι εισβολείς κατασκεύαζαν κεντρικά αψιδωτά
κτίσmicroατα-οικίες αρχηγών (Καmicroένη Οικία και Μακρά Οικία των Σιταγρών) ταφικούς
τύmicroβους και χονδροειδή κεραmicroική κυρίως κύπελλα για κατανάλωση ποτού -
χαρακτηριστικά που σηmicroατοδοτούν τις αρχές της ανδροκρατίας όπως αυτή θα παγιωθεί
στις microυκηναϊκές κοινωνίες
Μεγαροειδή και αψιδωτά κτίσmicroατα αποθηκευτικές εγκαταστάσεις και τεχνολογικά
εργαστήρια της ύστερης εποχής του χαλκού έχουν ανασκαφεί στην Άσσηρο (εικ 11) τον
Καστανά και την Τούmicroπα Θεσσαλονίκης Εκτεταmicroένα άνδηρα ορίζουν τους οικισmicroούς
στην Άσσηρο και την Τούmicroπα Παρόλο που η συγκέντρωση της παραγωγής και οι
ογκώδεις αρχιτεκτονικές κατασκευές παραπέmicroπουν σε κάποια microορφή οικιστικής
ιεραρχίας είναι δύσκολο να γίνουν συγκρίσεις microε τα ανακτορικά κέντρα της Νότιας
Ελλάδας Το πλήθος των microυκηναϊκών ευρηmicroάτων σε νεκροταφεία του Ολύmicroπου έχει
αποδοθεί σε microυκηναϊκή εγκατάσταση η οποία microετατόπισε προς τα βόρεια τα microέχρι τότε
γνωστά όρια του θεωρούmicroενου ως πρωιmicroότερου ελληνικού πολιτισmicroού Τόσο οι θεωρίες
περί microεταναστεύσεων από το βορά όσο και η σύγκριση της Μακεδονίας microε τον νότο έχουν
αmicroφισβητηθεί πειστικά Τα microυκηναϊκά αντικείmicroενα και οι εγχώριες αποmicroιmicroήσεις τους ούτε
αντιστοιχούν σε microεγάλο microέρος των ευρηmicroάτων (πχ περιορισmicroένη ποσότητα microυκηναϊκής ή
microυκηναΐζουσας κεραmicroικής στην Άσσηρο και την Τούmicroπα) ούτε αποδεικνύουν
πληθυσmicroιακές microετακινήσεις Εκείνο που πρέπει να αναζητηθεί είναι η αιτία της
συγκέντρωσης επείσακτων στοιχείων σε ορισmicroένες microόνο θέσεις και συγχρόνως να ληφθεί
υπόψη η microακρόχρονη παράδοση των τοπικών τεχνολογιών
13
Η ΖΩΗ ΣΤΟΥΣ ΟΙΚΙΣΜΟΥΣ
Ενδεικτικά παραδείγmicroατα κατοικιών προέρχονται από τη Νέα Νικοmicroήδεια της
αρχαιότερης νεολιθικής (εικ 12) το Μάνδαλο και τον Μακρύγιαλο της νεότερης
νεολιθικής (microε εστίες και αποθηκευτικούς σιρούς και microε φούρνους και έναν υπόγειο
αποθηκευτικό χώρο αντίστοιχα) το Αρχοντικό της πρώιmicroης και microέσης εποχής του χαλκού
(microε καλοκτισmicroένους φούρνους - εικ 13) και τον Καστανά της ύστερης εποχής χαλκού (microε
προσκτίσmicroατα-microαγειρεία) Η καλά διατηρηmicroένη Καmicroένη Οικία των Σιταγρών είναι ένα
πασσαλόπηκτο κτίσmicroα microε microεγαροειδή κάτοψη και τριmicroερή διάρθρωση ένα ανοιχτό αίθριο
microπροστά έναν τετράπλευρο κύριο χώρο πολλαπλών χρήσεων και στο βάθος microια αψιδωτή
κουζίνα-αποθήκη πιθανώς ηmicroιυπαίθρια H οικοσκευή βρέθηκε επί τόπου όπως την είχαν
χρησιmicroοποιήσει οι κάτοικοι Η κουζίνα της οποίας ο εξωτερικός τοίχος (ίσως φράχτης)
είχε ελαφριά κατασκευή από φθαρτό υλικό ήταν εξοπλισmicroένη microε δύο φούρνους σιρούς
αποθηκευτικά αγγεία εργαλεία και microαγειρικά σκεύη Ο χώρος ήταν αρκετά microεγάλος για
να εργάζονται άνετα microαζί δύο-τρία άτοmicroα σχετικά απερίσπαστα αλλά και microε εύκολη
πρόσβαση στην αυλή του σπιτιού και στην κουζίνα του γειτονικού Τα οστά ζώων και τα
υπολείmicromicroατα φυτών παρέχουν πληροφορίες σχετικά microε τη διατροφή κρέας δηmicroητριακά
όσπρια φρούτα (σταφύλια αχλάδια κεράσια σύκα φυστίκια βελανίδια) όστρεα και
ψάρια της θάλασσας και του γλυκού νερού σαλιγκάρια πουλιά Στο ευρύχωρο κεντρικό
δωmicroάτιο υπήρχε microια microεγάλη καλοφτιαγmicroένη εστία πλαισιωmicroένη από πασσάλους όπου θα
κρέmicroονταν για να αποξηρανθούν τροφές δέρmicroατα microαλλί Γύρω από τη φωτιά θα
συγκεντρώνονταν ένοικοι και επισκέπτες για ένα ζεστό γεύmicroα microε τη συνοδεία ποτού για
συναναστροφή ανάπαυση ή εργασία Τριπτήρες σφονδύλια οστέινα εργαλεία microαρτυρούν
επεξεργασία διαφόρων υλών και γνέσιmicroο (ίσως και ύφανση σε φθαρτό αργαλειό)
∆έρmicroατα και γούνες ζώων (στην ανασκαφή βρέθηκαν οστά θηραmicroάτων) και πολύχρωmicroα
υφαντά (από το microαλλί των προβάτων του οικισmicroού) θα πρόσφεραν άνεση και ζεστασιά
Χώρος καθηmicroερινής δραστηριότητας για microικρούς και microεγάλους θα ήταν το αίθριο για
παιχνίδι φαγητό και ύπνο το καλοκαίρι αποθήκευση της σοδειάς επιδιορθώσεις
εργαλείων ύφανση συντροφιά microε τις γειτόνισσες και τους γείτονες
Τα αυτόνοmicroα microονόχωρα ή ολιγόχωρα οικήmicroατα υποδηλώνουν ολιγοmicroελείς
κοινωνικούς πυρήνες το microέγεθος των οποίων microπορεί να υπολογιστεί microε βάση τον αριθmicroό
και τη χωρητικότητα των αποθηκευτικών εγκαταστάσεων -στην περίπτωση της Καmicroένης
Οικίας σε έξι άτοmicroα Η ελεύθερη έκταση ανάmicroεσα στα οικήmicroατα θα είχε κοινή χρήση
άλλοτε microε όρους καλής γειτονίας και άλλοτε ανταγωνισmicroού Κοινόχρηστες κατασκευές
14
έχουν αποκαλυφτεί στη νεότερη νεολιθική της Θέρmicroης Θεσσαλονίκης και του
Μακρύγιαλου (ανοιχτοί λιθόστρωτοι χώροι οικοτεχνικής δραστηριότητας και περιοχή microε
microικρούς φούρνους αντίστοιχα) και στην τελική φάση της πρώιmicroης εποχής του χαλκού
στους Σιταγρούς (συστάδα κυκλικών πήλινων σιρών και λάκκων microε εστίες δάπεδο και
θρανίο) Στους σιρούς των Σιταγρών είναι εντυπωσιακή η ποσότητα καταλοίπων
συλλογικής παραγωγής κατανάλωσης και αποθήκευσης λίθινες λεπίδες τριπτήρες
γουδιά οστέινα εργαλεία σύνεργα υφαντουργίας επιτραπέζια και αποθηκευτικά αγγεία
microαζί microε σπόρους δηmicroητριακών οσπρίων βελανιδιών φρούτων και οστών από οικόσιτα
και άγρια ζώα Στο ίδιο σύνολο ανήκουν αντικείmicroενα συmicroβολικής και τελετουργικής
χρήσης κοσmicroήmicroατα περίτεχνα πήλινα και λίθινα σκεύη λίθινη σφύρα
σφραγιδοκύλινδρος ειδώλια και οmicroοιώmicroατα κατοικιών
Πλήθος υφαντουργικών εργαλείων ανευρίσκεται ήδη από την αρχαιότερη νεολιθική
πήλινα σφονδύλια για γνέσιmicroο (χαρακτηριστικά τα διακοσmicroηmicroένα της νεότερης
νεολιθικής) πηνία και ακτινωτά αντικείmicroενα για το τύλιγmicroα της κλωστής αγκυρόσχηmicroα
αντικείmicroενα για το κρέmicroασmicroα του microαλλιού (χαρακτηριστικά στην πρώιmicroη εποχή του
χαλκού - εικ 14) και από την πρώιmicroη εποχή του χαλκού και microετά βαριά υφαντικά βάρη
για όρθιο αργαλειό (αξιοσηmicroείωτα τα σύνολα από τους Σιταγρούς το Αρχοντικό τον
Καστανά και την Τούmicroπα) Οστέινες microικρές ράβδοι microε εγκοπές (microάλλον σαΐτες
αργαλειού) βελόνες microε οπή σπάτουλες και οπείς χρησιmicroοποιούνταν για πλέξιmicroο και για
το ράψιmicroο δερmicroάτων πλεκτών από microαλλί και καλαθιών όπως δείχνουν τα ίχνη χρήσης
στα εργαλεία Μια ιδέα της ενδυmicroασίας microάς δίνουν οι γραπτές διακοσmicroήσεις αγγείων οι
οποίες microιmicroούνται υφάσmicroατα και τα εξαρτήmicroατα ένδυσης Τα τελευταία περιλαmicroβάνουν
άγκιστρα και πόρπες ζωνών από πηλό κόκαλο και όστρεο οστέινες και microετάλλινες
περόνες και πόρπες για τη στερέωση ενδυmicroάτων κουmicroπιά (microερικά από πολύτιmicroο όστρεο)
διάτρητα πλακίδια και microικροσκοπικές χάντρες τα οποία βρέθηκαν κατά microεγάλες οmicroάδες
και microάλλον προέρχονται από κατάκοσmicroες στολές Η συχνότητα των περονών την πρώιmicroη
εποχή του χαλκού αποδίδεται στη χρήση νέων ειδών microάλλινων υφασmicroάτων όπως
συνάγεται από τα υψηλά ποσοστά αιγοπροβάτων που θα εκτρέφονταν για το microαλλί τους
Μερικές φορές οι περόνες ανευρίσκονται microαζί microε υφαντικά εργαλεία όπως στους
Σιταγρούς στο τέλος της 3ης χιλιετίας Στον Καστανά η microεγάλη συχνότητα και πολυτυπία
των περονών την εποχή του σιδήρου έχει επίσης ερmicroηνευθεί ως νέος ενδυmicroατολογικός
συρmicroός Πόρπες και περόνες όχι microόνο αποτελούν τυπικά προϊόντα εξειδικευmicroένης
microεταλλουργίας στη Μακεδονία στο τέλος της 2ης - αρχές της 1ης χιλιετίας πΧ αλλά και
συνήθη ταφικά κτερίσmicroατα
15
Καταmicroερισmicroός εργασίας κατά φύλο και ηλικία παρατηρείται σε όλους τους
πολιτισmicroούς Στις προβιοmicroηχανικές κοινωνίες οι άνδρες αναλαmicroβάνουν εξωοικιακές
εργασίες (κυνήγι βοσκή και σφαγή microεγάλων ζώων ψάρεmicroα αποψίλωση υλοτοmicroία
εξόρυξη βαριές οικοδοmicroικές κατασκευές ναυπηγική) ενώ οι γυναίκες οικιακές (φροντίδα
των παιδιών τροφοπαρασκευή κηποκαλλιέργεια υφαντική άντληση νερού πλύσιmicroο
microάζεmicroα καυσοξύλων τροφοσυλλογή βοτανική) Άλλες ασχολίες όπως αγροκαλλιέργεια
άναmicromicroα φωτάς βυρσοδεψία οικιακή κτηνοτροφία κυνήγι microικρών ζώων καλαθοπλεκτική
microεταφορά φορτίων ραπτική κεραmicroική microοιράζονται πιο ισόρροπα Η κατανοmicroή εργασίας
καθορίζεται ανάλογα microε την αποτελεσmicroατικότητά της στην επιβίωση και την κοινωνική
ζωή της κοινότητας (στην περίπτωση των γυναικών είναι συmicroβατή microε τη microητρότητα τη
φροντίδα και κοινωνικοποίηση των νεαρών microελών) Κατά συνέπεια οι διχοτοmicroικές
κατηγορίες της δυτικής σκέψης laquoδηmicroόσιο-ιδιωτικόraquo laquoανδρικό-γυναικείοraquo laquoχρηστικό-
συmicroβολικόraquo αποδεικνύονται ανεφάρmicroοστες τουλάχιστον microέχρι την ύστερη εποχή του
χαλκού οπότε και ανιχνεύεται στο αρχαιολογικό υλικό κάποιος σαφέστερος διαχωρισmicroός
του παραγωγικού-τεχνολογικού και κοινωνικού-τελετουργικού πεδίου Είναι
διαφωτιστικά τα ανθρωπολογικά παράλληλα σύmicroφωνα microε τα οποία άνδρες αποκτούν
laquoγυναικείουςraquo ρόλους (ενδυmicroασία συmicroπεριφορά επιλογή συντρόφων) microέσω της άσκησης
αντίστοιχων τεχνών όπως και γυναίκες laquoανδρικούςraquo Η υπέρβαση του σεξουαλικού
διmicroορφισmicroού δεν στιγmicroατίζεται από τη δεδοmicroένη κοινωνία όπως συmicroβαίνει microε τη δυτική
ηθική Αντίθετα τα εν λόγω άτοmicroα τεχνίτριες και τεχνίτες microε καινοτοmicroική συmicroβολή
θεωρούνται φορείς ευεργετικών δυνάmicroεων για όλη την κοινότητα η οποία τα περιβάλλει
microε σεβασmicroό (ας θυmicroηθούmicroε τους χαρισmicroατικούς laquoανδρόγυνουςraquo χαρακτήρες της
ελληνικής microυθολογίας όπως ο microάντης Τειρεσίας) Κατrsquo αυτόν τον τρόπο microπορεί να
ερmicroηνευτεί η παρουσία laquoγυναικείωνraquo κτερισmicroάτων σε ανδρικές ταφές και laquoανδρικώνraquo σε
γυναικείες
Πολυάριθmicroα αρχαιολογικά και εθνογραφικά παραδείγmicroατα microαρτυρούν τη
συmicromicroετοχή των παιδιών στις οικογενειακές εργασίες είτε ως microιmicroητικό παιγνίδι είτε ως
πραγmicroατική ενασχόληση microε σκοπό την κοινωνικοποίηση Γιrsquo αυτό σε πολλούς
πολιτισmicroούς η εκmicroάθηση microιας τέχνης επισφραγίζεται microε τελετές microετάβασης στον κόσmicroο
των ενηλίκων Σε τέτοιες microυήσεις microπορεί να χρησιmicroοποιούνταν κάποια από τα
microικρογραφικά οmicroοιώmicroατα οικοσκευών και εργαλείων από τους προϊστορικούς οικισmicroούς
της Μακεδονίας (σπίτια πελέκεις αγγεία έπιπλα και από το Ντικιλί Τας ένα οmicroοίωmicroα
βάρκας) Μάλιστα ορισmicroένα από τα πολυτιmicroότερα νεολιθικά κοσmicroήmicroατα όπως δακτύλιοι
από τα όστρεα Σπόνδυλος και Γλυκίmicroερις microε microικρή διάmicroετρο microπορεί προορίζονταν για
16
παιδιά ως δώρα αγάπης ή ενθυmicroήmicroατα σηmicroαντικών στιγmicroών ∆εν microπορούmicroε να γνωρίζουmicroε
ποιεςποιοι κατασκεύαζαν ή φορούσαν αυτά τα τεχνήmicroατα Είναι ωστόσο ενδιαφέρον ότι
η εικονογραφία των κοσmicroηmicroάτων αναγνωρίζεται κυρίως σε γυναικεία ειδώλια Θα
microπορούσε συνεπώς να υποτεθεί microε βάση τις αρχαιολογικές ενδείξεις ως προς τη
διακοινοτική κυκλοφορία κοσmicroηmicroάτων και υφασmicroάτων ότι γυναικεία ειδώλια microε πλούσια
ένδυση και κόσmicroηση αναπαριστούν γυναίκες microε καίριο ρόλο σε τέτοια δίκτυα επαφών
(πχ φηmicroισmicroένες τεχνίτριες)
Ολοκληρώνουmicroε microε ορισmicroένες παρατηρήσεις σχετικά microε τα αγγεία και
συγκεκριmicroένα τη microετάβαση από τα χειροποίητα στα τροχήλατα Τα πρώτα θεωρούνται
γυναικεία προϊόντα και γιrsquo αυτό microικρής αξίας ενώ τα δεύτερα προσγράφονται στο
ενεργητικό πρωτοπόρων ανδρών Ωστόσο το αρχαιολογικό υλικό κάθε άλλο παρά
επιβεβαιώνει τέτοιες προκαταλήψεις στη Μακεδονία η χειροποίητη κεραmicroική microε
microακραίωνη παράδοση συνεχίζει να χρησιmicroοποιείται microαζί microε την τροχήλατη microέχρι και την
ελληνιστική εποχή δηλαδή microια χιλιετία microετά την εmicroφάνιση της δεύτερης Τα πρωιmicroότερα
τροχήλατα αγγεία είναι σποραδικές microυκηναϊκές εισαγωγές των microέσων της 2ης χιλιετίας
πΧ ενώ οι εγχώριες αποmicroιmicroήσεις χρονολογούνται δύο ή τρεις αιώνες αργότερα (εικ 15)
Και οι δύο κατηγορίες εκπροσωπούνται microε microικρά ποσοστά στο σύνολο της κεραmicroικής
στην οποία κυριαρχούν οι χειροποίητες δηmicroιουργίες microε εξειδικευmicroένη παραγωγή σκευών
και διακοσmicroητικών ρυθmicroών κατά τόπους Επιπλέον φαίνεται ότι η εγχώρια και η
εισηγmicroένη κεραmicroική συνυπάρχουν χωρίς σηmicroαντικές αλληλεπιδράσεις
Από τα πλούσια διακοσmicroηmicroένα αγγεία της αρχαιότερης νεολιθικής microέχρι τα
απαιτητικά στην κατασκευή χονδροειδή αγγεία της τελικής νεολιθικής και της πρώιmicroης
εποχής του χαλκού και τα αmicroαυρόχρωmicroα και εγχάρακτα της ύστερης εποχής του χαλκού η
τέχνη του πηλού διακρίνεται για την ευρηmicroατικότητα την πείρα την καλαισθησία και το
εύρος των λειτουργιών της ∆εν γνωρίζουmicroε βέβαια το φύλο των κεραmicroέων (στην
αναγνώρισή του θα βοηθούσε η εξέταση δακτυλικών αποτυπωmicroάτων σε αγγεία)
microπορούmicroε ωστόσο να αναθεωρήσουmicroε προγενέστερες απόψεις ως προς την επινόηση της
κεραmicroικής για χρηστικούς λόγους όπως προτείνουν οι Catherine Perlegraves και Karen Vitelli
Οι πρώιmicroες αγγειοπλαστικές δηmicroιουργίες (Νέα Νικοmicroήδεια Γιαννιτσά) διακρίνονται για
τον υψηλό βαθmicroό έmicroπνευσης και αισθητικής Τέτοια περίτεχνα αγγεία κάθε άλλο παρά θα
ήταν κατάλληλα για τις καθηmicroερινές ανάγκες διατροφής και διατήρησης της τροφής θα
είχαν όmicroως συmicroβολική αξία λόγω της σπανιότητάς τους Εκείνο που θα microετρούσε για τους
ανθρώπους της αρχαιότερης νεολιθικής θα ήταν η πρωτόγνωρη microετατροπή της φυσικής
πρώτης ύλης σε πολιτισmicroικό αγαθό Γιrsquo αυτό οι πρώτες ή πρώτοι κάτοχοι της νέας γνώσης
17
microπορεί να ενέπνεαν στην κοινότητα σεβασmicroό ή και δέος ώστε να πρωταγωνιστούν σε
σαmicroανιστικές τελετές
ΣΥΝΤΟΜΟΓΡΑΦΙΕΣ
ΑΕΜΘ Το Αρχαιολογικό Έργο στη Μακεδονία και Θράκη
Θεσσαλονίκη Υπουργείο Πολιτισmicroού Υπουργείο
Μακεδονίας-Θράκης Αριστοτέλειο Πανεπιστήmicroιο
Θεσσαλονίκης
Εγνατία
Επετηρίδα του Ιστορικού και Αρχαιολογικού
Τmicroήmicroατος του Αριστοτελείου Πανεπιστηmicroίου
Θεσσαλονίκης
Η περιφέρεια του microυκηναϊκού κόσmicroου Ι Πρακτικά 1ου ∆ιεπιστηmicroονικού Συmicroποσίου Λαmicroία
25-29 Σεπτεmicroβρίου 1994 Αθήνα Υπουργείο
Πολιτισmicroού Ι∆΄ Εφορεία Προϊστορικών και
Κλασικών Αρχαιοτήτων
Η περιφέρεια του microυκηναϊκού κόσmicroου ΙΙ Πρακτικά 2ου ∆ιεπιστηmicroονικού Συmicroποσίου Λαmicroία
26-30 Σεπτεmicroβρίου 1999 Αθήνα Υπουργείο
Πολιτισmicroού Ι∆΄ Εφορεία Προϊστορικών και
Κλασικών Αρχαιοτήτων
Aegaeum Annales drsquoarcheacuteologie de lrsquoUniversiteacute de Liegravege et
UT-PASP Histoire de lrsquoart et lrsquoarcheacuteologie de la
Gregravece antique - University of Texas at Austin
Program in Aegean Scripts and Prehistory
BAR IS British Archaeological Reports International
Series Oxford Archaeopress
BCH Bulletin de Correspondance Helleacutenique
BSA Annual of the British School at Athens
18
Dikili Tash
Dikili Tash village preacutehistorique de Maceacutedoine
orientale Fouilles de Jean Deshayes (1961-1975)
Athegravenes Eacutecole Franccedilaise drsquoAthegravenes
Kastanas PAS Kastanas Ausgrabungen in einem Siedlunghuumlgel
der Bronze- und Eisenzeit Makedoniens 1975-1979
(Praumlhistorische Archaumlologie in Suumldosteuropa)
Volker Spiess
SSAA Sheffield Studies in Aegean Archaeology
Sheffield Sheffield Academic Press
UCLA MA University of California at Los Angeles Cotsen
Institute of Archaeology Monumenta
Archaeologica
ΕΠΙΛΟΓΗ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑΣ
ΟΙΚΙΣΜΟΙ
Κατάλογοι θέσεων - επισκοπήσεις της έρευνας
Andreou Stelios Michael Fotiadis και Kostas Kotsakis ldquoReview of Aegean prehistory V the Neolithic
and Bronze Age of northern Greecerdquo American Journal of Archaeology 100 3 (1996) 537-597
αναδηmicroοσίευση microε προσθήκες Tracey Cullen (επιmicro) Aegean prehistory a review (American
Journal of Archaeology supplement 1) Boston Archaeological Institute of America 2001 259-
327
Ασλάνης Ιωάννης Β Η προϊστορία της Μακεδονίας Ι η νεολιθική εποχή Αθήνα Καρδαmicroίτσα 1992
Γραmicromicroένος ∆ηmicroήτριος Β Νεολιθικές έρευνες στην Κεντρική και Ανατολική Μακεδονία (Βιβλιοθήκη της
εν Αθήναις Αρχαιολογικής Εταιρείας 117) Αθήνα 1991
Γραmicromicroένος ∆ηmicroήτριος Β Μάνθος Μπέσιος και Σταύρος Κώτσος Από τους προϊστορικούς οικισmicroούς της
Κεντρικής Μακεδονίας (Μακεδονική Βιβλιοθήκη 88) Θεσσαλονίκη Εταιρεία Μακεδονικών
Σπουδών 1997
Αρχοντικό
Βλ την ιστοσελίδα της ανασκαφής
lthttpwwwhistauthgrtomeisarchaeologyresearchexcavationsarhondikohtmgt
19
Άσσηρος
Wardle Kenneth A και Diana Wardle ldquoAssiros Toumba a brief history of the settlementrdquo Henrieta
Todorova Mark Stefanovich και Georg Ivanov (επιmicro) The StrumaStrymon river valley in
prehistory Proceedings of the International Symposium ldquoStrymon Praehistoricusrdquo Kjustendil ndash
Blagoevgrad (Bulgaria) Serres - Amphipolis (Greece) 27-910-10-2004 (In the Steps of James
Harvey Gaul 2) Sofia Gerda Henkel Stiftung Museum of History - Kjustendil 2007 451-479
Γιαννιτσά
Χρυσοστόmicroου Παναγιώτης laquoΟ νεολιθικός οικισmicroός των Γιαννιτσών Βraquo ΑΕΜΘ 3 (1989) 119-134
_____ laquoΟι νεολιθικές έρευνες στην πόλη και την επαρχία Γιαννιτσών κατά το 1991raquo ΑΕΜΘ 5 (1991)
111-126
_____ laquoΟ νεολιθικός οικισmicroός των Γιαννιτσών Β νέα ανασκαφικά δεδοmicroένα (1992-1993)raquo ΑΕΜΘ 7
(1993) 135-146
Χρυσοστόmicroου Παύλος και Παναγιώτης Χρυσοστόmicroου laquoΝεολιθικές έρευνες στα Γιαννιτσά και στην
περιοχή τουςraquo ΑΕΜΘ 4 (1990) 169-186
∆ήmicroητρα
Γραmicromicroένος ∆ηmicroήτριος Β Νεολιθική Μακεδονία (∆ηmicroοσιεύmicroατα του Αρχαιολογικού ∆ελτίου 56)
Αθήνα Υπουργείο Πολιτισmicroού Ταmicroείο Αρχαιολογικών Πόρων και Απαλλοτριώσεων 1997
∆ισπηλιό
Βλ την ιστοσελίδα της ανασκαφής
lthttpdispiliowebauthgrgt
Θέρmicroη
Παππά Μαρία Οργάνωση του χώρου και οικιστικά στοιχεία στους νεολιθικούς οικισmicroούς της Κεντρικής
Μακεδονίας διδακτορική διατριβή Αριστοτέλειο Πανεπιστήmicroιο Θεσσαλονίκης Τmicroήmicroα Ιστορίας
και Αρχαιολογίας 2 τόmicroοι 2008 lthttpcdslibauthgrsubmitarchiveGrizagri-2008-1546pdfgt
lthttpcdslibauthgrsubmitarchiveGrizagri-2008-1546pappapdfgt
Καστανάς
Aslanis Ioannis Kastanas die Fruumlhbronzezeitlichen Funde und Befunde (PAS 4) Berlin 1985
Becker Cornelia Kastanas die Tierknochenfunde (PAS 5) Berlin 1986
Ηaumlnsel Bernhard Kastanas die Grabung und der Baubefund (PAS 7) Berlin 1989
Houmlchstetter Alix Kastanas die Handgemachte Keramik Schicthen 19 bis 1 (PAS 3) Berlin 1984
_____ Kastanas die Kleinfunde (PAS 6) Berlin 1987
Jung Reinhrad Kastanas die Drehscheibenkeramik der Schichten 19 bis 11 (PAS 18) Kiel 2002
20
Kroll Helmut J Kastanas die Pfanzenfunde (PAS 2) Berlin 1983
Λιβαδοπόταmicroος
Τρανταλίδου Κ Π Καρκάνας Ε Μπελεγρίνου Θ Χατζηθεοδώρου laquoΣπήλαιο σε microια σηmicroαντική δίοδο
της ∆υτικής Μακεδονίας στο Φαράγγι του Λιβαδοπόταmicroου πρώτη παρουσίασηraquo ΑΕΜΘ 19
(2005) 579-594
Μακρύγιαλος
Βλ Μ Παππά (Θέρmicroη)
Μάνδαλο
Μερούσης Νίκος και Μαριάννα Νικολαΐδου laquoΗ κεραmicroική της νεολιθικής και της πρώιmicroης εποχής του
χαλκού από τον προϊστορικό οικισmicroό Μανδάλου Πέλλας η τεχνολογική διαφοροποίησηraquo ΑΕΜΘ
11 (1997) 155-163
Παπαευθυmicroίου-Παπανθίmicroου Αικατερίνη laquoΤρία νεολιθικά ειδώλια από το Μάνδαλο της Μακεδονίαςraquo
Ειλαπίνη τόmicroος τιmicroητικός για τον καθηγητή Νικόλαο Πλάτωνα Ηράκλειο ∆ήmicroος Ηρακλείου
Βικελαία Βιβλιοθήκη 1987 171-177
Παπαευθυmicroίου-Παπανθίmicroου Αικατερίνη και Αγγελική Πιλάλη-Παπαστερίου laquoΑνασκαφές στο
Μάνδαλοraquo ΑΕΜΘ 1 (1987) 173-180
_____ laquoΑνασκαφή στο Μάνδαλοraquo ΑΕΜΘ 2 (1988) 127-135
_____ laquoΗ ανασκαφική έρευνα στο Μάνδαλο 1987-1990raquo Εγνατία 2 (1990) 411-421
_____ laquoΟ προϊστορικός οικισmicroός στο Μάνδαλο νέα στοιχεία στην προϊστορία της Μακεδονίαςraquo Αρχαία
Μακεδονία V Ανακοινώσεις κατά το 5ο ∆ιεθνές Συmicroπόσιο Θεσσαλονίκη 10-15 Οκτωβρίου 1989
τόmicro 2 (Ίδρυmicroα Μελετών Χερσονήσου του Αίmicroου 240) Θεσσαλονίκη 1993 1207-1216
_____ laquoΟι προϊστορικοί οικισmicroοί στο Μάνδαλο και στο Αρχοντικό Πέλλαςraquo ΑΕΜΘ 10Α (1996) 143-
158
Πιλάλη-Παπαστερίου Αγγελική Αικατερίνη Παπαευθυmicroίου-Παπανθίmicroου Κώστας Κωτσάκης και Θώmicroη
Σαββοπούλου laquoΝέος προϊστορικός οικισmicroός στο Μάνδαλο ∆υτικής Μακεδονίαςraquo Αρχαία
Μακεδονία IV Ανακοινώσεις κατά το 4ο ∆ιεθνές Συmicroπόσιο Θεσσαλονίκη 21-25 Σεπτεmicroβρίου 1983
(Ίδρυmicroα Μελετών Χερσονήσου του Αίmicroου 204) Θεσσαλονίκη 1986 451-465
Nikolaidou Marianna Nikos Merousis Aikaterini Papanthimou και Angeliki Papasteriou ldquoFrom metron
to context in NeolithicEarly Bronze Age Mandalon northwestern Greece the example of
ceramicsrdquo Karen Polinger Foster και Robert Laffineur (επιmicro) METRON measuring the Aegean
Bronze Age Proceedings of the 9th International Aegean Conference Yale University 18-21 April
2002 (Aegaeum 24) 2003 317-325
Valamoti Soultana Plants and people in Late Neolithic and Early Bronze Age Greece an
archaeobotanical investigation (BAR IS 1258) 2004
21
Νέα Νικοmicroήδεια
Rodden Robert J και Kenneth A Wardle (επιmicro) Nea Nikomedeia I the excavation of an Early
Neolithic village in northern Greece 1961-1964 directed by R J Rodden The excavation and the
ceramic assemblage (BSA supplementary volume 25) London British School at Athens 1996
Ντικιλί Τας
Koukouli-Chryssanthaki Haiumldo Reneacute Treuil Laurent Lespez και Dimitra Malamidou Dikili Tash
village preacutehistorique de Maceacutedoine orientale Recherches franco-helleacuteniques dirigeacutees par la
Socieacuteteacute archeacuteologique drsquoAthegravenes et lrsquoEacutecole franccedilaise drsquoAthegravenes (1986-2001) (Bibliothegraveque de la
Socieacuteteacute Αrcheacuteologique drsquoAthegravenes 254) Athegravenes 2008
Treuil Reneacute (επιmicro) Dikili Tash τόmicro 1 (BCH suppleacutement 24) 1992
_____ (επιmicro) Dikili Tash τόmicro 2 (BCH suppleacutement 37) 2004
Ροδοχώρι
Rodden Robert J ldquoRecent discoveries from prehistoric Macedonia (an interim report)rdquo Balkan Studies
5 (1964) 110-124
Σέρβια
Ridley Cressida Kenneth A Wardle και Catharine A Μould microε τη συνεργασία των Jill Carington
Smith Rupert Housely Jonathan Musgrave και Bill Phelps Servia I Anglo-Hellenic rescue
excavations 1971-73 directed by Katerina Rhomiopoulou and Cressida Ridley (BSA
supplementary volume 32) London British School at Athens 2000
Σιταγροί
Elster Ernestine S ldquoConstruction and use of the Early Bronze Age Burnt House at Sitagroi craft and
technologyrdquo Robert Laffineur και Philip P Betancourt (επιmicro) TECHNI craftsmen craftswomen
and craftsmanship in the Aegean Bronze Age Proceedings of the 6th International Aegean
Conference Philadelphia Temple University 18-21 April 1996 τόmicro 1 (Aegaeum 16) 1997 19-
35
Elster Ernestine S και Colin Renfrew (επιmicro) Prehistoric Sitagroi excavations in northeast Greece
1968-1970 The final report τόmicro 2 (UCLA MA 20) 2003
Renfrew Colin Marija Gimbutas και Ernestine S Elster (επιmicro) Excavations at Sitagroi a prehistoric
village in northeast Greece τόmicro 1 (UCLA MA 13) 1986
Σκάλα Σωτήρος
Κουκούλη-Χρυσανθάκη Χάιδω laquoΟικισmicroός της πρώιmicroης εποχής του χαλκού στη Σκάλα Σωτήρος
Θάσουraquo ΑΕΜΘ 1 (1987) 389-406
22
_____ laquoΟικισmicroός της πρώιmicroης εποχής του χαλκού στη Σκάλα Σωτήρος Θάσου ΙΙraquo ΑΕΜΘ 2 (1988) 421-
431
_____ laquoΑνασκαφή Σκάλας Σωτήροςraquo ΑΕΜΘ 3 (1989) 507-520
_____ laquoΑνασκαφή Σκάλας Σωτήρος 1990raquo ΑΕΜΘ 4 (1990) 531-545
Τούmicroπα
Αναγνώστου Ιωάννα ∆ηmicroήτρης Κυριάκου Ευαγγελία Κυριατζή και Arturo Vargas laquoΑνασκαφή
Τούmicroπας Θεσσαλονίκης 1990 οι εργασίες στην πλαγιά της Τούmicroπαςraquo ΑΕΜΘ 4 (1990) 277-287
Ανδρέου Στέλιος και Κώστας Κωτσάκης laquoΗ ανασκαφή στην Τούmicroπα Θεσσαλονίκης το 1991raquo ΑΕΜΘ
5 (1991) 209-219
_____ laquoΑνασκαφή Τούmicroπας Θεσσαλονίκης 1992raquo ΑΕΜΘ 6 (1992) 259-272
_____ laquoΗ προϊστορική Τούmicroπα της Θεσσαλονίκης παλιά και νέα ερωτήmicroαταraquo ΑΕΜΘ 10Α (1996) 369-
387
Ανδρέου Στέλιος Κώστας Κωτσάκης και Γιώργος Χ Χουρmicroουζιάδης laquoΑνασκαφή στην Τούmicroπα
Θεσσαλονίκης 1989raquo Εγνατία 2 (1990) 381-404
Κραχτοπούλου Αθανασία και Κοσmicroάς Τουλούmicroης laquoΑνασκαφή Τούmicroπας 1990 οι εργασίες στην
κορυφή της Τούmicroπαςraquo ΑΕΜΘ 4 (1990) 289-297
Κωτσάκης Κώστας και Στέλιος Ανδρέου laquoΠροκαταρκτικές παρατηρήσεις για την οργάνωση του χώρου
στην προϊστορική Τούmicroπα Θεσσαλονίκηςraquo ΑΕΜΘ 1 (1987) 223-232
_____ laquoΠροκαταρκτικές παρατηρήσεις στις αρχιτεκτονικές φάσεις του οικισmicroού της Τούmicroπας
Θεσσαλονίκηςraquo ΑΕΜΘ 3 (1989) 201-213
_____ laquoΑνασκαφή Τούmicroπας Θεσσαλονίκης 1993raquo ΑΕΜΘ 7 (1993) 279-286
Χουρmicroουζιάδης Γιώργος laquoH ανασκαφή της Τούmicroπας (1984-1987) raquo ΑΕΜΘ 1 (1987) 219-222
_____ laquoΗ Τούmicroπα και ο lsquoασιατικός τρόπος παραγωγήςrsquoraquo ΑΕΜΘ 4 (1990) 269-275
ΤΑΦΕΣ
Ανδρόνικος Μανόλης Βεργίνα Ι το νεκροταφείον των τύmicroβων (Βιβλιοθήκη της εν Αθήναις
Αρχαιολογικής Εταιρείας 62) Αθήνα 1969
Γραmicromicroένος ∆ηmicroήτριος Β και Σέβη Τριανταφύλου (επιmicro) Ανθρωπολογικές microελέτες από τη Βόρεια
Ελλάδα τόmicro 1 (∆ηmicroοσιεύmicroατα του Αρχαιολογικού Ινστιτούτου Μακεδονικών και Θρακικών
Σπουδών 5) Θεσσαλονίκη 2004
Ζιώτα Χριστίνα Ταφικές πρακτικές και κοινωνίες της εποχής του χαλκού στη ∆υτική Μακεδονία τα
νεκροταφεία στην Κοιλάδα και τις Γούλες Κοζάνης διδακτορική διατριβή Αριστοτέλειο
Πανεπιστήmicroιο Θεσσαλονίκης Τmicroήmicroα Ιστορίας και Αρχαιολογίας 2007
lthttpcdslibauthgrsubmitarchiveGrizagri-2007-602pdfgt
Καρλιάmicroπας Γιάννης Μάνθος Μπέσιος και Σέβη Τριανταφύλλου laquoΝεκροταφεία της πρώιmicroης εποχής
του σιδήρου στη Βόρεια Πιερίαraquo Νικόλαος Χ Σταmicroπολίδης και Αγγελική Γιαννικούρη (επιmicro) Το
23
Αιγαίο στην πρώιmicroη εποχή του σιδήρου Πρακτικά του ∆ιεθνούς Συmicroποσίου Ρόδος 1-4 Νοεmicroβρίου
2002 Αθήνα Πανεπιστήmicroιο Κρήτης - Υπουργείο Πολιτισmicroού Ινστιτούτο Αιγαιακών Σπουδών
2004 341-352
Καραmicroήτρου-Μεντεσίδη Γεωργία Βόιον - Νότια Ορεστίς αρχαιολογική έρευνα και ιστορική τοπογραφία
2 τόmicroοι Θεσσαλονίκη Θ Αλτιντζής 1999
Κουκούλη-Χρυσανθάκη Χάιδω Πρωτοϊστορική Θάσος τα νεκροταφεία του οικισmicroού Καστρί 3 τόmicroοι
(∆ηmicroοσιεύmicroατα του Αρχαιολογικού ∆ελτίου 45) Αθήνα Υπουργείο Πολιτισmicroού Ταmicroείο
Αρχαιολογικών Πόρων και Απαλλοτριώσεων 1992
Σαββοπούλου Θώmicroη laquoΠαλιό Γυναικόκαστρο το νεκροταφείο των lsquoπεριβόλωνrsquoraquo Νικόλαος Χ
Σταmicroπολίδης (επιmicro) Καύσεις στην εποχή του χαλκού και του σιδήρου Πρακτικά Συmicroποσίου Ρόδος
29 Απριλίου - 2 Μαΐου 1999 Πανεπιστήmicroιο Κρήτης - ΚΒ΄ Εφορεία Προϊστορικών και Κλασικών
Αραχιοτήτων - Μεσογειακή Αρχαιολογική Εταιρεία Αθήνα Πανεπιστήmicroιο Κρήτης 2001 169-185
Linduff Katheryn M και Karen S Rubinson (επιmicro) Are all warriors male Gender roles on the ancient
Eurasian steppe Lanham AltaMira 2008
Papadopoulos John K microε τη συνεργασία των Jonathan H Musgrave Sandor Boumlkoumlnyi Deborah
Ruscillo Ferene Gyulai Kristina Kelertas R E Jones και I K Whitbread The Early Iron Age
cemetery at Torone excavations conducted by the Australian Archaeological Institute at Athens in
collaboration with the Athens Archaeological Society 2 τόmicroοι (UCLA MA 24) 2005
Triantaphyllou Sevi A bioarchaeological approach to prehistoric cemetery populations from central
and western Greek Macedonia (BAR IS 976) 2001
ΝΕΟΛΙΘΙΚΑ ΕΙ∆ΩΛΙΑ
Κοκκινίδου ∆ήmicroητρα Παρελθόν και εξουσία όψεις της αρχαιολογίας στην ελληνική κοινωνία και
εκπαίδευση Θεσσαλονίκη Βάνιας 2005 (κεφ 39)
Κοκκινίδου ∆ήmicroητρα και Μαριάννα Νικολαΐδου Η αρχαιολογία και η κοινωνική ταυτότητα του φύλου
προσεγγίσεις στην αιγαιακή προϊστορία Θεσσαλονίκη Βάνιας 1993 (κεφ 43-44)
Kokkinidou Dimitra και Marianna Nikolaidou ldquoBody imagery in the Aegean Neolithic ideological
implications of anthropomorphic figurinesrdquo Jane Moore και Eleanor Scott (επιmicro) Invisible people
and processes writing gender and childhood into European archaeology London - New York
Leicester University Press 1997 88-112
Talalay Lauren E ldquoHeady business skulls heads and decapitation in Neolithic Anatolia and Greecerdquo
Journal of Mediterranean Archaeology 17 2 (2004) 139-163
ΤΕΛΕΤΟΥΡΓΙΚΕΣ ΟΨΕΙΣ ΤΗΣ ΝΕΟΛΙΘΙΚΗΣ ΚΑΙ ΤΗΣ ΕΠΟΧΗΣ ΤΟΥ ΧΑΛΚΟΥ
Nikolaidou Marianna ldquoOrnament production and use at Sitagroi northeast Greece symbolic and social
implications of an Early Bronze Age technologyrdquo Robert Laffineur και Philip P Betancourt
(επιmicro) TECHNI craftsmen craftswomen and craftsmanship in the Aegean Bronze Age
24
Proceedings of the 6th International Aegean Conference Philadelphia Temple University 18-21
April 1996 τόmicro 1 (Aegaeum 16) 1997 177-196
Nikolaidou Marianna ldquoRitualized technologies in the Aegean Neolithic The crafts of adornmentrdquo
Evangelos Kyriakidis (επιmicro) The archaeology of ritual (UCLA Cotsen Advanced Seminars 3)
2007 183-208
Perlegraves Catherine και Karen D Vitelli ldquoCraft specialization in the Neolithic of Greecerdquo Paul Halstead
(επιmicro) Neolithic society in Greece (SSAA 2) 1999 96-107
ΝΕΟΛΙΘΙΚΟΙ ΠΕΡΙΒΟΛΟΙ
Kokkinidou Dimitra και Marianna Nikolaidou ldquoNeolithic enclosures in Greek Macedonia violent and
non-violent aspects of territorial demarcationrdquo John Carman και Anthony Harding (επιmicro) Ancient
warfare archaeological perspectives Phoenix Mill Sutton 2004 2η έκδοση 89-99
ΜΥΚΗΝΑΪΚΕΣ ΕΠΙ∆ΡΑΣΕΙΣ
Ανδρέου Στέλιος laquoΗ microυκηναϊκή κεραmicroική και οι κοινωνίες της Κεντρικής Μακεδονίας στην ύστερη
εποχή του χαλκούraquo Η περιφέρεια του microυκηναϊκού κόσmicroου II 2003 191-210
Ανδρέου Στέλιος και Κώστας Κωτσάκης laquoΜυκηναϊκή παρουσία Μυκηναϊκή περιφέρεια Η Τούmicroπα
Θεσσαλονίκης microια θέση της εποχής του χαλκού στη Μακεδονίαraquo Η περιφέρεια του microυκηναϊκού
κόσmicroου Ι 1999 107-116
Jung Reinhrad laquoΗ microυκηναϊκή κεραmicroική της Μακεδονίας και η σηmicroασία τηςraquo Η περιφέρεια του
microυκηναϊκού κόσmicroου ΙΙ 2003 211-225
Καραmicroήτρου-Μεντεσίδη Γεωργία laquoΜυκηναϊκά Αιανής Ελιmicroιώτιδας και Άνω Μακεδονίαςraquo Η
περιφέρεια του microυκηναϊκού κόσmicroου ΙΙ 2003 167-190
Στεφανή Λιάνα και Νίκος Μερούσης laquoΤοπίο στην οmicroίχλη η 2η χιλιετία στην πεδιάδα της Κεντρικής
Μακεδονίαςraquo Η περιφέρεια του microυκηναϊκού κόσmicroου ΙΙ 2003 227-242
Andreou Stelios ldquoExploring the patterns of power in the Bronze Age settlements of northern Greece
Keith Branigan (επιmicro) Urbanism in the Aegean Bronze Age (SSAA 4) 2002 160-173
Buxeda J I Garrigoacutes R E Jones V Kilikoglou S T Levi Y Maniatis J Mitchell L Vagnetti K A
Wardle και S Andreou ldquoTechnology transfer at the periphery of the Mycenaean world the case of
Mycenaean pottery found in central Macedonia (Greece) and the plain of Sybaris (Italia)
Archaeometry 43 2 (2003) 263-284
Jung Reinhrad ldquoLate Helladic IIIC at the Touacutembes of Kastanas and Oacutelynthos and the problems of
Macedonian Mycenaean potteryrdquo Sigrid Deger-Jalkotzy και Michaela Zavadil (επιmicro) LH IIIC
chronology and synchronisms Proceedings of the International Workshop held at the Austrian
Academy of Sciences 7-8 May 2001 (Veroumlffentlichungen der Mykenischen Kommision 20)
Wien 2003 131- 144
25
Kiriatzi Evangelia Stelios Andreou Sarantis Dimitriadis και Kostas Kotsakis ldquoCo-exisitng traditions
handmade and wheelmade pottery in Late Bronze Age central Macedoniarsquo Robert Laffineur και
Philip P Betancourt (επιmicro) TECHNI craftsmen craftswomen and craftsmanship in the Aegean
Bronze Age Proceedings of the 6th International Aegean Conference Philadelphia Temple
University 18-21 April 1996 τόmicro 2 (Aegaeum 16) 1997 361-368
Wardle Kenneth A ldquoMycenaean trade and influence in northern Greecerdquo Carol Zerner Peter Zerner και
John Winder (επιmicro) Wace and Blegen pottery as evidence for trade in the Aegean Bronze Age
1939-1989 Proceedings of an International Conference held at the American School of Classical
Studies at Athens December 2-3 1989 Amsterdam Gieben 1993 117-141
ΑΠΟΘΗΚΕΥΣΗ
Τουλούmicroης Κοσmicroάς Το περίσσευmicroα στην προϊστορία η προϊστορική οικονοmicroία microε βάση τα αρχαιολογικά
δεδοmicroένα Θεσσαλονίκη Σύγχρονη Παιδεία 1996
Margomenou Despina ldquoFood storage in prehistoric Greece interrogating complexity at the margins of
the lsquoMycenaean worldrsquordquo Journal of Mediterranean Archaeology 21 2 (2008) 191-212
Margomenou Despina Stelios Andreou και Kostas Kotsakis ldquoThe Thessaloniki tell an approach to the
study of the pithoi and the question of storage in the Late Bronze Agerdquo ΑΕΜΘ 19 (2005) 157-
171
26
ΕΙΚΟΝΕΣ
Εικόνα 1 Γυναικείο στεατοπυγικό ειδώλιο από πηλό της αρχαιότερης νεολιθικής
(Νέα Νικοmicroήδεια Αρχαιολογικό Μουσείο Βέροιας)
∆ηmicroήτριος Ρ Θεοχάρης Νεολιθική Ελλάς Αθήνα Εθνική Τράπεζα της Ελλάδος 1973 εικ 18 Ίδρυmicroα Μείζονος Ελληνισmicroού lthttpwwwfhwgrchronos01engallerynlnikomidnikom4maxhtmlgt
27
Εικόνα 2 Γυναικείο ειδώλιο από πηλό της νεότερης νεολιθικής (Μακρύγιαλος)
Μάνθος Μπέσιος και Μαρία Παππά Πύδνα Κατερίνη Πιερική Αναπτυξιακή 1995 25 Ίδρυmicroα Μείζονος Ελληνισmicroού lthttpwwwfhwgrchronos01engallerynlmakrygmakryg12maxhtmlgt
28
Εικόνα 3 Γυναικείο πήλινο ειδώλιο της νεότερης νεολιθικής (Μάνδαλο
Αρχαιολογικό Μουσείο Πέλλας)
Φωτογραφικό αρχείο Αικατερίνης Παπαευθυmicroίου-Παπανθίmicroου και Αγγελικής Πιλάλη-Παπαστερίου Ίδρυmicroα Μείζονος Ελληνισmicroού lthttpwwwfhwgrchronos01engallerynlmandalomandalo6maxhtmlgt
29
Εικόνα 4 Γυναικείο ακρόλιθο ειδώλιο της νεότερης νεολιθικής (Μάνδαλο
Αρχαιολογικό Μουσείο Πέλλας)
Φωτογραφικό αρχείο Αικατερίνης Παπαευθυmicroίου-Παπανθίmicroου και Αγγελικής Πιλάλη-Παπαστερίου Ίδρυmicroα Μείζονος Ελληνισmicroού lthttpwwwfhwgrchronos01engallerynlmandalomandalo4htmlgt lthttpwwwfhwgrchronos01engallerynlmandalomandalo5maxhtmlgt
30
Εικόνα 5 Γυναικείο σχηmicroατοποιηmicroένο ειδώλιο από πέτρα της τελικής νεολιθικής
(Σιταγροί Αρχαιολογικό Μουσείο ∆ράmicroας)
Γεώργιος Α Παπαθανασόπουλος (επιmicro) Ο νεολιθικός πολιτισmicroός στην Ελλάδα Αθήνα Ίδρυmicroα Νικολάου Π Γουλανδρή - Μουσείο Κυκλαδικής Τέχνης 1996 αρ καταλόγου 200 Ίδρυmicroα Μείζονος Ελληνισmicroού lthttpwwwfhwgrchronos01engallerynlsitagsitag3htmlgt
31
Εικόνα 6 Σταυρόσχηmicroα ειδώλια από microάρmicroαρο της νεότερης νεολιθικής
(Μακρύγιαλος)
Μάνθος Μπέσιος και Μαρία Παππά Πύδνα Κατερίνη Πιερική Αναπτυξιακή 1995 22 Ίδρυmicroα Μείζονος Ελληνισmicroού lthttpwwwfhwgrchronos01engallerynlmakrygmakryg6maxhtmlgt
32
Εικόνα 7 Κοσmicroήmicroατα από Σπόνδυλο (Σιταγροί Αρχαιολογικό Μουσείο ∆ράmicroας)
∆ηmicroήτριος Ρ Θεοχάρης Νεολιθική Ελλάς Αθήνα Εθνική Τράπεζα της Ελλάδος 1973 εικ 110 Ίδρυmicroα Μείζονος Ελληνισmicroού lthttpwwwfhwgrchronos01engallerynlsitagsitag5htmlgt
33
Εικόνα 8 Κοσmicroήmicroατα από Σπόνδυλο της τελικής νεολιθικής (Μακρύγιαλος)
Μάνθος Μπέσιος και Μαρία Παππά Πύδνα Κατερίνη Πιερική Αναπτυξιακή 1995 32 Ίδρυmicroα Μείζονος Ελληνισmicroού lthttpwwwfhwgrchronos01engallerynlmakrygmakryg19htmlgt
34
Εικόνα 9 Περίβολος της νεότερης-τελικής νεολιθικής στο Μάνδαλο
Φωτογραφικό αρχείο Αικατερίνης Παπαευθυmicroίου-Παπανθίmicroου και Αγγελικής Πιλάλη-Παπαστερίου Ίδρυmicroα Μείζονος Ελληνισmicroού lthttpwwwfhwgrchronos01engallerynlmandalomandalo2htmlgt
35
Εικόνα 10 Τάφροι της νεότερης νεολιθικής στον Μακρύγιαλο
Μάνθος Μπέσιος και Μαρία Παππά Πύδνα Κατερίνη Πιερική Αναπτυξιακή 1995 23 Ίδρυmicroα Μείζονος Ελληνισmicroού lthttpwwwfhwgrchronos01engallerynlmakrygmakryg1htmlgt
36
Εικόνα 11 Αποθηκευτικοί χώροι της ύστερης εποχής του χαλκού στην Άσσηρο
Kenneth A Wardle Institute of Archaeology and Antiquity University of Birmingham
lthttpartswebbhamacukahakawAssirosassirosiaph12htmgt
37
Εικόνα 12 Αναπαράσταση πασσαλόπηκτου οικήmicroατος της αρχαιότερης νεολιθικής
στη Νέα Νικοmicroήδεια
∆ηmicroήτριος Ρ Θεοχάρης Νεολιθική Ελλάς Αθήνα Εθνική Τράπεζα της Ελλάδος σχ 14 Ίδρυmicroα Μείζονος Ελληνισmicroού lthttpwwwfhwgrchronos01engallerynlnikomidnikom2htmlgt
38
Εικόνα 13 Πασσσαλόπηκτα οικήmicroατα και φούρνοι της πρώιmicroης εποχής στο
Αρχοντικό
Τοmicroέας Αρχαιολογίας Τmicroήmicroα Ιστορίας και Αρχαιολογίας Αριστοτελείου Πανεπιστηmicroίου Θεσσαλονίκης lthttpwwwhistauthgrtomeisarchaeologyresearchexcavationsarhondikohtmgt
39
Εικόνα 14 Πήλινες άγκυρες της πρώιmicroης εποχής του χαλκού από τα Σέρβια
Kenneth A Wardle Institute of Archaeology and Antiquity University of Birmingham lthttpartswebbhamacukahakawServiaserviaclayhtmgt
40
Εικόνα 15 Τοπική microυκηναϊκή κεραmicroική από την Άσσηρο (γύρω στο 1150 πΧ)
Kenneth A Wardle Institute of Archaeology and Antiquity University of Birmingham lthttpartswebbhamacukahakawAssirosassirosmycenaean2htmgt
13
Η ΖΩΗ ΣΤΟΥΣ ΟΙΚΙΣΜΟΥΣ
Ενδεικτικά παραδείγmicroατα κατοικιών προέρχονται από τη Νέα Νικοmicroήδεια της
αρχαιότερης νεολιθικής (εικ 12) το Μάνδαλο και τον Μακρύγιαλο της νεότερης
νεολιθικής (microε εστίες και αποθηκευτικούς σιρούς και microε φούρνους και έναν υπόγειο
αποθηκευτικό χώρο αντίστοιχα) το Αρχοντικό της πρώιmicroης και microέσης εποχής του χαλκού
(microε καλοκτισmicroένους φούρνους - εικ 13) και τον Καστανά της ύστερης εποχής χαλκού (microε
προσκτίσmicroατα-microαγειρεία) Η καλά διατηρηmicroένη Καmicroένη Οικία των Σιταγρών είναι ένα
πασσαλόπηκτο κτίσmicroα microε microεγαροειδή κάτοψη και τριmicroερή διάρθρωση ένα ανοιχτό αίθριο
microπροστά έναν τετράπλευρο κύριο χώρο πολλαπλών χρήσεων και στο βάθος microια αψιδωτή
κουζίνα-αποθήκη πιθανώς ηmicroιυπαίθρια H οικοσκευή βρέθηκε επί τόπου όπως την είχαν
χρησιmicroοποιήσει οι κάτοικοι Η κουζίνα της οποίας ο εξωτερικός τοίχος (ίσως φράχτης)
είχε ελαφριά κατασκευή από φθαρτό υλικό ήταν εξοπλισmicroένη microε δύο φούρνους σιρούς
αποθηκευτικά αγγεία εργαλεία και microαγειρικά σκεύη Ο χώρος ήταν αρκετά microεγάλος για
να εργάζονται άνετα microαζί δύο-τρία άτοmicroα σχετικά απερίσπαστα αλλά και microε εύκολη
πρόσβαση στην αυλή του σπιτιού και στην κουζίνα του γειτονικού Τα οστά ζώων και τα
υπολείmicromicroατα φυτών παρέχουν πληροφορίες σχετικά microε τη διατροφή κρέας δηmicroητριακά
όσπρια φρούτα (σταφύλια αχλάδια κεράσια σύκα φυστίκια βελανίδια) όστρεα και
ψάρια της θάλασσας και του γλυκού νερού σαλιγκάρια πουλιά Στο ευρύχωρο κεντρικό
δωmicroάτιο υπήρχε microια microεγάλη καλοφτιαγmicroένη εστία πλαισιωmicroένη από πασσάλους όπου θα
κρέmicroονταν για να αποξηρανθούν τροφές δέρmicroατα microαλλί Γύρω από τη φωτιά θα
συγκεντρώνονταν ένοικοι και επισκέπτες για ένα ζεστό γεύmicroα microε τη συνοδεία ποτού για
συναναστροφή ανάπαυση ή εργασία Τριπτήρες σφονδύλια οστέινα εργαλεία microαρτυρούν
επεξεργασία διαφόρων υλών και γνέσιmicroο (ίσως και ύφανση σε φθαρτό αργαλειό)
∆έρmicroατα και γούνες ζώων (στην ανασκαφή βρέθηκαν οστά θηραmicroάτων) και πολύχρωmicroα
υφαντά (από το microαλλί των προβάτων του οικισmicroού) θα πρόσφεραν άνεση και ζεστασιά
Χώρος καθηmicroερινής δραστηριότητας για microικρούς και microεγάλους θα ήταν το αίθριο για
παιχνίδι φαγητό και ύπνο το καλοκαίρι αποθήκευση της σοδειάς επιδιορθώσεις
εργαλείων ύφανση συντροφιά microε τις γειτόνισσες και τους γείτονες
Τα αυτόνοmicroα microονόχωρα ή ολιγόχωρα οικήmicroατα υποδηλώνουν ολιγοmicroελείς
κοινωνικούς πυρήνες το microέγεθος των οποίων microπορεί να υπολογιστεί microε βάση τον αριθmicroό
και τη χωρητικότητα των αποθηκευτικών εγκαταστάσεων -στην περίπτωση της Καmicroένης
Οικίας σε έξι άτοmicroα Η ελεύθερη έκταση ανάmicroεσα στα οικήmicroατα θα είχε κοινή χρήση
άλλοτε microε όρους καλής γειτονίας και άλλοτε ανταγωνισmicroού Κοινόχρηστες κατασκευές
14
έχουν αποκαλυφτεί στη νεότερη νεολιθική της Θέρmicroης Θεσσαλονίκης και του
Μακρύγιαλου (ανοιχτοί λιθόστρωτοι χώροι οικοτεχνικής δραστηριότητας και περιοχή microε
microικρούς φούρνους αντίστοιχα) και στην τελική φάση της πρώιmicroης εποχής του χαλκού
στους Σιταγρούς (συστάδα κυκλικών πήλινων σιρών και λάκκων microε εστίες δάπεδο και
θρανίο) Στους σιρούς των Σιταγρών είναι εντυπωσιακή η ποσότητα καταλοίπων
συλλογικής παραγωγής κατανάλωσης και αποθήκευσης λίθινες λεπίδες τριπτήρες
γουδιά οστέινα εργαλεία σύνεργα υφαντουργίας επιτραπέζια και αποθηκευτικά αγγεία
microαζί microε σπόρους δηmicroητριακών οσπρίων βελανιδιών φρούτων και οστών από οικόσιτα
και άγρια ζώα Στο ίδιο σύνολο ανήκουν αντικείmicroενα συmicroβολικής και τελετουργικής
χρήσης κοσmicroήmicroατα περίτεχνα πήλινα και λίθινα σκεύη λίθινη σφύρα
σφραγιδοκύλινδρος ειδώλια και οmicroοιώmicroατα κατοικιών
Πλήθος υφαντουργικών εργαλείων ανευρίσκεται ήδη από την αρχαιότερη νεολιθική
πήλινα σφονδύλια για γνέσιmicroο (χαρακτηριστικά τα διακοσmicroηmicroένα της νεότερης
νεολιθικής) πηνία και ακτινωτά αντικείmicroενα για το τύλιγmicroα της κλωστής αγκυρόσχηmicroα
αντικείmicroενα για το κρέmicroασmicroα του microαλλιού (χαρακτηριστικά στην πρώιmicroη εποχή του
χαλκού - εικ 14) και από την πρώιmicroη εποχή του χαλκού και microετά βαριά υφαντικά βάρη
για όρθιο αργαλειό (αξιοσηmicroείωτα τα σύνολα από τους Σιταγρούς το Αρχοντικό τον
Καστανά και την Τούmicroπα) Οστέινες microικρές ράβδοι microε εγκοπές (microάλλον σαΐτες
αργαλειού) βελόνες microε οπή σπάτουλες και οπείς χρησιmicroοποιούνταν για πλέξιmicroο και για
το ράψιmicroο δερmicroάτων πλεκτών από microαλλί και καλαθιών όπως δείχνουν τα ίχνη χρήσης
στα εργαλεία Μια ιδέα της ενδυmicroασίας microάς δίνουν οι γραπτές διακοσmicroήσεις αγγείων οι
οποίες microιmicroούνται υφάσmicroατα και τα εξαρτήmicroατα ένδυσης Τα τελευταία περιλαmicroβάνουν
άγκιστρα και πόρπες ζωνών από πηλό κόκαλο και όστρεο οστέινες και microετάλλινες
περόνες και πόρπες για τη στερέωση ενδυmicroάτων κουmicroπιά (microερικά από πολύτιmicroο όστρεο)
διάτρητα πλακίδια και microικροσκοπικές χάντρες τα οποία βρέθηκαν κατά microεγάλες οmicroάδες
και microάλλον προέρχονται από κατάκοσmicroες στολές Η συχνότητα των περονών την πρώιmicroη
εποχή του χαλκού αποδίδεται στη χρήση νέων ειδών microάλλινων υφασmicroάτων όπως
συνάγεται από τα υψηλά ποσοστά αιγοπροβάτων που θα εκτρέφονταν για το microαλλί τους
Μερικές φορές οι περόνες ανευρίσκονται microαζί microε υφαντικά εργαλεία όπως στους
Σιταγρούς στο τέλος της 3ης χιλιετίας Στον Καστανά η microεγάλη συχνότητα και πολυτυπία
των περονών την εποχή του σιδήρου έχει επίσης ερmicroηνευθεί ως νέος ενδυmicroατολογικός
συρmicroός Πόρπες και περόνες όχι microόνο αποτελούν τυπικά προϊόντα εξειδικευmicroένης
microεταλλουργίας στη Μακεδονία στο τέλος της 2ης - αρχές της 1ης χιλιετίας πΧ αλλά και
συνήθη ταφικά κτερίσmicroατα
15
Καταmicroερισmicroός εργασίας κατά φύλο και ηλικία παρατηρείται σε όλους τους
πολιτισmicroούς Στις προβιοmicroηχανικές κοινωνίες οι άνδρες αναλαmicroβάνουν εξωοικιακές
εργασίες (κυνήγι βοσκή και σφαγή microεγάλων ζώων ψάρεmicroα αποψίλωση υλοτοmicroία
εξόρυξη βαριές οικοδοmicroικές κατασκευές ναυπηγική) ενώ οι γυναίκες οικιακές (φροντίδα
των παιδιών τροφοπαρασκευή κηποκαλλιέργεια υφαντική άντληση νερού πλύσιmicroο
microάζεmicroα καυσοξύλων τροφοσυλλογή βοτανική) Άλλες ασχολίες όπως αγροκαλλιέργεια
άναmicromicroα φωτάς βυρσοδεψία οικιακή κτηνοτροφία κυνήγι microικρών ζώων καλαθοπλεκτική
microεταφορά φορτίων ραπτική κεραmicroική microοιράζονται πιο ισόρροπα Η κατανοmicroή εργασίας
καθορίζεται ανάλογα microε την αποτελεσmicroατικότητά της στην επιβίωση και την κοινωνική
ζωή της κοινότητας (στην περίπτωση των γυναικών είναι συmicroβατή microε τη microητρότητα τη
φροντίδα και κοινωνικοποίηση των νεαρών microελών) Κατά συνέπεια οι διχοτοmicroικές
κατηγορίες της δυτικής σκέψης laquoδηmicroόσιο-ιδιωτικόraquo laquoανδρικό-γυναικείοraquo laquoχρηστικό-
συmicroβολικόraquo αποδεικνύονται ανεφάρmicroοστες τουλάχιστον microέχρι την ύστερη εποχή του
χαλκού οπότε και ανιχνεύεται στο αρχαιολογικό υλικό κάποιος σαφέστερος διαχωρισmicroός
του παραγωγικού-τεχνολογικού και κοινωνικού-τελετουργικού πεδίου Είναι
διαφωτιστικά τα ανθρωπολογικά παράλληλα σύmicroφωνα microε τα οποία άνδρες αποκτούν
laquoγυναικείουςraquo ρόλους (ενδυmicroασία συmicroπεριφορά επιλογή συντρόφων) microέσω της άσκησης
αντίστοιχων τεχνών όπως και γυναίκες laquoανδρικούςraquo Η υπέρβαση του σεξουαλικού
διmicroορφισmicroού δεν στιγmicroατίζεται από τη δεδοmicroένη κοινωνία όπως συmicroβαίνει microε τη δυτική
ηθική Αντίθετα τα εν λόγω άτοmicroα τεχνίτριες και τεχνίτες microε καινοτοmicroική συmicroβολή
θεωρούνται φορείς ευεργετικών δυνάmicroεων για όλη την κοινότητα η οποία τα περιβάλλει
microε σεβασmicroό (ας θυmicroηθούmicroε τους χαρισmicroατικούς laquoανδρόγυνουςraquo χαρακτήρες της
ελληνικής microυθολογίας όπως ο microάντης Τειρεσίας) Κατrsquo αυτόν τον τρόπο microπορεί να
ερmicroηνευτεί η παρουσία laquoγυναικείωνraquo κτερισmicroάτων σε ανδρικές ταφές και laquoανδρικώνraquo σε
γυναικείες
Πολυάριθmicroα αρχαιολογικά και εθνογραφικά παραδείγmicroατα microαρτυρούν τη
συmicromicroετοχή των παιδιών στις οικογενειακές εργασίες είτε ως microιmicroητικό παιγνίδι είτε ως
πραγmicroατική ενασχόληση microε σκοπό την κοινωνικοποίηση Γιrsquo αυτό σε πολλούς
πολιτισmicroούς η εκmicroάθηση microιας τέχνης επισφραγίζεται microε τελετές microετάβασης στον κόσmicroο
των ενηλίκων Σε τέτοιες microυήσεις microπορεί να χρησιmicroοποιούνταν κάποια από τα
microικρογραφικά οmicroοιώmicroατα οικοσκευών και εργαλείων από τους προϊστορικούς οικισmicroούς
της Μακεδονίας (σπίτια πελέκεις αγγεία έπιπλα και από το Ντικιλί Τας ένα οmicroοίωmicroα
βάρκας) Μάλιστα ορισmicroένα από τα πολυτιmicroότερα νεολιθικά κοσmicroήmicroατα όπως δακτύλιοι
από τα όστρεα Σπόνδυλος και Γλυκίmicroερις microε microικρή διάmicroετρο microπορεί προορίζονταν για
16
παιδιά ως δώρα αγάπης ή ενθυmicroήmicroατα σηmicroαντικών στιγmicroών ∆εν microπορούmicroε να γνωρίζουmicroε
ποιεςποιοι κατασκεύαζαν ή φορούσαν αυτά τα τεχνήmicroατα Είναι ωστόσο ενδιαφέρον ότι
η εικονογραφία των κοσmicroηmicroάτων αναγνωρίζεται κυρίως σε γυναικεία ειδώλια Θα
microπορούσε συνεπώς να υποτεθεί microε βάση τις αρχαιολογικές ενδείξεις ως προς τη
διακοινοτική κυκλοφορία κοσmicroηmicroάτων και υφασmicroάτων ότι γυναικεία ειδώλια microε πλούσια
ένδυση και κόσmicroηση αναπαριστούν γυναίκες microε καίριο ρόλο σε τέτοια δίκτυα επαφών
(πχ φηmicroισmicroένες τεχνίτριες)
Ολοκληρώνουmicroε microε ορισmicroένες παρατηρήσεις σχετικά microε τα αγγεία και
συγκεκριmicroένα τη microετάβαση από τα χειροποίητα στα τροχήλατα Τα πρώτα θεωρούνται
γυναικεία προϊόντα και γιrsquo αυτό microικρής αξίας ενώ τα δεύτερα προσγράφονται στο
ενεργητικό πρωτοπόρων ανδρών Ωστόσο το αρχαιολογικό υλικό κάθε άλλο παρά
επιβεβαιώνει τέτοιες προκαταλήψεις στη Μακεδονία η χειροποίητη κεραmicroική microε
microακραίωνη παράδοση συνεχίζει να χρησιmicroοποιείται microαζί microε την τροχήλατη microέχρι και την
ελληνιστική εποχή δηλαδή microια χιλιετία microετά την εmicroφάνιση της δεύτερης Τα πρωιmicroότερα
τροχήλατα αγγεία είναι σποραδικές microυκηναϊκές εισαγωγές των microέσων της 2ης χιλιετίας
πΧ ενώ οι εγχώριες αποmicroιmicroήσεις χρονολογούνται δύο ή τρεις αιώνες αργότερα (εικ 15)
Και οι δύο κατηγορίες εκπροσωπούνται microε microικρά ποσοστά στο σύνολο της κεραmicroικής
στην οποία κυριαρχούν οι χειροποίητες δηmicroιουργίες microε εξειδικευmicroένη παραγωγή σκευών
και διακοσmicroητικών ρυθmicroών κατά τόπους Επιπλέον φαίνεται ότι η εγχώρια και η
εισηγmicroένη κεραmicroική συνυπάρχουν χωρίς σηmicroαντικές αλληλεπιδράσεις
Από τα πλούσια διακοσmicroηmicroένα αγγεία της αρχαιότερης νεολιθικής microέχρι τα
απαιτητικά στην κατασκευή χονδροειδή αγγεία της τελικής νεολιθικής και της πρώιmicroης
εποχής του χαλκού και τα αmicroαυρόχρωmicroα και εγχάρακτα της ύστερης εποχής του χαλκού η
τέχνη του πηλού διακρίνεται για την ευρηmicroατικότητα την πείρα την καλαισθησία και το
εύρος των λειτουργιών της ∆εν γνωρίζουmicroε βέβαια το φύλο των κεραmicroέων (στην
αναγνώρισή του θα βοηθούσε η εξέταση δακτυλικών αποτυπωmicroάτων σε αγγεία)
microπορούmicroε ωστόσο να αναθεωρήσουmicroε προγενέστερες απόψεις ως προς την επινόηση της
κεραmicroικής για χρηστικούς λόγους όπως προτείνουν οι Catherine Perlegraves και Karen Vitelli
Οι πρώιmicroες αγγειοπλαστικές δηmicroιουργίες (Νέα Νικοmicroήδεια Γιαννιτσά) διακρίνονται για
τον υψηλό βαθmicroό έmicroπνευσης και αισθητικής Τέτοια περίτεχνα αγγεία κάθε άλλο παρά θα
ήταν κατάλληλα για τις καθηmicroερινές ανάγκες διατροφής και διατήρησης της τροφής θα
είχαν όmicroως συmicroβολική αξία λόγω της σπανιότητάς τους Εκείνο που θα microετρούσε για τους
ανθρώπους της αρχαιότερης νεολιθικής θα ήταν η πρωτόγνωρη microετατροπή της φυσικής
πρώτης ύλης σε πολιτισmicroικό αγαθό Γιrsquo αυτό οι πρώτες ή πρώτοι κάτοχοι της νέας γνώσης
17
microπορεί να ενέπνεαν στην κοινότητα σεβασmicroό ή και δέος ώστε να πρωταγωνιστούν σε
σαmicroανιστικές τελετές
ΣΥΝΤΟΜΟΓΡΑΦΙΕΣ
ΑΕΜΘ Το Αρχαιολογικό Έργο στη Μακεδονία και Θράκη
Θεσσαλονίκη Υπουργείο Πολιτισmicroού Υπουργείο
Μακεδονίας-Θράκης Αριστοτέλειο Πανεπιστήmicroιο
Θεσσαλονίκης
Εγνατία
Επετηρίδα του Ιστορικού και Αρχαιολογικού
Τmicroήmicroατος του Αριστοτελείου Πανεπιστηmicroίου
Θεσσαλονίκης
Η περιφέρεια του microυκηναϊκού κόσmicroου Ι Πρακτικά 1ου ∆ιεπιστηmicroονικού Συmicroποσίου Λαmicroία
25-29 Σεπτεmicroβρίου 1994 Αθήνα Υπουργείο
Πολιτισmicroού Ι∆΄ Εφορεία Προϊστορικών και
Κλασικών Αρχαιοτήτων
Η περιφέρεια του microυκηναϊκού κόσmicroου ΙΙ Πρακτικά 2ου ∆ιεπιστηmicroονικού Συmicroποσίου Λαmicroία
26-30 Σεπτεmicroβρίου 1999 Αθήνα Υπουργείο
Πολιτισmicroού Ι∆΄ Εφορεία Προϊστορικών και
Κλασικών Αρχαιοτήτων
Aegaeum Annales drsquoarcheacuteologie de lrsquoUniversiteacute de Liegravege et
UT-PASP Histoire de lrsquoart et lrsquoarcheacuteologie de la
Gregravece antique - University of Texas at Austin
Program in Aegean Scripts and Prehistory
BAR IS British Archaeological Reports International
Series Oxford Archaeopress
BCH Bulletin de Correspondance Helleacutenique
BSA Annual of the British School at Athens
18
Dikili Tash
Dikili Tash village preacutehistorique de Maceacutedoine
orientale Fouilles de Jean Deshayes (1961-1975)
Athegravenes Eacutecole Franccedilaise drsquoAthegravenes
Kastanas PAS Kastanas Ausgrabungen in einem Siedlunghuumlgel
der Bronze- und Eisenzeit Makedoniens 1975-1979
(Praumlhistorische Archaumlologie in Suumldosteuropa)
Volker Spiess
SSAA Sheffield Studies in Aegean Archaeology
Sheffield Sheffield Academic Press
UCLA MA University of California at Los Angeles Cotsen
Institute of Archaeology Monumenta
Archaeologica
ΕΠΙΛΟΓΗ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑΣ
ΟΙΚΙΣΜΟΙ
Κατάλογοι θέσεων - επισκοπήσεις της έρευνας
Andreou Stelios Michael Fotiadis και Kostas Kotsakis ldquoReview of Aegean prehistory V the Neolithic
and Bronze Age of northern Greecerdquo American Journal of Archaeology 100 3 (1996) 537-597
αναδηmicroοσίευση microε προσθήκες Tracey Cullen (επιmicro) Aegean prehistory a review (American
Journal of Archaeology supplement 1) Boston Archaeological Institute of America 2001 259-
327
Ασλάνης Ιωάννης Β Η προϊστορία της Μακεδονίας Ι η νεολιθική εποχή Αθήνα Καρδαmicroίτσα 1992
Γραmicromicroένος ∆ηmicroήτριος Β Νεολιθικές έρευνες στην Κεντρική και Ανατολική Μακεδονία (Βιβλιοθήκη της
εν Αθήναις Αρχαιολογικής Εταιρείας 117) Αθήνα 1991
Γραmicromicroένος ∆ηmicroήτριος Β Μάνθος Μπέσιος και Σταύρος Κώτσος Από τους προϊστορικούς οικισmicroούς της
Κεντρικής Μακεδονίας (Μακεδονική Βιβλιοθήκη 88) Θεσσαλονίκη Εταιρεία Μακεδονικών
Σπουδών 1997
Αρχοντικό
Βλ την ιστοσελίδα της ανασκαφής
lthttpwwwhistauthgrtomeisarchaeologyresearchexcavationsarhondikohtmgt
19
Άσσηρος
Wardle Kenneth A και Diana Wardle ldquoAssiros Toumba a brief history of the settlementrdquo Henrieta
Todorova Mark Stefanovich και Georg Ivanov (επιmicro) The StrumaStrymon river valley in
prehistory Proceedings of the International Symposium ldquoStrymon Praehistoricusrdquo Kjustendil ndash
Blagoevgrad (Bulgaria) Serres - Amphipolis (Greece) 27-910-10-2004 (In the Steps of James
Harvey Gaul 2) Sofia Gerda Henkel Stiftung Museum of History - Kjustendil 2007 451-479
Γιαννιτσά
Χρυσοστόmicroου Παναγιώτης laquoΟ νεολιθικός οικισmicroός των Γιαννιτσών Βraquo ΑΕΜΘ 3 (1989) 119-134
_____ laquoΟι νεολιθικές έρευνες στην πόλη και την επαρχία Γιαννιτσών κατά το 1991raquo ΑΕΜΘ 5 (1991)
111-126
_____ laquoΟ νεολιθικός οικισmicroός των Γιαννιτσών Β νέα ανασκαφικά δεδοmicroένα (1992-1993)raquo ΑΕΜΘ 7
(1993) 135-146
Χρυσοστόmicroου Παύλος και Παναγιώτης Χρυσοστόmicroου laquoΝεολιθικές έρευνες στα Γιαννιτσά και στην
περιοχή τουςraquo ΑΕΜΘ 4 (1990) 169-186
∆ήmicroητρα
Γραmicromicroένος ∆ηmicroήτριος Β Νεολιθική Μακεδονία (∆ηmicroοσιεύmicroατα του Αρχαιολογικού ∆ελτίου 56)
Αθήνα Υπουργείο Πολιτισmicroού Ταmicroείο Αρχαιολογικών Πόρων και Απαλλοτριώσεων 1997
∆ισπηλιό
Βλ την ιστοσελίδα της ανασκαφής
lthttpdispiliowebauthgrgt
Θέρmicroη
Παππά Μαρία Οργάνωση του χώρου και οικιστικά στοιχεία στους νεολιθικούς οικισmicroούς της Κεντρικής
Μακεδονίας διδακτορική διατριβή Αριστοτέλειο Πανεπιστήmicroιο Θεσσαλονίκης Τmicroήmicroα Ιστορίας
και Αρχαιολογίας 2 τόmicroοι 2008 lthttpcdslibauthgrsubmitarchiveGrizagri-2008-1546pdfgt
lthttpcdslibauthgrsubmitarchiveGrizagri-2008-1546pappapdfgt
Καστανάς
Aslanis Ioannis Kastanas die Fruumlhbronzezeitlichen Funde und Befunde (PAS 4) Berlin 1985
Becker Cornelia Kastanas die Tierknochenfunde (PAS 5) Berlin 1986
Ηaumlnsel Bernhard Kastanas die Grabung und der Baubefund (PAS 7) Berlin 1989
Houmlchstetter Alix Kastanas die Handgemachte Keramik Schicthen 19 bis 1 (PAS 3) Berlin 1984
_____ Kastanas die Kleinfunde (PAS 6) Berlin 1987
Jung Reinhrad Kastanas die Drehscheibenkeramik der Schichten 19 bis 11 (PAS 18) Kiel 2002
20
Kroll Helmut J Kastanas die Pfanzenfunde (PAS 2) Berlin 1983
Λιβαδοπόταmicroος
Τρανταλίδου Κ Π Καρκάνας Ε Μπελεγρίνου Θ Χατζηθεοδώρου laquoΣπήλαιο σε microια σηmicroαντική δίοδο
της ∆υτικής Μακεδονίας στο Φαράγγι του Λιβαδοπόταmicroου πρώτη παρουσίασηraquo ΑΕΜΘ 19
(2005) 579-594
Μακρύγιαλος
Βλ Μ Παππά (Θέρmicroη)
Μάνδαλο
Μερούσης Νίκος και Μαριάννα Νικολαΐδου laquoΗ κεραmicroική της νεολιθικής και της πρώιmicroης εποχής του
χαλκού από τον προϊστορικό οικισmicroό Μανδάλου Πέλλας η τεχνολογική διαφοροποίησηraquo ΑΕΜΘ
11 (1997) 155-163
Παπαευθυmicroίου-Παπανθίmicroου Αικατερίνη laquoΤρία νεολιθικά ειδώλια από το Μάνδαλο της Μακεδονίαςraquo
Ειλαπίνη τόmicroος τιmicroητικός για τον καθηγητή Νικόλαο Πλάτωνα Ηράκλειο ∆ήmicroος Ηρακλείου
Βικελαία Βιβλιοθήκη 1987 171-177
Παπαευθυmicroίου-Παπανθίmicroου Αικατερίνη και Αγγελική Πιλάλη-Παπαστερίου laquoΑνασκαφές στο
Μάνδαλοraquo ΑΕΜΘ 1 (1987) 173-180
_____ laquoΑνασκαφή στο Μάνδαλοraquo ΑΕΜΘ 2 (1988) 127-135
_____ laquoΗ ανασκαφική έρευνα στο Μάνδαλο 1987-1990raquo Εγνατία 2 (1990) 411-421
_____ laquoΟ προϊστορικός οικισmicroός στο Μάνδαλο νέα στοιχεία στην προϊστορία της Μακεδονίαςraquo Αρχαία
Μακεδονία V Ανακοινώσεις κατά το 5ο ∆ιεθνές Συmicroπόσιο Θεσσαλονίκη 10-15 Οκτωβρίου 1989
τόmicro 2 (Ίδρυmicroα Μελετών Χερσονήσου του Αίmicroου 240) Θεσσαλονίκη 1993 1207-1216
_____ laquoΟι προϊστορικοί οικισmicroοί στο Μάνδαλο και στο Αρχοντικό Πέλλαςraquo ΑΕΜΘ 10Α (1996) 143-
158
Πιλάλη-Παπαστερίου Αγγελική Αικατερίνη Παπαευθυmicroίου-Παπανθίmicroου Κώστας Κωτσάκης και Θώmicroη
Σαββοπούλου laquoΝέος προϊστορικός οικισmicroός στο Μάνδαλο ∆υτικής Μακεδονίαςraquo Αρχαία
Μακεδονία IV Ανακοινώσεις κατά το 4ο ∆ιεθνές Συmicroπόσιο Θεσσαλονίκη 21-25 Σεπτεmicroβρίου 1983
(Ίδρυmicroα Μελετών Χερσονήσου του Αίmicroου 204) Θεσσαλονίκη 1986 451-465
Nikolaidou Marianna Nikos Merousis Aikaterini Papanthimou και Angeliki Papasteriou ldquoFrom metron
to context in NeolithicEarly Bronze Age Mandalon northwestern Greece the example of
ceramicsrdquo Karen Polinger Foster και Robert Laffineur (επιmicro) METRON measuring the Aegean
Bronze Age Proceedings of the 9th International Aegean Conference Yale University 18-21 April
2002 (Aegaeum 24) 2003 317-325
Valamoti Soultana Plants and people in Late Neolithic and Early Bronze Age Greece an
archaeobotanical investigation (BAR IS 1258) 2004
21
Νέα Νικοmicroήδεια
Rodden Robert J και Kenneth A Wardle (επιmicro) Nea Nikomedeia I the excavation of an Early
Neolithic village in northern Greece 1961-1964 directed by R J Rodden The excavation and the
ceramic assemblage (BSA supplementary volume 25) London British School at Athens 1996
Ντικιλί Τας
Koukouli-Chryssanthaki Haiumldo Reneacute Treuil Laurent Lespez και Dimitra Malamidou Dikili Tash
village preacutehistorique de Maceacutedoine orientale Recherches franco-helleacuteniques dirigeacutees par la
Socieacuteteacute archeacuteologique drsquoAthegravenes et lrsquoEacutecole franccedilaise drsquoAthegravenes (1986-2001) (Bibliothegraveque de la
Socieacuteteacute Αrcheacuteologique drsquoAthegravenes 254) Athegravenes 2008
Treuil Reneacute (επιmicro) Dikili Tash τόmicro 1 (BCH suppleacutement 24) 1992
_____ (επιmicro) Dikili Tash τόmicro 2 (BCH suppleacutement 37) 2004
Ροδοχώρι
Rodden Robert J ldquoRecent discoveries from prehistoric Macedonia (an interim report)rdquo Balkan Studies
5 (1964) 110-124
Σέρβια
Ridley Cressida Kenneth A Wardle και Catharine A Μould microε τη συνεργασία των Jill Carington
Smith Rupert Housely Jonathan Musgrave και Bill Phelps Servia I Anglo-Hellenic rescue
excavations 1971-73 directed by Katerina Rhomiopoulou and Cressida Ridley (BSA
supplementary volume 32) London British School at Athens 2000
Σιταγροί
Elster Ernestine S ldquoConstruction and use of the Early Bronze Age Burnt House at Sitagroi craft and
technologyrdquo Robert Laffineur και Philip P Betancourt (επιmicro) TECHNI craftsmen craftswomen
and craftsmanship in the Aegean Bronze Age Proceedings of the 6th International Aegean
Conference Philadelphia Temple University 18-21 April 1996 τόmicro 1 (Aegaeum 16) 1997 19-
35
Elster Ernestine S και Colin Renfrew (επιmicro) Prehistoric Sitagroi excavations in northeast Greece
1968-1970 The final report τόmicro 2 (UCLA MA 20) 2003
Renfrew Colin Marija Gimbutas και Ernestine S Elster (επιmicro) Excavations at Sitagroi a prehistoric
village in northeast Greece τόmicro 1 (UCLA MA 13) 1986
Σκάλα Σωτήρος
Κουκούλη-Χρυσανθάκη Χάιδω laquoΟικισmicroός της πρώιmicroης εποχής του χαλκού στη Σκάλα Σωτήρος
Θάσουraquo ΑΕΜΘ 1 (1987) 389-406
22
_____ laquoΟικισmicroός της πρώιmicroης εποχής του χαλκού στη Σκάλα Σωτήρος Θάσου ΙΙraquo ΑΕΜΘ 2 (1988) 421-
431
_____ laquoΑνασκαφή Σκάλας Σωτήροςraquo ΑΕΜΘ 3 (1989) 507-520
_____ laquoΑνασκαφή Σκάλας Σωτήρος 1990raquo ΑΕΜΘ 4 (1990) 531-545
Τούmicroπα
Αναγνώστου Ιωάννα ∆ηmicroήτρης Κυριάκου Ευαγγελία Κυριατζή και Arturo Vargas laquoΑνασκαφή
Τούmicroπας Θεσσαλονίκης 1990 οι εργασίες στην πλαγιά της Τούmicroπαςraquo ΑΕΜΘ 4 (1990) 277-287
Ανδρέου Στέλιος και Κώστας Κωτσάκης laquoΗ ανασκαφή στην Τούmicroπα Θεσσαλονίκης το 1991raquo ΑΕΜΘ
5 (1991) 209-219
_____ laquoΑνασκαφή Τούmicroπας Θεσσαλονίκης 1992raquo ΑΕΜΘ 6 (1992) 259-272
_____ laquoΗ προϊστορική Τούmicroπα της Θεσσαλονίκης παλιά και νέα ερωτήmicroαταraquo ΑΕΜΘ 10Α (1996) 369-
387
Ανδρέου Στέλιος Κώστας Κωτσάκης και Γιώργος Χ Χουρmicroουζιάδης laquoΑνασκαφή στην Τούmicroπα
Θεσσαλονίκης 1989raquo Εγνατία 2 (1990) 381-404
Κραχτοπούλου Αθανασία και Κοσmicroάς Τουλούmicroης laquoΑνασκαφή Τούmicroπας 1990 οι εργασίες στην
κορυφή της Τούmicroπαςraquo ΑΕΜΘ 4 (1990) 289-297
Κωτσάκης Κώστας και Στέλιος Ανδρέου laquoΠροκαταρκτικές παρατηρήσεις για την οργάνωση του χώρου
στην προϊστορική Τούmicroπα Θεσσαλονίκηςraquo ΑΕΜΘ 1 (1987) 223-232
_____ laquoΠροκαταρκτικές παρατηρήσεις στις αρχιτεκτονικές φάσεις του οικισmicroού της Τούmicroπας
Θεσσαλονίκηςraquo ΑΕΜΘ 3 (1989) 201-213
_____ laquoΑνασκαφή Τούmicroπας Θεσσαλονίκης 1993raquo ΑΕΜΘ 7 (1993) 279-286
Χουρmicroουζιάδης Γιώργος laquoH ανασκαφή της Τούmicroπας (1984-1987) raquo ΑΕΜΘ 1 (1987) 219-222
_____ laquoΗ Τούmicroπα και ο lsquoασιατικός τρόπος παραγωγήςrsquoraquo ΑΕΜΘ 4 (1990) 269-275
ΤΑΦΕΣ
Ανδρόνικος Μανόλης Βεργίνα Ι το νεκροταφείον των τύmicroβων (Βιβλιοθήκη της εν Αθήναις
Αρχαιολογικής Εταιρείας 62) Αθήνα 1969
Γραmicromicroένος ∆ηmicroήτριος Β και Σέβη Τριανταφύλου (επιmicro) Ανθρωπολογικές microελέτες από τη Βόρεια
Ελλάδα τόmicro 1 (∆ηmicroοσιεύmicroατα του Αρχαιολογικού Ινστιτούτου Μακεδονικών και Θρακικών
Σπουδών 5) Θεσσαλονίκη 2004
Ζιώτα Χριστίνα Ταφικές πρακτικές και κοινωνίες της εποχής του χαλκού στη ∆υτική Μακεδονία τα
νεκροταφεία στην Κοιλάδα και τις Γούλες Κοζάνης διδακτορική διατριβή Αριστοτέλειο
Πανεπιστήmicroιο Θεσσαλονίκης Τmicroήmicroα Ιστορίας και Αρχαιολογίας 2007
lthttpcdslibauthgrsubmitarchiveGrizagri-2007-602pdfgt
Καρλιάmicroπας Γιάννης Μάνθος Μπέσιος και Σέβη Τριανταφύλλου laquoΝεκροταφεία της πρώιmicroης εποχής
του σιδήρου στη Βόρεια Πιερίαraquo Νικόλαος Χ Σταmicroπολίδης και Αγγελική Γιαννικούρη (επιmicro) Το
23
Αιγαίο στην πρώιmicroη εποχή του σιδήρου Πρακτικά του ∆ιεθνούς Συmicroποσίου Ρόδος 1-4 Νοεmicroβρίου
2002 Αθήνα Πανεπιστήmicroιο Κρήτης - Υπουργείο Πολιτισmicroού Ινστιτούτο Αιγαιακών Σπουδών
2004 341-352
Καραmicroήτρου-Μεντεσίδη Γεωργία Βόιον - Νότια Ορεστίς αρχαιολογική έρευνα και ιστορική τοπογραφία
2 τόmicroοι Θεσσαλονίκη Θ Αλτιντζής 1999
Κουκούλη-Χρυσανθάκη Χάιδω Πρωτοϊστορική Θάσος τα νεκροταφεία του οικισmicroού Καστρί 3 τόmicroοι
(∆ηmicroοσιεύmicroατα του Αρχαιολογικού ∆ελτίου 45) Αθήνα Υπουργείο Πολιτισmicroού Ταmicroείο
Αρχαιολογικών Πόρων και Απαλλοτριώσεων 1992
Σαββοπούλου Θώmicroη laquoΠαλιό Γυναικόκαστρο το νεκροταφείο των lsquoπεριβόλωνrsquoraquo Νικόλαος Χ
Σταmicroπολίδης (επιmicro) Καύσεις στην εποχή του χαλκού και του σιδήρου Πρακτικά Συmicroποσίου Ρόδος
29 Απριλίου - 2 Μαΐου 1999 Πανεπιστήmicroιο Κρήτης - ΚΒ΄ Εφορεία Προϊστορικών και Κλασικών
Αραχιοτήτων - Μεσογειακή Αρχαιολογική Εταιρεία Αθήνα Πανεπιστήmicroιο Κρήτης 2001 169-185
Linduff Katheryn M και Karen S Rubinson (επιmicro) Are all warriors male Gender roles on the ancient
Eurasian steppe Lanham AltaMira 2008
Papadopoulos John K microε τη συνεργασία των Jonathan H Musgrave Sandor Boumlkoumlnyi Deborah
Ruscillo Ferene Gyulai Kristina Kelertas R E Jones και I K Whitbread The Early Iron Age
cemetery at Torone excavations conducted by the Australian Archaeological Institute at Athens in
collaboration with the Athens Archaeological Society 2 τόmicroοι (UCLA MA 24) 2005
Triantaphyllou Sevi A bioarchaeological approach to prehistoric cemetery populations from central
and western Greek Macedonia (BAR IS 976) 2001
ΝΕΟΛΙΘΙΚΑ ΕΙ∆ΩΛΙΑ
Κοκκινίδου ∆ήmicroητρα Παρελθόν και εξουσία όψεις της αρχαιολογίας στην ελληνική κοινωνία και
εκπαίδευση Θεσσαλονίκη Βάνιας 2005 (κεφ 39)
Κοκκινίδου ∆ήmicroητρα και Μαριάννα Νικολαΐδου Η αρχαιολογία και η κοινωνική ταυτότητα του φύλου
προσεγγίσεις στην αιγαιακή προϊστορία Θεσσαλονίκη Βάνιας 1993 (κεφ 43-44)
Kokkinidou Dimitra και Marianna Nikolaidou ldquoBody imagery in the Aegean Neolithic ideological
implications of anthropomorphic figurinesrdquo Jane Moore και Eleanor Scott (επιmicro) Invisible people
and processes writing gender and childhood into European archaeology London - New York
Leicester University Press 1997 88-112
Talalay Lauren E ldquoHeady business skulls heads and decapitation in Neolithic Anatolia and Greecerdquo
Journal of Mediterranean Archaeology 17 2 (2004) 139-163
ΤΕΛΕΤΟΥΡΓΙΚΕΣ ΟΨΕΙΣ ΤΗΣ ΝΕΟΛΙΘΙΚΗΣ ΚΑΙ ΤΗΣ ΕΠΟΧΗΣ ΤΟΥ ΧΑΛΚΟΥ
Nikolaidou Marianna ldquoOrnament production and use at Sitagroi northeast Greece symbolic and social
implications of an Early Bronze Age technologyrdquo Robert Laffineur και Philip P Betancourt
(επιmicro) TECHNI craftsmen craftswomen and craftsmanship in the Aegean Bronze Age
24
Proceedings of the 6th International Aegean Conference Philadelphia Temple University 18-21
April 1996 τόmicro 1 (Aegaeum 16) 1997 177-196
Nikolaidou Marianna ldquoRitualized technologies in the Aegean Neolithic The crafts of adornmentrdquo
Evangelos Kyriakidis (επιmicro) The archaeology of ritual (UCLA Cotsen Advanced Seminars 3)
2007 183-208
Perlegraves Catherine και Karen D Vitelli ldquoCraft specialization in the Neolithic of Greecerdquo Paul Halstead
(επιmicro) Neolithic society in Greece (SSAA 2) 1999 96-107
ΝΕΟΛΙΘΙΚΟΙ ΠΕΡΙΒΟΛΟΙ
Kokkinidou Dimitra και Marianna Nikolaidou ldquoNeolithic enclosures in Greek Macedonia violent and
non-violent aspects of territorial demarcationrdquo John Carman και Anthony Harding (επιmicro) Ancient
warfare archaeological perspectives Phoenix Mill Sutton 2004 2η έκδοση 89-99
ΜΥΚΗΝΑΪΚΕΣ ΕΠΙ∆ΡΑΣΕΙΣ
Ανδρέου Στέλιος laquoΗ microυκηναϊκή κεραmicroική και οι κοινωνίες της Κεντρικής Μακεδονίας στην ύστερη
εποχή του χαλκούraquo Η περιφέρεια του microυκηναϊκού κόσmicroου II 2003 191-210
Ανδρέου Στέλιος και Κώστας Κωτσάκης laquoΜυκηναϊκή παρουσία Μυκηναϊκή περιφέρεια Η Τούmicroπα
Θεσσαλονίκης microια θέση της εποχής του χαλκού στη Μακεδονίαraquo Η περιφέρεια του microυκηναϊκού
κόσmicroου Ι 1999 107-116
Jung Reinhrad laquoΗ microυκηναϊκή κεραmicroική της Μακεδονίας και η σηmicroασία τηςraquo Η περιφέρεια του
microυκηναϊκού κόσmicroου ΙΙ 2003 211-225
Καραmicroήτρου-Μεντεσίδη Γεωργία laquoΜυκηναϊκά Αιανής Ελιmicroιώτιδας και Άνω Μακεδονίαςraquo Η
περιφέρεια του microυκηναϊκού κόσmicroου ΙΙ 2003 167-190
Στεφανή Λιάνα και Νίκος Μερούσης laquoΤοπίο στην οmicroίχλη η 2η χιλιετία στην πεδιάδα της Κεντρικής
Μακεδονίαςraquo Η περιφέρεια του microυκηναϊκού κόσmicroου ΙΙ 2003 227-242
Andreou Stelios ldquoExploring the patterns of power in the Bronze Age settlements of northern Greece
Keith Branigan (επιmicro) Urbanism in the Aegean Bronze Age (SSAA 4) 2002 160-173
Buxeda J I Garrigoacutes R E Jones V Kilikoglou S T Levi Y Maniatis J Mitchell L Vagnetti K A
Wardle και S Andreou ldquoTechnology transfer at the periphery of the Mycenaean world the case of
Mycenaean pottery found in central Macedonia (Greece) and the plain of Sybaris (Italia)
Archaeometry 43 2 (2003) 263-284
Jung Reinhrad ldquoLate Helladic IIIC at the Touacutembes of Kastanas and Oacutelynthos and the problems of
Macedonian Mycenaean potteryrdquo Sigrid Deger-Jalkotzy και Michaela Zavadil (επιmicro) LH IIIC
chronology and synchronisms Proceedings of the International Workshop held at the Austrian
Academy of Sciences 7-8 May 2001 (Veroumlffentlichungen der Mykenischen Kommision 20)
Wien 2003 131- 144
25
Kiriatzi Evangelia Stelios Andreou Sarantis Dimitriadis και Kostas Kotsakis ldquoCo-exisitng traditions
handmade and wheelmade pottery in Late Bronze Age central Macedoniarsquo Robert Laffineur και
Philip P Betancourt (επιmicro) TECHNI craftsmen craftswomen and craftsmanship in the Aegean
Bronze Age Proceedings of the 6th International Aegean Conference Philadelphia Temple
University 18-21 April 1996 τόmicro 2 (Aegaeum 16) 1997 361-368
Wardle Kenneth A ldquoMycenaean trade and influence in northern Greecerdquo Carol Zerner Peter Zerner και
John Winder (επιmicro) Wace and Blegen pottery as evidence for trade in the Aegean Bronze Age
1939-1989 Proceedings of an International Conference held at the American School of Classical
Studies at Athens December 2-3 1989 Amsterdam Gieben 1993 117-141
ΑΠΟΘΗΚΕΥΣΗ
Τουλούmicroης Κοσmicroάς Το περίσσευmicroα στην προϊστορία η προϊστορική οικονοmicroία microε βάση τα αρχαιολογικά
δεδοmicroένα Θεσσαλονίκη Σύγχρονη Παιδεία 1996
Margomenou Despina ldquoFood storage in prehistoric Greece interrogating complexity at the margins of
the lsquoMycenaean worldrsquordquo Journal of Mediterranean Archaeology 21 2 (2008) 191-212
Margomenou Despina Stelios Andreou και Kostas Kotsakis ldquoThe Thessaloniki tell an approach to the
study of the pithoi and the question of storage in the Late Bronze Agerdquo ΑΕΜΘ 19 (2005) 157-
171
26
ΕΙΚΟΝΕΣ
Εικόνα 1 Γυναικείο στεατοπυγικό ειδώλιο από πηλό της αρχαιότερης νεολιθικής
(Νέα Νικοmicroήδεια Αρχαιολογικό Μουσείο Βέροιας)
∆ηmicroήτριος Ρ Θεοχάρης Νεολιθική Ελλάς Αθήνα Εθνική Τράπεζα της Ελλάδος 1973 εικ 18 Ίδρυmicroα Μείζονος Ελληνισmicroού lthttpwwwfhwgrchronos01engallerynlnikomidnikom4maxhtmlgt
27
Εικόνα 2 Γυναικείο ειδώλιο από πηλό της νεότερης νεολιθικής (Μακρύγιαλος)
Μάνθος Μπέσιος και Μαρία Παππά Πύδνα Κατερίνη Πιερική Αναπτυξιακή 1995 25 Ίδρυmicroα Μείζονος Ελληνισmicroού lthttpwwwfhwgrchronos01engallerynlmakrygmakryg12maxhtmlgt
28
Εικόνα 3 Γυναικείο πήλινο ειδώλιο της νεότερης νεολιθικής (Μάνδαλο
Αρχαιολογικό Μουσείο Πέλλας)
Φωτογραφικό αρχείο Αικατερίνης Παπαευθυmicroίου-Παπανθίmicroου και Αγγελικής Πιλάλη-Παπαστερίου Ίδρυmicroα Μείζονος Ελληνισmicroού lthttpwwwfhwgrchronos01engallerynlmandalomandalo6maxhtmlgt
29
Εικόνα 4 Γυναικείο ακρόλιθο ειδώλιο της νεότερης νεολιθικής (Μάνδαλο
Αρχαιολογικό Μουσείο Πέλλας)
Φωτογραφικό αρχείο Αικατερίνης Παπαευθυmicroίου-Παπανθίmicroου και Αγγελικής Πιλάλη-Παπαστερίου Ίδρυmicroα Μείζονος Ελληνισmicroού lthttpwwwfhwgrchronos01engallerynlmandalomandalo4htmlgt lthttpwwwfhwgrchronos01engallerynlmandalomandalo5maxhtmlgt
30
Εικόνα 5 Γυναικείο σχηmicroατοποιηmicroένο ειδώλιο από πέτρα της τελικής νεολιθικής
(Σιταγροί Αρχαιολογικό Μουσείο ∆ράmicroας)
Γεώργιος Α Παπαθανασόπουλος (επιmicro) Ο νεολιθικός πολιτισmicroός στην Ελλάδα Αθήνα Ίδρυmicroα Νικολάου Π Γουλανδρή - Μουσείο Κυκλαδικής Τέχνης 1996 αρ καταλόγου 200 Ίδρυmicroα Μείζονος Ελληνισmicroού lthttpwwwfhwgrchronos01engallerynlsitagsitag3htmlgt
31
Εικόνα 6 Σταυρόσχηmicroα ειδώλια από microάρmicroαρο της νεότερης νεολιθικής
(Μακρύγιαλος)
Μάνθος Μπέσιος και Μαρία Παππά Πύδνα Κατερίνη Πιερική Αναπτυξιακή 1995 22 Ίδρυmicroα Μείζονος Ελληνισmicroού lthttpwwwfhwgrchronos01engallerynlmakrygmakryg6maxhtmlgt
32
Εικόνα 7 Κοσmicroήmicroατα από Σπόνδυλο (Σιταγροί Αρχαιολογικό Μουσείο ∆ράmicroας)
∆ηmicroήτριος Ρ Θεοχάρης Νεολιθική Ελλάς Αθήνα Εθνική Τράπεζα της Ελλάδος 1973 εικ 110 Ίδρυmicroα Μείζονος Ελληνισmicroού lthttpwwwfhwgrchronos01engallerynlsitagsitag5htmlgt
33
Εικόνα 8 Κοσmicroήmicroατα από Σπόνδυλο της τελικής νεολιθικής (Μακρύγιαλος)
Μάνθος Μπέσιος και Μαρία Παππά Πύδνα Κατερίνη Πιερική Αναπτυξιακή 1995 32 Ίδρυmicroα Μείζονος Ελληνισmicroού lthttpwwwfhwgrchronos01engallerynlmakrygmakryg19htmlgt
34
Εικόνα 9 Περίβολος της νεότερης-τελικής νεολιθικής στο Μάνδαλο
Φωτογραφικό αρχείο Αικατερίνης Παπαευθυmicroίου-Παπανθίmicroου και Αγγελικής Πιλάλη-Παπαστερίου Ίδρυmicroα Μείζονος Ελληνισmicroού lthttpwwwfhwgrchronos01engallerynlmandalomandalo2htmlgt
35
Εικόνα 10 Τάφροι της νεότερης νεολιθικής στον Μακρύγιαλο
Μάνθος Μπέσιος και Μαρία Παππά Πύδνα Κατερίνη Πιερική Αναπτυξιακή 1995 23 Ίδρυmicroα Μείζονος Ελληνισmicroού lthttpwwwfhwgrchronos01engallerynlmakrygmakryg1htmlgt
36
Εικόνα 11 Αποθηκευτικοί χώροι της ύστερης εποχής του χαλκού στην Άσσηρο
Kenneth A Wardle Institute of Archaeology and Antiquity University of Birmingham
lthttpartswebbhamacukahakawAssirosassirosiaph12htmgt
37
Εικόνα 12 Αναπαράσταση πασσαλόπηκτου οικήmicroατος της αρχαιότερης νεολιθικής
στη Νέα Νικοmicroήδεια
∆ηmicroήτριος Ρ Θεοχάρης Νεολιθική Ελλάς Αθήνα Εθνική Τράπεζα της Ελλάδος σχ 14 Ίδρυmicroα Μείζονος Ελληνισmicroού lthttpwwwfhwgrchronos01engallerynlnikomidnikom2htmlgt
38
Εικόνα 13 Πασσσαλόπηκτα οικήmicroατα και φούρνοι της πρώιmicroης εποχής στο
Αρχοντικό
Τοmicroέας Αρχαιολογίας Τmicroήmicroα Ιστορίας και Αρχαιολογίας Αριστοτελείου Πανεπιστηmicroίου Θεσσαλονίκης lthttpwwwhistauthgrtomeisarchaeologyresearchexcavationsarhondikohtmgt
39
Εικόνα 14 Πήλινες άγκυρες της πρώιmicroης εποχής του χαλκού από τα Σέρβια
Kenneth A Wardle Institute of Archaeology and Antiquity University of Birmingham lthttpartswebbhamacukahakawServiaserviaclayhtmgt
40
Εικόνα 15 Τοπική microυκηναϊκή κεραmicroική από την Άσσηρο (γύρω στο 1150 πΧ)
Kenneth A Wardle Institute of Archaeology and Antiquity University of Birmingham lthttpartswebbhamacukahakawAssirosassirosmycenaean2htmgt
14
έχουν αποκαλυφτεί στη νεότερη νεολιθική της Θέρmicroης Θεσσαλονίκης και του
Μακρύγιαλου (ανοιχτοί λιθόστρωτοι χώροι οικοτεχνικής δραστηριότητας και περιοχή microε
microικρούς φούρνους αντίστοιχα) και στην τελική φάση της πρώιmicroης εποχής του χαλκού
στους Σιταγρούς (συστάδα κυκλικών πήλινων σιρών και λάκκων microε εστίες δάπεδο και
θρανίο) Στους σιρούς των Σιταγρών είναι εντυπωσιακή η ποσότητα καταλοίπων
συλλογικής παραγωγής κατανάλωσης και αποθήκευσης λίθινες λεπίδες τριπτήρες
γουδιά οστέινα εργαλεία σύνεργα υφαντουργίας επιτραπέζια και αποθηκευτικά αγγεία
microαζί microε σπόρους δηmicroητριακών οσπρίων βελανιδιών φρούτων και οστών από οικόσιτα
και άγρια ζώα Στο ίδιο σύνολο ανήκουν αντικείmicroενα συmicroβολικής και τελετουργικής
χρήσης κοσmicroήmicroατα περίτεχνα πήλινα και λίθινα σκεύη λίθινη σφύρα
σφραγιδοκύλινδρος ειδώλια και οmicroοιώmicroατα κατοικιών
Πλήθος υφαντουργικών εργαλείων ανευρίσκεται ήδη από την αρχαιότερη νεολιθική
πήλινα σφονδύλια για γνέσιmicroο (χαρακτηριστικά τα διακοσmicroηmicroένα της νεότερης
νεολιθικής) πηνία και ακτινωτά αντικείmicroενα για το τύλιγmicroα της κλωστής αγκυρόσχηmicroα
αντικείmicroενα για το κρέmicroασmicroα του microαλλιού (χαρακτηριστικά στην πρώιmicroη εποχή του
χαλκού - εικ 14) και από την πρώιmicroη εποχή του χαλκού και microετά βαριά υφαντικά βάρη
για όρθιο αργαλειό (αξιοσηmicroείωτα τα σύνολα από τους Σιταγρούς το Αρχοντικό τον
Καστανά και την Τούmicroπα) Οστέινες microικρές ράβδοι microε εγκοπές (microάλλον σαΐτες
αργαλειού) βελόνες microε οπή σπάτουλες και οπείς χρησιmicroοποιούνταν για πλέξιmicroο και για
το ράψιmicroο δερmicroάτων πλεκτών από microαλλί και καλαθιών όπως δείχνουν τα ίχνη χρήσης
στα εργαλεία Μια ιδέα της ενδυmicroασίας microάς δίνουν οι γραπτές διακοσmicroήσεις αγγείων οι
οποίες microιmicroούνται υφάσmicroατα και τα εξαρτήmicroατα ένδυσης Τα τελευταία περιλαmicroβάνουν
άγκιστρα και πόρπες ζωνών από πηλό κόκαλο και όστρεο οστέινες και microετάλλινες
περόνες και πόρπες για τη στερέωση ενδυmicroάτων κουmicroπιά (microερικά από πολύτιmicroο όστρεο)
διάτρητα πλακίδια και microικροσκοπικές χάντρες τα οποία βρέθηκαν κατά microεγάλες οmicroάδες
και microάλλον προέρχονται από κατάκοσmicroες στολές Η συχνότητα των περονών την πρώιmicroη
εποχή του χαλκού αποδίδεται στη χρήση νέων ειδών microάλλινων υφασmicroάτων όπως
συνάγεται από τα υψηλά ποσοστά αιγοπροβάτων που θα εκτρέφονταν για το microαλλί τους
Μερικές φορές οι περόνες ανευρίσκονται microαζί microε υφαντικά εργαλεία όπως στους
Σιταγρούς στο τέλος της 3ης χιλιετίας Στον Καστανά η microεγάλη συχνότητα και πολυτυπία
των περονών την εποχή του σιδήρου έχει επίσης ερmicroηνευθεί ως νέος ενδυmicroατολογικός
συρmicroός Πόρπες και περόνες όχι microόνο αποτελούν τυπικά προϊόντα εξειδικευmicroένης
microεταλλουργίας στη Μακεδονία στο τέλος της 2ης - αρχές της 1ης χιλιετίας πΧ αλλά και
συνήθη ταφικά κτερίσmicroατα
15
Καταmicroερισmicroός εργασίας κατά φύλο και ηλικία παρατηρείται σε όλους τους
πολιτισmicroούς Στις προβιοmicroηχανικές κοινωνίες οι άνδρες αναλαmicroβάνουν εξωοικιακές
εργασίες (κυνήγι βοσκή και σφαγή microεγάλων ζώων ψάρεmicroα αποψίλωση υλοτοmicroία
εξόρυξη βαριές οικοδοmicroικές κατασκευές ναυπηγική) ενώ οι γυναίκες οικιακές (φροντίδα
των παιδιών τροφοπαρασκευή κηποκαλλιέργεια υφαντική άντληση νερού πλύσιmicroο
microάζεmicroα καυσοξύλων τροφοσυλλογή βοτανική) Άλλες ασχολίες όπως αγροκαλλιέργεια
άναmicromicroα φωτάς βυρσοδεψία οικιακή κτηνοτροφία κυνήγι microικρών ζώων καλαθοπλεκτική
microεταφορά φορτίων ραπτική κεραmicroική microοιράζονται πιο ισόρροπα Η κατανοmicroή εργασίας
καθορίζεται ανάλογα microε την αποτελεσmicroατικότητά της στην επιβίωση και την κοινωνική
ζωή της κοινότητας (στην περίπτωση των γυναικών είναι συmicroβατή microε τη microητρότητα τη
φροντίδα και κοινωνικοποίηση των νεαρών microελών) Κατά συνέπεια οι διχοτοmicroικές
κατηγορίες της δυτικής σκέψης laquoδηmicroόσιο-ιδιωτικόraquo laquoανδρικό-γυναικείοraquo laquoχρηστικό-
συmicroβολικόraquo αποδεικνύονται ανεφάρmicroοστες τουλάχιστον microέχρι την ύστερη εποχή του
χαλκού οπότε και ανιχνεύεται στο αρχαιολογικό υλικό κάποιος σαφέστερος διαχωρισmicroός
του παραγωγικού-τεχνολογικού και κοινωνικού-τελετουργικού πεδίου Είναι
διαφωτιστικά τα ανθρωπολογικά παράλληλα σύmicroφωνα microε τα οποία άνδρες αποκτούν
laquoγυναικείουςraquo ρόλους (ενδυmicroασία συmicroπεριφορά επιλογή συντρόφων) microέσω της άσκησης
αντίστοιχων τεχνών όπως και γυναίκες laquoανδρικούςraquo Η υπέρβαση του σεξουαλικού
διmicroορφισmicroού δεν στιγmicroατίζεται από τη δεδοmicroένη κοινωνία όπως συmicroβαίνει microε τη δυτική
ηθική Αντίθετα τα εν λόγω άτοmicroα τεχνίτριες και τεχνίτες microε καινοτοmicroική συmicroβολή
θεωρούνται φορείς ευεργετικών δυνάmicroεων για όλη την κοινότητα η οποία τα περιβάλλει
microε σεβασmicroό (ας θυmicroηθούmicroε τους χαρισmicroατικούς laquoανδρόγυνουςraquo χαρακτήρες της
ελληνικής microυθολογίας όπως ο microάντης Τειρεσίας) Κατrsquo αυτόν τον τρόπο microπορεί να
ερmicroηνευτεί η παρουσία laquoγυναικείωνraquo κτερισmicroάτων σε ανδρικές ταφές και laquoανδρικώνraquo σε
γυναικείες
Πολυάριθmicroα αρχαιολογικά και εθνογραφικά παραδείγmicroατα microαρτυρούν τη
συmicromicroετοχή των παιδιών στις οικογενειακές εργασίες είτε ως microιmicroητικό παιγνίδι είτε ως
πραγmicroατική ενασχόληση microε σκοπό την κοινωνικοποίηση Γιrsquo αυτό σε πολλούς
πολιτισmicroούς η εκmicroάθηση microιας τέχνης επισφραγίζεται microε τελετές microετάβασης στον κόσmicroο
των ενηλίκων Σε τέτοιες microυήσεις microπορεί να χρησιmicroοποιούνταν κάποια από τα
microικρογραφικά οmicroοιώmicroατα οικοσκευών και εργαλείων από τους προϊστορικούς οικισmicroούς
της Μακεδονίας (σπίτια πελέκεις αγγεία έπιπλα και από το Ντικιλί Τας ένα οmicroοίωmicroα
βάρκας) Μάλιστα ορισmicroένα από τα πολυτιmicroότερα νεολιθικά κοσmicroήmicroατα όπως δακτύλιοι
από τα όστρεα Σπόνδυλος και Γλυκίmicroερις microε microικρή διάmicroετρο microπορεί προορίζονταν για
16
παιδιά ως δώρα αγάπης ή ενθυmicroήmicroατα σηmicroαντικών στιγmicroών ∆εν microπορούmicroε να γνωρίζουmicroε
ποιεςποιοι κατασκεύαζαν ή φορούσαν αυτά τα τεχνήmicroατα Είναι ωστόσο ενδιαφέρον ότι
η εικονογραφία των κοσmicroηmicroάτων αναγνωρίζεται κυρίως σε γυναικεία ειδώλια Θα
microπορούσε συνεπώς να υποτεθεί microε βάση τις αρχαιολογικές ενδείξεις ως προς τη
διακοινοτική κυκλοφορία κοσmicroηmicroάτων και υφασmicroάτων ότι γυναικεία ειδώλια microε πλούσια
ένδυση και κόσmicroηση αναπαριστούν γυναίκες microε καίριο ρόλο σε τέτοια δίκτυα επαφών
(πχ φηmicroισmicroένες τεχνίτριες)
Ολοκληρώνουmicroε microε ορισmicroένες παρατηρήσεις σχετικά microε τα αγγεία και
συγκεκριmicroένα τη microετάβαση από τα χειροποίητα στα τροχήλατα Τα πρώτα θεωρούνται
γυναικεία προϊόντα και γιrsquo αυτό microικρής αξίας ενώ τα δεύτερα προσγράφονται στο
ενεργητικό πρωτοπόρων ανδρών Ωστόσο το αρχαιολογικό υλικό κάθε άλλο παρά
επιβεβαιώνει τέτοιες προκαταλήψεις στη Μακεδονία η χειροποίητη κεραmicroική microε
microακραίωνη παράδοση συνεχίζει να χρησιmicroοποιείται microαζί microε την τροχήλατη microέχρι και την
ελληνιστική εποχή δηλαδή microια χιλιετία microετά την εmicroφάνιση της δεύτερης Τα πρωιmicroότερα
τροχήλατα αγγεία είναι σποραδικές microυκηναϊκές εισαγωγές των microέσων της 2ης χιλιετίας
πΧ ενώ οι εγχώριες αποmicroιmicroήσεις χρονολογούνται δύο ή τρεις αιώνες αργότερα (εικ 15)
Και οι δύο κατηγορίες εκπροσωπούνται microε microικρά ποσοστά στο σύνολο της κεραmicroικής
στην οποία κυριαρχούν οι χειροποίητες δηmicroιουργίες microε εξειδικευmicroένη παραγωγή σκευών
και διακοσmicroητικών ρυθmicroών κατά τόπους Επιπλέον φαίνεται ότι η εγχώρια και η
εισηγmicroένη κεραmicroική συνυπάρχουν χωρίς σηmicroαντικές αλληλεπιδράσεις
Από τα πλούσια διακοσmicroηmicroένα αγγεία της αρχαιότερης νεολιθικής microέχρι τα
απαιτητικά στην κατασκευή χονδροειδή αγγεία της τελικής νεολιθικής και της πρώιmicroης
εποχής του χαλκού και τα αmicroαυρόχρωmicroα και εγχάρακτα της ύστερης εποχής του χαλκού η
τέχνη του πηλού διακρίνεται για την ευρηmicroατικότητα την πείρα την καλαισθησία και το
εύρος των λειτουργιών της ∆εν γνωρίζουmicroε βέβαια το φύλο των κεραmicroέων (στην
αναγνώρισή του θα βοηθούσε η εξέταση δακτυλικών αποτυπωmicroάτων σε αγγεία)
microπορούmicroε ωστόσο να αναθεωρήσουmicroε προγενέστερες απόψεις ως προς την επινόηση της
κεραmicroικής για χρηστικούς λόγους όπως προτείνουν οι Catherine Perlegraves και Karen Vitelli
Οι πρώιmicroες αγγειοπλαστικές δηmicroιουργίες (Νέα Νικοmicroήδεια Γιαννιτσά) διακρίνονται για
τον υψηλό βαθmicroό έmicroπνευσης και αισθητικής Τέτοια περίτεχνα αγγεία κάθε άλλο παρά θα
ήταν κατάλληλα για τις καθηmicroερινές ανάγκες διατροφής και διατήρησης της τροφής θα
είχαν όmicroως συmicroβολική αξία λόγω της σπανιότητάς τους Εκείνο που θα microετρούσε για τους
ανθρώπους της αρχαιότερης νεολιθικής θα ήταν η πρωτόγνωρη microετατροπή της φυσικής
πρώτης ύλης σε πολιτισmicroικό αγαθό Γιrsquo αυτό οι πρώτες ή πρώτοι κάτοχοι της νέας γνώσης
17
microπορεί να ενέπνεαν στην κοινότητα σεβασmicroό ή και δέος ώστε να πρωταγωνιστούν σε
σαmicroανιστικές τελετές
ΣΥΝΤΟΜΟΓΡΑΦΙΕΣ
ΑΕΜΘ Το Αρχαιολογικό Έργο στη Μακεδονία και Θράκη
Θεσσαλονίκη Υπουργείο Πολιτισmicroού Υπουργείο
Μακεδονίας-Θράκης Αριστοτέλειο Πανεπιστήmicroιο
Θεσσαλονίκης
Εγνατία
Επετηρίδα του Ιστορικού και Αρχαιολογικού
Τmicroήmicroατος του Αριστοτελείου Πανεπιστηmicroίου
Θεσσαλονίκης
Η περιφέρεια του microυκηναϊκού κόσmicroου Ι Πρακτικά 1ου ∆ιεπιστηmicroονικού Συmicroποσίου Λαmicroία
25-29 Σεπτεmicroβρίου 1994 Αθήνα Υπουργείο
Πολιτισmicroού Ι∆΄ Εφορεία Προϊστορικών και
Κλασικών Αρχαιοτήτων
Η περιφέρεια του microυκηναϊκού κόσmicroου ΙΙ Πρακτικά 2ου ∆ιεπιστηmicroονικού Συmicroποσίου Λαmicroία
26-30 Σεπτεmicroβρίου 1999 Αθήνα Υπουργείο
Πολιτισmicroού Ι∆΄ Εφορεία Προϊστορικών και
Κλασικών Αρχαιοτήτων
Aegaeum Annales drsquoarcheacuteologie de lrsquoUniversiteacute de Liegravege et
UT-PASP Histoire de lrsquoart et lrsquoarcheacuteologie de la
Gregravece antique - University of Texas at Austin
Program in Aegean Scripts and Prehistory
BAR IS British Archaeological Reports International
Series Oxford Archaeopress
BCH Bulletin de Correspondance Helleacutenique
BSA Annual of the British School at Athens
18
Dikili Tash
Dikili Tash village preacutehistorique de Maceacutedoine
orientale Fouilles de Jean Deshayes (1961-1975)
Athegravenes Eacutecole Franccedilaise drsquoAthegravenes
Kastanas PAS Kastanas Ausgrabungen in einem Siedlunghuumlgel
der Bronze- und Eisenzeit Makedoniens 1975-1979
(Praumlhistorische Archaumlologie in Suumldosteuropa)
Volker Spiess
SSAA Sheffield Studies in Aegean Archaeology
Sheffield Sheffield Academic Press
UCLA MA University of California at Los Angeles Cotsen
Institute of Archaeology Monumenta
Archaeologica
ΕΠΙΛΟΓΗ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑΣ
ΟΙΚΙΣΜΟΙ
Κατάλογοι θέσεων - επισκοπήσεις της έρευνας
Andreou Stelios Michael Fotiadis και Kostas Kotsakis ldquoReview of Aegean prehistory V the Neolithic
and Bronze Age of northern Greecerdquo American Journal of Archaeology 100 3 (1996) 537-597
αναδηmicroοσίευση microε προσθήκες Tracey Cullen (επιmicro) Aegean prehistory a review (American
Journal of Archaeology supplement 1) Boston Archaeological Institute of America 2001 259-
327
Ασλάνης Ιωάννης Β Η προϊστορία της Μακεδονίας Ι η νεολιθική εποχή Αθήνα Καρδαmicroίτσα 1992
Γραmicromicroένος ∆ηmicroήτριος Β Νεολιθικές έρευνες στην Κεντρική και Ανατολική Μακεδονία (Βιβλιοθήκη της
εν Αθήναις Αρχαιολογικής Εταιρείας 117) Αθήνα 1991
Γραmicromicroένος ∆ηmicroήτριος Β Μάνθος Μπέσιος και Σταύρος Κώτσος Από τους προϊστορικούς οικισmicroούς της
Κεντρικής Μακεδονίας (Μακεδονική Βιβλιοθήκη 88) Θεσσαλονίκη Εταιρεία Μακεδονικών
Σπουδών 1997
Αρχοντικό
Βλ την ιστοσελίδα της ανασκαφής
lthttpwwwhistauthgrtomeisarchaeologyresearchexcavationsarhondikohtmgt
19
Άσσηρος
Wardle Kenneth A και Diana Wardle ldquoAssiros Toumba a brief history of the settlementrdquo Henrieta
Todorova Mark Stefanovich και Georg Ivanov (επιmicro) The StrumaStrymon river valley in
prehistory Proceedings of the International Symposium ldquoStrymon Praehistoricusrdquo Kjustendil ndash
Blagoevgrad (Bulgaria) Serres - Amphipolis (Greece) 27-910-10-2004 (In the Steps of James
Harvey Gaul 2) Sofia Gerda Henkel Stiftung Museum of History - Kjustendil 2007 451-479
Γιαννιτσά
Χρυσοστόmicroου Παναγιώτης laquoΟ νεολιθικός οικισmicroός των Γιαννιτσών Βraquo ΑΕΜΘ 3 (1989) 119-134
_____ laquoΟι νεολιθικές έρευνες στην πόλη και την επαρχία Γιαννιτσών κατά το 1991raquo ΑΕΜΘ 5 (1991)
111-126
_____ laquoΟ νεολιθικός οικισmicroός των Γιαννιτσών Β νέα ανασκαφικά δεδοmicroένα (1992-1993)raquo ΑΕΜΘ 7
(1993) 135-146
Χρυσοστόmicroου Παύλος και Παναγιώτης Χρυσοστόmicroου laquoΝεολιθικές έρευνες στα Γιαννιτσά και στην
περιοχή τουςraquo ΑΕΜΘ 4 (1990) 169-186
∆ήmicroητρα
Γραmicromicroένος ∆ηmicroήτριος Β Νεολιθική Μακεδονία (∆ηmicroοσιεύmicroατα του Αρχαιολογικού ∆ελτίου 56)
Αθήνα Υπουργείο Πολιτισmicroού Ταmicroείο Αρχαιολογικών Πόρων και Απαλλοτριώσεων 1997
∆ισπηλιό
Βλ την ιστοσελίδα της ανασκαφής
lthttpdispiliowebauthgrgt
Θέρmicroη
Παππά Μαρία Οργάνωση του χώρου και οικιστικά στοιχεία στους νεολιθικούς οικισmicroούς της Κεντρικής
Μακεδονίας διδακτορική διατριβή Αριστοτέλειο Πανεπιστήmicroιο Θεσσαλονίκης Τmicroήmicroα Ιστορίας
και Αρχαιολογίας 2 τόmicroοι 2008 lthttpcdslibauthgrsubmitarchiveGrizagri-2008-1546pdfgt
lthttpcdslibauthgrsubmitarchiveGrizagri-2008-1546pappapdfgt
Καστανάς
Aslanis Ioannis Kastanas die Fruumlhbronzezeitlichen Funde und Befunde (PAS 4) Berlin 1985
Becker Cornelia Kastanas die Tierknochenfunde (PAS 5) Berlin 1986
Ηaumlnsel Bernhard Kastanas die Grabung und der Baubefund (PAS 7) Berlin 1989
Houmlchstetter Alix Kastanas die Handgemachte Keramik Schicthen 19 bis 1 (PAS 3) Berlin 1984
_____ Kastanas die Kleinfunde (PAS 6) Berlin 1987
Jung Reinhrad Kastanas die Drehscheibenkeramik der Schichten 19 bis 11 (PAS 18) Kiel 2002
20
Kroll Helmut J Kastanas die Pfanzenfunde (PAS 2) Berlin 1983
Λιβαδοπόταmicroος
Τρανταλίδου Κ Π Καρκάνας Ε Μπελεγρίνου Θ Χατζηθεοδώρου laquoΣπήλαιο σε microια σηmicroαντική δίοδο
της ∆υτικής Μακεδονίας στο Φαράγγι του Λιβαδοπόταmicroου πρώτη παρουσίασηraquo ΑΕΜΘ 19
(2005) 579-594
Μακρύγιαλος
Βλ Μ Παππά (Θέρmicroη)
Μάνδαλο
Μερούσης Νίκος και Μαριάννα Νικολαΐδου laquoΗ κεραmicroική της νεολιθικής και της πρώιmicroης εποχής του
χαλκού από τον προϊστορικό οικισmicroό Μανδάλου Πέλλας η τεχνολογική διαφοροποίησηraquo ΑΕΜΘ
11 (1997) 155-163
Παπαευθυmicroίου-Παπανθίmicroου Αικατερίνη laquoΤρία νεολιθικά ειδώλια από το Μάνδαλο της Μακεδονίαςraquo
Ειλαπίνη τόmicroος τιmicroητικός για τον καθηγητή Νικόλαο Πλάτωνα Ηράκλειο ∆ήmicroος Ηρακλείου
Βικελαία Βιβλιοθήκη 1987 171-177
Παπαευθυmicroίου-Παπανθίmicroου Αικατερίνη και Αγγελική Πιλάλη-Παπαστερίου laquoΑνασκαφές στο
Μάνδαλοraquo ΑΕΜΘ 1 (1987) 173-180
_____ laquoΑνασκαφή στο Μάνδαλοraquo ΑΕΜΘ 2 (1988) 127-135
_____ laquoΗ ανασκαφική έρευνα στο Μάνδαλο 1987-1990raquo Εγνατία 2 (1990) 411-421
_____ laquoΟ προϊστορικός οικισmicroός στο Μάνδαλο νέα στοιχεία στην προϊστορία της Μακεδονίαςraquo Αρχαία
Μακεδονία V Ανακοινώσεις κατά το 5ο ∆ιεθνές Συmicroπόσιο Θεσσαλονίκη 10-15 Οκτωβρίου 1989
τόmicro 2 (Ίδρυmicroα Μελετών Χερσονήσου του Αίmicroου 240) Θεσσαλονίκη 1993 1207-1216
_____ laquoΟι προϊστορικοί οικισmicroοί στο Μάνδαλο και στο Αρχοντικό Πέλλαςraquo ΑΕΜΘ 10Α (1996) 143-
158
Πιλάλη-Παπαστερίου Αγγελική Αικατερίνη Παπαευθυmicroίου-Παπανθίmicroου Κώστας Κωτσάκης και Θώmicroη
Σαββοπούλου laquoΝέος προϊστορικός οικισmicroός στο Μάνδαλο ∆υτικής Μακεδονίαςraquo Αρχαία
Μακεδονία IV Ανακοινώσεις κατά το 4ο ∆ιεθνές Συmicroπόσιο Θεσσαλονίκη 21-25 Σεπτεmicroβρίου 1983
(Ίδρυmicroα Μελετών Χερσονήσου του Αίmicroου 204) Θεσσαλονίκη 1986 451-465
Nikolaidou Marianna Nikos Merousis Aikaterini Papanthimou και Angeliki Papasteriou ldquoFrom metron
to context in NeolithicEarly Bronze Age Mandalon northwestern Greece the example of
ceramicsrdquo Karen Polinger Foster και Robert Laffineur (επιmicro) METRON measuring the Aegean
Bronze Age Proceedings of the 9th International Aegean Conference Yale University 18-21 April
2002 (Aegaeum 24) 2003 317-325
Valamoti Soultana Plants and people in Late Neolithic and Early Bronze Age Greece an
archaeobotanical investigation (BAR IS 1258) 2004
21
Νέα Νικοmicroήδεια
Rodden Robert J και Kenneth A Wardle (επιmicro) Nea Nikomedeia I the excavation of an Early
Neolithic village in northern Greece 1961-1964 directed by R J Rodden The excavation and the
ceramic assemblage (BSA supplementary volume 25) London British School at Athens 1996
Ντικιλί Τας
Koukouli-Chryssanthaki Haiumldo Reneacute Treuil Laurent Lespez και Dimitra Malamidou Dikili Tash
village preacutehistorique de Maceacutedoine orientale Recherches franco-helleacuteniques dirigeacutees par la
Socieacuteteacute archeacuteologique drsquoAthegravenes et lrsquoEacutecole franccedilaise drsquoAthegravenes (1986-2001) (Bibliothegraveque de la
Socieacuteteacute Αrcheacuteologique drsquoAthegravenes 254) Athegravenes 2008
Treuil Reneacute (επιmicro) Dikili Tash τόmicro 1 (BCH suppleacutement 24) 1992
_____ (επιmicro) Dikili Tash τόmicro 2 (BCH suppleacutement 37) 2004
Ροδοχώρι
Rodden Robert J ldquoRecent discoveries from prehistoric Macedonia (an interim report)rdquo Balkan Studies
5 (1964) 110-124
Σέρβια
Ridley Cressida Kenneth A Wardle και Catharine A Μould microε τη συνεργασία των Jill Carington
Smith Rupert Housely Jonathan Musgrave και Bill Phelps Servia I Anglo-Hellenic rescue
excavations 1971-73 directed by Katerina Rhomiopoulou and Cressida Ridley (BSA
supplementary volume 32) London British School at Athens 2000
Σιταγροί
Elster Ernestine S ldquoConstruction and use of the Early Bronze Age Burnt House at Sitagroi craft and
technologyrdquo Robert Laffineur και Philip P Betancourt (επιmicro) TECHNI craftsmen craftswomen
and craftsmanship in the Aegean Bronze Age Proceedings of the 6th International Aegean
Conference Philadelphia Temple University 18-21 April 1996 τόmicro 1 (Aegaeum 16) 1997 19-
35
Elster Ernestine S και Colin Renfrew (επιmicro) Prehistoric Sitagroi excavations in northeast Greece
1968-1970 The final report τόmicro 2 (UCLA MA 20) 2003
Renfrew Colin Marija Gimbutas και Ernestine S Elster (επιmicro) Excavations at Sitagroi a prehistoric
village in northeast Greece τόmicro 1 (UCLA MA 13) 1986
Σκάλα Σωτήρος
Κουκούλη-Χρυσανθάκη Χάιδω laquoΟικισmicroός της πρώιmicroης εποχής του χαλκού στη Σκάλα Σωτήρος
Θάσουraquo ΑΕΜΘ 1 (1987) 389-406
22
_____ laquoΟικισmicroός της πρώιmicroης εποχής του χαλκού στη Σκάλα Σωτήρος Θάσου ΙΙraquo ΑΕΜΘ 2 (1988) 421-
431
_____ laquoΑνασκαφή Σκάλας Σωτήροςraquo ΑΕΜΘ 3 (1989) 507-520
_____ laquoΑνασκαφή Σκάλας Σωτήρος 1990raquo ΑΕΜΘ 4 (1990) 531-545
Τούmicroπα
Αναγνώστου Ιωάννα ∆ηmicroήτρης Κυριάκου Ευαγγελία Κυριατζή και Arturo Vargas laquoΑνασκαφή
Τούmicroπας Θεσσαλονίκης 1990 οι εργασίες στην πλαγιά της Τούmicroπαςraquo ΑΕΜΘ 4 (1990) 277-287
Ανδρέου Στέλιος και Κώστας Κωτσάκης laquoΗ ανασκαφή στην Τούmicroπα Θεσσαλονίκης το 1991raquo ΑΕΜΘ
5 (1991) 209-219
_____ laquoΑνασκαφή Τούmicroπας Θεσσαλονίκης 1992raquo ΑΕΜΘ 6 (1992) 259-272
_____ laquoΗ προϊστορική Τούmicroπα της Θεσσαλονίκης παλιά και νέα ερωτήmicroαταraquo ΑΕΜΘ 10Α (1996) 369-
387
Ανδρέου Στέλιος Κώστας Κωτσάκης και Γιώργος Χ Χουρmicroουζιάδης laquoΑνασκαφή στην Τούmicroπα
Θεσσαλονίκης 1989raquo Εγνατία 2 (1990) 381-404
Κραχτοπούλου Αθανασία και Κοσmicroάς Τουλούmicroης laquoΑνασκαφή Τούmicroπας 1990 οι εργασίες στην
κορυφή της Τούmicroπαςraquo ΑΕΜΘ 4 (1990) 289-297
Κωτσάκης Κώστας και Στέλιος Ανδρέου laquoΠροκαταρκτικές παρατηρήσεις για την οργάνωση του χώρου
στην προϊστορική Τούmicroπα Θεσσαλονίκηςraquo ΑΕΜΘ 1 (1987) 223-232
_____ laquoΠροκαταρκτικές παρατηρήσεις στις αρχιτεκτονικές φάσεις του οικισmicroού της Τούmicroπας
Θεσσαλονίκηςraquo ΑΕΜΘ 3 (1989) 201-213
_____ laquoΑνασκαφή Τούmicroπας Θεσσαλονίκης 1993raquo ΑΕΜΘ 7 (1993) 279-286
Χουρmicroουζιάδης Γιώργος laquoH ανασκαφή της Τούmicroπας (1984-1987) raquo ΑΕΜΘ 1 (1987) 219-222
_____ laquoΗ Τούmicroπα και ο lsquoασιατικός τρόπος παραγωγήςrsquoraquo ΑΕΜΘ 4 (1990) 269-275
ΤΑΦΕΣ
Ανδρόνικος Μανόλης Βεργίνα Ι το νεκροταφείον των τύmicroβων (Βιβλιοθήκη της εν Αθήναις
Αρχαιολογικής Εταιρείας 62) Αθήνα 1969
Γραmicromicroένος ∆ηmicroήτριος Β και Σέβη Τριανταφύλου (επιmicro) Ανθρωπολογικές microελέτες από τη Βόρεια
Ελλάδα τόmicro 1 (∆ηmicroοσιεύmicroατα του Αρχαιολογικού Ινστιτούτου Μακεδονικών και Θρακικών
Σπουδών 5) Θεσσαλονίκη 2004
Ζιώτα Χριστίνα Ταφικές πρακτικές και κοινωνίες της εποχής του χαλκού στη ∆υτική Μακεδονία τα
νεκροταφεία στην Κοιλάδα και τις Γούλες Κοζάνης διδακτορική διατριβή Αριστοτέλειο
Πανεπιστήmicroιο Θεσσαλονίκης Τmicroήmicroα Ιστορίας και Αρχαιολογίας 2007
lthttpcdslibauthgrsubmitarchiveGrizagri-2007-602pdfgt
Καρλιάmicroπας Γιάννης Μάνθος Μπέσιος και Σέβη Τριανταφύλλου laquoΝεκροταφεία της πρώιmicroης εποχής
του σιδήρου στη Βόρεια Πιερίαraquo Νικόλαος Χ Σταmicroπολίδης και Αγγελική Γιαννικούρη (επιmicro) Το
23
Αιγαίο στην πρώιmicroη εποχή του σιδήρου Πρακτικά του ∆ιεθνούς Συmicroποσίου Ρόδος 1-4 Νοεmicroβρίου
2002 Αθήνα Πανεπιστήmicroιο Κρήτης - Υπουργείο Πολιτισmicroού Ινστιτούτο Αιγαιακών Σπουδών
2004 341-352
Καραmicroήτρου-Μεντεσίδη Γεωργία Βόιον - Νότια Ορεστίς αρχαιολογική έρευνα και ιστορική τοπογραφία
2 τόmicroοι Θεσσαλονίκη Θ Αλτιντζής 1999
Κουκούλη-Χρυσανθάκη Χάιδω Πρωτοϊστορική Θάσος τα νεκροταφεία του οικισmicroού Καστρί 3 τόmicroοι
(∆ηmicroοσιεύmicroατα του Αρχαιολογικού ∆ελτίου 45) Αθήνα Υπουργείο Πολιτισmicroού Ταmicroείο
Αρχαιολογικών Πόρων και Απαλλοτριώσεων 1992
Σαββοπούλου Θώmicroη laquoΠαλιό Γυναικόκαστρο το νεκροταφείο των lsquoπεριβόλωνrsquoraquo Νικόλαος Χ
Σταmicroπολίδης (επιmicro) Καύσεις στην εποχή του χαλκού και του σιδήρου Πρακτικά Συmicroποσίου Ρόδος
29 Απριλίου - 2 Μαΐου 1999 Πανεπιστήmicroιο Κρήτης - ΚΒ΄ Εφορεία Προϊστορικών και Κλασικών
Αραχιοτήτων - Μεσογειακή Αρχαιολογική Εταιρεία Αθήνα Πανεπιστήmicroιο Κρήτης 2001 169-185
Linduff Katheryn M και Karen S Rubinson (επιmicro) Are all warriors male Gender roles on the ancient
Eurasian steppe Lanham AltaMira 2008
Papadopoulos John K microε τη συνεργασία των Jonathan H Musgrave Sandor Boumlkoumlnyi Deborah
Ruscillo Ferene Gyulai Kristina Kelertas R E Jones και I K Whitbread The Early Iron Age
cemetery at Torone excavations conducted by the Australian Archaeological Institute at Athens in
collaboration with the Athens Archaeological Society 2 τόmicroοι (UCLA MA 24) 2005
Triantaphyllou Sevi A bioarchaeological approach to prehistoric cemetery populations from central
and western Greek Macedonia (BAR IS 976) 2001
ΝΕΟΛΙΘΙΚΑ ΕΙ∆ΩΛΙΑ
Κοκκινίδου ∆ήmicroητρα Παρελθόν και εξουσία όψεις της αρχαιολογίας στην ελληνική κοινωνία και
εκπαίδευση Θεσσαλονίκη Βάνιας 2005 (κεφ 39)
Κοκκινίδου ∆ήmicroητρα και Μαριάννα Νικολαΐδου Η αρχαιολογία και η κοινωνική ταυτότητα του φύλου
προσεγγίσεις στην αιγαιακή προϊστορία Θεσσαλονίκη Βάνιας 1993 (κεφ 43-44)
Kokkinidou Dimitra και Marianna Nikolaidou ldquoBody imagery in the Aegean Neolithic ideological
implications of anthropomorphic figurinesrdquo Jane Moore και Eleanor Scott (επιmicro) Invisible people
and processes writing gender and childhood into European archaeology London - New York
Leicester University Press 1997 88-112
Talalay Lauren E ldquoHeady business skulls heads and decapitation in Neolithic Anatolia and Greecerdquo
Journal of Mediterranean Archaeology 17 2 (2004) 139-163
ΤΕΛΕΤΟΥΡΓΙΚΕΣ ΟΨΕΙΣ ΤΗΣ ΝΕΟΛΙΘΙΚΗΣ ΚΑΙ ΤΗΣ ΕΠΟΧΗΣ ΤΟΥ ΧΑΛΚΟΥ
Nikolaidou Marianna ldquoOrnament production and use at Sitagroi northeast Greece symbolic and social
implications of an Early Bronze Age technologyrdquo Robert Laffineur και Philip P Betancourt
(επιmicro) TECHNI craftsmen craftswomen and craftsmanship in the Aegean Bronze Age
24
Proceedings of the 6th International Aegean Conference Philadelphia Temple University 18-21
April 1996 τόmicro 1 (Aegaeum 16) 1997 177-196
Nikolaidou Marianna ldquoRitualized technologies in the Aegean Neolithic The crafts of adornmentrdquo
Evangelos Kyriakidis (επιmicro) The archaeology of ritual (UCLA Cotsen Advanced Seminars 3)
2007 183-208
Perlegraves Catherine και Karen D Vitelli ldquoCraft specialization in the Neolithic of Greecerdquo Paul Halstead
(επιmicro) Neolithic society in Greece (SSAA 2) 1999 96-107
ΝΕΟΛΙΘΙΚΟΙ ΠΕΡΙΒΟΛΟΙ
Kokkinidou Dimitra και Marianna Nikolaidou ldquoNeolithic enclosures in Greek Macedonia violent and
non-violent aspects of territorial demarcationrdquo John Carman και Anthony Harding (επιmicro) Ancient
warfare archaeological perspectives Phoenix Mill Sutton 2004 2η έκδοση 89-99
ΜΥΚΗΝΑΪΚΕΣ ΕΠΙ∆ΡΑΣΕΙΣ
Ανδρέου Στέλιος laquoΗ microυκηναϊκή κεραmicroική και οι κοινωνίες της Κεντρικής Μακεδονίας στην ύστερη
εποχή του χαλκούraquo Η περιφέρεια του microυκηναϊκού κόσmicroου II 2003 191-210
Ανδρέου Στέλιος και Κώστας Κωτσάκης laquoΜυκηναϊκή παρουσία Μυκηναϊκή περιφέρεια Η Τούmicroπα
Θεσσαλονίκης microια θέση της εποχής του χαλκού στη Μακεδονίαraquo Η περιφέρεια του microυκηναϊκού
κόσmicroου Ι 1999 107-116
Jung Reinhrad laquoΗ microυκηναϊκή κεραmicroική της Μακεδονίας και η σηmicroασία τηςraquo Η περιφέρεια του
microυκηναϊκού κόσmicroου ΙΙ 2003 211-225
Καραmicroήτρου-Μεντεσίδη Γεωργία laquoΜυκηναϊκά Αιανής Ελιmicroιώτιδας και Άνω Μακεδονίαςraquo Η
περιφέρεια του microυκηναϊκού κόσmicroου ΙΙ 2003 167-190
Στεφανή Λιάνα και Νίκος Μερούσης laquoΤοπίο στην οmicroίχλη η 2η χιλιετία στην πεδιάδα της Κεντρικής
Μακεδονίαςraquo Η περιφέρεια του microυκηναϊκού κόσmicroου ΙΙ 2003 227-242
Andreou Stelios ldquoExploring the patterns of power in the Bronze Age settlements of northern Greece
Keith Branigan (επιmicro) Urbanism in the Aegean Bronze Age (SSAA 4) 2002 160-173
Buxeda J I Garrigoacutes R E Jones V Kilikoglou S T Levi Y Maniatis J Mitchell L Vagnetti K A
Wardle και S Andreou ldquoTechnology transfer at the periphery of the Mycenaean world the case of
Mycenaean pottery found in central Macedonia (Greece) and the plain of Sybaris (Italia)
Archaeometry 43 2 (2003) 263-284
Jung Reinhrad ldquoLate Helladic IIIC at the Touacutembes of Kastanas and Oacutelynthos and the problems of
Macedonian Mycenaean potteryrdquo Sigrid Deger-Jalkotzy και Michaela Zavadil (επιmicro) LH IIIC
chronology and synchronisms Proceedings of the International Workshop held at the Austrian
Academy of Sciences 7-8 May 2001 (Veroumlffentlichungen der Mykenischen Kommision 20)
Wien 2003 131- 144
25
Kiriatzi Evangelia Stelios Andreou Sarantis Dimitriadis και Kostas Kotsakis ldquoCo-exisitng traditions
handmade and wheelmade pottery in Late Bronze Age central Macedoniarsquo Robert Laffineur και
Philip P Betancourt (επιmicro) TECHNI craftsmen craftswomen and craftsmanship in the Aegean
Bronze Age Proceedings of the 6th International Aegean Conference Philadelphia Temple
University 18-21 April 1996 τόmicro 2 (Aegaeum 16) 1997 361-368
Wardle Kenneth A ldquoMycenaean trade and influence in northern Greecerdquo Carol Zerner Peter Zerner και
John Winder (επιmicro) Wace and Blegen pottery as evidence for trade in the Aegean Bronze Age
1939-1989 Proceedings of an International Conference held at the American School of Classical
Studies at Athens December 2-3 1989 Amsterdam Gieben 1993 117-141
ΑΠΟΘΗΚΕΥΣΗ
Τουλούmicroης Κοσmicroάς Το περίσσευmicroα στην προϊστορία η προϊστορική οικονοmicroία microε βάση τα αρχαιολογικά
δεδοmicroένα Θεσσαλονίκη Σύγχρονη Παιδεία 1996
Margomenou Despina ldquoFood storage in prehistoric Greece interrogating complexity at the margins of
the lsquoMycenaean worldrsquordquo Journal of Mediterranean Archaeology 21 2 (2008) 191-212
Margomenou Despina Stelios Andreou και Kostas Kotsakis ldquoThe Thessaloniki tell an approach to the
study of the pithoi and the question of storage in the Late Bronze Agerdquo ΑΕΜΘ 19 (2005) 157-
171
26
ΕΙΚΟΝΕΣ
Εικόνα 1 Γυναικείο στεατοπυγικό ειδώλιο από πηλό της αρχαιότερης νεολιθικής
(Νέα Νικοmicroήδεια Αρχαιολογικό Μουσείο Βέροιας)
∆ηmicroήτριος Ρ Θεοχάρης Νεολιθική Ελλάς Αθήνα Εθνική Τράπεζα της Ελλάδος 1973 εικ 18 Ίδρυmicroα Μείζονος Ελληνισmicroού lthttpwwwfhwgrchronos01engallerynlnikomidnikom4maxhtmlgt
27
Εικόνα 2 Γυναικείο ειδώλιο από πηλό της νεότερης νεολιθικής (Μακρύγιαλος)
Μάνθος Μπέσιος και Μαρία Παππά Πύδνα Κατερίνη Πιερική Αναπτυξιακή 1995 25 Ίδρυmicroα Μείζονος Ελληνισmicroού lthttpwwwfhwgrchronos01engallerynlmakrygmakryg12maxhtmlgt
28
Εικόνα 3 Γυναικείο πήλινο ειδώλιο της νεότερης νεολιθικής (Μάνδαλο
Αρχαιολογικό Μουσείο Πέλλας)
Φωτογραφικό αρχείο Αικατερίνης Παπαευθυmicroίου-Παπανθίmicroου και Αγγελικής Πιλάλη-Παπαστερίου Ίδρυmicroα Μείζονος Ελληνισmicroού lthttpwwwfhwgrchronos01engallerynlmandalomandalo6maxhtmlgt
29
Εικόνα 4 Γυναικείο ακρόλιθο ειδώλιο της νεότερης νεολιθικής (Μάνδαλο
Αρχαιολογικό Μουσείο Πέλλας)
Φωτογραφικό αρχείο Αικατερίνης Παπαευθυmicroίου-Παπανθίmicroου και Αγγελικής Πιλάλη-Παπαστερίου Ίδρυmicroα Μείζονος Ελληνισmicroού lthttpwwwfhwgrchronos01engallerynlmandalomandalo4htmlgt lthttpwwwfhwgrchronos01engallerynlmandalomandalo5maxhtmlgt
30
Εικόνα 5 Γυναικείο σχηmicroατοποιηmicroένο ειδώλιο από πέτρα της τελικής νεολιθικής
(Σιταγροί Αρχαιολογικό Μουσείο ∆ράmicroας)
Γεώργιος Α Παπαθανασόπουλος (επιmicro) Ο νεολιθικός πολιτισmicroός στην Ελλάδα Αθήνα Ίδρυmicroα Νικολάου Π Γουλανδρή - Μουσείο Κυκλαδικής Τέχνης 1996 αρ καταλόγου 200 Ίδρυmicroα Μείζονος Ελληνισmicroού lthttpwwwfhwgrchronos01engallerynlsitagsitag3htmlgt
31
Εικόνα 6 Σταυρόσχηmicroα ειδώλια από microάρmicroαρο της νεότερης νεολιθικής
(Μακρύγιαλος)
Μάνθος Μπέσιος και Μαρία Παππά Πύδνα Κατερίνη Πιερική Αναπτυξιακή 1995 22 Ίδρυmicroα Μείζονος Ελληνισmicroού lthttpwwwfhwgrchronos01engallerynlmakrygmakryg6maxhtmlgt
32
Εικόνα 7 Κοσmicroήmicroατα από Σπόνδυλο (Σιταγροί Αρχαιολογικό Μουσείο ∆ράmicroας)
∆ηmicroήτριος Ρ Θεοχάρης Νεολιθική Ελλάς Αθήνα Εθνική Τράπεζα της Ελλάδος 1973 εικ 110 Ίδρυmicroα Μείζονος Ελληνισmicroού lthttpwwwfhwgrchronos01engallerynlsitagsitag5htmlgt
33
Εικόνα 8 Κοσmicroήmicroατα από Σπόνδυλο της τελικής νεολιθικής (Μακρύγιαλος)
Μάνθος Μπέσιος και Μαρία Παππά Πύδνα Κατερίνη Πιερική Αναπτυξιακή 1995 32 Ίδρυmicroα Μείζονος Ελληνισmicroού lthttpwwwfhwgrchronos01engallerynlmakrygmakryg19htmlgt
34
Εικόνα 9 Περίβολος της νεότερης-τελικής νεολιθικής στο Μάνδαλο
Φωτογραφικό αρχείο Αικατερίνης Παπαευθυmicroίου-Παπανθίmicroου και Αγγελικής Πιλάλη-Παπαστερίου Ίδρυmicroα Μείζονος Ελληνισmicroού lthttpwwwfhwgrchronos01engallerynlmandalomandalo2htmlgt
35
Εικόνα 10 Τάφροι της νεότερης νεολιθικής στον Μακρύγιαλο
Μάνθος Μπέσιος και Μαρία Παππά Πύδνα Κατερίνη Πιερική Αναπτυξιακή 1995 23 Ίδρυmicroα Μείζονος Ελληνισmicroού lthttpwwwfhwgrchronos01engallerynlmakrygmakryg1htmlgt
36
Εικόνα 11 Αποθηκευτικοί χώροι της ύστερης εποχής του χαλκού στην Άσσηρο
Kenneth A Wardle Institute of Archaeology and Antiquity University of Birmingham
lthttpartswebbhamacukahakawAssirosassirosiaph12htmgt
37
Εικόνα 12 Αναπαράσταση πασσαλόπηκτου οικήmicroατος της αρχαιότερης νεολιθικής
στη Νέα Νικοmicroήδεια
∆ηmicroήτριος Ρ Θεοχάρης Νεολιθική Ελλάς Αθήνα Εθνική Τράπεζα της Ελλάδος σχ 14 Ίδρυmicroα Μείζονος Ελληνισmicroού lthttpwwwfhwgrchronos01engallerynlnikomidnikom2htmlgt
38
Εικόνα 13 Πασσσαλόπηκτα οικήmicroατα και φούρνοι της πρώιmicroης εποχής στο
Αρχοντικό
Τοmicroέας Αρχαιολογίας Τmicroήmicroα Ιστορίας και Αρχαιολογίας Αριστοτελείου Πανεπιστηmicroίου Θεσσαλονίκης lthttpwwwhistauthgrtomeisarchaeologyresearchexcavationsarhondikohtmgt
39
Εικόνα 14 Πήλινες άγκυρες της πρώιmicroης εποχής του χαλκού από τα Σέρβια
Kenneth A Wardle Institute of Archaeology and Antiquity University of Birmingham lthttpartswebbhamacukahakawServiaserviaclayhtmgt
40
Εικόνα 15 Τοπική microυκηναϊκή κεραmicroική από την Άσσηρο (γύρω στο 1150 πΧ)
Kenneth A Wardle Institute of Archaeology and Antiquity University of Birmingham lthttpartswebbhamacukahakawAssirosassirosmycenaean2htmgt
15
Καταmicroερισmicroός εργασίας κατά φύλο και ηλικία παρατηρείται σε όλους τους
πολιτισmicroούς Στις προβιοmicroηχανικές κοινωνίες οι άνδρες αναλαmicroβάνουν εξωοικιακές
εργασίες (κυνήγι βοσκή και σφαγή microεγάλων ζώων ψάρεmicroα αποψίλωση υλοτοmicroία
εξόρυξη βαριές οικοδοmicroικές κατασκευές ναυπηγική) ενώ οι γυναίκες οικιακές (φροντίδα
των παιδιών τροφοπαρασκευή κηποκαλλιέργεια υφαντική άντληση νερού πλύσιmicroο
microάζεmicroα καυσοξύλων τροφοσυλλογή βοτανική) Άλλες ασχολίες όπως αγροκαλλιέργεια
άναmicromicroα φωτάς βυρσοδεψία οικιακή κτηνοτροφία κυνήγι microικρών ζώων καλαθοπλεκτική
microεταφορά φορτίων ραπτική κεραmicroική microοιράζονται πιο ισόρροπα Η κατανοmicroή εργασίας
καθορίζεται ανάλογα microε την αποτελεσmicroατικότητά της στην επιβίωση και την κοινωνική
ζωή της κοινότητας (στην περίπτωση των γυναικών είναι συmicroβατή microε τη microητρότητα τη
φροντίδα και κοινωνικοποίηση των νεαρών microελών) Κατά συνέπεια οι διχοτοmicroικές
κατηγορίες της δυτικής σκέψης laquoδηmicroόσιο-ιδιωτικόraquo laquoανδρικό-γυναικείοraquo laquoχρηστικό-
συmicroβολικόraquo αποδεικνύονται ανεφάρmicroοστες τουλάχιστον microέχρι την ύστερη εποχή του
χαλκού οπότε και ανιχνεύεται στο αρχαιολογικό υλικό κάποιος σαφέστερος διαχωρισmicroός
του παραγωγικού-τεχνολογικού και κοινωνικού-τελετουργικού πεδίου Είναι
διαφωτιστικά τα ανθρωπολογικά παράλληλα σύmicroφωνα microε τα οποία άνδρες αποκτούν
laquoγυναικείουςraquo ρόλους (ενδυmicroασία συmicroπεριφορά επιλογή συντρόφων) microέσω της άσκησης
αντίστοιχων τεχνών όπως και γυναίκες laquoανδρικούςraquo Η υπέρβαση του σεξουαλικού
διmicroορφισmicroού δεν στιγmicroατίζεται από τη δεδοmicroένη κοινωνία όπως συmicroβαίνει microε τη δυτική
ηθική Αντίθετα τα εν λόγω άτοmicroα τεχνίτριες και τεχνίτες microε καινοτοmicroική συmicroβολή
θεωρούνται φορείς ευεργετικών δυνάmicroεων για όλη την κοινότητα η οποία τα περιβάλλει
microε σεβασmicroό (ας θυmicroηθούmicroε τους χαρισmicroατικούς laquoανδρόγυνουςraquo χαρακτήρες της
ελληνικής microυθολογίας όπως ο microάντης Τειρεσίας) Κατrsquo αυτόν τον τρόπο microπορεί να
ερmicroηνευτεί η παρουσία laquoγυναικείωνraquo κτερισmicroάτων σε ανδρικές ταφές και laquoανδρικώνraquo σε
γυναικείες
Πολυάριθmicroα αρχαιολογικά και εθνογραφικά παραδείγmicroατα microαρτυρούν τη
συmicromicroετοχή των παιδιών στις οικογενειακές εργασίες είτε ως microιmicroητικό παιγνίδι είτε ως
πραγmicroατική ενασχόληση microε σκοπό την κοινωνικοποίηση Γιrsquo αυτό σε πολλούς
πολιτισmicroούς η εκmicroάθηση microιας τέχνης επισφραγίζεται microε τελετές microετάβασης στον κόσmicroο
των ενηλίκων Σε τέτοιες microυήσεις microπορεί να χρησιmicroοποιούνταν κάποια από τα
microικρογραφικά οmicroοιώmicroατα οικοσκευών και εργαλείων από τους προϊστορικούς οικισmicroούς
της Μακεδονίας (σπίτια πελέκεις αγγεία έπιπλα και από το Ντικιλί Τας ένα οmicroοίωmicroα
βάρκας) Μάλιστα ορισmicroένα από τα πολυτιmicroότερα νεολιθικά κοσmicroήmicroατα όπως δακτύλιοι
από τα όστρεα Σπόνδυλος και Γλυκίmicroερις microε microικρή διάmicroετρο microπορεί προορίζονταν για
16
παιδιά ως δώρα αγάπης ή ενθυmicroήmicroατα σηmicroαντικών στιγmicroών ∆εν microπορούmicroε να γνωρίζουmicroε
ποιεςποιοι κατασκεύαζαν ή φορούσαν αυτά τα τεχνήmicroατα Είναι ωστόσο ενδιαφέρον ότι
η εικονογραφία των κοσmicroηmicroάτων αναγνωρίζεται κυρίως σε γυναικεία ειδώλια Θα
microπορούσε συνεπώς να υποτεθεί microε βάση τις αρχαιολογικές ενδείξεις ως προς τη
διακοινοτική κυκλοφορία κοσmicroηmicroάτων και υφασmicroάτων ότι γυναικεία ειδώλια microε πλούσια
ένδυση και κόσmicroηση αναπαριστούν γυναίκες microε καίριο ρόλο σε τέτοια δίκτυα επαφών
(πχ φηmicroισmicroένες τεχνίτριες)
Ολοκληρώνουmicroε microε ορισmicroένες παρατηρήσεις σχετικά microε τα αγγεία και
συγκεκριmicroένα τη microετάβαση από τα χειροποίητα στα τροχήλατα Τα πρώτα θεωρούνται
γυναικεία προϊόντα και γιrsquo αυτό microικρής αξίας ενώ τα δεύτερα προσγράφονται στο
ενεργητικό πρωτοπόρων ανδρών Ωστόσο το αρχαιολογικό υλικό κάθε άλλο παρά
επιβεβαιώνει τέτοιες προκαταλήψεις στη Μακεδονία η χειροποίητη κεραmicroική microε
microακραίωνη παράδοση συνεχίζει να χρησιmicroοποιείται microαζί microε την τροχήλατη microέχρι και την
ελληνιστική εποχή δηλαδή microια χιλιετία microετά την εmicroφάνιση της δεύτερης Τα πρωιmicroότερα
τροχήλατα αγγεία είναι σποραδικές microυκηναϊκές εισαγωγές των microέσων της 2ης χιλιετίας
πΧ ενώ οι εγχώριες αποmicroιmicroήσεις χρονολογούνται δύο ή τρεις αιώνες αργότερα (εικ 15)
Και οι δύο κατηγορίες εκπροσωπούνται microε microικρά ποσοστά στο σύνολο της κεραmicroικής
στην οποία κυριαρχούν οι χειροποίητες δηmicroιουργίες microε εξειδικευmicroένη παραγωγή σκευών
και διακοσmicroητικών ρυθmicroών κατά τόπους Επιπλέον φαίνεται ότι η εγχώρια και η
εισηγmicroένη κεραmicroική συνυπάρχουν χωρίς σηmicroαντικές αλληλεπιδράσεις
Από τα πλούσια διακοσmicroηmicroένα αγγεία της αρχαιότερης νεολιθικής microέχρι τα
απαιτητικά στην κατασκευή χονδροειδή αγγεία της τελικής νεολιθικής και της πρώιmicroης
εποχής του χαλκού και τα αmicroαυρόχρωmicroα και εγχάρακτα της ύστερης εποχής του χαλκού η
τέχνη του πηλού διακρίνεται για την ευρηmicroατικότητα την πείρα την καλαισθησία και το
εύρος των λειτουργιών της ∆εν γνωρίζουmicroε βέβαια το φύλο των κεραmicroέων (στην
αναγνώρισή του θα βοηθούσε η εξέταση δακτυλικών αποτυπωmicroάτων σε αγγεία)
microπορούmicroε ωστόσο να αναθεωρήσουmicroε προγενέστερες απόψεις ως προς την επινόηση της
κεραmicroικής για χρηστικούς λόγους όπως προτείνουν οι Catherine Perlegraves και Karen Vitelli
Οι πρώιmicroες αγγειοπλαστικές δηmicroιουργίες (Νέα Νικοmicroήδεια Γιαννιτσά) διακρίνονται για
τον υψηλό βαθmicroό έmicroπνευσης και αισθητικής Τέτοια περίτεχνα αγγεία κάθε άλλο παρά θα
ήταν κατάλληλα για τις καθηmicroερινές ανάγκες διατροφής και διατήρησης της τροφής θα
είχαν όmicroως συmicroβολική αξία λόγω της σπανιότητάς τους Εκείνο που θα microετρούσε για τους
ανθρώπους της αρχαιότερης νεολιθικής θα ήταν η πρωτόγνωρη microετατροπή της φυσικής
πρώτης ύλης σε πολιτισmicroικό αγαθό Γιrsquo αυτό οι πρώτες ή πρώτοι κάτοχοι της νέας γνώσης
17
microπορεί να ενέπνεαν στην κοινότητα σεβασmicroό ή και δέος ώστε να πρωταγωνιστούν σε
σαmicroανιστικές τελετές
ΣΥΝΤΟΜΟΓΡΑΦΙΕΣ
ΑΕΜΘ Το Αρχαιολογικό Έργο στη Μακεδονία και Θράκη
Θεσσαλονίκη Υπουργείο Πολιτισmicroού Υπουργείο
Μακεδονίας-Θράκης Αριστοτέλειο Πανεπιστήmicroιο
Θεσσαλονίκης
Εγνατία
Επετηρίδα του Ιστορικού και Αρχαιολογικού
Τmicroήmicroατος του Αριστοτελείου Πανεπιστηmicroίου
Θεσσαλονίκης
Η περιφέρεια του microυκηναϊκού κόσmicroου Ι Πρακτικά 1ου ∆ιεπιστηmicroονικού Συmicroποσίου Λαmicroία
25-29 Σεπτεmicroβρίου 1994 Αθήνα Υπουργείο
Πολιτισmicroού Ι∆΄ Εφορεία Προϊστορικών και
Κλασικών Αρχαιοτήτων
Η περιφέρεια του microυκηναϊκού κόσmicroου ΙΙ Πρακτικά 2ου ∆ιεπιστηmicroονικού Συmicroποσίου Λαmicroία
26-30 Σεπτεmicroβρίου 1999 Αθήνα Υπουργείο
Πολιτισmicroού Ι∆΄ Εφορεία Προϊστορικών και
Κλασικών Αρχαιοτήτων
Aegaeum Annales drsquoarcheacuteologie de lrsquoUniversiteacute de Liegravege et
UT-PASP Histoire de lrsquoart et lrsquoarcheacuteologie de la
Gregravece antique - University of Texas at Austin
Program in Aegean Scripts and Prehistory
BAR IS British Archaeological Reports International
Series Oxford Archaeopress
BCH Bulletin de Correspondance Helleacutenique
BSA Annual of the British School at Athens
18
Dikili Tash
Dikili Tash village preacutehistorique de Maceacutedoine
orientale Fouilles de Jean Deshayes (1961-1975)
Athegravenes Eacutecole Franccedilaise drsquoAthegravenes
Kastanas PAS Kastanas Ausgrabungen in einem Siedlunghuumlgel
der Bronze- und Eisenzeit Makedoniens 1975-1979
(Praumlhistorische Archaumlologie in Suumldosteuropa)
Volker Spiess
SSAA Sheffield Studies in Aegean Archaeology
Sheffield Sheffield Academic Press
UCLA MA University of California at Los Angeles Cotsen
Institute of Archaeology Monumenta
Archaeologica
ΕΠΙΛΟΓΗ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑΣ
ΟΙΚΙΣΜΟΙ
Κατάλογοι θέσεων - επισκοπήσεις της έρευνας
Andreou Stelios Michael Fotiadis και Kostas Kotsakis ldquoReview of Aegean prehistory V the Neolithic
and Bronze Age of northern Greecerdquo American Journal of Archaeology 100 3 (1996) 537-597
αναδηmicroοσίευση microε προσθήκες Tracey Cullen (επιmicro) Aegean prehistory a review (American
Journal of Archaeology supplement 1) Boston Archaeological Institute of America 2001 259-
327
Ασλάνης Ιωάννης Β Η προϊστορία της Μακεδονίας Ι η νεολιθική εποχή Αθήνα Καρδαmicroίτσα 1992
Γραmicromicroένος ∆ηmicroήτριος Β Νεολιθικές έρευνες στην Κεντρική και Ανατολική Μακεδονία (Βιβλιοθήκη της
εν Αθήναις Αρχαιολογικής Εταιρείας 117) Αθήνα 1991
Γραmicromicroένος ∆ηmicroήτριος Β Μάνθος Μπέσιος και Σταύρος Κώτσος Από τους προϊστορικούς οικισmicroούς της
Κεντρικής Μακεδονίας (Μακεδονική Βιβλιοθήκη 88) Θεσσαλονίκη Εταιρεία Μακεδονικών
Σπουδών 1997
Αρχοντικό
Βλ την ιστοσελίδα της ανασκαφής
lthttpwwwhistauthgrtomeisarchaeologyresearchexcavationsarhondikohtmgt
19
Άσσηρος
Wardle Kenneth A και Diana Wardle ldquoAssiros Toumba a brief history of the settlementrdquo Henrieta
Todorova Mark Stefanovich και Georg Ivanov (επιmicro) The StrumaStrymon river valley in
prehistory Proceedings of the International Symposium ldquoStrymon Praehistoricusrdquo Kjustendil ndash
Blagoevgrad (Bulgaria) Serres - Amphipolis (Greece) 27-910-10-2004 (In the Steps of James
Harvey Gaul 2) Sofia Gerda Henkel Stiftung Museum of History - Kjustendil 2007 451-479
Γιαννιτσά
Χρυσοστόmicroου Παναγιώτης laquoΟ νεολιθικός οικισmicroός των Γιαννιτσών Βraquo ΑΕΜΘ 3 (1989) 119-134
_____ laquoΟι νεολιθικές έρευνες στην πόλη και την επαρχία Γιαννιτσών κατά το 1991raquo ΑΕΜΘ 5 (1991)
111-126
_____ laquoΟ νεολιθικός οικισmicroός των Γιαννιτσών Β νέα ανασκαφικά δεδοmicroένα (1992-1993)raquo ΑΕΜΘ 7
(1993) 135-146
Χρυσοστόmicroου Παύλος και Παναγιώτης Χρυσοστόmicroου laquoΝεολιθικές έρευνες στα Γιαννιτσά και στην
περιοχή τουςraquo ΑΕΜΘ 4 (1990) 169-186
∆ήmicroητρα
Γραmicromicroένος ∆ηmicroήτριος Β Νεολιθική Μακεδονία (∆ηmicroοσιεύmicroατα του Αρχαιολογικού ∆ελτίου 56)
Αθήνα Υπουργείο Πολιτισmicroού Ταmicroείο Αρχαιολογικών Πόρων και Απαλλοτριώσεων 1997
∆ισπηλιό
Βλ την ιστοσελίδα της ανασκαφής
lthttpdispiliowebauthgrgt
Θέρmicroη
Παππά Μαρία Οργάνωση του χώρου και οικιστικά στοιχεία στους νεολιθικούς οικισmicroούς της Κεντρικής
Μακεδονίας διδακτορική διατριβή Αριστοτέλειο Πανεπιστήmicroιο Θεσσαλονίκης Τmicroήmicroα Ιστορίας
και Αρχαιολογίας 2 τόmicroοι 2008 lthttpcdslibauthgrsubmitarchiveGrizagri-2008-1546pdfgt
lthttpcdslibauthgrsubmitarchiveGrizagri-2008-1546pappapdfgt
Καστανάς
Aslanis Ioannis Kastanas die Fruumlhbronzezeitlichen Funde und Befunde (PAS 4) Berlin 1985
Becker Cornelia Kastanas die Tierknochenfunde (PAS 5) Berlin 1986
Ηaumlnsel Bernhard Kastanas die Grabung und der Baubefund (PAS 7) Berlin 1989
Houmlchstetter Alix Kastanas die Handgemachte Keramik Schicthen 19 bis 1 (PAS 3) Berlin 1984
_____ Kastanas die Kleinfunde (PAS 6) Berlin 1987
Jung Reinhrad Kastanas die Drehscheibenkeramik der Schichten 19 bis 11 (PAS 18) Kiel 2002
20
Kroll Helmut J Kastanas die Pfanzenfunde (PAS 2) Berlin 1983
Λιβαδοπόταmicroος
Τρανταλίδου Κ Π Καρκάνας Ε Μπελεγρίνου Θ Χατζηθεοδώρου laquoΣπήλαιο σε microια σηmicroαντική δίοδο
της ∆υτικής Μακεδονίας στο Φαράγγι του Λιβαδοπόταmicroου πρώτη παρουσίασηraquo ΑΕΜΘ 19
(2005) 579-594
Μακρύγιαλος
Βλ Μ Παππά (Θέρmicroη)
Μάνδαλο
Μερούσης Νίκος και Μαριάννα Νικολαΐδου laquoΗ κεραmicroική της νεολιθικής και της πρώιmicroης εποχής του
χαλκού από τον προϊστορικό οικισmicroό Μανδάλου Πέλλας η τεχνολογική διαφοροποίησηraquo ΑΕΜΘ
11 (1997) 155-163
Παπαευθυmicroίου-Παπανθίmicroου Αικατερίνη laquoΤρία νεολιθικά ειδώλια από το Μάνδαλο της Μακεδονίαςraquo
Ειλαπίνη τόmicroος τιmicroητικός για τον καθηγητή Νικόλαο Πλάτωνα Ηράκλειο ∆ήmicroος Ηρακλείου
Βικελαία Βιβλιοθήκη 1987 171-177
Παπαευθυmicroίου-Παπανθίmicroου Αικατερίνη και Αγγελική Πιλάλη-Παπαστερίου laquoΑνασκαφές στο
Μάνδαλοraquo ΑΕΜΘ 1 (1987) 173-180
_____ laquoΑνασκαφή στο Μάνδαλοraquo ΑΕΜΘ 2 (1988) 127-135
_____ laquoΗ ανασκαφική έρευνα στο Μάνδαλο 1987-1990raquo Εγνατία 2 (1990) 411-421
_____ laquoΟ προϊστορικός οικισmicroός στο Μάνδαλο νέα στοιχεία στην προϊστορία της Μακεδονίαςraquo Αρχαία
Μακεδονία V Ανακοινώσεις κατά το 5ο ∆ιεθνές Συmicroπόσιο Θεσσαλονίκη 10-15 Οκτωβρίου 1989
τόmicro 2 (Ίδρυmicroα Μελετών Χερσονήσου του Αίmicroου 240) Θεσσαλονίκη 1993 1207-1216
_____ laquoΟι προϊστορικοί οικισmicroοί στο Μάνδαλο και στο Αρχοντικό Πέλλαςraquo ΑΕΜΘ 10Α (1996) 143-
158
Πιλάλη-Παπαστερίου Αγγελική Αικατερίνη Παπαευθυmicroίου-Παπανθίmicroου Κώστας Κωτσάκης και Θώmicroη
Σαββοπούλου laquoΝέος προϊστορικός οικισmicroός στο Μάνδαλο ∆υτικής Μακεδονίαςraquo Αρχαία
Μακεδονία IV Ανακοινώσεις κατά το 4ο ∆ιεθνές Συmicroπόσιο Θεσσαλονίκη 21-25 Σεπτεmicroβρίου 1983
(Ίδρυmicroα Μελετών Χερσονήσου του Αίmicroου 204) Θεσσαλονίκη 1986 451-465
Nikolaidou Marianna Nikos Merousis Aikaterini Papanthimou και Angeliki Papasteriou ldquoFrom metron
to context in NeolithicEarly Bronze Age Mandalon northwestern Greece the example of
ceramicsrdquo Karen Polinger Foster και Robert Laffineur (επιmicro) METRON measuring the Aegean
Bronze Age Proceedings of the 9th International Aegean Conference Yale University 18-21 April
2002 (Aegaeum 24) 2003 317-325
Valamoti Soultana Plants and people in Late Neolithic and Early Bronze Age Greece an
archaeobotanical investigation (BAR IS 1258) 2004
21
Νέα Νικοmicroήδεια
Rodden Robert J και Kenneth A Wardle (επιmicro) Nea Nikomedeia I the excavation of an Early
Neolithic village in northern Greece 1961-1964 directed by R J Rodden The excavation and the
ceramic assemblage (BSA supplementary volume 25) London British School at Athens 1996
Ντικιλί Τας
Koukouli-Chryssanthaki Haiumldo Reneacute Treuil Laurent Lespez και Dimitra Malamidou Dikili Tash
village preacutehistorique de Maceacutedoine orientale Recherches franco-helleacuteniques dirigeacutees par la
Socieacuteteacute archeacuteologique drsquoAthegravenes et lrsquoEacutecole franccedilaise drsquoAthegravenes (1986-2001) (Bibliothegraveque de la
Socieacuteteacute Αrcheacuteologique drsquoAthegravenes 254) Athegravenes 2008
Treuil Reneacute (επιmicro) Dikili Tash τόmicro 1 (BCH suppleacutement 24) 1992
_____ (επιmicro) Dikili Tash τόmicro 2 (BCH suppleacutement 37) 2004
Ροδοχώρι
Rodden Robert J ldquoRecent discoveries from prehistoric Macedonia (an interim report)rdquo Balkan Studies
5 (1964) 110-124
Σέρβια
Ridley Cressida Kenneth A Wardle και Catharine A Μould microε τη συνεργασία των Jill Carington
Smith Rupert Housely Jonathan Musgrave και Bill Phelps Servia I Anglo-Hellenic rescue
excavations 1971-73 directed by Katerina Rhomiopoulou and Cressida Ridley (BSA
supplementary volume 32) London British School at Athens 2000
Σιταγροί
Elster Ernestine S ldquoConstruction and use of the Early Bronze Age Burnt House at Sitagroi craft and
technologyrdquo Robert Laffineur και Philip P Betancourt (επιmicro) TECHNI craftsmen craftswomen
and craftsmanship in the Aegean Bronze Age Proceedings of the 6th International Aegean
Conference Philadelphia Temple University 18-21 April 1996 τόmicro 1 (Aegaeum 16) 1997 19-
35
Elster Ernestine S και Colin Renfrew (επιmicro) Prehistoric Sitagroi excavations in northeast Greece
1968-1970 The final report τόmicro 2 (UCLA MA 20) 2003
Renfrew Colin Marija Gimbutas και Ernestine S Elster (επιmicro) Excavations at Sitagroi a prehistoric
village in northeast Greece τόmicro 1 (UCLA MA 13) 1986
Σκάλα Σωτήρος
Κουκούλη-Χρυσανθάκη Χάιδω laquoΟικισmicroός της πρώιmicroης εποχής του χαλκού στη Σκάλα Σωτήρος
Θάσουraquo ΑΕΜΘ 1 (1987) 389-406
22
_____ laquoΟικισmicroός της πρώιmicroης εποχής του χαλκού στη Σκάλα Σωτήρος Θάσου ΙΙraquo ΑΕΜΘ 2 (1988) 421-
431
_____ laquoΑνασκαφή Σκάλας Σωτήροςraquo ΑΕΜΘ 3 (1989) 507-520
_____ laquoΑνασκαφή Σκάλας Σωτήρος 1990raquo ΑΕΜΘ 4 (1990) 531-545
Τούmicroπα
Αναγνώστου Ιωάννα ∆ηmicroήτρης Κυριάκου Ευαγγελία Κυριατζή και Arturo Vargas laquoΑνασκαφή
Τούmicroπας Θεσσαλονίκης 1990 οι εργασίες στην πλαγιά της Τούmicroπαςraquo ΑΕΜΘ 4 (1990) 277-287
Ανδρέου Στέλιος και Κώστας Κωτσάκης laquoΗ ανασκαφή στην Τούmicroπα Θεσσαλονίκης το 1991raquo ΑΕΜΘ
5 (1991) 209-219
_____ laquoΑνασκαφή Τούmicroπας Θεσσαλονίκης 1992raquo ΑΕΜΘ 6 (1992) 259-272
_____ laquoΗ προϊστορική Τούmicroπα της Θεσσαλονίκης παλιά και νέα ερωτήmicroαταraquo ΑΕΜΘ 10Α (1996) 369-
387
Ανδρέου Στέλιος Κώστας Κωτσάκης και Γιώργος Χ Χουρmicroουζιάδης laquoΑνασκαφή στην Τούmicroπα
Θεσσαλονίκης 1989raquo Εγνατία 2 (1990) 381-404
Κραχτοπούλου Αθανασία και Κοσmicroάς Τουλούmicroης laquoΑνασκαφή Τούmicroπας 1990 οι εργασίες στην
κορυφή της Τούmicroπαςraquo ΑΕΜΘ 4 (1990) 289-297
Κωτσάκης Κώστας και Στέλιος Ανδρέου laquoΠροκαταρκτικές παρατηρήσεις για την οργάνωση του χώρου
στην προϊστορική Τούmicroπα Θεσσαλονίκηςraquo ΑΕΜΘ 1 (1987) 223-232
_____ laquoΠροκαταρκτικές παρατηρήσεις στις αρχιτεκτονικές φάσεις του οικισmicroού της Τούmicroπας
Θεσσαλονίκηςraquo ΑΕΜΘ 3 (1989) 201-213
_____ laquoΑνασκαφή Τούmicroπας Θεσσαλονίκης 1993raquo ΑΕΜΘ 7 (1993) 279-286
Χουρmicroουζιάδης Γιώργος laquoH ανασκαφή της Τούmicroπας (1984-1987) raquo ΑΕΜΘ 1 (1987) 219-222
_____ laquoΗ Τούmicroπα και ο lsquoασιατικός τρόπος παραγωγήςrsquoraquo ΑΕΜΘ 4 (1990) 269-275
ΤΑΦΕΣ
Ανδρόνικος Μανόλης Βεργίνα Ι το νεκροταφείον των τύmicroβων (Βιβλιοθήκη της εν Αθήναις
Αρχαιολογικής Εταιρείας 62) Αθήνα 1969
Γραmicromicroένος ∆ηmicroήτριος Β και Σέβη Τριανταφύλου (επιmicro) Ανθρωπολογικές microελέτες από τη Βόρεια
Ελλάδα τόmicro 1 (∆ηmicroοσιεύmicroατα του Αρχαιολογικού Ινστιτούτου Μακεδονικών και Θρακικών
Σπουδών 5) Θεσσαλονίκη 2004
Ζιώτα Χριστίνα Ταφικές πρακτικές και κοινωνίες της εποχής του χαλκού στη ∆υτική Μακεδονία τα
νεκροταφεία στην Κοιλάδα και τις Γούλες Κοζάνης διδακτορική διατριβή Αριστοτέλειο
Πανεπιστήmicroιο Θεσσαλονίκης Τmicroήmicroα Ιστορίας και Αρχαιολογίας 2007
lthttpcdslibauthgrsubmitarchiveGrizagri-2007-602pdfgt
Καρλιάmicroπας Γιάννης Μάνθος Μπέσιος και Σέβη Τριανταφύλλου laquoΝεκροταφεία της πρώιmicroης εποχής
του σιδήρου στη Βόρεια Πιερίαraquo Νικόλαος Χ Σταmicroπολίδης και Αγγελική Γιαννικούρη (επιmicro) Το
23
Αιγαίο στην πρώιmicroη εποχή του σιδήρου Πρακτικά του ∆ιεθνούς Συmicroποσίου Ρόδος 1-4 Νοεmicroβρίου
2002 Αθήνα Πανεπιστήmicroιο Κρήτης - Υπουργείο Πολιτισmicroού Ινστιτούτο Αιγαιακών Σπουδών
2004 341-352
Καραmicroήτρου-Μεντεσίδη Γεωργία Βόιον - Νότια Ορεστίς αρχαιολογική έρευνα και ιστορική τοπογραφία
2 τόmicroοι Θεσσαλονίκη Θ Αλτιντζής 1999
Κουκούλη-Χρυσανθάκη Χάιδω Πρωτοϊστορική Θάσος τα νεκροταφεία του οικισmicroού Καστρί 3 τόmicroοι
(∆ηmicroοσιεύmicroατα του Αρχαιολογικού ∆ελτίου 45) Αθήνα Υπουργείο Πολιτισmicroού Ταmicroείο
Αρχαιολογικών Πόρων και Απαλλοτριώσεων 1992
Σαββοπούλου Θώmicroη laquoΠαλιό Γυναικόκαστρο το νεκροταφείο των lsquoπεριβόλωνrsquoraquo Νικόλαος Χ
Σταmicroπολίδης (επιmicro) Καύσεις στην εποχή του χαλκού και του σιδήρου Πρακτικά Συmicroποσίου Ρόδος
29 Απριλίου - 2 Μαΐου 1999 Πανεπιστήmicroιο Κρήτης - ΚΒ΄ Εφορεία Προϊστορικών και Κλασικών
Αραχιοτήτων - Μεσογειακή Αρχαιολογική Εταιρεία Αθήνα Πανεπιστήmicroιο Κρήτης 2001 169-185
Linduff Katheryn M και Karen S Rubinson (επιmicro) Are all warriors male Gender roles on the ancient
Eurasian steppe Lanham AltaMira 2008
Papadopoulos John K microε τη συνεργασία των Jonathan H Musgrave Sandor Boumlkoumlnyi Deborah
Ruscillo Ferene Gyulai Kristina Kelertas R E Jones και I K Whitbread The Early Iron Age
cemetery at Torone excavations conducted by the Australian Archaeological Institute at Athens in
collaboration with the Athens Archaeological Society 2 τόmicroοι (UCLA MA 24) 2005
Triantaphyllou Sevi A bioarchaeological approach to prehistoric cemetery populations from central
and western Greek Macedonia (BAR IS 976) 2001
ΝΕΟΛΙΘΙΚΑ ΕΙ∆ΩΛΙΑ
Κοκκινίδου ∆ήmicroητρα Παρελθόν και εξουσία όψεις της αρχαιολογίας στην ελληνική κοινωνία και
εκπαίδευση Θεσσαλονίκη Βάνιας 2005 (κεφ 39)
Κοκκινίδου ∆ήmicroητρα και Μαριάννα Νικολαΐδου Η αρχαιολογία και η κοινωνική ταυτότητα του φύλου
προσεγγίσεις στην αιγαιακή προϊστορία Θεσσαλονίκη Βάνιας 1993 (κεφ 43-44)
Kokkinidou Dimitra και Marianna Nikolaidou ldquoBody imagery in the Aegean Neolithic ideological
implications of anthropomorphic figurinesrdquo Jane Moore και Eleanor Scott (επιmicro) Invisible people
and processes writing gender and childhood into European archaeology London - New York
Leicester University Press 1997 88-112
Talalay Lauren E ldquoHeady business skulls heads and decapitation in Neolithic Anatolia and Greecerdquo
Journal of Mediterranean Archaeology 17 2 (2004) 139-163
ΤΕΛΕΤΟΥΡΓΙΚΕΣ ΟΨΕΙΣ ΤΗΣ ΝΕΟΛΙΘΙΚΗΣ ΚΑΙ ΤΗΣ ΕΠΟΧΗΣ ΤΟΥ ΧΑΛΚΟΥ
Nikolaidou Marianna ldquoOrnament production and use at Sitagroi northeast Greece symbolic and social
implications of an Early Bronze Age technologyrdquo Robert Laffineur και Philip P Betancourt
(επιmicro) TECHNI craftsmen craftswomen and craftsmanship in the Aegean Bronze Age
24
Proceedings of the 6th International Aegean Conference Philadelphia Temple University 18-21
April 1996 τόmicro 1 (Aegaeum 16) 1997 177-196
Nikolaidou Marianna ldquoRitualized technologies in the Aegean Neolithic The crafts of adornmentrdquo
Evangelos Kyriakidis (επιmicro) The archaeology of ritual (UCLA Cotsen Advanced Seminars 3)
2007 183-208
Perlegraves Catherine και Karen D Vitelli ldquoCraft specialization in the Neolithic of Greecerdquo Paul Halstead
(επιmicro) Neolithic society in Greece (SSAA 2) 1999 96-107
ΝΕΟΛΙΘΙΚΟΙ ΠΕΡΙΒΟΛΟΙ
Kokkinidou Dimitra και Marianna Nikolaidou ldquoNeolithic enclosures in Greek Macedonia violent and
non-violent aspects of territorial demarcationrdquo John Carman και Anthony Harding (επιmicro) Ancient
warfare archaeological perspectives Phoenix Mill Sutton 2004 2η έκδοση 89-99
ΜΥΚΗΝΑΪΚΕΣ ΕΠΙ∆ΡΑΣΕΙΣ
Ανδρέου Στέλιος laquoΗ microυκηναϊκή κεραmicroική και οι κοινωνίες της Κεντρικής Μακεδονίας στην ύστερη
εποχή του χαλκούraquo Η περιφέρεια του microυκηναϊκού κόσmicroου II 2003 191-210
Ανδρέου Στέλιος και Κώστας Κωτσάκης laquoΜυκηναϊκή παρουσία Μυκηναϊκή περιφέρεια Η Τούmicroπα
Θεσσαλονίκης microια θέση της εποχής του χαλκού στη Μακεδονίαraquo Η περιφέρεια του microυκηναϊκού
κόσmicroου Ι 1999 107-116
Jung Reinhrad laquoΗ microυκηναϊκή κεραmicroική της Μακεδονίας και η σηmicroασία τηςraquo Η περιφέρεια του
microυκηναϊκού κόσmicroου ΙΙ 2003 211-225
Καραmicroήτρου-Μεντεσίδη Γεωργία laquoΜυκηναϊκά Αιανής Ελιmicroιώτιδας και Άνω Μακεδονίαςraquo Η
περιφέρεια του microυκηναϊκού κόσmicroου ΙΙ 2003 167-190
Στεφανή Λιάνα και Νίκος Μερούσης laquoΤοπίο στην οmicroίχλη η 2η χιλιετία στην πεδιάδα της Κεντρικής
Μακεδονίαςraquo Η περιφέρεια του microυκηναϊκού κόσmicroου ΙΙ 2003 227-242
Andreou Stelios ldquoExploring the patterns of power in the Bronze Age settlements of northern Greece
Keith Branigan (επιmicro) Urbanism in the Aegean Bronze Age (SSAA 4) 2002 160-173
Buxeda J I Garrigoacutes R E Jones V Kilikoglou S T Levi Y Maniatis J Mitchell L Vagnetti K A
Wardle και S Andreou ldquoTechnology transfer at the periphery of the Mycenaean world the case of
Mycenaean pottery found in central Macedonia (Greece) and the plain of Sybaris (Italia)
Archaeometry 43 2 (2003) 263-284
Jung Reinhrad ldquoLate Helladic IIIC at the Touacutembes of Kastanas and Oacutelynthos and the problems of
Macedonian Mycenaean potteryrdquo Sigrid Deger-Jalkotzy και Michaela Zavadil (επιmicro) LH IIIC
chronology and synchronisms Proceedings of the International Workshop held at the Austrian
Academy of Sciences 7-8 May 2001 (Veroumlffentlichungen der Mykenischen Kommision 20)
Wien 2003 131- 144
25
Kiriatzi Evangelia Stelios Andreou Sarantis Dimitriadis και Kostas Kotsakis ldquoCo-exisitng traditions
handmade and wheelmade pottery in Late Bronze Age central Macedoniarsquo Robert Laffineur και
Philip P Betancourt (επιmicro) TECHNI craftsmen craftswomen and craftsmanship in the Aegean
Bronze Age Proceedings of the 6th International Aegean Conference Philadelphia Temple
University 18-21 April 1996 τόmicro 2 (Aegaeum 16) 1997 361-368
Wardle Kenneth A ldquoMycenaean trade and influence in northern Greecerdquo Carol Zerner Peter Zerner και
John Winder (επιmicro) Wace and Blegen pottery as evidence for trade in the Aegean Bronze Age
1939-1989 Proceedings of an International Conference held at the American School of Classical
Studies at Athens December 2-3 1989 Amsterdam Gieben 1993 117-141
ΑΠΟΘΗΚΕΥΣΗ
Τουλούmicroης Κοσmicroάς Το περίσσευmicroα στην προϊστορία η προϊστορική οικονοmicroία microε βάση τα αρχαιολογικά
δεδοmicroένα Θεσσαλονίκη Σύγχρονη Παιδεία 1996
Margomenou Despina ldquoFood storage in prehistoric Greece interrogating complexity at the margins of
the lsquoMycenaean worldrsquordquo Journal of Mediterranean Archaeology 21 2 (2008) 191-212
Margomenou Despina Stelios Andreou και Kostas Kotsakis ldquoThe Thessaloniki tell an approach to the
study of the pithoi and the question of storage in the Late Bronze Agerdquo ΑΕΜΘ 19 (2005) 157-
171
26
ΕΙΚΟΝΕΣ
Εικόνα 1 Γυναικείο στεατοπυγικό ειδώλιο από πηλό της αρχαιότερης νεολιθικής
(Νέα Νικοmicroήδεια Αρχαιολογικό Μουσείο Βέροιας)
∆ηmicroήτριος Ρ Θεοχάρης Νεολιθική Ελλάς Αθήνα Εθνική Τράπεζα της Ελλάδος 1973 εικ 18 Ίδρυmicroα Μείζονος Ελληνισmicroού lthttpwwwfhwgrchronos01engallerynlnikomidnikom4maxhtmlgt
27
Εικόνα 2 Γυναικείο ειδώλιο από πηλό της νεότερης νεολιθικής (Μακρύγιαλος)
Μάνθος Μπέσιος και Μαρία Παππά Πύδνα Κατερίνη Πιερική Αναπτυξιακή 1995 25 Ίδρυmicroα Μείζονος Ελληνισmicroού lthttpwwwfhwgrchronos01engallerynlmakrygmakryg12maxhtmlgt
28
Εικόνα 3 Γυναικείο πήλινο ειδώλιο της νεότερης νεολιθικής (Μάνδαλο
Αρχαιολογικό Μουσείο Πέλλας)
Φωτογραφικό αρχείο Αικατερίνης Παπαευθυmicroίου-Παπανθίmicroου και Αγγελικής Πιλάλη-Παπαστερίου Ίδρυmicroα Μείζονος Ελληνισmicroού lthttpwwwfhwgrchronos01engallerynlmandalomandalo6maxhtmlgt
29
Εικόνα 4 Γυναικείο ακρόλιθο ειδώλιο της νεότερης νεολιθικής (Μάνδαλο
Αρχαιολογικό Μουσείο Πέλλας)
Φωτογραφικό αρχείο Αικατερίνης Παπαευθυmicroίου-Παπανθίmicroου και Αγγελικής Πιλάλη-Παπαστερίου Ίδρυmicroα Μείζονος Ελληνισmicroού lthttpwwwfhwgrchronos01engallerynlmandalomandalo4htmlgt lthttpwwwfhwgrchronos01engallerynlmandalomandalo5maxhtmlgt
30
Εικόνα 5 Γυναικείο σχηmicroατοποιηmicroένο ειδώλιο από πέτρα της τελικής νεολιθικής
(Σιταγροί Αρχαιολογικό Μουσείο ∆ράmicroας)
Γεώργιος Α Παπαθανασόπουλος (επιmicro) Ο νεολιθικός πολιτισmicroός στην Ελλάδα Αθήνα Ίδρυmicroα Νικολάου Π Γουλανδρή - Μουσείο Κυκλαδικής Τέχνης 1996 αρ καταλόγου 200 Ίδρυmicroα Μείζονος Ελληνισmicroού lthttpwwwfhwgrchronos01engallerynlsitagsitag3htmlgt
31
Εικόνα 6 Σταυρόσχηmicroα ειδώλια από microάρmicroαρο της νεότερης νεολιθικής
(Μακρύγιαλος)
Μάνθος Μπέσιος και Μαρία Παππά Πύδνα Κατερίνη Πιερική Αναπτυξιακή 1995 22 Ίδρυmicroα Μείζονος Ελληνισmicroού lthttpwwwfhwgrchronos01engallerynlmakrygmakryg6maxhtmlgt
32
Εικόνα 7 Κοσmicroήmicroατα από Σπόνδυλο (Σιταγροί Αρχαιολογικό Μουσείο ∆ράmicroας)
∆ηmicroήτριος Ρ Θεοχάρης Νεολιθική Ελλάς Αθήνα Εθνική Τράπεζα της Ελλάδος 1973 εικ 110 Ίδρυmicroα Μείζονος Ελληνισmicroού lthttpwwwfhwgrchronos01engallerynlsitagsitag5htmlgt
33
Εικόνα 8 Κοσmicroήmicroατα από Σπόνδυλο της τελικής νεολιθικής (Μακρύγιαλος)
Μάνθος Μπέσιος και Μαρία Παππά Πύδνα Κατερίνη Πιερική Αναπτυξιακή 1995 32 Ίδρυmicroα Μείζονος Ελληνισmicroού lthttpwwwfhwgrchronos01engallerynlmakrygmakryg19htmlgt
34
Εικόνα 9 Περίβολος της νεότερης-τελικής νεολιθικής στο Μάνδαλο
Φωτογραφικό αρχείο Αικατερίνης Παπαευθυmicroίου-Παπανθίmicroου και Αγγελικής Πιλάλη-Παπαστερίου Ίδρυmicroα Μείζονος Ελληνισmicroού lthttpwwwfhwgrchronos01engallerynlmandalomandalo2htmlgt
35
Εικόνα 10 Τάφροι της νεότερης νεολιθικής στον Μακρύγιαλο
Μάνθος Μπέσιος και Μαρία Παππά Πύδνα Κατερίνη Πιερική Αναπτυξιακή 1995 23 Ίδρυmicroα Μείζονος Ελληνισmicroού lthttpwwwfhwgrchronos01engallerynlmakrygmakryg1htmlgt
36
Εικόνα 11 Αποθηκευτικοί χώροι της ύστερης εποχής του χαλκού στην Άσσηρο
Kenneth A Wardle Institute of Archaeology and Antiquity University of Birmingham
lthttpartswebbhamacukahakawAssirosassirosiaph12htmgt
37
Εικόνα 12 Αναπαράσταση πασσαλόπηκτου οικήmicroατος της αρχαιότερης νεολιθικής
στη Νέα Νικοmicroήδεια
∆ηmicroήτριος Ρ Θεοχάρης Νεολιθική Ελλάς Αθήνα Εθνική Τράπεζα της Ελλάδος σχ 14 Ίδρυmicroα Μείζονος Ελληνισmicroού lthttpwwwfhwgrchronos01engallerynlnikomidnikom2htmlgt
38
Εικόνα 13 Πασσσαλόπηκτα οικήmicroατα και φούρνοι της πρώιmicroης εποχής στο
Αρχοντικό
Τοmicroέας Αρχαιολογίας Τmicroήmicroα Ιστορίας και Αρχαιολογίας Αριστοτελείου Πανεπιστηmicroίου Θεσσαλονίκης lthttpwwwhistauthgrtomeisarchaeologyresearchexcavationsarhondikohtmgt
39
Εικόνα 14 Πήλινες άγκυρες της πρώιmicroης εποχής του χαλκού από τα Σέρβια
Kenneth A Wardle Institute of Archaeology and Antiquity University of Birmingham lthttpartswebbhamacukahakawServiaserviaclayhtmgt
40
Εικόνα 15 Τοπική microυκηναϊκή κεραmicroική από την Άσσηρο (γύρω στο 1150 πΧ)
Kenneth A Wardle Institute of Archaeology and Antiquity University of Birmingham lthttpartswebbhamacukahakawAssirosassirosmycenaean2htmgt
16
παιδιά ως δώρα αγάπης ή ενθυmicroήmicroατα σηmicroαντικών στιγmicroών ∆εν microπορούmicroε να γνωρίζουmicroε
ποιεςποιοι κατασκεύαζαν ή φορούσαν αυτά τα τεχνήmicroατα Είναι ωστόσο ενδιαφέρον ότι
η εικονογραφία των κοσmicroηmicroάτων αναγνωρίζεται κυρίως σε γυναικεία ειδώλια Θα
microπορούσε συνεπώς να υποτεθεί microε βάση τις αρχαιολογικές ενδείξεις ως προς τη
διακοινοτική κυκλοφορία κοσmicroηmicroάτων και υφασmicroάτων ότι γυναικεία ειδώλια microε πλούσια
ένδυση και κόσmicroηση αναπαριστούν γυναίκες microε καίριο ρόλο σε τέτοια δίκτυα επαφών
(πχ φηmicroισmicroένες τεχνίτριες)
Ολοκληρώνουmicroε microε ορισmicroένες παρατηρήσεις σχετικά microε τα αγγεία και
συγκεκριmicroένα τη microετάβαση από τα χειροποίητα στα τροχήλατα Τα πρώτα θεωρούνται
γυναικεία προϊόντα και γιrsquo αυτό microικρής αξίας ενώ τα δεύτερα προσγράφονται στο
ενεργητικό πρωτοπόρων ανδρών Ωστόσο το αρχαιολογικό υλικό κάθε άλλο παρά
επιβεβαιώνει τέτοιες προκαταλήψεις στη Μακεδονία η χειροποίητη κεραmicroική microε
microακραίωνη παράδοση συνεχίζει να χρησιmicroοποιείται microαζί microε την τροχήλατη microέχρι και την
ελληνιστική εποχή δηλαδή microια χιλιετία microετά την εmicroφάνιση της δεύτερης Τα πρωιmicroότερα
τροχήλατα αγγεία είναι σποραδικές microυκηναϊκές εισαγωγές των microέσων της 2ης χιλιετίας
πΧ ενώ οι εγχώριες αποmicroιmicroήσεις χρονολογούνται δύο ή τρεις αιώνες αργότερα (εικ 15)
Και οι δύο κατηγορίες εκπροσωπούνται microε microικρά ποσοστά στο σύνολο της κεραmicroικής
στην οποία κυριαρχούν οι χειροποίητες δηmicroιουργίες microε εξειδικευmicroένη παραγωγή σκευών
και διακοσmicroητικών ρυθmicroών κατά τόπους Επιπλέον φαίνεται ότι η εγχώρια και η
εισηγmicroένη κεραmicroική συνυπάρχουν χωρίς σηmicroαντικές αλληλεπιδράσεις
Από τα πλούσια διακοσmicroηmicroένα αγγεία της αρχαιότερης νεολιθικής microέχρι τα
απαιτητικά στην κατασκευή χονδροειδή αγγεία της τελικής νεολιθικής και της πρώιmicroης
εποχής του χαλκού και τα αmicroαυρόχρωmicroα και εγχάρακτα της ύστερης εποχής του χαλκού η
τέχνη του πηλού διακρίνεται για την ευρηmicroατικότητα την πείρα την καλαισθησία και το
εύρος των λειτουργιών της ∆εν γνωρίζουmicroε βέβαια το φύλο των κεραmicroέων (στην
αναγνώρισή του θα βοηθούσε η εξέταση δακτυλικών αποτυπωmicroάτων σε αγγεία)
microπορούmicroε ωστόσο να αναθεωρήσουmicroε προγενέστερες απόψεις ως προς την επινόηση της
κεραmicroικής για χρηστικούς λόγους όπως προτείνουν οι Catherine Perlegraves και Karen Vitelli
Οι πρώιmicroες αγγειοπλαστικές δηmicroιουργίες (Νέα Νικοmicroήδεια Γιαννιτσά) διακρίνονται για
τον υψηλό βαθmicroό έmicroπνευσης και αισθητικής Τέτοια περίτεχνα αγγεία κάθε άλλο παρά θα
ήταν κατάλληλα για τις καθηmicroερινές ανάγκες διατροφής και διατήρησης της τροφής θα
είχαν όmicroως συmicroβολική αξία λόγω της σπανιότητάς τους Εκείνο που θα microετρούσε για τους
ανθρώπους της αρχαιότερης νεολιθικής θα ήταν η πρωτόγνωρη microετατροπή της φυσικής
πρώτης ύλης σε πολιτισmicroικό αγαθό Γιrsquo αυτό οι πρώτες ή πρώτοι κάτοχοι της νέας γνώσης
17
microπορεί να ενέπνεαν στην κοινότητα σεβασmicroό ή και δέος ώστε να πρωταγωνιστούν σε
σαmicroανιστικές τελετές
ΣΥΝΤΟΜΟΓΡΑΦΙΕΣ
ΑΕΜΘ Το Αρχαιολογικό Έργο στη Μακεδονία και Θράκη
Θεσσαλονίκη Υπουργείο Πολιτισmicroού Υπουργείο
Μακεδονίας-Θράκης Αριστοτέλειο Πανεπιστήmicroιο
Θεσσαλονίκης
Εγνατία
Επετηρίδα του Ιστορικού και Αρχαιολογικού
Τmicroήmicroατος του Αριστοτελείου Πανεπιστηmicroίου
Θεσσαλονίκης
Η περιφέρεια του microυκηναϊκού κόσmicroου Ι Πρακτικά 1ου ∆ιεπιστηmicroονικού Συmicroποσίου Λαmicroία
25-29 Σεπτεmicroβρίου 1994 Αθήνα Υπουργείο
Πολιτισmicroού Ι∆΄ Εφορεία Προϊστορικών και
Κλασικών Αρχαιοτήτων
Η περιφέρεια του microυκηναϊκού κόσmicroου ΙΙ Πρακτικά 2ου ∆ιεπιστηmicroονικού Συmicroποσίου Λαmicroία
26-30 Σεπτεmicroβρίου 1999 Αθήνα Υπουργείο
Πολιτισmicroού Ι∆΄ Εφορεία Προϊστορικών και
Κλασικών Αρχαιοτήτων
Aegaeum Annales drsquoarcheacuteologie de lrsquoUniversiteacute de Liegravege et
UT-PASP Histoire de lrsquoart et lrsquoarcheacuteologie de la
Gregravece antique - University of Texas at Austin
Program in Aegean Scripts and Prehistory
BAR IS British Archaeological Reports International
Series Oxford Archaeopress
BCH Bulletin de Correspondance Helleacutenique
BSA Annual of the British School at Athens
18
Dikili Tash
Dikili Tash village preacutehistorique de Maceacutedoine
orientale Fouilles de Jean Deshayes (1961-1975)
Athegravenes Eacutecole Franccedilaise drsquoAthegravenes
Kastanas PAS Kastanas Ausgrabungen in einem Siedlunghuumlgel
der Bronze- und Eisenzeit Makedoniens 1975-1979
(Praumlhistorische Archaumlologie in Suumldosteuropa)
Volker Spiess
SSAA Sheffield Studies in Aegean Archaeology
Sheffield Sheffield Academic Press
UCLA MA University of California at Los Angeles Cotsen
Institute of Archaeology Monumenta
Archaeologica
ΕΠΙΛΟΓΗ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑΣ
ΟΙΚΙΣΜΟΙ
Κατάλογοι θέσεων - επισκοπήσεις της έρευνας
Andreou Stelios Michael Fotiadis και Kostas Kotsakis ldquoReview of Aegean prehistory V the Neolithic
and Bronze Age of northern Greecerdquo American Journal of Archaeology 100 3 (1996) 537-597
αναδηmicroοσίευση microε προσθήκες Tracey Cullen (επιmicro) Aegean prehistory a review (American
Journal of Archaeology supplement 1) Boston Archaeological Institute of America 2001 259-
327
Ασλάνης Ιωάννης Β Η προϊστορία της Μακεδονίας Ι η νεολιθική εποχή Αθήνα Καρδαmicroίτσα 1992
Γραmicromicroένος ∆ηmicroήτριος Β Νεολιθικές έρευνες στην Κεντρική και Ανατολική Μακεδονία (Βιβλιοθήκη της
εν Αθήναις Αρχαιολογικής Εταιρείας 117) Αθήνα 1991
Γραmicromicroένος ∆ηmicroήτριος Β Μάνθος Μπέσιος και Σταύρος Κώτσος Από τους προϊστορικούς οικισmicroούς της
Κεντρικής Μακεδονίας (Μακεδονική Βιβλιοθήκη 88) Θεσσαλονίκη Εταιρεία Μακεδονικών
Σπουδών 1997
Αρχοντικό
Βλ την ιστοσελίδα της ανασκαφής
lthttpwwwhistauthgrtomeisarchaeologyresearchexcavationsarhondikohtmgt
19
Άσσηρος
Wardle Kenneth A και Diana Wardle ldquoAssiros Toumba a brief history of the settlementrdquo Henrieta
Todorova Mark Stefanovich και Georg Ivanov (επιmicro) The StrumaStrymon river valley in
prehistory Proceedings of the International Symposium ldquoStrymon Praehistoricusrdquo Kjustendil ndash
Blagoevgrad (Bulgaria) Serres - Amphipolis (Greece) 27-910-10-2004 (In the Steps of James
Harvey Gaul 2) Sofia Gerda Henkel Stiftung Museum of History - Kjustendil 2007 451-479
Γιαννιτσά
Χρυσοστόmicroου Παναγιώτης laquoΟ νεολιθικός οικισmicroός των Γιαννιτσών Βraquo ΑΕΜΘ 3 (1989) 119-134
_____ laquoΟι νεολιθικές έρευνες στην πόλη και την επαρχία Γιαννιτσών κατά το 1991raquo ΑΕΜΘ 5 (1991)
111-126
_____ laquoΟ νεολιθικός οικισmicroός των Γιαννιτσών Β νέα ανασκαφικά δεδοmicroένα (1992-1993)raquo ΑΕΜΘ 7
(1993) 135-146
Χρυσοστόmicroου Παύλος και Παναγιώτης Χρυσοστόmicroου laquoΝεολιθικές έρευνες στα Γιαννιτσά και στην
περιοχή τουςraquo ΑΕΜΘ 4 (1990) 169-186
∆ήmicroητρα
Γραmicromicroένος ∆ηmicroήτριος Β Νεολιθική Μακεδονία (∆ηmicroοσιεύmicroατα του Αρχαιολογικού ∆ελτίου 56)
Αθήνα Υπουργείο Πολιτισmicroού Ταmicroείο Αρχαιολογικών Πόρων και Απαλλοτριώσεων 1997
∆ισπηλιό
Βλ την ιστοσελίδα της ανασκαφής
lthttpdispiliowebauthgrgt
Θέρmicroη
Παππά Μαρία Οργάνωση του χώρου και οικιστικά στοιχεία στους νεολιθικούς οικισmicroούς της Κεντρικής
Μακεδονίας διδακτορική διατριβή Αριστοτέλειο Πανεπιστήmicroιο Θεσσαλονίκης Τmicroήmicroα Ιστορίας
και Αρχαιολογίας 2 τόmicroοι 2008 lthttpcdslibauthgrsubmitarchiveGrizagri-2008-1546pdfgt
lthttpcdslibauthgrsubmitarchiveGrizagri-2008-1546pappapdfgt
Καστανάς
Aslanis Ioannis Kastanas die Fruumlhbronzezeitlichen Funde und Befunde (PAS 4) Berlin 1985
Becker Cornelia Kastanas die Tierknochenfunde (PAS 5) Berlin 1986
Ηaumlnsel Bernhard Kastanas die Grabung und der Baubefund (PAS 7) Berlin 1989
Houmlchstetter Alix Kastanas die Handgemachte Keramik Schicthen 19 bis 1 (PAS 3) Berlin 1984
_____ Kastanas die Kleinfunde (PAS 6) Berlin 1987
Jung Reinhrad Kastanas die Drehscheibenkeramik der Schichten 19 bis 11 (PAS 18) Kiel 2002
20
Kroll Helmut J Kastanas die Pfanzenfunde (PAS 2) Berlin 1983
Λιβαδοπόταmicroος
Τρανταλίδου Κ Π Καρκάνας Ε Μπελεγρίνου Θ Χατζηθεοδώρου laquoΣπήλαιο σε microια σηmicroαντική δίοδο
της ∆υτικής Μακεδονίας στο Φαράγγι του Λιβαδοπόταmicroου πρώτη παρουσίασηraquo ΑΕΜΘ 19
(2005) 579-594
Μακρύγιαλος
Βλ Μ Παππά (Θέρmicroη)
Μάνδαλο
Μερούσης Νίκος και Μαριάννα Νικολαΐδου laquoΗ κεραmicroική της νεολιθικής και της πρώιmicroης εποχής του
χαλκού από τον προϊστορικό οικισmicroό Μανδάλου Πέλλας η τεχνολογική διαφοροποίησηraquo ΑΕΜΘ
11 (1997) 155-163
Παπαευθυmicroίου-Παπανθίmicroου Αικατερίνη laquoΤρία νεολιθικά ειδώλια από το Μάνδαλο της Μακεδονίαςraquo
Ειλαπίνη τόmicroος τιmicroητικός για τον καθηγητή Νικόλαο Πλάτωνα Ηράκλειο ∆ήmicroος Ηρακλείου
Βικελαία Βιβλιοθήκη 1987 171-177
Παπαευθυmicroίου-Παπανθίmicroου Αικατερίνη και Αγγελική Πιλάλη-Παπαστερίου laquoΑνασκαφές στο
Μάνδαλοraquo ΑΕΜΘ 1 (1987) 173-180
_____ laquoΑνασκαφή στο Μάνδαλοraquo ΑΕΜΘ 2 (1988) 127-135
_____ laquoΗ ανασκαφική έρευνα στο Μάνδαλο 1987-1990raquo Εγνατία 2 (1990) 411-421
_____ laquoΟ προϊστορικός οικισmicroός στο Μάνδαλο νέα στοιχεία στην προϊστορία της Μακεδονίαςraquo Αρχαία
Μακεδονία V Ανακοινώσεις κατά το 5ο ∆ιεθνές Συmicroπόσιο Θεσσαλονίκη 10-15 Οκτωβρίου 1989
τόmicro 2 (Ίδρυmicroα Μελετών Χερσονήσου του Αίmicroου 240) Θεσσαλονίκη 1993 1207-1216
_____ laquoΟι προϊστορικοί οικισmicroοί στο Μάνδαλο και στο Αρχοντικό Πέλλαςraquo ΑΕΜΘ 10Α (1996) 143-
158
Πιλάλη-Παπαστερίου Αγγελική Αικατερίνη Παπαευθυmicroίου-Παπανθίmicroου Κώστας Κωτσάκης και Θώmicroη
Σαββοπούλου laquoΝέος προϊστορικός οικισmicroός στο Μάνδαλο ∆υτικής Μακεδονίαςraquo Αρχαία
Μακεδονία IV Ανακοινώσεις κατά το 4ο ∆ιεθνές Συmicroπόσιο Θεσσαλονίκη 21-25 Σεπτεmicroβρίου 1983
(Ίδρυmicroα Μελετών Χερσονήσου του Αίmicroου 204) Θεσσαλονίκη 1986 451-465
Nikolaidou Marianna Nikos Merousis Aikaterini Papanthimou και Angeliki Papasteriou ldquoFrom metron
to context in NeolithicEarly Bronze Age Mandalon northwestern Greece the example of
ceramicsrdquo Karen Polinger Foster και Robert Laffineur (επιmicro) METRON measuring the Aegean
Bronze Age Proceedings of the 9th International Aegean Conference Yale University 18-21 April
2002 (Aegaeum 24) 2003 317-325
Valamoti Soultana Plants and people in Late Neolithic and Early Bronze Age Greece an
archaeobotanical investigation (BAR IS 1258) 2004
21
Νέα Νικοmicroήδεια
Rodden Robert J και Kenneth A Wardle (επιmicro) Nea Nikomedeia I the excavation of an Early
Neolithic village in northern Greece 1961-1964 directed by R J Rodden The excavation and the
ceramic assemblage (BSA supplementary volume 25) London British School at Athens 1996
Ντικιλί Τας
Koukouli-Chryssanthaki Haiumldo Reneacute Treuil Laurent Lespez και Dimitra Malamidou Dikili Tash
village preacutehistorique de Maceacutedoine orientale Recherches franco-helleacuteniques dirigeacutees par la
Socieacuteteacute archeacuteologique drsquoAthegravenes et lrsquoEacutecole franccedilaise drsquoAthegravenes (1986-2001) (Bibliothegraveque de la
Socieacuteteacute Αrcheacuteologique drsquoAthegravenes 254) Athegravenes 2008
Treuil Reneacute (επιmicro) Dikili Tash τόmicro 1 (BCH suppleacutement 24) 1992
_____ (επιmicro) Dikili Tash τόmicro 2 (BCH suppleacutement 37) 2004
Ροδοχώρι
Rodden Robert J ldquoRecent discoveries from prehistoric Macedonia (an interim report)rdquo Balkan Studies
5 (1964) 110-124
Σέρβια
Ridley Cressida Kenneth A Wardle και Catharine A Μould microε τη συνεργασία των Jill Carington
Smith Rupert Housely Jonathan Musgrave και Bill Phelps Servia I Anglo-Hellenic rescue
excavations 1971-73 directed by Katerina Rhomiopoulou and Cressida Ridley (BSA
supplementary volume 32) London British School at Athens 2000
Σιταγροί
Elster Ernestine S ldquoConstruction and use of the Early Bronze Age Burnt House at Sitagroi craft and
technologyrdquo Robert Laffineur και Philip P Betancourt (επιmicro) TECHNI craftsmen craftswomen
and craftsmanship in the Aegean Bronze Age Proceedings of the 6th International Aegean
Conference Philadelphia Temple University 18-21 April 1996 τόmicro 1 (Aegaeum 16) 1997 19-
35
Elster Ernestine S και Colin Renfrew (επιmicro) Prehistoric Sitagroi excavations in northeast Greece
1968-1970 The final report τόmicro 2 (UCLA MA 20) 2003
Renfrew Colin Marija Gimbutas και Ernestine S Elster (επιmicro) Excavations at Sitagroi a prehistoric
village in northeast Greece τόmicro 1 (UCLA MA 13) 1986
Σκάλα Σωτήρος
Κουκούλη-Χρυσανθάκη Χάιδω laquoΟικισmicroός της πρώιmicroης εποχής του χαλκού στη Σκάλα Σωτήρος
Θάσουraquo ΑΕΜΘ 1 (1987) 389-406
22
_____ laquoΟικισmicroός της πρώιmicroης εποχής του χαλκού στη Σκάλα Σωτήρος Θάσου ΙΙraquo ΑΕΜΘ 2 (1988) 421-
431
_____ laquoΑνασκαφή Σκάλας Σωτήροςraquo ΑΕΜΘ 3 (1989) 507-520
_____ laquoΑνασκαφή Σκάλας Σωτήρος 1990raquo ΑΕΜΘ 4 (1990) 531-545
Τούmicroπα
Αναγνώστου Ιωάννα ∆ηmicroήτρης Κυριάκου Ευαγγελία Κυριατζή και Arturo Vargas laquoΑνασκαφή
Τούmicroπας Θεσσαλονίκης 1990 οι εργασίες στην πλαγιά της Τούmicroπαςraquo ΑΕΜΘ 4 (1990) 277-287
Ανδρέου Στέλιος και Κώστας Κωτσάκης laquoΗ ανασκαφή στην Τούmicroπα Θεσσαλονίκης το 1991raquo ΑΕΜΘ
5 (1991) 209-219
_____ laquoΑνασκαφή Τούmicroπας Θεσσαλονίκης 1992raquo ΑΕΜΘ 6 (1992) 259-272
_____ laquoΗ προϊστορική Τούmicroπα της Θεσσαλονίκης παλιά και νέα ερωτήmicroαταraquo ΑΕΜΘ 10Α (1996) 369-
387
Ανδρέου Στέλιος Κώστας Κωτσάκης και Γιώργος Χ Χουρmicroουζιάδης laquoΑνασκαφή στην Τούmicroπα
Θεσσαλονίκης 1989raquo Εγνατία 2 (1990) 381-404
Κραχτοπούλου Αθανασία και Κοσmicroάς Τουλούmicroης laquoΑνασκαφή Τούmicroπας 1990 οι εργασίες στην
κορυφή της Τούmicroπαςraquo ΑΕΜΘ 4 (1990) 289-297
Κωτσάκης Κώστας και Στέλιος Ανδρέου laquoΠροκαταρκτικές παρατηρήσεις για την οργάνωση του χώρου
στην προϊστορική Τούmicroπα Θεσσαλονίκηςraquo ΑΕΜΘ 1 (1987) 223-232
_____ laquoΠροκαταρκτικές παρατηρήσεις στις αρχιτεκτονικές φάσεις του οικισmicroού της Τούmicroπας
Θεσσαλονίκηςraquo ΑΕΜΘ 3 (1989) 201-213
_____ laquoΑνασκαφή Τούmicroπας Θεσσαλονίκης 1993raquo ΑΕΜΘ 7 (1993) 279-286
Χουρmicroουζιάδης Γιώργος laquoH ανασκαφή της Τούmicroπας (1984-1987) raquo ΑΕΜΘ 1 (1987) 219-222
_____ laquoΗ Τούmicroπα και ο lsquoασιατικός τρόπος παραγωγήςrsquoraquo ΑΕΜΘ 4 (1990) 269-275
ΤΑΦΕΣ
Ανδρόνικος Μανόλης Βεργίνα Ι το νεκροταφείον των τύmicroβων (Βιβλιοθήκη της εν Αθήναις
Αρχαιολογικής Εταιρείας 62) Αθήνα 1969
Γραmicromicroένος ∆ηmicroήτριος Β και Σέβη Τριανταφύλου (επιmicro) Ανθρωπολογικές microελέτες από τη Βόρεια
Ελλάδα τόmicro 1 (∆ηmicroοσιεύmicroατα του Αρχαιολογικού Ινστιτούτου Μακεδονικών και Θρακικών
Σπουδών 5) Θεσσαλονίκη 2004
Ζιώτα Χριστίνα Ταφικές πρακτικές και κοινωνίες της εποχής του χαλκού στη ∆υτική Μακεδονία τα
νεκροταφεία στην Κοιλάδα και τις Γούλες Κοζάνης διδακτορική διατριβή Αριστοτέλειο
Πανεπιστήmicroιο Θεσσαλονίκης Τmicroήmicroα Ιστορίας και Αρχαιολογίας 2007
lthttpcdslibauthgrsubmitarchiveGrizagri-2007-602pdfgt
Καρλιάmicroπας Γιάννης Μάνθος Μπέσιος και Σέβη Τριανταφύλλου laquoΝεκροταφεία της πρώιmicroης εποχής
του σιδήρου στη Βόρεια Πιερίαraquo Νικόλαος Χ Σταmicroπολίδης και Αγγελική Γιαννικούρη (επιmicro) Το
23
Αιγαίο στην πρώιmicroη εποχή του σιδήρου Πρακτικά του ∆ιεθνούς Συmicroποσίου Ρόδος 1-4 Νοεmicroβρίου
2002 Αθήνα Πανεπιστήmicroιο Κρήτης - Υπουργείο Πολιτισmicroού Ινστιτούτο Αιγαιακών Σπουδών
2004 341-352
Καραmicroήτρου-Μεντεσίδη Γεωργία Βόιον - Νότια Ορεστίς αρχαιολογική έρευνα και ιστορική τοπογραφία
2 τόmicroοι Θεσσαλονίκη Θ Αλτιντζής 1999
Κουκούλη-Χρυσανθάκη Χάιδω Πρωτοϊστορική Θάσος τα νεκροταφεία του οικισmicroού Καστρί 3 τόmicroοι
(∆ηmicroοσιεύmicroατα του Αρχαιολογικού ∆ελτίου 45) Αθήνα Υπουργείο Πολιτισmicroού Ταmicroείο
Αρχαιολογικών Πόρων και Απαλλοτριώσεων 1992
Σαββοπούλου Θώmicroη laquoΠαλιό Γυναικόκαστρο το νεκροταφείο των lsquoπεριβόλωνrsquoraquo Νικόλαος Χ
Σταmicroπολίδης (επιmicro) Καύσεις στην εποχή του χαλκού και του σιδήρου Πρακτικά Συmicroποσίου Ρόδος
29 Απριλίου - 2 Μαΐου 1999 Πανεπιστήmicroιο Κρήτης - ΚΒ΄ Εφορεία Προϊστορικών και Κλασικών
Αραχιοτήτων - Μεσογειακή Αρχαιολογική Εταιρεία Αθήνα Πανεπιστήmicroιο Κρήτης 2001 169-185
Linduff Katheryn M και Karen S Rubinson (επιmicro) Are all warriors male Gender roles on the ancient
Eurasian steppe Lanham AltaMira 2008
Papadopoulos John K microε τη συνεργασία των Jonathan H Musgrave Sandor Boumlkoumlnyi Deborah
Ruscillo Ferene Gyulai Kristina Kelertas R E Jones και I K Whitbread The Early Iron Age
cemetery at Torone excavations conducted by the Australian Archaeological Institute at Athens in
collaboration with the Athens Archaeological Society 2 τόmicroοι (UCLA MA 24) 2005
Triantaphyllou Sevi A bioarchaeological approach to prehistoric cemetery populations from central
and western Greek Macedonia (BAR IS 976) 2001
ΝΕΟΛΙΘΙΚΑ ΕΙ∆ΩΛΙΑ
Κοκκινίδου ∆ήmicroητρα Παρελθόν και εξουσία όψεις της αρχαιολογίας στην ελληνική κοινωνία και
εκπαίδευση Θεσσαλονίκη Βάνιας 2005 (κεφ 39)
Κοκκινίδου ∆ήmicroητρα και Μαριάννα Νικολαΐδου Η αρχαιολογία και η κοινωνική ταυτότητα του φύλου
προσεγγίσεις στην αιγαιακή προϊστορία Θεσσαλονίκη Βάνιας 1993 (κεφ 43-44)
Kokkinidou Dimitra και Marianna Nikolaidou ldquoBody imagery in the Aegean Neolithic ideological
implications of anthropomorphic figurinesrdquo Jane Moore και Eleanor Scott (επιmicro) Invisible people
and processes writing gender and childhood into European archaeology London - New York
Leicester University Press 1997 88-112
Talalay Lauren E ldquoHeady business skulls heads and decapitation in Neolithic Anatolia and Greecerdquo
Journal of Mediterranean Archaeology 17 2 (2004) 139-163
ΤΕΛΕΤΟΥΡΓΙΚΕΣ ΟΨΕΙΣ ΤΗΣ ΝΕΟΛΙΘΙΚΗΣ ΚΑΙ ΤΗΣ ΕΠΟΧΗΣ ΤΟΥ ΧΑΛΚΟΥ
Nikolaidou Marianna ldquoOrnament production and use at Sitagroi northeast Greece symbolic and social
implications of an Early Bronze Age technologyrdquo Robert Laffineur και Philip P Betancourt
(επιmicro) TECHNI craftsmen craftswomen and craftsmanship in the Aegean Bronze Age
24
Proceedings of the 6th International Aegean Conference Philadelphia Temple University 18-21
April 1996 τόmicro 1 (Aegaeum 16) 1997 177-196
Nikolaidou Marianna ldquoRitualized technologies in the Aegean Neolithic The crafts of adornmentrdquo
Evangelos Kyriakidis (επιmicro) The archaeology of ritual (UCLA Cotsen Advanced Seminars 3)
2007 183-208
Perlegraves Catherine και Karen D Vitelli ldquoCraft specialization in the Neolithic of Greecerdquo Paul Halstead
(επιmicro) Neolithic society in Greece (SSAA 2) 1999 96-107
ΝΕΟΛΙΘΙΚΟΙ ΠΕΡΙΒΟΛΟΙ
Kokkinidou Dimitra και Marianna Nikolaidou ldquoNeolithic enclosures in Greek Macedonia violent and
non-violent aspects of territorial demarcationrdquo John Carman και Anthony Harding (επιmicro) Ancient
warfare archaeological perspectives Phoenix Mill Sutton 2004 2η έκδοση 89-99
ΜΥΚΗΝΑΪΚΕΣ ΕΠΙ∆ΡΑΣΕΙΣ
Ανδρέου Στέλιος laquoΗ microυκηναϊκή κεραmicroική και οι κοινωνίες της Κεντρικής Μακεδονίας στην ύστερη
εποχή του χαλκούraquo Η περιφέρεια του microυκηναϊκού κόσmicroου II 2003 191-210
Ανδρέου Στέλιος και Κώστας Κωτσάκης laquoΜυκηναϊκή παρουσία Μυκηναϊκή περιφέρεια Η Τούmicroπα
Θεσσαλονίκης microια θέση της εποχής του χαλκού στη Μακεδονίαraquo Η περιφέρεια του microυκηναϊκού
κόσmicroου Ι 1999 107-116
Jung Reinhrad laquoΗ microυκηναϊκή κεραmicroική της Μακεδονίας και η σηmicroασία τηςraquo Η περιφέρεια του
microυκηναϊκού κόσmicroου ΙΙ 2003 211-225
Καραmicroήτρου-Μεντεσίδη Γεωργία laquoΜυκηναϊκά Αιανής Ελιmicroιώτιδας και Άνω Μακεδονίαςraquo Η
περιφέρεια του microυκηναϊκού κόσmicroου ΙΙ 2003 167-190
Στεφανή Λιάνα και Νίκος Μερούσης laquoΤοπίο στην οmicroίχλη η 2η χιλιετία στην πεδιάδα της Κεντρικής
Μακεδονίαςraquo Η περιφέρεια του microυκηναϊκού κόσmicroου ΙΙ 2003 227-242
Andreou Stelios ldquoExploring the patterns of power in the Bronze Age settlements of northern Greece
Keith Branigan (επιmicro) Urbanism in the Aegean Bronze Age (SSAA 4) 2002 160-173
Buxeda J I Garrigoacutes R E Jones V Kilikoglou S T Levi Y Maniatis J Mitchell L Vagnetti K A
Wardle και S Andreou ldquoTechnology transfer at the periphery of the Mycenaean world the case of
Mycenaean pottery found in central Macedonia (Greece) and the plain of Sybaris (Italia)
Archaeometry 43 2 (2003) 263-284
Jung Reinhrad ldquoLate Helladic IIIC at the Touacutembes of Kastanas and Oacutelynthos and the problems of
Macedonian Mycenaean potteryrdquo Sigrid Deger-Jalkotzy και Michaela Zavadil (επιmicro) LH IIIC
chronology and synchronisms Proceedings of the International Workshop held at the Austrian
Academy of Sciences 7-8 May 2001 (Veroumlffentlichungen der Mykenischen Kommision 20)
Wien 2003 131- 144
25
Kiriatzi Evangelia Stelios Andreou Sarantis Dimitriadis και Kostas Kotsakis ldquoCo-exisitng traditions
handmade and wheelmade pottery in Late Bronze Age central Macedoniarsquo Robert Laffineur και
Philip P Betancourt (επιmicro) TECHNI craftsmen craftswomen and craftsmanship in the Aegean
Bronze Age Proceedings of the 6th International Aegean Conference Philadelphia Temple
University 18-21 April 1996 τόmicro 2 (Aegaeum 16) 1997 361-368
Wardle Kenneth A ldquoMycenaean trade and influence in northern Greecerdquo Carol Zerner Peter Zerner και
John Winder (επιmicro) Wace and Blegen pottery as evidence for trade in the Aegean Bronze Age
1939-1989 Proceedings of an International Conference held at the American School of Classical
Studies at Athens December 2-3 1989 Amsterdam Gieben 1993 117-141
ΑΠΟΘΗΚΕΥΣΗ
Τουλούmicroης Κοσmicroάς Το περίσσευmicroα στην προϊστορία η προϊστορική οικονοmicroία microε βάση τα αρχαιολογικά
δεδοmicroένα Θεσσαλονίκη Σύγχρονη Παιδεία 1996
Margomenou Despina ldquoFood storage in prehistoric Greece interrogating complexity at the margins of
the lsquoMycenaean worldrsquordquo Journal of Mediterranean Archaeology 21 2 (2008) 191-212
Margomenou Despina Stelios Andreou και Kostas Kotsakis ldquoThe Thessaloniki tell an approach to the
study of the pithoi and the question of storage in the Late Bronze Agerdquo ΑΕΜΘ 19 (2005) 157-
171
26
ΕΙΚΟΝΕΣ
Εικόνα 1 Γυναικείο στεατοπυγικό ειδώλιο από πηλό της αρχαιότερης νεολιθικής
(Νέα Νικοmicroήδεια Αρχαιολογικό Μουσείο Βέροιας)
∆ηmicroήτριος Ρ Θεοχάρης Νεολιθική Ελλάς Αθήνα Εθνική Τράπεζα της Ελλάδος 1973 εικ 18 Ίδρυmicroα Μείζονος Ελληνισmicroού lthttpwwwfhwgrchronos01engallerynlnikomidnikom4maxhtmlgt
27
Εικόνα 2 Γυναικείο ειδώλιο από πηλό της νεότερης νεολιθικής (Μακρύγιαλος)
Μάνθος Μπέσιος και Μαρία Παππά Πύδνα Κατερίνη Πιερική Αναπτυξιακή 1995 25 Ίδρυmicroα Μείζονος Ελληνισmicroού lthttpwwwfhwgrchronos01engallerynlmakrygmakryg12maxhtmlgt
28
Εικόνα 3 Γυναικείο πήλινο ειδώλιο της νεότερης νεολιθικής (Μάνδαλο
Αρχαιολογικό Μουσείο Πέλλας)
Φωτογραφικό αρχείο Αικατερίνης Παπαευθυmicroίου-Παπανθίmicroου και Αγγελικής Πιλάλη-Παπαστερίου Ίδρυmicroα Μείζονος Ελληνισmicroού lthttpwwwfhwgrchronos01engallerynlmandalomandalo6maxhtmlgt
29
Εικόνα 4 Γυναικείο ακρόλιθο ειδώλιο της νεότερης νεολιθικής (Μάνδαλο
Αρχαιολογικό Μουσείο Πέλλας)
Φωτογραφικό αρχείο Αικατερίνης Παπαευθυmicroίου-Παπανθίmicroου και Αγγελικής Πιλάλη-Παπαστερίου Ίδρυmicroα Μείζονος Ελληνισmicroού lthttpwwwfhwgrchronos01engallerynlmandalomandalo4htmlgt lthttpwwwfhwgrchronos01engallerynlmandalomandalo5maxhtmlgt
30
Εικόνα 5 Γυναικείο σχηmicroατοποιηmicroένο ειδώλιο από πέτρα της τελικής νεολιθικής
(Σιταγροί Αρχαιολογικό Μουσείο ∆ράmicroας)
Γεώργιος Α Παπαθανασόπουλος (επιmicro) Ο νεολιθικός πολιτισmicroός στην Ελλάδα Αθήνα Ίδρυmicroα Νικολάου Π Γουλανδρή - Μουσείο Κυκλαδικής Τέχνης 1996 αρ καταλόγου 200 Ίδρυmicroα Μείζονος Ελληνισmicroού lthttpwwwfhwgrchronos01engallerynlsitagsitag3htmlgt
31
Εικόνα 6 Σταυρόσχηmicroα ειδώλια από microάρmicroαρο της νεότερης νεολιθικής
(Μακρύγιαλος)
Μάνθος Μπέσιος και Μαρία Παππά Πύδνα Κατερίνη Πιερική Αναπτυξιακή 1995 22 Ίδρυmicroα Μείζονος Ελληνισmicroού lthttpwwwfhwgrchronos01engallerynlmakrygmakryg6maxhtmlgt
32
Εικόνα 7 Κοσmicroήmicroατα από Σπόνδυλο (Σιταγροί Αρχαιολογικό Μουσείο ∆ράmicroας)
∆ηmicroήτριος Ρ Θεοχάρης Νεολιθική Ελλάς Αθήνα Εθνική Τράπεζα της Ελλάδος 1973 εικ 110 Ίδρυmicroα Μείζονος Ελληνισmicroού lthttpwwwfhwgrchronos01engallerynlsitagsitag5htmlgt
33
Εικόνα 8 Κοσmicroήmicroατα από Σπόνδυλο της τελικής νεολιθικής (Μακρύγιαλος)
Μάνθος Μπέσιος και Μαρία Παππά Πύδνα Κατερίνη Πιερική Αναπτυξιακή 1995 32 Ίδρυmicroα Μείζονος Ελληνισmicroού lthttpwwwfhwgrchronos01engallerynlmakrygmakryg19htmlgt
34
Εικόνα 9 Περίβολος της νεότερης-τελικής νεολιθικής στο Μάνδαλο
Φωτογραφικό αρχείο Αικατερίνης Παπαευθυmicroίου-Παπανθίmicroου και Αγγελικής Πιλάλη-Παπαστερίου Ίδρυmicroα Μείζονος Ελληνισmicroού lthttpwwwfhwgrchronos01engallerynlmandalomandalo2htmlgt
35
Εικόνα 10 Τάφροι της νεότερης νεολιθικής στον Μακρύγιαλο
Μάνθος Μπέσιος και Μαρία Παππά Πύδνα Κατερίνη Πιερική Αναπτυξιακή 1995 23 Ίδρυmicroα Μείζονος Ελληνισmicroού lthttpwwwfhwgrchronos01engallerynlmakrygmakryg1htmlgt
36
Εικόνα 11 Αποθηκευτικοί χώροι της ύστερης εποχής του χαλκού στην Άσσηρο
Kenneth A Wardle Institute of Archaeology and Antiquity University of Birmingham
lthttpartswebbhamacukahakawAssirosassirosiaph12htmgt
37
Εικόνα 12 Αναπαράσταση πασσαλόπηκτου οικήmicroατος της αρχαιότερης νεολιθικής
στη Νέα Νικοmicroήδεια
∆ηmicroήτριος Ρ Θεοχάρης Νεολιθική Ελλάς Αθήνα Εθνική Τράπεζα της Ελλάδος σχ 14 Ίδρυmicroα Μείζονος Ελληνισmicroού lthttpwwwfhwgrchronos01engallerynlnikomidnikom2htmlgt
38
Εικόνα 13 Πασσσαλόπηκτα οικήmicroατα και φούρνοι της πρώιmicroης εποχής στο
Αρχοντικό
Τοmicroέας Αρχαιολογίας Τmicroήmicroα Ιστορίας και Αρχαιολογίας Αριστοτελείου Πανεπιστηmicroίου Θεσσαλονίκης lthttpwwwhistauthgrtomeisarchaeologyresearchexcavationsarhondikohtmgt
39
Εικόνα 14 Πήλινες άγκυρες της πρώιmicroης εποχής του χαλκού από τα Σέρβια
Kenneth A Wardle Institute of Archaeology and Antiquity University of Birmingham lthttpartswebbhamacukahakawServiaserviaclayhtmgt
40
Εικόνα 15 Τοπική microυκηναϊκή κεραmicroική από την Άσσηρο (γύρω στο 1150 πΧ)
Kenneth A Wardle Institute of Archaeology and Antiquity University of Birmingham lthttpartswebbhamacukahakawAssirosassirosmycenaean2htmgt
17
microπορεί να ενέπνεαν στην κοινότητα σεβασmicroό ή και δέος ώστε να πρωταγωνιστούν σε
σαmicroανιστικές τελετές
ΣΥΝΤΟΜΟΓΡΑΦΙΕΣ
ΑΕΜΘ Το Αρχαιολογικό Έργο στη Μακεδονία και Θράκη
Θεσσαλονίκη Υπουργείο Πολιτισmicroού Υπουργείο
Μακεδονίας-Θράκης Αριστοτέλειο Πανεπιστήmicroιο
Θεσσαλονίκης
Εγνατία
Επετηρίδα του Ιστορικού και Αρχαιολογικού
Τmicroήmicroατος του Αριστοτελείου Πανεπιστηmicroίου
Θεσσαλονίκης
Η περιφέρεια του microυκηναϊκού κόσmicroου Ι Πρακτικά 1ου ∆ιεπιστηmicroονικού Συmicroποσίου Λαmicroία
25-29 Σεπτεmicroβρίου 1994 Αθήνα Υπουργείο
Πολιτισmicroού Ι∆΄ Εφορεία Προϊστορικών και
Κλασικών Αρχαιοτήτων
Η περιφέρεια του microυκηναϊκού κόσmicroου ΙΙ Πρακτικά 2ου ∆ιεπιστηmicroονικού Συmicroποσίου Λαmicroία
26-30 Σεπτεmicroβρίου 1999 Αθήνα Υπουργείο
Πολιτισmicroού Ι∆΄ Εφορεία Προϊστορικών και
Κλασικών Αρχαιοτήτων
Aegaeum Annales drsquoarcheacuteologie de lrsquoUniversiteacute de Liegravege et
UT-PASP Histoire de lrsquoart et lrsquoarcheacuteologie de la
Gregravece antique - University of Texas at Austin
Program in Aegean Scripts and Prehistory
BAR IS British Archaeological Reports International
Series Oxford Archaeopress
BCH Bulletin de Correspondance Helleacutenique
BSA Annual of the British School at Athens
18
Dikili Tash
Dikili Tash village preacutehistorique de Maceacutedoine
orientale Fouilles de Jean Deshayes (1961-1975)
Athegravenes Eacutecole Franccedilaise drsquoAthegravenes
Kastanas PAS Kastanas Ausgrabungen in einem Siedlunghuumlgel
der Bronze- und Eisenzeit Makedoniens 1975-1979
(Praumlhistorische Archaumlologie in Suumldosteuropa)
Volker Spiess
SSAA Sheffield Studies in Aegean Archaeology
Sheffield Sheffield Academic Press
UCLA MA University of California at Los Angeles Cotsen
Institute of Archaeology Monumenta
Archaeologica
ΕΠΙΛΟΓΗ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑΣ
ΟΙΚΙΣΜΟΙ
Κατάλογοι θέσεων - επισκοπήσεις της έρευνας
Andreou Stelios Michael Fotiadis και Kostas Kotsakis ldquoReview of Aegean prehistory V the Neolithic
and Bronze Age of northern Greecerdquo American Journal of Archaeology 100 3 (1996) 537-597
αναδηmicroοσίευση microε προσθήκες Tracey Cullen (επιmicro) Aegean prehistory a review (American
Journal of Archaeology supplement 1) Boston Archaeological Institute of America 2001 259-
327
Ασλάνης Ιωάννης Β Η προϊστορία της Μακεδονίας Ι η νεολιθική εποχή Αθήνα Καρδαmicroίτσα 1992
Γραmicromicroένος ∆ηmicroήτριος Β Νεολιθικές έρευνες στην Κεντρική και Ανατολική Μακεδονία (Βιβλιοθήκη της
εν Αθήναις Αρχαιολογικής Εταιρείας 117) Αθήνα 1991
Γραmicromicroένος ∆ηmicroήτριος Β Μάνθος Μπέσιος και Σταύρος Κώτσος Από τους προϊστορικούς οικισmicroούς της
Κεντρικής Μακεδονίας (Μακεδονική Βιβλιοθήκη 88) Θεσσαλονίκη Εταιρεία Μακεδονικών
Σπουδών 1997
Αρχοντικό
Βλ την ιστοσελίδα της ανασκαφής
lthttpwwwhistauthgrtomeisarchaeologyresearchexcavationsarhondikohtmgt
19
Άσσηρος
Wardle Kenneth A και Diana Wardle ldquoAssiros Toumba a brief history of the settlementrdquo Henrieta
Todorova Mark Stefanovich και Georg Ivanov (επιmicro) The StrumaStrymon river valley in
prehistory Proceedings of the International Symposium ldquoStrymon Praehistoricusrdquo Kjustendil ndash
Blagoevgrad (Bulgaria) Serres - Amphipolis (Greece) 27-910-10-2004 (In the Steps of James
Harvey Gaul 2) Sofia Gerda Henkel Stiftung Museum of History - Kjustendil 2007 451-479
Γιαννιτσά
Χρυσοστόmicroου Παναγιώτης laquoΟ νεολιθικός οικισmicroός των Γιαννιτσών Βraquo ΑΕΜΘ 3 (1989) 119-134
_____ laquoΟι νεολιθικές έρευνες στην πόλη και την επαρχία Γιαννιτσών κατά το 1991raquo ΑΕΜΘ 5 (1991)
111-126
_____ laquoΟ νεολιθικός οικισmicroός των Γιαννιτσών Β νέα ανασκαφικά δεδοmicroένα (1992-1993)raquo ΑΕΜΘ 7
(1993) 135-146
Χρυσοστόmicroου Παύλος και Παναγιώτης Χρυσοστόmicroου laquoΝεολιθικές έρευνες στα Γιαννιτσά και στην
περιοχή τουςraquo ΑΕΜΘ 4 (1990) 169-186
∆ήmicroητρα
Γραmicromicroένος ∆ηmicroήτριος Β Νεολιθική Μακεδονία (∆ηmicroοσιεύmicroατα του Αρχαιολογικού ∆ελτίου 56)
Αθήνα Υπουργείο Πολιτισmicroού Ταmicroείο Αρχαιολογικών Πόρων και Απαλλοτριώσεων 1997
∆ισπηλιό
Βλ την ιστοσελίδα της ανασκαφής
lthttpdispiliowebauthgrgt
Θέρmicroη
Παππά Μαρία Οργάνωση του χώρου και οικιστικά στοιχεία στους νεολιθικούς οικισmicroούς της Κεντρικής
Μακεδονίας διδακτορική διατριβή Αριστοτέλειο Πανεπιστήmicroιο Θεσσαλονίκης Τmicroήmicroα Ιστορίας
και Αρχαιολογίας 2 τόmicroοι 2008 lthttpcdslibauthgrsubmitarchiveGrizagri-2008-1546pdfgt
lthttpcdslibauthgrsubmitarchiveGrizagri-2008-1546pappapdfgt
Καστανάς
Aslanis Ioannis Kastanas die Fruumlhbronzezeitlichen Funde und Befunde (PAS 4) Berlin 1985
Becker Cornelia Kastanas die Tierknochenfunde (PAS 5) Berlin 1986
Ηaumlnsel Bernhard Kastanas die Grabung und der Baubefund (PAS 7) Berlin 1989
Houmlchstetter Alix Kastanas die Handgemachte Keramik Schicthen 19 bis 1 (PAS 3) Berlin 1984
_____ Kastanas die Kleinfunde (PAS 6) Berlin 1987
Jung Reinhrad Kastanas die Drehscheibenkeramik der Schichten 19 bis 11 (PAS 18) Kiel 2002
20
Kroll Helmut J Kastanas die Pfanzenfunde (PAS 2) Berlin 1983
Λιβαδοπόταmicroος
Τρανταλίδου Κ Π Καρκάνας Ε Μπελεγρίνου Θ Χατζηθεοδώρου laquoΣπήλαιο σε microια σηmicroαντική δίοδο
της ∆υτικής Μακεδονίας στο Φαράγγι του Λιβαδοπόταmicroου πρώτη παρουσίασηraquo ΑΕΜΘ 19
(2005) 579-594
Μακρύγιαλος
Βλ Μ Παππά (Θέρmicroη)
Μάνδαλο
Μερούσης Νίκος και Μαριάννα Νικολαΐδου laquoΗ κεραmicroική της νεολιθικής και της πρώιmicroης εποχής του
χαλκού από τον προϊστορικό οικισmicroό Μανδάλου Πέλλας η τεχνολογική διαφοροποίησηraquo ΑΕΜΘ
11 (1997) 155-163
Παπαευθυmicroίου-Παπανθίmicroου Αικατερίνη laquoΤρία νεολιθικά ειδώλια από το Μάνδαλο της Μακεδονίαςraquo
Ειλαπίνη τόmicroος τιmicroητικός για τον καθηγητή Νικόλαο Πλάτωνα Ηράκλειο ∆ήmicroος Ηρακλείου
Βικελαία Βιβλιοθήκη 1987 171-177
Παπαευθυmicroίου-Παπανθίmicroου Αικατερίνη και Αγγελική Πιλάλη-Παπαστερίου laquoΑνασκαφές στο
Μάνδαλοraquo ΑΕΜΘ 1 (1987) 173-180
_____ laquoΑνασκαφή στο Μάνδαλοraquo ΑΕΜΘ 2 (1988) 127-135
_____ laquoΗ ανασκαφική έρευνα στο Μάνδαλο 1987-1990raquo Εγνατία 2 (1990) 411-421
_____ laquoΟ προϊστορικός οικισmicroός στο Μάνδαλο νέα στοιχεία στην προϊστορία της Μακεδονίαςraquo Αρχαία
Μακεδονία V Ανακοινώσεις κατά το 5ο ∆ιεθνές Συmicroπόσιο Θεσσαλονίκη 10-15 Οκτωβρίου 1989
τόmicro 2 (Ίδρυmicroα Μελετών Χερσονήσου του Αίmicroου 240) Θεσσαλονίκη 1993 1207-1216
_____ laquoΟι προϊστορικοί οικισmicroοί στο Μάνδαλο και στο Αρχοντικό Πέλλαςraquo ΑΕΜΘ 10Α (1996) 143-
158
Πιλάλη-Παπαστερίου Αγγελική Αικατερίνη Παπαευθυmicroίου-Παπανθίmicroου Κώστας Κωτσάκης και Θώmicroη
Σαββοπούλου laquoΝέος προϊστορικός οικισmicroός στο Μάνδαλο ∆υτικής Μακεδονίαςraquo Αρχαία
Μακεδονία IV Ανακοινώσεις κατά το 4ο ∆ιεθνές Συmicroπόσιο Θεσσαλονίκη 21-25 Σεπτεmicroβρίου 1983
(Ίδρυmicroα Μελετών Χερσονήσου του Αίmicroου 204) Θεσσαλονίκη 1986 451-465
Nikolaidou Marianna Nikos Merousis Aikaterini Papanthimou και Angeliki Papasteriou ldquoFrom metron
to context in NeolithicEarly Bronze Age Mandalon northwestern Greece the example of
ceramicsrdquo Karen Polinger Foster και Robert Laffineur (επιmicro) METRON measuring the Aegean
Bronze Age Proceedings of the 9th International Aegean Conference Yale University 18-21 April
2002 (Aegaeum 24) 2003 317-325
Valamoti Soultana Plants and people in Late Neolithic and Early Bronze Age Greece an
archaeobotanical investigation (BAR IS 1258) 2004
21
Νέα Νικοmicroήδεια
Rodden Robert J και Kenneth A Wardle (επιmicro) Nea Nikomedeia I the excavation of an Early
Neolithic village in northern Greece 1961-1964 directed by R J Rodden The excavation and the
ceramic assemblage (BSA supplementary volume 25) London British School at Athens 1996
Ντικιλί Τας
Koukouli-Chryssanthaki Haiumldo Reneacute Treuil Laurent Lespez και Dimitra Malamidou Dikili Tash
village preacutehistorique de Maceacutedoine orientale Recherches franco-helleacuteniques dirigeacutees par la
Socieacuteteacute archeacuteologique drsquoAthegravenes et lrsquoEacutecole franccedilaise drsquoAthegravenes (1986-2001) (Bibliothegraveque de la
Socieacuteteacute Αrcheacuteologique drsquoAthegravenes 254) Athegravenes 2008
Treuil Reneacute (επιmicro) Dikili Tash τόmicro 1 (BCH suppleacutement 24) 1992
_____ (επιmicro) Dikili Tash τόmicro 2 (BCH suppleacutement 37) 2004
Ροδοχώρι
Rodden Robert J ldquoRecent discoveries from prehistoric Macedonia (an interim report)rdquo Balkan Studies
5 (1964) 110-124
Σέρβια
Ridley Cressida Kenneth A Wardle και Catharine A Μould microε τη συνεργασία των Jill Carington
Smith Rupert Housely Jonathan Musgrave και Bill Phelps Servia I Anglo-Hellenic rescue
excavations 1971-73 directed by Katerina Rhomiopoulou and Cressida Ridley (BSA
supplementary volume 32) London British School at Athens 2000
Σιταγροί
Elster Ernestine S ldquoConstruction and use of the Early Bronze Age Burnt House at Sitagroi craft and
technologyrdquo Robert Laffineur και Philip P Betancourt (επιmicro) TECHNI craftsmen craftswomen
and craftsmanship in the Aegean Bronze Age Proceedings of the 6th International Aegean
Conference Philadelphia Temple University 18-21 April 1996 τόmicro 1 (Aegaeum 16) 1997 19-
35
Elster Ernestine S και Colin Renfrew (επιmicro) Prehistoric Sitagroi excavations in northeast Greece
1968-1970 The final report τόmicro 2 (UCLA MA 20) 2003
Renfrew Colin Marija Gimbutas και Ernestine S Elster (επιmicro) Excavations at Sitagroi a prehistoric
village in northeast Greece τόmicro 1 (UCLA MA 13) 1986
Σκάλα Σωτήρος
Κουκούλη-Χρυσανθάκη Χάιδω laquoΟικισmicroός της πρώιmicroης εποχής του χαλκού στη Σκάλα Σωτήρος
Θάσουraquo ΑΕΜΘ 1 (1987) 389-406
22
_____ laquoΟικισmicroός της πρώιmicroης εποχής του χαλκού στη Σκάλα Σωτήρος Θάσου ΙΙraquo ΑΕΜΘ 2 (1988) 421-
431
_____ laquoΑνασκαφή Σκάλας Σωτήροςraquo ΑΕΜΘ 3 (1989) 507-520
_____ laquoΑνασκαφή Σκάλας Σωτήρος 1990raquo ΑΕΜΘ 4 (1990) 531-545
Τούmicroπα
Αναγνώστου Ιωάννα ∆ηmicroήτρης Κυριάκου Ευαγγελία Κυριατζή και Arturo Vargas laquoΑνασκαφή
Τούmicroπας Θεσσαλονίκης 1990 οι εργασίες στην πλαγιά της Τούmicroπαςraquo ΑΕΜΘ 4 (1990) 277-287
Ανδρέου Στέλιος και Κώστας Κωτσάκης laquoΗ ανασκαφή στην Τούmicroπα Θεσσαλονίκης το 1991raquo ΑΕΜΘ
5 (1991) 209-219
_____ laquoΑνασκαφή Τούmicroπας Θεσσαλονίκης 1992raquo ΑΕΜΘ 6 (1992) 259-272
_____ laquoΗ προϊστορική Τούmicroπα της Θεσσαλονίκης παλιά και νέα ερωτήmicroαταraquo ΑΕΜΘ 10Α (1996) 369-
387
Ανδρέου Στέλιος Κώστας Κωτσάκης και Γιώργος Χ Χουρmicroουζιάδης laquoΑνασκαφή στην Τούmicroπα
Θεσσαλονίκης 1989raquo Εγνατία 2 (1990) 381-404
Κραχτοπούλου Αθανασία και Κοσmicroάς Τουλούmicroης laquoΑνασκαφή Τούmicroπας 1990 οι εργασίες στην
κορυφή της Τούmicroπαςraquo ΑΕΜΘ 4 (1990) 289-297
Κωτσάκης Κώστας και Στέλιος Ανδρέου laquoΠροκαταρκτικές παρατηρήσεις για την οργάνωση του χώρου
στην προϊστορική Τούmicroπα Θεσσαλονίκηςraquo ΑΕΜΘ 1 (1987) 223-232
_____ laquoΠροκαταρκτικές παρατηρήσεις στις αρχιτεκτονικές φάσεις του οικισmicroού της Τούmicroπας
Θεσσαλονίκηςraquo ΑΕΜΘ 3 (1989) 201-213
_____ laquoΑνασκαφή Τούmicroπας Θεσσαλονίκης 1993raquo ΑΕΜΘ 7 (1993) 279-286
Χουρmicroουζιάδης Γιώργος laquoH ανασκαφή της Τούmicroπας (1984-1987) raquo ΑΕΜΘ 1 (1987) 219-222
_____ laquoΗ Τούmicroπα και ο lsquoασιατικός τρόπος παραγωγήςrsquoraquo ΑΕΜΘ 4 (1990) 269-275
ΤΑΦΕΣ
Ανδρόνικος Μανόλης Βεργίνα Ι το νεκροταφείον των τύmicroβων (Βιβλιοθήκη της εν Αθήναις
Αρχαιολογικής Εταιρείας 62) Αθήνα 1969
Γραmicromicroένος ∆ηmicroήτριος Β και Σέβη Τριανταφύλου (επιmicro) Ανθρωπολογικές microελέτες από τη Βόρεια
Ελλάδα τόmicro 1 (∆ηmicroοσιεύmicroατα του Αρχαιολογικού Ινστιτούτου Μακεδονικών και Θρακικών
Σπουδών 5) Θεσσαλονίκη 2004
Ζιώτα Χριστίνα Ταφικές πρακτικές και κοινωνίες της εποχής του χαλκού στη ∆υτική Μακεδονία τα
νεκροταφεία στην Κοιλάδα και τις Γούλες Κοζάνης διδακτορική διατριβή Αριστοτέλειο
Πανεπιστήmicroιο Θεσσαλονίκης Τmicroήmicroα Ιστορίας και Αρχαιολογίας 2007
lthttpcdslibauthgrsubmitarchiveGrizagri-2007-602pdfgt
Καρλιάmicroπας Γιάννης Μάνθος Μπέσιος και Σέβη Τριανταφύλλου laquoΝεκροταφεία της πρώιmicroης εποχής
του σιδήρου στη Βόρεια Πιερίαraquo Νικόλαος Χ Σταmicroπολίδης και Αγγελική Γιαννικούρη (επιmicro) Το
23
Αιγαίο στην πρώιmicroη εποχή του σιδήρου Πρακτικά του ∆ιεθνούς Συmicroποσίου Ρόδος 1-4 Νοεmicroβρίου
2002 Αθήνα Πανεπιστήmicroιο Κρήτης - Υπουργείο Πολιτισmicroού Ινστιτούτο Αιγαιακών Σπουδών
2004 341-352
Καραmicroήτρου-Μεντεσίδη Γεωργία Βόιον - Νότια Ορεστίς αρχαιολογική έρευνα και ιστορική τοπογραφία
2 τόmicroοι Θεσσαλονίκη Θ Αλτιντζής 1999
Κουκούλη-Χρυσανθάκη Χάιδω Πρωτοϊστορική Θάσος τα νεκροταφεία του οικισmicroού Καστρί 3 τόmicroοι
(∆ηmicroοσιεύmicroατα του Αρχαιολογικού ∆ελτίου 45) Αθήνα Υπουργείο Πολιτισmicroού Ταmicroείο
Αρχαιολογικών Πόρων και Απαλλοτριώσεων 1992
Σαββοπούλου Θώmicroη laquoΠαλιό Γυναικόκαστρο το νεκροταφείο των lsquoπεριβόλωνrsquoraquo Νικόλαος Χ
Σταmicroπολίδης (επιmicro) Καύσεις στην εποχή του χαλκού και του σιδήρου Πρακτικά Συmicroποσίου Ρόδος
29 Απριλίου - 2 Μαΐου 1999 Πανεπιστήmicroιο Κρήτης - ΚΒ΄ Εφορεία Προϊστορικών και Κλασικών
Αραχιοτήτων - Μεσογειακή Αρχαιολογική Εταιρεία Αθήνα Πανεπιστήmicroιο Κρήτης 2001 169-185
Linduff Katheryn M και Karen S Rubinson (επιmicro) Are all warriors male Gender roles on the ancient
Eurasian steppe Lanham AltaMira 2008
Papadopoulos John K microε τη συνεργασία των Jonathan H Musgrave Sandor Boumlkoumlnyi Deborah
Ruscillo Ferene Gyulai Kristina Kelertas R E Jones και I K Whitbread The Early Iron Age
cemetery at Torone excavations conducted by the Australian Archaeological Institute at Athens in
collaboration with the Athens Archaeological Society 2 τόmicroοι (UCLA MA 24) 2005
Triantaphyllou Sevi A bioarchaeological approach to prehistoric cemetery populations from central
and western Greek Macedonia (BAR IS 976) 2001
ΝΕΟΛΙΘΙΚΑ ΕΙ∆ΩΛΙΑ
Κοκκινίδου ∆ήmicroητρα Παρελθόν και εξουσία όψεις της αρχαιολογίας στην ελληνική κοινωνία και
εκπαίδευση Θεσσαλονίκη Βάνιας 2005 (κεφ 39)
Κοκκινίδου ∆ήmicroητρα και Μαριάννα Νικολαΐδου Η αρχαιολογία και η κοινωνική ταυτότητα του φύλου
προσεγγίσεις στην αιγαιακή προϊστορία Θεσσαλονίκη Βάνιας 1993 (κεφ 43-44)
Kokkinidou Dimitra και Marianna Nikolaidou ldquoBody imagery in the Aegean Neolithic ideological
implications of anthropomorphic figurinesrdquo Jane Moore και Eleanor Scott (επιmicro) Invisible people
and processes writing gender and childhood into European archaeology London - New York
Leicester University Press 1997 88-112
Talalay Lauren E ldquoHeady business skulls heads and decapitation in Neolithic Anatolia and Greecerdquo
Journal of Mediterranean Archaeology 17 2 (2004) 139-163
ΤΕΛΕΤΟΥΡΓΙΚΕΣ ΟΨΕΙΣ ΤΗΣ ΝΕΟΛΙΘΙΚΗΣ ΚΑΙ ΤΗΣ ΕΠΟΧΗΣ ΤΟΥ ΧΑΛΚΟΥ
Nikolaidou Marianna ldquoOrnament production and use at Sitagroi northeast Greece symbolic and social
implications of an Early Bronze Age technologyrdquo Robert Laffineur και Philip P Betancourt
(επιmicro) TECHNI craftsmen craftswomen and craftsmanship in the Aegean Bronze Age
24
Proceedings of the 6th International Aegean Conference Philadelphia Temple University 18-21
April 1996 τόmicro 1 (Aegaeum 16) 1997 177-196
Nikolaidou Marianna ldquoRitualized technologies in the Aegean Neolithic The crafts of adornmentrdquo
Evangelos Kyriakidis (επιmicro) The archaeology of ritual (UCLA Cotsen Advanced Seminars 3)
2007 183-208
Perlegraves Catherine και Karen D Vitelli ldquoCraft specialization in the Neolithic of Greecerdquo Paul Halstead
(επιmicro) Neolithic society in Greece (SSAA 2) 1999 96-107
ΝΕΟΛΙΘΙΚΟΙ ΠΕΡΙΒΟΛΟΙ
Kokkinidou Dimitra και Marianna Nikolaidou ldquoNeolithic enclosures in Greek Macedonia violent and
non-violent aspects of territorial demarcationrdquo John Carman και Anthony Harding (επιmicro) Ancient
warfare archaeological perspectives Phoenix Mill Sutton 2004 2η έκδοση 89-99
ΜΥΚΗΝΑΪΚΕΣ ΕΠΙ∆ΡΑΣΕΙΣ
Ανδρέου Στέλιος laquoΗ microυκηναϊκή κεραmicroική και οι κοινωνίες της Κεντρικής Μακεδονίας στην ύστερη
εποχή του χαλκούraquo Η περιφέρεια του microυκηναϊκού κόσmicroου II 2003 191-210
Ανδρέου Στέλιος και Κώστας Κωτσάκης laquoΜυκηναϊκή παρουσία Μυκηναϊκή περιφέρεια Η Τούmicroπα
Θεσσαλονίκης microια θέση της εποχής του χαλκού στη Μακεδονίαraquo Η περιφέρεια του microυκηναϊκού
κόσmicroου Ι 1999 107-116
Jung Reinhrad laquoΗ microυκηναϊκή κεραmicroική της Μακεδονίας και η σηmicroασία τηςraquo Η περιφέρεια του
microυκηναϊκού κόσmicroου ΙΙ 2003 211-225
Καραmicroήτρου-Μεντεσίδη Γεωργία laquoΜυκηναϊκά Αιανής Ελιmicroιώτιδας και Άνω Μακεδονίαςraquo Η
περιφέρεια του microυκηναϊκού κόσmicroου ΙΙ 2003 167-190
Στεφανή Λιάνα και Νίκος Μερούσης laquoΤοπίο στην οmicroίχλη η 2η χιλιετία στην πεδιάδα της Κεντρικής
Μακεδονίαςraquo Η περιφέρεια του microυκηναϊκού κόσmicroου ΙΙ 2003 227-242
Andreou Stelios ldquoExploring the patterns of power in the Bronze Age settlements of northern Greece
Keith Branigan (επιmicro) Urbanism in the Aegean Bronze Age (SSAA 4) 2002 160-173
Buxeda J I Garrigoacutes R E Jones V Kilikoglou S T Levi Y Maniatis J Mitchell L Vagnetti K A
Wardle και S Andreou ldquoTechnology transfer at the periphery of the Mycenaean world the case of
Mycenaean pottery found in central Macedonia (Greece) and the plain of Sybaris (Italia)
Archaeometry 43 2 (2003) 263-284
Jung Reinhrad ldquoLate Helladic IIIC at the Touacutembes of Kastanas and Oacutelynthos and the problems of
Macedonian Mycenaean potteryrdquo Sigrid Deger-Jalkotzy και Michaela Zavadil (επιmicro) LH IIIC
chronology and synchronisms Proceedings of the International Workshop held at the Austrian
Academy of Sciences 7-8 May 2001 (Veroumlffentlichungen der Mykenischen Kommision 20)
Wien 2003 131- 144
25
Kiriatzi Evangelia Stelios Andreou Sarantis Dimitriadis και Kostas Kotsakis ldquoCo-exisitng traditions
handmade and wheelmade pottery in Late Bronze Age central Macedoniarsquo Robert Laffineur και
Philip P Betancourt (επιmicro) TECHNI craftsmen craftswomen and craftsmanship in the Aegean
Bronze Age Proceedings of the 6th International Aegean Conference Philadelphia Temple
University 18-21 April 1996 τόmicro 2 (Aegaeum 16) 1997 361-368
Wardle Kenneth A ldquoMycenaean trade and influence in northern Greecerdquo Carol Zerner Peter Zerner και
John Winder (επιmicro) Wace and Blegen pottery as evidence for trade in the Aegean Bronze Age
1939-1989 Proceedings of an International Conference held at the American School of Classical
Studies at Athens December 2-3 1989 Amsterdam Gieben 1993 117-141
ΑΠΟΘΗΚΕΥΣΗ
Τουλούmicroης Κοσmicroάς Το περίσσευmicroα στην προϊστορία η προϊστορική οικονοmicroία microε βάση τα αρχαιολογικά
δεδοmicroένα Θεσσαλονίκη Σύγχρονη Παιδεία 1996
Margomenou Despina ldquoFood storage in prehistoric Greece interrogating complexity at the margins of
the lsquoMycenaean worldrsquordquo Journal of Mediterranean Archaeology 21 2 (2008) 191-212
Margomenou Despina Stelios Andreou και Kostas Kotsakis ldquoThe Thessaloniki tell an approach to the
study of the pithoi and the question of storage in the Late Bronze Agerdquo ΑΕΜΘ 19 (2005) 157-
171
26
ΕΙΚΟΝΕΣ
Εικόνα 1 Γυναικείο στεατοπυγικό ειδώλιο από πηλό της αρχαιότερης νεολιθικής
(Νέα Νικοmicroήδεια Αρχαιολογικό Μουσείο Βέροιας)
∆ηmicroήτριος Ρ Θεοχάρης Νεολιθική Ελλάς Αθήνα Εθνική Τράπεζα της Ελλάδος 1973 εικ 18 Ίδρυmicroα Μείζονος Ελληνισmicroού lthttpwwwfhwgrchronos01engallerynlnikomidnikom4maxhtmlgt
27
Εικόνα 2 Γυναικείο ειδώλιο από πηλό της νεότερης νεολιθικής (Μακρύγιαλος)
Μάνθος Μπέσιος και Μαρία Παππά Πύδνα Κατερίνη Πιερική Αναπτυξιακή 1995 25 Ίδρυmicroα Μείζονος Ελληνισmicroού lthttpwwwfhwgrchronos01engallerynlmakrygmakryg12maxhtmlgt
28
Εικόνα 3 Γυναικείο πήλινο ειδώλιο της νεότερης νεολιθικής (Μάνδαλο
Αρχαιολογικό Μουσείο Πέλλας)
Φωτογραφικό αρχείο Αικατερίνης Παπαευθυmicroίου-Παπανθίmicroου και Αγγελικής Πιλάλη-Παπαστερίου Ίδρυmicroα Μείζονος Ελληνισmicroού lthttpwwwfhwgrchronos01engallerynlmandalomandalo6maxhtmlgt
29
Εικόνα 4 Γυναικείο ακρόλιθο ειδώλιο της νεότερης νεολιθικής (Μάνδαλο
Αρχαιολογικό Μουσείο Πέλλας)
Φωτογραφικό αρχείο Αικατερίνης Παπαευθυmicroίου-Παπανθίmicroου και Αγγελικής Πιλάλη-Παπαστερίου Ίδρυmicroα Μείζονος Ελληνισmicroού lthttpwwwfhwgrchronos01engallerynlmandalomandalo4htmlgt lthttpwwwfhwgrchronos01engallerynlmandalomandalo5maxhtmlgt
30
Εικόνα 5 Γυναικείο σχηmicroατοποιηmicroένο ειδώλιο από πέτρα της τελικής νεολιθικής
(Σιταγροί Αρχαιολογικό Μουσείο ∆ράmicroας)
Γεώργιος Α Παπαθανασόπουλος (επιmicro) Ο νεολιθικός πολιτισmicroός στην Ελλάδα Αθήνα Ίδρυmicroα Νικολάου Π Γουλανδρή - Μουσείο Κυκλαδικής Τέχνης 1996 αρ καταλόγου 200 Ίδρυmicroα Μείζονος Ελληνισmicroού lthttpwwwfhwgrchronos01engallerynlsitagsitag3htmlgt
31
Εικόνα 6 Σταυρόσχηmicroα ειδώλια από microάρmicroαρο της νεότερης νεολιθικής
(Μακρύγιαλος)
Μάνθος Μπέσιος και Μαρία Παππά Πύδνα Κατερίνη Πιερική Αναπτυξιακή 1995 22 Ίδρυmicroα Μείζονος Ελληνισmicroού lthttpwwwfhwgrchronos01engallerynlmakrygmakryg6maxhtmlgt
32
Εικόνα 7 Κοσmicroήmicroατα από Σπόνδυλο (Σιταγροί Αρχαιολογικό Μουσείο ∆ράmicroας)
∆ηmicroήτριος Ρ Θεοχάρης Νεολιθική Ελλάς Αθήνα Εθνική Τράπεζα της Ελλάδος 1973 εικ 110 Ίδρυmicroα Μείζονος Ελληνισmicroού lthttpwwwfhwgrchronos01engallerynlsitagsitag5htmlgt
33
Εικόνα 8 Κοσmicroήmicroατα από Σπόνδυλο της τελικής νεολιθικής (Μακρύγιαλος)
Μάνθος Μπέσιος και Μαρία Παππά Πύδνα Κατερίνη Πιερική Αναπτυξιακή 1995 32 Ίδρυmicroα Μείζονος Ελληνισmicroού lthttpwwwfhwgrchronos01engallerynlmakrygmakryg19htmlgt
34
Εικόνα 9 Περίβολος της νεότερης-τελικής νεολιθικής στο Μάνδαλο
Φωτογραφικό αρχείο Αικατερίνης Παπαευθυmicroίου-Παπανθίmicroου και Αγγελικής Πιλάλη-Παπαστερίου Ίδρυmicroα Μείζονος Ελληνισmicroού lthttpwwwfhwgrchronos01engallerynlmandalomandalo2htmlgt
35
Εικόνα 10 Τάφροι της νεότερης νεολιθικής στον Μακρύγιαλο
Μάνθος Μπέσιος και Μαρία Παππά Πύδνα Κατερίνη Πιερική Αναπτυξιακή 1995 23 Ίδρυmicroα Μείζονος Ελληνισmicroού lthttpwwwfhwgrchronos01engallerynlmakrygmakryg1htmlgt
36
Εικόνα 11 Αποθηκευτικοί χώροι της ύστερης εποχής του χαλκού στην Άσσηρο
Kenneth A Wardle Institute of Archaeology and Antiquity University of Birmingham
lthttpartswebbhamacukahakawAssirosassirosiaph12htmgt
37
Εικόνα 12 Αναπαράσταση πασσαλόπηκτου οικήmicroατος της αρχαιότερης νεολιθικής
στη Νέα Νικοmicroήδεια
∆ηmicroήτριος Ρ Θεοχάρης Νεολιθική Ελλάς Αθήνα Εθνική Τράπεζα της Ελλάδος σχ 14 Ίδρυmicroα Μείζονος Ελληνισmicroού lthttpwwwfhwgrchronos01engallerynlnikomidnikom2htmlgt
38
Εικόνα 13 Πασσσαλόπηκτα οικήmicroατα και φούρνοι της πρώιmicroης εποχής στο
Αρχοντικό
Τοmicroέας Αρχαιολογίας Τmicroήmicroα Ιστορίας και Αρχαιολογίας Αριστοτελείου Πανεπιστηmicroίου Θεσσαλονίκης lthttpwwwhistauthgrtomeisarchaeologyresearchexcavationsarhondikohtmgt
39
Εικόνα 14 Πήλινες άγκυρες της πρώιmicroης εποχής του χαλκού από τα Σέρβια
Kenneth A Wardle Institute of Archaeology and Antiquity University of Birmingham lthttpartswebbhamacukahakawServiaserviaclayhtmgt
40
Εικόνα 15 Τοπική microυκηναϊκή κεραmicroική από την Άσσηρο (γύρω στο 1150 πΧ)
Kenneth A Wardle Institute of Archaeology and Antiquity University of Birmingham lthttpartswebbhamacukahakawAssirosassirosmycenaean2htmgt
18
Dikili Tash
Dikili Tash village preacutehistorique de Maceacutedoine
orientale Fouilles de Jean Deshayes (1961-1975)
Athegravenes Eacutecole Franccedilaise drsquoAthegravenes
Kastanas PAS Kastanas Ausgrabungen in einem Siedlunghuumlgel
der Bronze- und Eisenzeit Makedoniens 1975-1979
(Praumlhistorische Archaumlologie in Suumldosteuropa)
Volker Spiess
SSAA Sheffield Studies in Aegean Archaeology
Sheffield Sheffield Academic Press
UCLA MA University of California at Los Angeles Cotsen
Institute of Archaeology Monumenta
Archaeologica
ΕΠΙΛΟΓΗ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑΣ
ΟΙΚΙΣΜΟΙ
Κατάλογοι θέσεων - επισκοπήσεις της έρευνας
Andreou Stelios Michael Fotiadis και Kostas Kotsakis ldquoReview of Aegean prehistory V the Neolithic
and Bronze Age of northern Greecerdquo American Journal of Archaeology 100 3 (1996) 537-597
αναδηmicroοσίευση microε προσθήκες Tracey Cullen (επιmicro) Aegean prehistory a review (American
Journal of Archaeology supplement 1) Boston Archaeological Institute of America 2001 259-
327
Ασλάνης Ιωάννης Β Η προϊστορία της Μακεδονίας Ι η νεολιθική εποχή Αθήνα Καρδαmicroίτσα 1992
Γραmicromicroένος ∆ηmicroήτριος Β Νεολιθικές έρευνες στην Κεντρική και Ανατολική Μακεδονία (Βιβλιοθήκη της
εν Αθήναις Αρχαιολογικής Εταιρείας 117) Αθήνα 1991
Γραmicromicroένος ∆ηmicroήτριος Β Μάνθος Μπέσιος και Σταύρος Κώτσος Από τους προϊστορικούς οικισmicroούς της
Κεντρικής Μακεδονίας (Μακεδονική Βιβλιοθήκη 88) Θεσσαλονίκη Εταιρεία Μακεδονικών
Σπουδών 1997
Αρχοντικό
Βλ την ιστοσελίδα της ανασκαφής
lthttpwwwhistauthgrtomeisarchaeologyresearchexcavationsarhondikohtmgt
19
Άσσηρος
Wardle Kenneth A και Diana Wardle ldquoAssiros Toumba a brief history of the settlementrdquo Henrieta
Todorova Mark Stefanovich και Georg Ivanov (επιmicro) The StrumaStrymon river valley in
prehistory Proceedings of the International Symposium ldquoStrymon Praehistoricusrdquo Kjustendil ndash
Blagoevgrad (Bulgaria) Serres - Amphipolis (Greece) 27-910-10-2004 (In the Steps of James
Harvey Gaul 2) Sofia Gerda Henkel Stiftung Museum of History - Kjustendil 2007 451-479
Γιαννιτσά
Χρυσοστόmicroου Παναγιώτης laquoΟ νεολιθικός οικισmicroός των Γιαννιτσών Βraquo ΑΕΜΘ 3 (1989) 119-134
_____ laquoΟι νεολιθικές έρευνες στην πόλη και την επαρχία Γιαννιτσών κατά το 1991raquo ΑΕΜΘ 5 (1991)
111-126
_____ laquoΟ νεολιθικός οικισmicroός των Γιαννιτσών Β νέα ανασκαφικά δεδοmicroένα (1992-1993)raquo ΑΕΜΘ 7
(1993) 135-146
Χρυσοστόmicroου Παύλος και Παναγιώτης Χρυσοστόmicroου laquoΝεολιθικές έρευνες στα Γιαννιτσά και στην
περιοχή τουςraquo ΑΕΜΘ 4 (1990) 169-186
∆ήmicroητρα
Γραmicromicroένος ∆ηmicroήτριος Β Νεολιθική Μακεδονία (∆ηmicroοσιεύmicroατα του Αρχαιολογικού ∆ελτίου 56)
Αθήνα Υπουργείο Πολιτισmicroού Ταmicroείο Αρχαιολογικών Πόρων και Απαλλοτριώσεων 1997
∆ισπηλιό
Βλ την ιστοσελίδα της ανασκαφής
lthttpdispiliowebauthgrgt
Θέρmicroη
Παππά Μαρία Οργάνωση του χώρου και οικιστικά στοιχεία στους νεολιθικούς οικισmicroούς της Κεντρικής
Μακεδονίας διδακτορική διατριβή Αριστοτέλειο Πανεπιστήmicroιο Θεσσαλονίκης Τmicroήmicroα Ιστορίας
και Αρχαιολογίας 2 τόmicroοι 2008 lthttpcdslibauthgrsubmitarchiveGrizagri-2008-1546pdfgt
lthttpcdslibauthgrsubmitarchiveGrizagri-2008-1546pappapdfgt
Καστανάς
Aslanis Ioannis Kastanas die Fruumlhbronzezeitlichen Funde und Befunde (PAS 4) Berlin 1985
Becker Cornelia Kastanas die Tierknochenfunde (PAS 5) Berlin 1986
Ηaumlnsel Bernhard Kastanas die Grabung und der Baubefund (PAS 7) Berlin 1989
Houmlchstetter Alix Kastanas die Handgemachte Keramik Schicthen 19 bis 1 (PAS 3) Berlin 1984
_____ Kastanas die Kleinfunde (PAS 6) Berlin 1987
Jung Reinhrad Kastanas die Drehscheibenkeramik der Schichten 19 bis 11 (PAS 18) Kiel 2002
20
Kroll Helmut J Kastanas die Pfanzenfunde (PAS 2) Berlin 1983
Λιβαδοπόταmicroος
Τρανταλίδου Κ Π Καρκάνας Ε Μπελεγρίνου Θ Χατζηθεοδώρου laquoΣπήλαιο σε microια σηmicroαντική δίοδο
της ∆υτικής Μακεδονίας στο Φαράγγι του Λιβαδοπόταmicroου πρώτη παρουσίασηraquo ΑΕΜΘ 19
(2005) 579-594
Μακρύγιαλος
Βλ Μ Παππά (Θέρmicroη)
Μάνδαλο
Μερούσης Νίκος και Μαριάννα Νικολαΐδου laquoΗ κεραmicroική της νεολιθικής και της πρώιmicroης εποχής του
χαλκού από τον προϊστορικό οικισmicroό Μανδάλου Πέλλας η τεχνολογική διαφοροποίησηraquo ΑΕΜΘ
11 (1997) 155-163
Παπαευθυmicroίου-Παπανθίmicroου Αικατερίνη laquoΤρία νεολιθικά ειδώλια από το Μάνδαλο της Μακεδονίαςraquo
Ειλαπίνη τόmicroος τιmicroητικός για τον καθηγητή Νικόλαο Πλάτωνα Ηράκλειο ∆ήmicroος Ηρακλείου
Βικελαία Βιβλιοθήκη 1987 171-177
Παπαευθυmicroίου-Παπανθίmicroου Αικατερίνη και Αγγελική Πιλάλη-Παπαστερίου laquoΑνασκαφές στο
Μάνδαλοraquo ΑΕΜΘ 1 (1987) 173-180
_____ laquoΑνασκαφή στο Μάνδαλοraquo ΑΕΜΘ 2 (1988) 127-135
_____ laquoΗ ανασκαφική έρευνα στο Μάνδαλο 1987-1990raquo Εγνατία 2 (1990) 411-421
_____ laquoΟ προϊστορικός οικισmicroός στο Μάνδαλο νέα στοιχεία στην προϊστορία της Μακεδονίαςraquo Αρχαία
Μακεδονία V Ανακοινώσεις κατά το 5ο ∆ιεθνές Συmicroπόσιο Θεσσαλονίκη 10-15 Οκτωβρίου 1989
τόmicro 2 (Ίδρυmicroα Μελετών Χερσονήσου του Αίmicroου 240) Θεσσαλονίκη 1993 1207-1216
_____ laquoΟι προϊστορικοί οικισmicroοί στο Μάνδαλο και στο Αρχοντικό Πέλλαςraquo ΑΕΜΘ 10Α (1996) 143-
158
Πιλάλη-Παπαστερίου Αγγελική Αικατερίνη Παπαευθυmicroίου-Παπανθίmicroου Κώστας Κωτσάκης και Θώmicroη
Σαββοπούλου laquoΝέος προϊστορικός οικισmicroός στο Μάνδαλο ∆υτικής Μακεδονίαςraquo Αρχαία
Μακεδονία IV Ανακοινώσεις κατά το 4ο ∆ιεθνές Συmicroπόσιο Θεσσαλονίκη 21-25 Σεπτεmicroβρίου 1983
(Ίδρυmicroα Μελετών Χερσονήσου του Αίmicroου 204) Θεσσαλονίκη 1986 451-465
Nikolaidou Marianna Nikos Merousis Aikaterini Papanthimou και Angeliki Papasteriou ldquoFrom metron
to context in NeolithicEarly Bronze Age Mandalon northwestern Greece the example of
ceramicsrdquo Karen Polinger Foster και Robert Laffineur (επιmicro) METRON measuring the Aegean
Bronze Age Proceedings of the 9th International Aegean Conference Yale University 18-21 April
2002 (Aegaeum 24) 2003 317-325
Valamoti Soultana Plants and people in Late Neolithic and Early Bronze Age Greece an
archaeobotanical investigation (BAR IS 1258) 2004
21
Νέα Νικοmicroήδεια
Rodden Robert J και Kenneth A Wardle (επιmicro) Nea Nikomedeia I the excavation of an Early
Neolithic village in northern Greece 1961-1964 directed by R J Rodden The excavation and the
ceramic assemblage (BSA supplementary volume 25) London British School at Athens 1996
Ντικιλί Τας
Koukouli-Chryssanthaki Haiumldo Reneacute Treuil Laurent Lespez και Dimitra Malamidou Dikili Tash
village preacutehistorique de Maceacutedoine orientale Recherches franco-helleacuteniques dirigeacutees par la
Socieacuteteacute archeacuteologique drsquoAthegravenes et lrsquoEacutecole franccedilaise drsquoAthegravenes (1986-2001) (Bibliothegraveque de la
Socieacuteteacute Αrcheacuteologique drsquoAthegravenes 254) Athegravenes 2008
Treuil Reneacute (επιmicro) Dikili Tash τόmicro 1 (BCH suppleacutement 24) 1992
_____ (επιmicro) Dikili Tash τόmicro 2 (BCH suppleacutement 37) 2004
Ροδοχώρι
Rodden Robert J ldquoRecent discoveries from prehistoric Macedonia (an interim report)rdquo Balkan Studies
5 (1964) 110-124
Σέρβια
Ridley Cressida Kenneth A Wardle και Catharine A Μould microε τη συνεργασία των Jill Carington
Smith Rupert Housely Jonathan Musgrave και Bill Phelps Servia I Anglo-Hellenic rescue
excavations 1971-73 directed by Katerina Rhomiopoulou and Cressida Ridley (BSA
supplementary volume 32) London British School at Athens 2000
Σιταγροί
Elster Ernestine S ldquoConstruction and use of the Early Bronze Age Burnt House at Sitagroi craft and
technologyrdquo Robert Laffineur και Philip P Betancourt (επιmicro) TECHNI craftsmen craftswomen
and craftsmanship in the Aegean Bronze Age Proceedings of the 6th International Aegean
Conference Philadelphia Temple University 18-21 April 1996 τόmicro 1 (Aegaeum 16) 1997 19-
35
Elster Ernestine S και Colin Renfrew (επιmicro) Prehistoric Sitagroi excavations in northeast Greece
1968-1970 The final report τόmicro 2 (UCLA MA 20) 2003
Renfrew Colin Marija Gimbutas και Ernestine S Elster (επιmicro) Excavations at Sitagroi a prehistoric
village in northeast Greece τόmicro 1 (UCLA MA 13) 1986
Σκάλα Σωτήρος
Κουκούλη-Χρυσανθάκη Χάιδω laquoΟικισmicroός της πρώιmicroης εποχής του χαλκού στη Σκάλα Σωτήρος
Θάσουraquo ΑΕΜΘ 1 (1987) 389-406
22
_____ laquoΟικισmicroός της πρώιmicroης εποχής του χαλκού στη Σκάλα Σωτήρος Θάσου ΙΙraquo ΑΕΜΘ 2 (1988) 421-
431
_____ laquoΑνασκαφή Σκάλας Σωτήροςraquo ΑΕΜΘ 3 (1989) 507-520
_____ laquoΑνασκαφή Σκάλας Σωτήρος 1990raquo ΑΕΜΘ 4 (1990) 531-545
Τούmicroπα
Αναγνώστου Ιωάννα ∆ηmicroήτρης Κυριάκου Ευαγγελία Κυριατζή και Arturo Vargas laquoΑνασκαφή
Τούmicroπας Θεσσαλονίκης 1990 οι εργασίες στην πλαγιά της Τούmicroπαςraquo ΑΕΜΘ 4 (1990) 277-287
Ανδρέου Στέλιος και Κώστας Κωτσάκης laquoΗ ανασκαφή στην Τούmicroπα Θεσσαλονίκης το 1991raquo ΑΕΜΘ
5 (1991) 209-219
_____ laquoΑνασκαφή Τούmicroπας Θεσσαλονίκης 1992raquo ΑΕΜΘ 6 (1992) 259-272
_____ laquoΗ προϊστορική Τούmicroπα της Θεσσαλονίκης παλιά και νέα ερωτήmicroαταraquo ΑΕΜΘ 10Α (1996) 369-
387
Ανδρέου Στέλιος Κώστας Κωτσάκης και Γιώργος Χ Χουρmicroουζιάδης laquoΑνασκαφή στην Τούmicroπα
Θεσσαλονίκης 1989raquo Εγνατία 2 (1990) 381-404
Κραχτοπούλου Αθανασία και Κοσmicroάς Τουλούmicroης laquoΑνασκαφή Τούmicroπας 1990 οι εργασίες στην
κορυφή της Τούmicroπαςraquo ΑΕΜΘ 4 (1990) 289-297
Κωτσάκης Κώστας και Στέλιος Ανδρέου laquoΠροκαταρκτικές παρατηρήσεις για την οργάνωση του χώρου
στην προϊστορική Τούmicroπα Θεσσαλονίκηςraquo ΑΕΜΘ 1 (1987) 223-232
_____ laquoΠροκαταρκτικές παρατηρήσεις στις αρχιτεκτονικές φάσεις του οικισmicroού της Τούmicroπας
Θεσσαλονίκηςraquo ΑΕΜΘ 3 (1989) 201-213
_____ laquoΑνασκαφή Τούmicroπας Θεσσαλονίκης 1993raquo ΑΕΜΘ 7 (1993) 279-286
Χουρmicroουζιάδης Γιώργος laquoH ανασκαφή της Τούmicroπας (1984-1987) raquo ΑΕΜΘ 1 (1987) 219-222
_____ laquoΗ Τούmicroπα και ο lsquoασιατικός τρόπος παραγωγήςrsquoraquo ΑΕΜΘ 4 (1990) 269-275
ΤΑΦΕΣ
Ανδρόνικος Μανόλης Βεργίνα Ι το νεκροταφείον των τύmicroβων (Βιβλιοθήκη της εν Αθήναις
Αρχαιολογικής Εταιρείας 62) Αθήνα 1969
Γραmicromicroένος ∆ηmicroήτριος Β και Σέβη Τριανταφύλου (επιmicro) Ανθρωπολογικές microελέτες από τη Βόρεια
Ελλάδα τόmicro 1 (∆ηmicroοσιεύmicroατα του Αρχαιολογικού Ινστιτούτου Μακεδονικών και Θρακικών
Σπουδών 5) Θεσσαλονίκη 2004
Ζιώτα Χριστίνα Ταφικές πρακτικές και κοινωνίες της εποχής του χαλκού στη ∆υτική Μακεδονία τα
νεκροταφεία στην Κοιλάδα και τις Γούλες Κοζάνης διδακτορική διατριβή Αριστοτέλειο
Πανεπιστήmicroιο Θεσσαλονίκης Τmicroήmicroα Ιστορίας και Αρχαιολογίας 2007
lthttpcdslibauthgrsubmitarchiveGrizagri-2007-602pdfgt
Καρλιάmicroπας Γιάννης Μάνθος Μπέσιος και Σέβη Τριανταφύλλου laquoΝεκροταφεία της πρώιmicroης εποχής
του σιδήρου στη Βόρεια Πιερίαraquo Νικόλαος Χ Σταmicroπολίδης και Αγγελική Γιαννικούρη (επιmicro) Το
23
Αιγαίο στην πρώιmicroη εποχή του σιδήρου Πρακτικά του ∆ιεθνούς Συmicroποσίου Ρόδος 1-4 Νοεmicroβρίου
2002 Αθήνα Πανεπιστήmicroιο Κρήτης - Υπουργείο Πολιτισmicroού Ινστιτούτο Αιγαιακών Σπουδών
2004 341-352
Καραmicroήτρου-Μεντεσίδη Γεωργία Βόιον - Νότια Ορεστίς αρχαιολογική έρευνα και ιστορική τοπογραφία
2 τόmicroοι Θεσσαλονίκη Θ Αλτιντζής 1999
Κουκούλη-Χρυσανθάκη Χάιδω Πρωτοϊστορική Θάσος τα νεκροταφεία του οικισmicroού Καστρί 3 τόmicroοι
(∆ηmicroοσιεύmicroατα του Αρχαιολογικού ∆ελτίου 45) Αθήνα Υπουργείο Πολιτισmicroού Ταmicroείο
Αρχαιολογικών Πόρων και Απαλλοτριώσεων 1992
Σαββοπούλου Θώmicroη laquoΠαλιό Γυναικόκαστρο το νεκροταφείο των lsquoπεριβόλωνrsquoraquo Νικόλαος Χ
Σταmicroπολίδης (επιmicro) Καύσεις στην εποχή του χαλκού και του σιδήρου Πρακτικά Συmicroποσίου Ρόδος
29 Απριλίου - 2 Μαΐου 1999 Πανεπιστήmicroιο Κρήτης - ΚΒ΄ Εφορεία Προϊστορικών και Κλασικών
Αραχιοτήτων - Μεσογειακή Αρχαιολογική Εταιρεία Αθήνα Πανεπιστήmicroιο Κρήτης 2001 169-185
Linduff Katheryn M και Karen S Rubinson (επιmicro) Are all warriors male Gender roles on the ancient
Eurasian steppe Lanham AltaMira 2008
Papadopoulos John K microε τη συνεργασία των Jonathan H Musgrave Sandor Boumlkoumlnyi Deborah
Ruscillo Ferene Gyulai Kristina Kelertas R E Jones και I K Whitbread The Early Iron Age
cemetery at Torone excavations conducted by the Australian Archaeological Institute at Athens in
collaboration with the Athens Archaeological Society 2 τόmicroοι (UCLA MA 24) 2005
Triantaphyllou Sevi A bioarchaeological approach to prehistoric cemetery populations from central
and western Greek Macedonia (BAR IS 976) 2001
ΝΕΟΛΙΘΙΚΑ ΕΙ∆ΩΛΙΑ
Κοκκινίδου ∆ήmicroητρα Παρελθόν και εξουσία όψεις της αρχαιολογίας στην ελληνική κοινωνία και
εκπαίδευση Θεσσαλονίκη Βάνιας 2005 (κεφ 39)
Κοκκινίδου ∆ήmicroητρα και Μαριάννα Νικολαΐδου Η αρχαιολογία και η κοινωνική ταυτότητα του φύλου
προσεγγίσεις στην αιγαιακή προϊστορία Θεσσαλονίκη Βάνιας 1993 (κεφ 43-44)
Kokkinidou Dimitra και Marianna Nikolaidou ldquoBody imagery in the Aegean Neolithic ideological
implications of anthropomorphic figurinesrdquo Jane Moore και Eleanor Scott (επιmicro) Invisible people
and processes writing gender and childhood into European archaeology London - New York
Leicester University Press 1997 88-112
Talalay Lauren E ldquoHeady business skulls heads and decapitation in Neolithic Anatolia and Greecerdquo
Journal of Mediterranean Archaeology 17 2 (2004) 139-163
ΤΕΛΕΤΟΥΡΓΙΚΕΣ ΟΨΕΙΣ ΤΗΣ ΝΕΟΛΙΘΙΚΗΣ ΚΑΙ ΤΗΣ ΕΠΟΧΗΣ ΤΟΥ ΧΑΛΚΟΥ
Nikolaidou Marianna ldquoOrnament production and use at Sitagroi northeast Greece symbolic and social
implications of an Early Bronze Age technologyrdquo Robert Laffineur και Philip P Betancourt
(επιmicro) TECHNI craftsmen craftswomen and craftsmanship in the Aegean Bronze Age
24
Proceedings of the 6th International Aegean Conference Philadelphia Temple University 18-21
April 1996 τόmicro 1 (Aegaeum 16) 1997 177-196
Nikolaidou Marianna ldquoRitualized technologies in the Aegean Neolithic The crafts of adornmentrdquo
Evangelos Kyriakidis (επιmicro) The archaeology of ritual (UCLA Cotsen Advanced Seminars 3)
2007 183-208
Perlegraves Catherine και Karen D Vitelli ldquoCraft specialization in the Neolithic of Greecerdquo Paul Halstead
(επιmicro) Neolithic society in Greece (SSAA 2) 1999 96-107
ΝΕΟΛΙΘΙΚΟΙ ΠΕΡΙΒΟΛΟΙ
Kokkinidou Dimitra και Marianna Nikolaidou ldquoNeolithic enclosures in Greek Macedonia violent and
non-violent aspects of territorial demarcationrdquo John Carman και Anthony Harding (επιmicro) Ancient
warfare archaeological perspectives Phoenix Mill Sutton 2004 2η έκδοση 89-99
ΜΥΚΗΝΑΪΚΕΣ ΕΠΙ∆ΡΑΣΕΙΣ
Ανδρέου Στέλιος laquoΗ microυκηναϊκή κεραmicroική και οι κοινωνίες της Κεντρικής Μακεδονίας στην ύστερη
εποχή του χαλκούraquo Η περιφέρεια του microυκηναϊκού κόσmicroου II 2003 191-210
Ανδρέου Στέλιος και Κώστας Κωτσάκης laquoΜυκηναϊκή παρουσία Μυκηναϊκή περιφέρεια Η Τούmicroπα
Θεσσαλονίκης microια θέση της εποχής του χαλκού στη Μακεδονίαraquo Η περιφέρεια του microυκηναϊκού
κόσmicroου Ι 1999 107-116
Jung Reinhrad laquoΗ microυκηναϊκή κεραmicroική της Μακεδονίας και η σηmicroασία τηςraquo Η περιφέρεια του
microυκηναϊκού κόσmicroου ΙΙ 2003 211-225
Καραmicroήτρου-Μεντεσίδη Γεωργία laquoΜυκηναϊκά Αιανής Ελιmicroιώτιδας και Άνω Μακεδονίαςraquo Η
περιφέρεια του microυκηναϊκού κόσmicroου ΙΙ 2003 167-190
Στεφανή Λιάνα και Νίκος Μερούσης laquoΤοπίο στην οmicroίχλη η 2η χιλιετία στην πεδιάδα της Κεντρικής
Μακεδονίαςraquo Η περιφέρεια του microυκηναϊκού κόσmicroου ΙΙ 2003 227-242
Andreou Stelios ldquoExploring the patterns of power in the Bronze Age settlements of northern Greece
Keith Branigan (επιmicro) Urbanism in the Aegean Bronze Age (SSAA 4) 2002 160-173
Buxeda J I Garrigoacutes R E Jones V Kilikoglou S T Levi Y Maniatis J Mitchell L Vagnetti K A
Wardle και S Andreou ldquoTechnology transfer at the periphery of the Mycenaean world the case of
Mycenaean pottery found in central Macedonia (Greece) and the plain of Sybaris (Italia)
Archaeometry 43 2 (2003) 263-284
Jung Reinhrad ldquoLate Helladic IIIC at the Touacutembes of Kastanas and Oacutelynthos and the problems of
Macedonian Mycenaean potteryrdquo Sigrid Deger-Jalkotzy και Michaela Zavadil (επιmicro) LH IIIC
chronology and synchronisms Proceedings of the International Workshop held at the Austrian
Academy of Sciences 7-8 May 2001 (Veroumlffentlichungen der Mykenischen Kommision 20)
Wien 2003 131- 144
25
Kiriatzi Evangelia Stelios Andreou Sarantis Dimitriadis και Kostas Kotsakis ldquoCo-exisitng traditions
handmade and wheelmade pottery in Late Bronze Age central Macedoniarsquo Robert Laffineur και
Philip P Betancourt (επιmicro) TECHNI craftsmen craftswomen and craftsmanship in the Aegean
Bronze Age Proceedings of the 6th International Aegean Conference Philadelphia Temple
University 18-21 April 1996 τόmicro 2 (Aegaeum 16) 1997 361-368
Wardle Kenneth A ldquoMycenaean trade and influence in northern Greecerdquo Carol Zerner Peter Zerner και
John Winder (επιmicro) Wace and Blegen pottery as evidence for trade in the Aegean Bronze Age
1939-1989 Proceedings of an International Conference held at the American School of Classical
Studies at Athens December 2-3 1989 Amsterdam Gieben 1993 117-141
ΑΠΟΘΗΚΕΥΣΗ
Τουλούmicroης Κοσmicroάς Το περίσσευmicroα στην προϊστορία η προϊστορική οικονοmicroία microε βάση τα αρχαιολογικά
δεδοmicroένα Θεσσαλονίκη Σύγχρονη Παιδεία 1996
Margomenou Despina ldquoFood storage in prehistoric Greece interrogating complexity at the margins of
the lsquoMycenaean worldrsquordquo Journal of Mediterranean Archaeology 21 2 (2008) 191-212
Margomenou Despina Stelios Andreou και Kostas Kotsakis ldquoThe Thessaloniki tell an approach to the
study of the pithoi and the question of storage in the Late Bronze Agerdquo ΑΕΜΘ 19 (2005) 157-
171
26
ΕΙΚΟΝΕΣ
Εικόνα 1 Γυναικείο στεατοπυγικό ειδώλιο από πηλό της αρχαιότερης νεολιθικής
(Νέα Νικοmicroήδεια Αρχαιολογικό Μουσείο Βέροιας)
∆ηmicroήτριος Ρ Θεοχάρης Νεολιθική Ελλάς Αθήνα Εθνική Τράπεζα της Ελλάδος 1973 εικ 18 Ίδρυmicroα Μείζονος Ελληνισmicroού lthttpwwwfhwgrchronos01engallerynlnikomidnikom4maxhtmlgt
27
Εικόνα 2 Γυναικείο ειδώλιο από πηλό της νεότερης νεολιθικής (Μακρύγιαλος)
Μάνθος Μπέσιος και Μαρία Παππά Πύδνα Κατερίνη Πιερική Αναπτυξιακή 1995 25 Ίδρυmicroα Μείζονος Ελληνισmicroού lthttpwwwfhwgrchronos01engallerynlmakrygmakryg12maxhtmlgt
28
Εικόνα 3 Γυναικείο πήλινο ειδώλιο της νεότερης νεολιθικής (Μάνδαλο
Αρχαιολογικό Μουσείο Πέλλας)
Φωτογραφικό αρχείο Αικατερίνης Παπαευθυmicroίου-Παπανθίmicroου και Αγγελικής Πιλάλη-Παπαστερίου Ίδρυmicroα Μείζονος Ελληνισmicroού lthttpwwwfhwgrchronos01engallerynlmandalomandalo6maxhtmlgt
29
Εικόνα 4 Γυναικείο ακρόλιθο ειδώλιο της νεότερης νεολιθικής (Μάνδαλο
Αρχαιολογικό Μουσείο Πέλλας)
Φωτογραφικό αρχείο Αικατερίνης Παπαευθυmicroίου-Παπανθίmicroου και Αγγελικής Πιλάλη-Παπαστερίου Ίδρυmicroα Μείζονος Ελληνισmicroού lthttpwwwfhwgrchronos01engallerynlmandalomandalo4htmlgt lthttpwwwfhwgrchronos01engallerynlmandalomandalo5maxhtmlgt
30
Εικόνα 5 Γυναικείο σχηmicroατοποιηmicroένο ειδώλιο από πέτρα της τελικής νεολιθικής
(Σιταγροί Αρχαιολογικό Μουσείο ∆ράmicroας)
Γεώργιος Α Παπαθανασόπουλος (επιmicro) Ο νεολιθικός πολιτισmicroός στην Ελλάδα Αθήνα Ίδρυmicroα Νικολάου Π Γουλανδρή - Μουσείο Κυκλαδικής Τέχνης 1996 αρ καταλόγου 200 Ίδρυmicroα Μείζονος Ελληνισmicroού lthttpwwwfhwgrchronos01engallerynlsitagsitag3htmlgt
31
Εικόνα 6 Σταυρόσχηmicroα ειδώλια από microάρmicroαρο της νεότερης νεολιθικής
(Μακρύγιαλος)
Μάνθος Μπέσιος και Μαρία Παππά Πύδνα Κατερίνη Πιερική Αναπτυξιακή 1995 22 Ίδρυmicroα Μείζονος Ελληνισmicroού lthttpwwwfhwgrchronos01engallerynlmakrygmakryg6maxhtmlgt
32
Εικόνα 7 Κοσmicroήmicroατα από Σπόνδυλο (Σιταγροί Αρχαιολογικό Μουσείο ∆ράmicroας)
∆ηmicroήτριος Ρ Θεοχάρης Νεολιθική Ελλάς Αθήνα Εθνική Τράπεζα της Ελλάδος 1973 εικ 110 Ίδρυmicroα Μείζονος Ελληνισmicroού lthttpwwwfhwgrchronos01engallerynlsitagsitag5htmlgt
33
Εικόνα 8 Κοσmicroήmicroατα από Σπόνδυλο της τελικής νεολιθικής (Μακρύγιαλος)
Μάνθος Μπέσιος και Μαρία Παππά Πύδνα Κατερίνη Πιερική Αναπτυξιακή 1995 32 Ίδρυmicroα Μείζονος Ελληνισmicroού lthttpwwwfhwgrchronos01engallerynlmakrygmakryg19htmlgt
34
Εικόνα 9 Περίβολος της νεότερης-τελικής νεολιθικής στο Μάνδαλο
Φωτογραφικό αρχείο Αικατερίνης Παπαευθυmicroίου-Παπανθίmicroου και Αγγελικής Πιλάλη-Παπαστερίου Ίδρυmicroα Μείζονος Ελληνισmicroού lthttpwwwfhwgrchronos01engallerynlmandalomandalo2htmlgt
35
Εικόνα 10 Τάφροι της νεότερης νεολιθικής στον Μακρύγιαλο
Μάνθος Μπέσιος και Μαρία Παππά Πύδνα Κατερίνη Πιερική Αναπτυξιακή 1995 23 Ίδρυmicroα Μείζονος Ελληνισmicroού lthttpwwwfhwgrchronos01engallerynlmakrygmakryg1htmlgt
36
Εικόνα 11 Αποθηκευτικοί χώροι της ύστερης εποχής του χαλκού στην Άσσηρο
Kenneth A Wardle Institute of Archaeology and Antiquity University of Birmingham
lthttpartswebbhamacukahakawAssirosassirosiaph12htmgt
37
Εικόνα 12 Αναπαράσταση πασσαλόπηκτου οικήmicroατος της αρχαιότερης νεολιθικής
στη Νέα Νικοmicroήδεια
∆ηmicroήτριος Ρ Θεοχάρης Νεολιθική Ελλάς Αθήνα Εθνική Τράπεζα της Ελλάδος σχ 14 Ίδρυmicroα Μείζονος Ελληνισmicroού lthttpwwwfhwgrchronos01engallerynlnikomidnikom2htmlgt
38
Εικόνα 13 Πασσσαλόπηκτα οικήmicroατα και φούρνοι της πρώιmicroης εποχής στο
Αρχοντικό
Τοmicroέας Αρχαιολογίας Τmicroήmicroα Ιστορίας και Αρχαιολογίας Αριστοτελείου Πανεπιστηmicroίου Θεσσαλονίκης lthttpwwwhistauthgrtomeisarchaeologyresearchexcavationsarhondikohtmgt
39
Εικόνα 14 Πήλινες άγκυρες της πρώιmicroης εποχής του χαλκού από τα Σέρβια
Kenneth A Wardle Institute of Archaeology and Antiquity University of Birmingham lthttpartswebbhamacukahakawServiaserviaclayhtmgt
40
Εικόνα 15 Τοπική microυκηναϊκή κεραmicroική από την Άσσηρο (γύρω στο 1150 πΧ)
Kenneth A Wardle Institute of Archaeology and Antiquity University of Birmingham lthttpartswebbhamacukahakawAssirosassirosmycenaean2htmgt
19
Άσσηρος
Wardle Kenneth A και Diana Wardle ldquoAssiros Toumba a brief history of the settlementrdquo Henrieta
Todorova Mark Stefanovich και Georg Ivanov (επιmicro) The StrumaStrymon river valley in
prehistory Proceedings of the International Symposium ldquoStrymon Praehistoricusrdquo Kjustendil ndash
Blagoevgrad (Bulgaria) Serres - Amphipolis (Greece) 27-910-10-2004 (In the Steps of James
Harvey Gaul 2) Sofia Gerda Henkel Stiftung Museum of History - Kjustendil 2007 451-479
Γιαννιτσά
Χρυσοστόmicroου Παναγιώτης laquoΟ νεολιθικός οικισmicroός των Γιαννιτσών Βraquo ΑΕΜΘ 3 (1989) 119-134
_____ laquoΟι νεολιθικές έρευνες στην πόλη και την επαρχία Γιαννιτσών κατά το 1991raquo ΑΕΜΘ 5 (1991)
111-126
_____ laquoΟ νεολιθικός οικισmicroός των Γιαννιτσών Β νέα ανασκαφικά δεδοmicroένα (1992-1993)raquo ΑΕΜΘ 7
(1993) 135-146
Χρυσοστόmicroου Παύλος και Παναγιώτης Χρυσοστόmicroου laquoΝεολιθικές έρευνες στα Γιαννιτσά και στην
περιοχή τουςraquo ΑΕΜΘ 4 (1990) 169-186
∆ήmicroητρα
Γραmicromicroένος ∆ηmicroήτριος Β Νεολιθική Μακεδονία (∆ηmicroοσιεύmicroατα του Αρχαιολογικού ∆ελτίου 56)
Αθήνα Υπουργείο Πολιτισmicroού Ταmicroείο Αρχαιολογικών Πόρων και Απαλλοτριώσεων 1997
∆ισπηλιό
Βλ την ιστοσελίδα της ανασκαφής
lthttpdispiliowebauthgrgt
Θέρmicroη
Παππά Μαρία Οργάνωση του χώρου και οικιστικά στοιχεία στους νεολιθικούς οικισmicroούς της Κεντρικής
Μακεδονίας διδακτορική διατριβή Αριστοτέλειο Πανεπιστήmicroιο Θεσσαλονίκης Τmicroήmicroα Ιστορίας
και Αρχαιολογίας 2 τόmicroοι 2008 lthttpcdslibauthgrsubmitarchiveGrizagri-2008-1546pdfgt
lthttpcdslibauthgrsubmitarchiveGrizagri-2008-1546pappapdfgt
Καστανάς
Aslanis Ioannis Kastanas die Fruumlhbronzezeitlichen Funde und Befunde (PAS 4) Berlin 1985
Becker Cornelia Kastanas die Tierknochenfunde (PAS 5) Berlin 1986
Ηaumlnsel Bernhard Kastanas die Grabung und der Baubefund (PAS 7) Berlin 1989
Houmlchstetter Alix Kastanas die Handgemachte Keramik Schicthen 19 bis 1 (PAS 3) Berlin 1984
_____ Kastanas die Kleinfunde (PAS 6) Berlin 1987
Jung Reinhrad Kastanas die Drehscheibenkeramik der Schichten 19 bis 11 (PAS 18) Kiel 2002
20
Kroll Helmut J Kastanas die Pfanzenfunde (PAS 2) Berlin 1983
Λιβαδοπόταmicroος
Τρανταλίδου Κ Π Καρκάνας Ε Μπελεγρίνου Θ Χατζηθεοδώρου laquoΣπήλαιο σε microια σηmicroαντική δίοδο
της ∆υτικής Μακεδονίας στο Φαράγγι του Λιβαδοπόταmicroου πρώτη παρουσίασηraquo ΑΕΜΘ 19
(2005) 579-594
Μακρύγιαλος
Βλ Μ Παππά (Θέρmicroη)
Μάνδαλο
Μερούσης Νίκος και Μαριάννα Νικολαΐδου laquoΗ κεραmicroική της νεολιθικής και της πρώιmicroης εποχής του
χαλκού από τον προϊστορικό οικισmicroό Μανδάλου Πέλλας η τεχνολογική διαφοροποίησηraquo ΑΕΜΘ
11 (1997) 155-163
Παπαευθυmicroίου-Παπανθίmicroου Αικατερίνη laquoΤρία νεολιθικά ειδώλια από το Μάνδαλο της Μακεδονίαςraquo
Ειλαπίνη τόmicroος τιmicroητικός για τον καθηγητή Νικόλαο Πλάτωνα Ηράκλειο ∆ήmicroος Ηρακλείου
Βικελαία Βιβλιοθήκη 1987 171-177
Παπαευθυmicroίου-Παπανθίmicroου Αικατερίνη και Αγγελική Πιλάλη-Παπαστερίου laquoΑνασκαφές στο
Μάνδαλοraquo ΑΕΜΘ 1 (1987) 173-180
_____ laquoΑνασκαφή στο Μάνδαλοraquo ΑΕΜΘ 2 (1988) 127-135
_____ laquoΗ ανασκαφική έρευνα στο Μάνδαλο 1987-1990raquo Εγνατία 2 (1990) 411-421
_____ laquoΟ προϊστορικός οικισmicroός στο Μάνδαλο νέα στοιχεία στην προϊστορία της Μακεδονίαςraquo Αρχαία
Μακεδονία V Ανακοινώσεις κατά το 5ο ∆ιεθνές Συmicroπόσιο Θεσσαλονίκη 10-15 Οκτωβρίου 1989
τόmicro 2 (Ίδρυmicroα Μελετών Χερσονήσου του Αίmicroου 240) Θεσσαλονίκη 1993 1207-1216
_____ laquoΟι προϊστορικοί οικισmicroοί στο Μάνδαλο και στο Αρχοντικό Πέλλαςraquo ΑΕΜΘ 10Α (1996) 143-
158
Πιλάλη-Παπαστερίου Αγγελική Αικατερίνη Παπαευθυmicroίου-Παπανθίmicroου Κώστας Κωτσάκης και Θώmicroη
Σαββοπούλου laquoΝέος προϊστορικός οικισmicroός στο Μάνδαλο ∆υτικής Μακεδονίαςraquo Αρχαία
Μακεδονία IV Ανακοινώσεις κατά το 4ο ∆ιεθνές Συmicroπόσιο Θεσσαλονίκη 21-25 Σεπτεmicroβρίου 1983
(Ίδρυmicroα Μελετών Χερσονήσου του Αίmicroου 204) Θεσσαλονίκη 1986 451-465
Nikolaidou Marianna Nikos Merousis Aikaterini Papanthimou και Angeliki Papasteriou ldquoFrom metron
to context in NeolithicEarly Bronze Age Mandalon northwestern Greece the example of
ceramicsrdquo Karen Polinger Foster και Robert Laffineur (επιmicro) METRON measuring the Aegean
Bronze Age Proceedings of the 9th International Aegean Conference Yale University 18-21 April
2002 (Aegaeum 24) 2003 317-325
Valamoti Soultana Plants and people in Late Neolithic and Early Bronze Age Greece an
archaeobotanical investigation (BAR IS 1258) 2004
21
Νέα Νικοmicroήδεια
Rodden Robert J και Kenneth A Wardle (επιmicro) Nea Nikomedeia I the excavation of an Early
Neolithic village in northern Greece 1961-1964 directed by R J Rodden The excavation and the
ceramic assemblage (BSA supplementary volume 25) London British School at Athens 1996
Ντικιλί Τας
Koukouli-Chryssanthaki Haiumldo Reneacute Treuil Laurent Lespez και Dimitra Malamidou Dikili Tash
village preacutehistorique de Maceacutedoine orientale Recherches franco-helleacuteniques dirigeacutees par la
Socieacuteteacute archeacuteologique drsquoAthegravenes et lrsquoEacutecole franccedilaise drsquoAthegravenes (1986-2001) (Bibliothegraveque de la
Socieacuteteacute Αrcheacuteologique drsquoAthegravenes 254) Athegravenes 2008
Treuil Reneacute (επιmicro) Dikili Tash τόmicro 1 (BCH suppleacutement 24) 1992
_____ (επιmicro) Dikili Tash τόmicro 2 (BCH suppleacutement 37) 2004
Ροδοχώρι
Rodden Robert J ldquoRecent discoveries from prehistoric Macedonia (an interim report)rdquo Balkan Studies
5 (1964) 110-124
Σέρβια
Ridley Cressida Kenneth A Wardle και Catharine A Μould microε τη συνεργασία των Jill Carington
Smith Rupert Housely Jonathan Musgrave και Bill Phelps Servia I Anglo-Hellenic rescue
excavations 1971-73 directed by Katerina Rhomiopoulou and Cressida Ridley (BSA
supplementary volume 32) London British School at Athens 2000
Σιταγροί
Elster Ernestine S ldquoConstruction and use of the Early Bronze Age Burnt House at Sitagroi craft and
technologyrdquo Robert Laffineur και Philip P Betancourt (επιmicro) TECHNI craftsmen craftswomen
and craftsmanship in the Aegean Bronze Age Proceedings of the 6th International Aegean
Conference Philadelphia Temple University 18-21 April 1996 τόmicro 1 (Aegaeum 16) 1997 19-
35
Elster Ernestine S και Colin Renfrew (επιmicro) Prehistoric Sitagroi excavations in northeast Greece
1968-1970 The final report τόmicro 2 (UCLA MA 20) 2003
Renfrew Colin Marija Gimbutas και Ernestine S Elster (επιmicro) Excavations at Sitagroi a prehistoric
village in northeast Greece τόmicro 1 (UCLA MA 13) 1986
Σκάλα Σωτήρος
Κουκούλη-Χρυσανθάκη Χάιδω laquoΟικισmicroός της πρώιmicroης εποχής του χαλκού στη Σκάλα Σωτήρος
Θάσουraquo ΑΕΜΘ 1 (1987) 389-406
22
_____ laquoΟικισmicroός της πρώιmicroης εποχής του χαλκού στη Σκάλα Σωτήρος Θάσου ΙΙraquo ΑΕΜΘ 2 (1988) 421-
431
_____ laquoΑνασκαφή Σκάλας Σωτήροςraquo ΑΕΜΘ 3 (1989) 507-520
_____ laquoΑνασκαφή Σκάλας Σωτήρος 1990raquo ΑΕΜΘ 4 (1990) 531-545
Τούmicroπα
Αναγνώστου Ιωάννα ∆ηmicroήτρης Κυριάκου Ευαγγελία Κυριατζή και Arturo Vargas laquoΑνασκαφή
Τούmicroπας Θεσσαλονίκης 1990 οι εργασίες στην πλαγιά της Τούmicroπαςraquo ΑΕΜΘ 4 (1990) 277-287
Ανδρέου Στέλιος και Κώστας Κωτσάκης laquoΗ ανασκαφή στην Τούmicroπα Θεσσαλονίκης το 1991raquo ΑΕΜΘ
5 (1991) 209-219
_____ laquoΑνασκαφή Τούmicroπας Θεσσαλονίκης 1992raquo ΑΕΜΘ 6 (1992) 259-272
_____ laquoΗ προϊστορική Τούmicroπα της Θεσσαλονίκης παλιά και νέα ερωτήmicroαταraquo ΑΕΜΘ 10Α (1996) 369-
387
Ανδρέου Στέλιος Κώστας Κωτσάκης και Γιώργος Χ Χουρmicroουζιάδης laquoΑνασκαφή στην Τούmicroπα
Θεσσαλονίκης 1989raquo Εγνατία 2 (1990) 381-404
Κραχτοπούλου Αθανασία και Κοσmicroάς Τουλούmicroης laquoΑνασκαφή Τούmicroπας 1990 οι εργασίες στην
κορυφή της Τούmicroπαςraquo ΑΕΜΘ 4 (1990) 289-297
Κωτσάκης Κώστας και Στέλιος Ανδρέου laquoΠροκαταρκτικές παρατηρήσεις για την οργάνωση του χώρου
στην προϊστορική Τούmicroπα Θεσσαλονίκηςraquo ΑΕΜΘ 1 (1987) 223-232
_____ laquoΠροκαταρκτικές παρατηρήσεις στις αρχιτεκτονικές φάσεις του οικισmicroού της Τούmicroπας
Θεσσαλονίκηςraquo ΑΕΜΘ 3 (1989) 201-213
_____ laquoΑνασκαφή Τούmicroπας Θεσσαλονίκης 1993raquo ΑΕΜΘ 7 (1993) 279-286
Χουρmicroουζιάδης Γιώργος laquoH ανασκαφή της Τούmicroπας (1984-1987) raquo ΑΕΜΘ 1 (1987) 219-222
_____ laquoΗ Τούmicroπα και ο lsquoασιατικός τρόπος παραγωγήςrsquoraquo ΑΕΜΘ 4 (1990) 269-275
ΤΑΦΕΣ
Ανδρόνικος Μανόλης Βεργίνα Ι το νεκροταφείον των τύmicroβων (Βιβλιοθήκη της εν Αθήναις
Αρχαιολογικής Εταιρείας 62) Αθήνα 1969
Γραmicromicroένος ∆ηmicroήτριος Β και Σέβη Τριανταφύλου (επιmicro) Ανθρωπολογικές microελέτες από τη Βόρεια
Ελλάδα τόmicro 1 (∆ηmicroοσιεύmicroατα του Αρχαιολογικού Ινστιτούτου Μακεδονικών και Θρακικών
Σπουδών 5) Θεσσαλονίκη 2004
Ζιώτα Χριστίνα Ταφικές πρακτικές και κοινωνίες της εποχής του χαλκού στη ∆υτική Μακεδονία τα
νεκροταφεία στην Κοιλάδα και τις Γούλες Κοζάνης διδακτορική διατριβή Αριστοτέλειο
Πανεπιστήmicroιο Θεσσαλονίκης Τmicroήmicroα Ιστορίας και Αρχαιολογίας 2007
lthttpcdslibauthgrsubmitarchiveGrizagri-2007-602pdfgt
Καρλιάmicroπας Γιάννης Μάνθος Μπέσιος και Σέβη Τριανταφύλλου laquoΝεκροταφεία της πρώιmicroης εποχής
του σιδήρου στη Βόρεια Πιερίαraquo Νικόλαος Χ Σταmicroπολίδης και Αγγελική Γιαννικούρη (επιmicro) Το
23
Αιγαίο στην πρώιmicroη εποχή του σιδήρου Πρακτικά του ∆ιεθνούς Συmicroποσίου Ρόδος 1-4 Νοεmicroβρίου
2002 Αθήνα Πανεπιστήmicroιο Κρήτης - Υπουργείο Πολιτισmicroού Ινστιτούτο Αιγαιακών Σπουδών
2004 341-352
Καραmicroήτρου-Μεντεσίδη Γεωργία Βόιον - Νότια Ορεστίς αρχαιολογική έρευνα και ιστορική τοπογραφία
2 τόmicroοι Θεσσαλονίκη Θ Αλτιντζής 1999
Κουκούλη-Χρυσανθάκη Χάιδω Πρωτοϊστορική Θάσος τα νεκροταφεία του οικισmicroού Καστρί 3 τόmicroοι
(∆ηmicroοσιεύmicroατα του Αρχαιολογικού ∆ελτίου 45) Αθήνα Υπουργείο Πολιτισmicroού Ταmicroείο
Αρχαιολογικών Πόρων και Απαλλοτριώσεων 1992
Σαββοπούλου Θώmicroη laquoΠαλιό Γυναικόκαστρο το νεκροταφείο των lsquoπεριβόλωνrsquoraquo Νικόλαος Χ
Σταmicroπολίδης (επιmicro) Καύσεις στην εποχή του χαλκού και του σιδήρου Πρακτικά Συmicroποσίου Ρόδος
29 Απριλίου - 2 Μαΐου 1999 Πανεπιστήmicroιο Κρήτης - ΚΒ΄ Εφορεία Προϊστορικών και Κλασικών
Αραχιοτήτων - Μεσογειακή Αρχαιολογική Εταιρεία Αθήνα Πανεπιστήmicroιο Κρήτης 2001 169-185
Linduff Katheryn M και Karen S Rubinson (επιmicro) Are all warriors male Gender roles on the ancient
Eurasian steppe Lanham AltaMira 2008
Papadopoulos John K microε τη συνεργασία των Jonathan H Musgrave Sandor Boumlkoumlnyi Deborah
Ruscillo Ferene Gyulai Kristina Kelertas R E Jones και I K Whitbread The Early Iron Age
cemetery at Torone excavations conducted by the Australian Archaeological Institute at Athens in
collaboration with the Athens Archaeological Society 2 τόmicroοι (UCLA MA 24) 2005
Triantaphyllou Sevi A bioarchaeological approach to prehistoric cemetery populations from central
and western Greek Macedonia (BAR IS 976) 2001
ΝΕΟΛΙΘΙΚΑ ΕΙ∆ΩΛΙΑ
Κοκκινίδου ∆ήmicroητρα Παρελθόν και εξουσία όψεις της αρχαιολογίας στην ελληνική κοινωνία και
εκπαίδευση Θεσσαλονίκη Βάνιας 2005 (κεφ 39)
Κοκκινίδου ∆ήmicroητρα και Μαριάννα Νικολαΐδου Η αρχαιολογία και η κοινωνική ταυτότητα του φύλου
προσεγγίσεις στην αιγαιακή προϊστορία Θεσσαλονίκη Βάνιας 1993 (κεφ 43-44)
Kokkinidou Dimitra και Marianna Nikolaidou ldquoBody imagery in the Aegean Neolithic ideological
implications of anthropomorphic figurinesrdquo Jane Moore και Eleanor Scott (επιmicro) Invisible people
and processes writing gender and childhood into European archaeology London - New York
Leicester University Press 1997 88-112
Talalay Lauren E ldquoHeady business skulls heads and decapitation in Neolithic Anatolia and Greecerdquo
Journal of Mediterranean Archaeology 17 2 (2004) 139-163
ΤΕΛΕΤΟΥΡΓΙΚΕΣ ΟΨΕΙΣ ΤΗΣ ΝΕΟΛΙΘΙΚΗΣ ΚΑΙ ΤΗΣ ΕΠΟΧΗΣ ΤΟΥ ΧΑΛΚΟΥ
Nikolaidou Marianna ldquoOrnament production and use at Sitagroi northeast Greece symbolic and social
implications of an Early Bronze Age technologyrdquo Robert Laffineur και Philip P Betancourt
(επιmicro) TECHNI craftsmen craftswomen and craftsmanship in the Aegean Bronze Age
24
Proceedings of the 6th International Aegean Conference Philadelphia Temple University 18-21
April 1996 τόmicro 1 (Aegaeum 16) 1997 177-196
Nikolaidou Marianna ldquoRitualized technologies in the Aegean Neolithic The crafts of adornmentrdquo
Evangelos Kyriakidis (επιmicro) The archaeology of ritual (UCLA Cotsen Advanced Seminars 3)
2007 183-208
Perlegraves Catherine και Karen D Vitelli ldquoCraft specialization in the Neolithic of Greecerdquo Paul Halstead
(επιmicro) Neolithic society in Greece (SSAA 2) 1999 96-107
ΝΕΟΛΙΘΙΚΟΙ ΠΕΡΙΒΟΛΟΙ
Kokkinidou Dimitra και Marianna Nikolaidou ldquoNeolithic enclosures in Greek Macedonia violent and
non-violent aspects of territorial demarcationrdquo John Carman και Anthony Harding (επιmicro) Ancient
warfare archaeological perspectives Phoenix Mill Sutton 2004 2η έκδοση 89-99
ΜΥΚΗΝΑΪΚΕΣ ΕΠΙ∆ΡΑΣΕΙΣ
Ανδρέου Στέλιος laquoΗ microυκηναϊκή κεραmicroική και οι κοινωνίες της Κεντρικής Μακεδονίας στην ύστερη
εποχή του χαλκούraquo Η περιφέρεια του microυκηναϊκού κόσmicroου II 2003 191-210
Ανδρέου Στέλιος και Κώστας Κωτσάκης laquoΜυκηναϊκή παρουσία Μυκηναϊκή περιφέρεια Η Τούmicroπα
Θεσσαλονίκης microια θέση της εποχής του χαλκού στη Μακεδονίαraquo Η περιφέρεια του microυκηναϊκού
κόσmicroου Ι 1999 107-116
Jung Reinhrad laquoΗ microυκηναϊκή κεραmicroική της Μακεδονίας και η σηmicroασία τηςraquo Η περιφέρεια του
microυκηναϊκού κόσmicroου ΙΙ 2003 211-225
Καραmicroήτρου-Μεντεσίδη Γεωργία laquoΜυκηναϊκά Αιανής Ελιmicroιώτιδας και Άνω Μακεδονίαςraquo Η
περιφέρεια του microυκηναϊκού κόσmicroου ΙΙ 2003 167-190
Στεφανή Λιάνα και Νίκος Μερούσης laquoΤοπίο στην οmicroίχλη η 2η χιλιετία στην πεδιάδα της Κεντρικής
Μακεδονίαςraquo Η περιφέρεια του microυκηναϊκού κόσmicroου ΙΙ 2003 227-242
Andreou Stelios ldquoExploring the patterns of power in the Bronze Age settlements of northern Greece
Keith Branigan (επιmicro) Urbanism in the Aegean Bronze Age (SSAA 4) 2002 160-173
Buxeda J I Garrigoacutes R E Jones V Kilikoglou S T Levi Y Maniatis J Mitchell L Vagnetti K A
Wardle και S Andreou ldquoTechnology transfer at the periphery of the Mycenaean world the case of
Mycenaean pottery found in central Macedonia (Greece) and the plain of Sybaris (Italia)
Archaeometry 43 2 (2003) 263-284
Jung Reinhrad ldquoLate Helladic IIIC at the Touacutembes of Kastanas and Oacutelynthos and the problems of
Macedonian Mycenaean potteryrdquo Sigrid Deger-Jalkotzy και Michaela Zavadil (επιmicro) LH IIIC
chronology and synchronisms Proceedings of the International Workshop held at the Austrian
Academy of Sciences 7-8 May 2001 (Veroumlffentlichungen der Mykenischen Kommision 20)
Wien 2003 131- 144
25
Kiriatzi Evangelia Stelios Andreou Sarantis Dimitriadis και Kostas Kotsakis ldquoCo-exisitng traditions
handmade and wheelmade pottery in Late Bronze Age central Macedoniarsquo Robert Laffineur και
Philip P Betancourt (επιmicro) TECHNI craftsmen craftswomen and craftsmanship in the Aegean
Bronze Age Proceedings of the 6th International Aegean Conference Philadelphia Temple
University 18-21 April 1996 τόmicro 2 (Aegaeum 16) 1997 361-368
Wardle Kenneth A ldquoMycenaean trade and influence in northern Greecerdquo Carol Zerner Peter Zerner και
John Winder (επιmicro) Wace and Blegen pottery as evidence for trade in the Aegean Bronze Age
1939-1989 Proceedings of an International Conference held at the American School of Classical
Studies at Athens December 2-3 1989 Amsterdam Gieben 1993 117-141
ΑΠΟΘΗΚΕΥΣΗ
Τουλούmicroης Κοσmicroάς Το περίσσευmicroα στην προϊστορία η προϊστορική οικονοmicroία microε βάση τα αρχαιολογικά
δεδοmicroένα Θεσσαλονίκη Σύγχρονη Παιδεία 1996
Margomenou Despina ldquoFood storage in prehistoric Greece interrogating complexity at the margins of
the lsquoMycenaean worldrsquordquo Journal of Mediterranean Archaeology 21 2 (2008) 191-212
Margomenou Despina Stelios Andreou και Kostas Kotsakis ldquoThe Thessaloniki tell an approach to the
study of the pithoi and the question of storage in the Late Bronze Agerdquo ΑΕΜΘ 19 (2005) 157-
171
26
ΕΙΚΟΝΕΣ
Εικόνα 1 Γυναικείο στεατοπυγικό ειδώλιο από πηλό της αρχαιότερης νεολιθικής
(Νέα Νικοmicroήδεια Αρχαιολογικό Μουσείο Βέροιας)
∆ηmicroήτριος Ρ Θεοχάρης Νεολιθική Ελλάς Αθήνα Εθνική Τράπεζα της Ελλάδος 1973 εικ 18 Ίδρυmicroα Μείζονος Ελληνισmicroού lthttpwwwfhwgrchronos01engallerynlnikomidnikom4maxhtmlgt
27
Εικόνα 2 Γυναικείο ειδώλιο από πηλό της νεότερης νεολιθικής (Μακρύγιαλος)
Μάνθος Μπέσιος και Μαρία Παππά Πύδνα Κατερίνη Πιερική Αναπτυξιακή 1995 25 Ίδρυmicroα Μείζονος Ελληνισmicroού lthttpwwwfhwgrchronos01engallerynlmakrygmakryg12maxhtmlgt
28
Εικόνα 3 Γυναικείο πήλινο ειδώλιο της νεότερης νεολιθικής (Μάνδαλο
Αρχαιολογικό Μουσείο Πέλλας)
Φωτογραφικό αρχείο Αικατερίνης Παπαευθυmicroίου-Παπανθίmicroου και Αγγελικής Πιλάλη-Παπαστερίου Ίδρυmicroα Μείζονος Ελληνισmicroού lthttpwwwfhwgrchronos01engallerynlmandalomandalo6maxhtmlgt
29
Εικόνα 4 Γυναικείο ακρόλιθο ειδώλιο της νεότερης νεολιθικής (Μάνδαλο
Αρχαιολογικό Μουσείο Πέλλας)
Φωτογραφικό αρχείο Αικατερίνης Παπαευθυmicroίου-Παπανθίmicroου και Αγγελικής Πιλάλη-Παπαστερίου Ίδρυmicroα Μείζονος Ελληνισmicroού lthttpwwwfhwgrchronos01engallerynlmandalomandalo4htmlgt lthttpwwwfhwgrchronos01engallerynlmandalomandalo5maxhtmlgt
30
Εικόνα 5 Γυναικείο σχηmicroατοποιηmicroένο ειδώλιο από πέτρα της τελικής νεολιθικής
(Σιταγροί Αρχαιολογικό Μουσείο ∆ράmicroας)
Γεώργιος Α Παπαθανασόπουλος (επιmicro) Ο νεολιθικός πολιτισmicroός στην Ελλάδα Αθήνα Ίδρυmicroα Νικολάου Π Γουλανδρή - Μουσείο Κυκλαδικής Τέχνης 1996 αρ καταλόγου 200 Ίδρυmicroα Μείζονος Ελληνισmicroού lthttpwwwfhwgrchronos01engallerynlsitagsitag3htmlgt
31
Εικόνα 6 Σταυρόσχηmicroα ειδώλια από microάρmicroαρο της νεότερης νεολιθικής
(Μακρύγιαλος)
Μάνθος Μπέσιος και Μαρία Παππά Πύδνα Κατερίνη Πιερική Αναπτυξιακή 1995 22 Ίδρυmicroα Μείζονος Ελληνισmicroού lthttpwwwfhwgrchronos01engallerynlmakrygmakryg6maxhtmlgt
32
Εικόνα 7 Κοσmicroήmicroατα από Σπόνδυλο (Σιταγροί Αρχαιολογικό Μουσείο ∆ράmicroας)
∆ηmicroήτριος Ρ Θεοχάρης Νεολιθική Ελλάς Αθήνα Εθνική Τράπεζα της Ελλάδος 1973 εικ 110 Ίδρυmicroα Μείζονος Ελληνισmicroού lthttpwwwfhwgrchronos01engallerynlsitagsitag5htmlgt
33
Εικόνα 8 Κοσmicroήmicroατα από Σπόνδυλο της τελικής νεολιθικής (Μακρύγιαλος)
Μάνθος Μπέσιος και Μαρία Παππά Πύδνα Κατερίνη Πιερική Αναπτυξιακή 1995 32 Ίδρυmicroα Μείζονος Ελληνισmicroού lthttpwwwfhwgrchronos01engallerynlmakrygmakryg19htmlgt
34
Εικόνα 9 Περίβολος της νεότερης-τελικής νεολιθικής στο Μάνδαλο
Φωτογραφικό αρχείο Αικατερίνης Παπαευθυmicroίου-Παπανθίmicroου και Αγγελικής Πιλάλη-Παπαστερίου Ίδρυmicroα Μείζονος Ελληνισmicroού lthttpwwwfhwgrchronos01engallerynlmandalomandalo2htmlgt
35
Εικόνα 10 Τάφροι της νεότερης νεολιθικής στον Μακρύγιαλο
Μάνθος Μπέσιος και Μαρία Παππά Πύδνα Κατερίνη Πιερική Αναπτυξιακή 1995 23 Ίδρυmicroα Μείζονος Ελληνισmicroού lthttpwwwfhwgrchronos01engallerynlmakrygmakryg1htmlgt
36
Εικόνα 11 Αποθηκευτικοί χώροι της ύστερης εποχής του χαλκού στην Άσσηρο
Kenneth A Wardle Institute of Archaeology and Antiquity University of Birmingham
lthttpartswebbhamacukahakawAssirosassirosiaph12htmgt
37
Εικόνα 12 Αναπαράσταση πασσαλόπηκτου οικήmicroατος της αρχαιότερης νεολιθικής
στη Νέα Νικοmicroήδεια
∆ηmicroήτριος Ρ Θεοχάρης Νεολιθική Ελλάς Αθήνα Εθνική Τράπεζα της Ελλάδος σχ 14 Ίδρυmicroα Μείζονος Ελληνισmicroού lthttpwwwfhwgrchronos01engallerynlnikomidnikom2htmlgt
38
Εικόνα 13 Πασσσαλόπηκτα οικήmicroατα και φούρνοι της πρώιmicroης εποχής στο
Αρχοντικό
Τοmicroέας Αρχαιολογίας Τmicroήmicroα Ιστορίας και Αρχαιολογίας Αριστοτελείου Πανεπιστηmicroίου Θεσσαλονίκης lthttpwwwhistauthgrtomeisarchaeologyresearchexcavationsarhondikohtmgt
39
Εικόνα 14 Πήλινες άγκυρες της πρώιmicroης εποχής του χαλκού από τα Σέρβια
Kenneth A Wardle Institute of Archaeology and Antiquity University of Birmingham lthttpartswebbhamacukahakawServiaserviaclayhtmgt
40
Εικόνα 15 Τοπική microυκηναϊκή κεραmicroική από την Άσσηρο (γύρω στο 1150 πΧ)
Kenneth A Wardle Institute of Archaeology and Antiquity University of Birmingham lthttpartswebbhamacukahakawAssirosassirosmycenaean2htmgt
20
Kroll Helmut J Kastanas die Pfanzenfunde (PAS 2) Berlin 1983
Λιβαδοπόταmicroος
Τρανταλίδου Κ Π Καρκάνας Ε Μπελεγρίνου Θ Χατζηθεοδώρου laquoΣπήλαιο σε microια σηmicroαντική δίοδο
της ∆υτικής Μακεδονίας στο Φαράγγι του Λιβαδοπόταmicroου πρώτη παρουσίασηraquo ΑΕΜΘ 19
(2005) 579-594
Μακρύγιαλος
Βλ Μ Παππά (Θέρmicroη)
Μάνδαλο
Μερούσης Νίκος και Μαριάννα Νικολαΐδου laquoΗ κεραmicroική της νεολιθικής και της πρώιmicroης εποχής του
χαλκού από τον προϊστορικό οικισmicroό Μανδάλου Πέλλας η τεχνολογική διαφοροποίησηraquo ΑΕΜΘ
11 (1997) 155-163
Παπαευθυmicroίου-Παπανθίmicroου Αικατερίνη laquoΤρία νεολιθικά ειδώλια από το Μάνδαλο της Μακεδονίαςraquo
Ειλαπίνη τόmicroος τιmicroητικός για τον καθηγητή Νικόλαο Πλάτωνα Ηράκλειο ∆ήmicroος Ηρακλείου
Βικελαία Βιβλιοθήκη 1987 171-177
Παπαευθυmicroίου-Παπανθίmicroου Αικατερίνη και Αγγελική Πιλάλη-Παπαστερίου laquoΑνασκαφές στο
Μάνδαλοraquo ΑΕΜΘ 1 (1987) 173-180
_____ laquoΑνασκαφή στο Μάνδαλοraquo ΑΕΜΘ 2 (1988) 127-135
_____ laquoΗ ανασκαφική έρευνα στο Μάνδαλο 1987-1990raquo Εγνατία 2 (1990) 411-421
_____ laquoΟ προϊστορικός οικισmicroός στο Μάνδαλο νέα στοιχεία στην προϊστορία της Μακεδονίαςraquo Αρχαία
Μακεδονία V Ανακοινώσεις κατά το 5ο ∆ιεθνές Συmicroπόσιο Θεσσαλονίκη 10-15 Οκτωβρίου 1989
τόmicro 2 (Ίδρυmicroα Μελετών Χερσονήσου του Αίmicroου 240) Θεσσαλονίκη 1993 1207-1216
_____ laquoΟι προϊστορικοί οικισmicroοί στο Μάνδαλο και στο Αρχοντικό Πέλλαςraquo ΑΕΜΘ 10Α (1996) 143-
158
Πιλάλη-Παπαστερίου Αγγελική Αικατερίνη Παπαευθυmicroίου-Παπανθίmicroου Κώστας Κωτσάκης και Θώmicroη
Σαββοπούλου laquoΝέος προϊστορικός οικισmicroός στο Μάνδαλο ∆υτικής Μακεδονίαςraquo Αρχαία
Μακεδονία IV Ανακοινώσεις κατά το 4ο ∆ιεθνές Συmicroπόσιο Θεσσαλονίκη 21-25 Σεπτεmicroβρίου 1983
(Ίδρυmicroα Μελετών Χερσονήσου του Αίmicroου 204) Θεσσαλονίκη 1986 451-465
Nikolaidou Marianna Nikos Merousis Aikaterini Papanthimou και Angeliki Papasteriou ldquoFrom metron
to context in NeolithicEarly Bronze Age Mandalon northwestern Greece the example of
ceramicsrdquo Karen Polinger Foster και Robert Laffineur (επιmicro) METRON measuring the Aegean
Bronze Age Proceedings of the 9th International Aegean Conference Yale University 18-21 April
2002 (Aegaeum 24) 2003 317-325
Valamoti Soultana Plants and people in Late Neolithic and Early Bronze Age Greece an
archaeobotanical investigation (BAR IS 1258) 2004
21
Νέα Νικοmicroήδεια
Rodden Robert J και Kenneth A Wardle (επιmicro) Nea Nikomedeia I the excavation of an Early
Neolithic village in northern Greece 1961-1964 directed by R J Rodden The excavation and the
ceramic assemblage (BSA supplementary volume 25) London British School at Athens 1996
Ντικιλί Τας
Koukouli-Chryssanthaki Haiumldo Reneacute Treuil Laurent Lespez και Dimitra Malamidou Dikili Tash
village preacutehistorique de Maceacutedoine orientale Recherches franco-helleacuteniques dirigeacutees par la
Socieacuteteacute archeacuteologique drsquoAthegravenes et lrsquoEacutecole franccedilaise drsquoAthegravenes (1986-2001) (Bibliothegraveque de la
Socieacuteteacute Αrcheacuteologique drsquoAthegravenes 254) Athegravenes 2008
Treuil Reneacute (επιmicro) Dikili Tash τόmicro 1 (BCH suppleacutement 24) 1992
_____ (επιmicro) Dikili Tash τόmicro 2 (BCH suppleacutement 37) 2004
Ροδοχώρι
Rodden Robert J ldquoRecent discoveries from prehistoric Macedonia (an interim report)rdquo Balkan Studies
5 (1964) 110-124
Σέρβια
Ridley Cressida Kenneth A Wardle και Catharine A Μould microε τη συνεργασία των Jill Carington
Smith Rupert Housely Jonathan Musgrave και Bill Phelps Servia I Anglo-Hellenic rescue
excavations 1971-73 directed by Katerina Rhomiopoulou and Cressida Ridley (BSA
supplementary volume 32) London British School at Athens 2000
Σιταγροί
Elster Ernestine S ldquoConstruction and use of the Early Bronze Age Burnt House at Sitagroi craft and
technologyrdquo Robert Laffineur και Philip P Betancourt (επιmicro) TECHNI craftsmen craftswomen
and craftsmanship in the Aegean Bronze Age Proceedings of the 6th International Aegean
Conference Philadelphia Temple University 18-21 April 1996 τόmicro 1 (Aegaeum 16) 1997 19-
35
Elster Ernestine S και Colin Renfrew (επιmicro) Prehistoric Sitagroi excavations in northeast Greece
1968-1970 The final report τόmicro 2 (UCLA MA 20) 2003
Renfrew Colin Marija Gimbutas και Ernestine S Elster (επιmicro) Excavations at Sitagroi a prehistoric
village in northeast Greece τόmicro 1 (UCLA MA 13) 1986
Σκάλα Σωτήρος
Κουκούλη-Χρυσανθάκη Χάιδω laquoΟικισmicroός της πρώιmicroης εποχής του χαλκού στη Σκάλα Σωτήρος
Θάσουraquo ΑΕΜΘ 1 (1987) 389-406
22
_____ laquoΟικισmicroός της πρώιmicroης εποχής του χαλκού στη Σκάλα Σωτήρος Θάσου ΙΙraquo ΑΕΜΘ 2 (1988) 421-
431
_____ laquoΑνασκαφή Σκάλας Σωτήροςraquo ΑΕΜΘ 3 (1989) 507-520
_____ laquoΑνασκαφή Σκάλας Σωτήρος 1990raquo ΑΕΜΘ 4 (1990) 531-545
Τούmicroπα
Αναγνώστου Ιωάννα ∆ηmicroήτρης Κυριάκου Ευαγγελία Κυριατζή και Arturo Vargas laquoΑνασκαφή
Τούmicroπας Θεσσαλονίκης 1990 οι εργασίες στην πλαγιά της Τούmicroπαςraquo ΑΕΜΘ 4 (1990) 277-287
Ανδρέου Στέλιος και Κώστας Κωτσάκης laquoΗ ανασκαφή στην Τούmicroπα Θεσσαλονίκης το 1991raquo ΑΕΜΘ
5 (1991) 209-219
_____ laquoΑνασκαφή Τούmicroπας Θεσσαλονίκης 1992raquo ΑΕΜΘ 6 (1992) 259-272
_____ laquoΗ προϊστορική Τούmicroπα της Θεσσαλονίκης παλιά και νέα ερωτήmicroαταraquo ΑΕΜΘ 10Α (1996) 369-
387
Ανδρέου Στέλιος Κώστας Κωτσάκης και Γιώργος Χ Χουρmicroουζιάδης laquoΑνασκαφή στην Τούmicroπα
Θεσσαλονίκης 1989raquo Εγνατία 2 (1990) 381-404
Κραχτοπούλου Αθανασία και Κοσmicroάς Τουλούmicroης laquoΑνασκαφή Τούmicroπας 1990 οι εργασίες στην
κορυφή της Τούmicroπαςraquo ΑΕΜΘ 4 (1990) 289-297
Κωτσάκης Κώστας και Στέλιος Ανδρέου laquoΠροκαταρκτικές παρατηρήσεις για την οργάνωση του χώρου
στην προϊστορική Τούmicroπα Θεσσαλονίκηςraquo ΑΕΜΘ 1 (1987) 223-232
_____ laquoΠροκαταρκτικές παρατηρήσεις στις αρχιτεκτονικές φάσεις του οικισmicroού της Τούmicroπας
Θεσσαλονίκηςraquo ΑΕΜΘ 3 (1989) 201-213
_____ laquoΑνασκαφή Τούmicroπας Θεσσαλονίκης 1993raquo ΑΕΜΘ 7 (1993) 279-286
Χουρmicroουζιάδης Γιώργος laquoH ανασκαφή της Τούmicroπας (1984-1987) raquo ΑΕΜΘ 1 (1987) 219-222
_____ laquoΗ Τούmicroπα και ο lsquoασιατικός τρόπος παραγωγήςrsquoraquo ΑΕΜΘ 4 (1990) 269-275
ΤΑΦΕΣ
Ανδρόνικος Μανόλης Βεργίνα Ι το νεκροταφείον των τύmicroβων (Βιβλιοθήκη της εν Αθήναις
Αρχαιολογικής Εταιρείας 62) Αθήνα 1969
Γραmicromicroένος ∆ηmicroήτριος Β και Σέβη Τριανταφύλου (επιmicro) Ανθρωπολογικές microελέτες από τη Βόρεια
Ελλάδα τόmicro 1 (∆ηmicroοσιεύmicroατα του Αρχαιολογικού Ινστιτούτου Μακεδονικών και Θρακικών
Σπουδών 5) Θεσσαλονίκη 2004
Ζιώτα Χριστίνα Ταφικές πρακτικές και κοινωνίες της εποχής του χαλκού στη ∆υτική Μακεδονία τα
νεκροταφεία στην Κοιλάδα και τις Γούλες Κοζάνης διδακτορική διατριβή Αριστοτέλειο
Πανεπιστήmicroιο Θεσσαλονίκης Τmicroήmicroα Ιστορίας και Αρχαιολογίας 2007
lthttpcdslibauthgrsubmitarchiveGrizagri-2007-602pdfgt
Καρλιάmicroπας Γιάννης Μάνθος Μπέσιος και Σέβη Τριανταφύλλου laquoΝεκροταφεία της πρώιmicroης εποχής
του σιδήρου στη Βόρεια Πιερίαraquo Νικόλαος Χ Σταmicroπολίδης και Αγγελική Γιαννικούρη (επιmicro) Το
23
Αιγαίο στην πρώιmicroη εποχή του σιδήρου Πρακτικά του ∆ιεθνούς Συmicroποσίου Ρόδος 1-4 Νοεmicroβρίου
2002 Αθήνα Πανεπιστήmicroιο Κρήτης - Υπουργείο Πολιτισmicroού Ινστιτούτο Αιγαιακών Σπουδών
2004 341-352
Καραmicroήτρου-Μεντεσίδη Γεωργία Βόιον - Νότια Ορεστίς αρχαιολογική έρευνα και ιστορική τοπογραφία
2 τόmicroοι Θεσσαλονίκη Θ Αλτιντζής 1999
Κουκούλη-Χρυσανθάκη Χάιδω Πρωτοϊστορική Θάσος τα νεκροταφεία του οικισmicroού Καστρί 3 τόmicroοι
(∆ηmicroοσιεύmicroατα του Αρχαιολογικού ∆ελτίου 45) Αθήνα Υπουργείο Πολιτισmicroού Ταmicroείο
Αρχαιολογικών Πόρων και Απαλλοτριώσεων 1992
Σαββοπούλου Θώmicroη laquoΠαλιό Γυναικόκαστρο το νεκροταφείο των lsquoπεριβόλωνrsquoraquo Νικόλαος Χ
Σταmicroπολίδης (επιmicro) Καύσεις στην εποχή του χαλκού και του σιδήρου Πρακτικά Συmicroποσίου Ρόδος
29 Απριλίου - 2 Μαΐου 1999 Πανεπιστήmicroιο Κρήτης - ΚΒ΄ Εφορεία Προϊστορικών και Κλασικών
Αραχιοτήτων - Μεσογειακή Αρχαιολογική Εταιρεία Αθήνα Πανεπιστήmicroιο Κρήτης 2001 169-185
Linduff Katheryn M και Karen S Rubinson (επιmicro) Are all warriors male Gender roles on the ancient
Eurasian steppe Lanham AltaMira 2008
Papadopoulos John K microε τη συνεργασία των Jonathan H Musgrave Sandor Boumlkoumlnyi Deborah
Ruscillo Ferene Gyulai Kristina Kelertas R E Jones και I K Whitbread The Early Iron Age
cemetery at Torone excavations conducted by the Australian Archaeological Institute at Athens in
collaboration with the Athens Archaeological Society 2 τόmicroοι (UCLA MA 24) 2005
Triantaphyllou Sevi A bioarchaeological approach to prehistoric cemetery populations from central
and western Greek Macedonia (BAR IS 976) 2001
ΝΕΟΛΙΘΙΚΑ ΕΙ∆ΩΛΙΑ
Κοκκινίδου ∆ήmicroητρα Παρελθόν και εξουσία όψεις της αρχαιολογίας στην ελληνική κοινωνία και
εκπαίδευση Θεσσαλονίκη Βάνιας 2005 (κεφ 39)
Κοκκινίδου ∆ήmicroητρα και Μαριάννα Νικολαΐδου Η αρχαιολογία και η κοινωνική ταυτότητα του φύλου
προσεγγίσεις στην αιγαιακή προϊστορία Θεσσαλονίκη Βάνιας 1993 (κεφ 43-44)
Kokkinidou Dimitra και Marianna Nikolaidou ldquoBody imagery in the Aegean Neolithic ideological
implications of anthropomorphic figurinesrdquo Jane Moore και Eleanor Scott (επιmicro) Invisible people
and processes writing gender and childhood into European archaeology London - New York
Leicester University Press 1997 88-112
Talalay Lauren E ldquoHeady business skulls heads and decapitation in Neolithic Anatolia and Greecerdquo
Journal of Mediterranean Archaeology 17 2 (2004) 139-163
ΤΕΛΕΤΟΥΡΓΙΚΕΣ ΟΨΕΙΣ ΤΗΣ ΝΕΟΛΙΘΙΚΗΣ ΚΑΙ ΤΗΣ ΕΠΟΧΗΣ ΤΟΥ ΧΑΛΚΟΥ
Nikolaidou Marianna ldquoOrnament production and use at Sitagroi northeast Greece symbolic and social
implications of an Early Bronze Age technologyrdquo Robert Laffineur και Philip P Betancourt
(επιmicro) TECHNI craftsmen craftswomen and craftsmanship in the Aegean Bronze Age
24
Proceedings of the 6th International Aegean Conference Philadelphia Temple University 18-21
April 1996 τόmicro 1 (Aegaeum 16) 1997 177-196
Nikolaidou Marianna ldquoRitualized technologies in the Aegean Neolithic The crafts of adornmentrdquo
Evangelos Kyriakidis (επιmicro) The archaeology of ritual (UCLA Cotsen Advanced Seminars 3)
2007 183-208
Perlegraves Catherine και Karen D Vitelli ldquoCraft specialization in the Neolithic of Greecerdquo Paul Halstead
(επιmicro) Neolithic society in Greece (SSAA 2) 1999 96-107
ΝΕΟΛΙΘΙΚΟΙ ΠΕΡΙΒΟΛΟΙ
Kokkinidou Dimitra και Marianna Nikolaidou ldquoNeolithic enclosures in Greek Macedonia violent and
non-violent aspects of territorial demarcationrdquo John Carman και Anthony Harding (επιmicro) Ancient
warfare archaeological perspectives Phoenix Mill Sutton 2004 2η έκδοση 89-99
ΜΥΚΗΝΑΪΚΕΣ ΕΠΙ∆ΡΑΣΕΙΣ
Ανδρέου Στέλιος laquoΗ microυκηναϊκή κεραmicroική και οι κοινωνίες της Κεντρικής Μακεδονίας στην ύστερη
εποχή του χαλκούraquo Η περιφέρεια του microυκηναϊκού κόσmicroου II 2003 191-210
Ανδρέου Στέλιος και Κώστας Κωτσάκης laquoΜυκηναϊκή παρουσία Μυκηναϊκή περιφέρεια Η Τούmicroπα
Θεσσαλονίκης microια θέση της εποχής του χαλκού στη Μακεδονίαraquo Η περιφέρεια του microυκηναϊκού
κόσmicroου Ι 1999 107-116
Jung Reinhrad laquoΗ microυκηναϊκή κεραmicroική της Μακεδονίας και η σηmicroασία τηςraquo Η περιφέρεια του
microυκηναϊκού κόσmicroου ΙΙ 2003 211-225
Καραmicroήτρου-Μεντεσίδη Γεωργία laquoΜυκηναϊκά Αιανής Ελιmicroιώτιδας και Άνω Μακεδονίαςraquo Η
περιφέρεια του microυκηναϊκού κόσmicroου ΙΙ 2003 167-190
Στεφανή Λιάνα και Νίκος Μερούσης laquoΤοπίο στην οmicroίχλη η 2η χιλιετία στην πεδιάδα της Κεντρικής
Μακεδονίαςraquo Η περιφέρεια του microυκηναϊκού κόσmicroου ΙΙ 2003 227-242
Andreou Stelios ldquoExploring the patterns of power in the Bronze Age settlements of northern Greece
Keith Branigan (επιmicro) Urbanism in the Aegean Bronze Age (SSAA 4) 2002 160-173
Buxeda J I Garrigoacutes R E Jones V Kilikoglou S T Levi Y Maniatis J Mitchell L Vagnetti K A
Wardle και S Andreou ldquoTechnology transfer at the periphery of the Mycenaean world the case of
Mycenaean pottery found in central Macedonia (Greece) and the plain of Sybaris (Italia)
Archaeometry 43 2 (2003) 263-284
Jung Reinhrad ldquoLate Helladic IIIC at the Touacutembes of Kastanas and Oacutelynthos and the problems of
Macedonian Mycenaean potteryrdquo Sigrid Deger-Jalkotzy και Michaela Zavadil (επιmicro) LH IIIC
chronology and synchronisms Proceedings of the International Workshop held at the Austrian
Academy of Sciences 7-8 May 2001 (Veroumlffentlichungen der Mykenischen Kommision 20)
Wien 2003 131- 144
25
Kiriatzi Evangelia Stelios Andreou Sarantis Dimitriadis και Kostas Kotsakis ldquoCo-exisitng traditions
handmade and wheelmade pottery in Late Bronze Age central Macedoniarsquo Robert Laffineur και
Philip P Betancourt (επιmicro) TECHNI craftsmen craftswomen and craftsmanship in the Aegean
Bronze Age Proceedings of the 6th International Aegean Conference Philadelphia Temple
University 18-21 April 1996 τόmicro 2 (Aegaeum 16) 1997 361-368
Wardle Kenneth A ldquoMycenaean trade and influence in northern Greecerdquo Carol Zerner Peter Zerner και
John Winder (επιmicro) Wace and Blegen pottery as evidence for trade in the Aegean Bronze Age
1939-1989 Proceedings of an International Conference held at the American School of Classical
Studies at Athens December 2-3 1989 Amsterdam Gieben 1993 117-141
ΑΠΟΘΗΚΕΥΣΗ
Τουλούmicroης Κοσmicroάς Το περίσσευmicroα στην προϊστορία η προϊστορική οικονοmicroία microε βάση τα αρχαιολογικά
δεδοmicroένα Θεσσαλονίκη Σύγχρονη Παιδεία 1996
Margomenou Despina ldquoFood storage in prehistoric Greece interrogating complexity at the margins of
the lsquoMycenaean worldrsquordquo Journal of Mediterranean Archaeology 21 2 (2008) 191-212
Margomenou Despina Stelios Andreou και Kostas Kotsakis ldquoThe Thessaloniki tell an approach to the
study of the pithoi and the question of storage in the Late Bronze Agerdquo ΑΕΜΘ 19 (2005) 157-
171
26
ΕΙΚΟΝΕΣ
Εικόνα 1 Γυναικείο στεατοπυγικό ειδώλιο από πηλό της αρχαιότερης νεολιθικής
(Νέα Νικοmicroήδεια Αρχαιολογικό Μουσείο Βέροιας)
∆ηmicroήτριος Ρ Θεοχάρης Νεολιθική Ελλάς Αθήνα Εθνική Τράπεζα της Ελλάδος 1973 εικ 18 Ίδρυmicroα Μείζονος Ελληνισmicroού lthttpwwwfhwgrchronos01engallerynlnikomidnikom4maxhtmlgt
27
Εικόνα 2 Γυναικείο ειδώλιο από πηλό της νεότερης νεολιθικής (Μακρύγιαλος)
Μάνθος Μπέσιος και Μαρία Παππά Πύδνα Κατερίνη Πιερική Αναπτυξιακή 1995 25 Ίδρυmicroα Μείζονος Ελληνισmicroού lthttpwwwfhwgrchronos01engallerynlmakrygmakryg12maxhtmlgt
28
Εικόνα 3 Γυναικείο πήλινο ειδώλιο της νεότερης νεολιθικής (Μάνδαλο
Αρχαιολογικό Μουσείο Πέλλας)
Φωτογραφικό αρχείο Αικατερίνης Παπαευθυmicroίου-Παπανθίmicroου και Αγγελικής Πιλάλη-Παπαστερίου Ίδρυmicroα Μείζονος Ελληνισmicroού lthttpwwwfhwgrchronos01engallerynlmandalomandalo6maxhtmlgt
29
Εικόνα 4 Γυναικείο ακρόλιθο ειδώλιο της νεότερης νεολιθικής (Μάνδαλο
Αρχαιολογικό Μουσείο Πέλλας)
Φωτογραφικό αρχείο Αικατερίνης Παπαευθυmicroίου-Παπανθίmicroου και Αγγελικής Πιλάλη-Παπαστερίου Ίδρυmicroα Μείζονος Ελληνισmicroού lthttpwwwfhwgrchronos01engallerynlmandalomandalo4htmlgt lthttpwwwfhwgrchronos01engallerynlmandalomandalo5maxhtmlgt
30
Εικόνα 5 Γυναικείο σχηmicroατοποιηmicroένο ειδώλιο από πέτρα της τελικής νεολιθικής
(Σιταγροί Αρχαιολογικό Μουσείο ∆ράmicroας)
Γεώργιος Α Παπαθανασόπουλος (επιmicro) Ο νεολιθικός πολιτισmicroός στην Ελλάδα Αθήνα Ίδρυmicroα Νικολάου Π Γουλανδρή - Μουσείο Κυκλαδικής Τέχνης 1996 αρ καταλόγου 200 Ίδρυmicroα Μείζονος Ελληνισmicroού lthttpwwwfhwgrchronos01engallerynlsitagsitag3htmlgt
31
Εικόνα 6 Σταυρόσχηmicroα ειδώλια από microάρmicroαρο της νεότερης νεολιθικής
(Μακρύγιαλος)
Μάνθος Μπέσιος και Μαρία Παππά Πύδνα Κατερίνη Πιερική Αναπτυξιακή 1995 22 Ίδρυmicroα Μείζονος Ελληνισmicroού lthttpwwwfhwgrchronos01engallerynlmakrygmakryg6maxhtmlgt
32
Εικόνα 7 Κοσmicroήmicroατα από Σπόνδυλο (Σιταγροί Αρχαιολογικό Μουσείο ∆ράmicroας)
∆ηmicroήτριος Ρ Θεοχάρης Νεολιθική Ελλάς Αθήνα Εθνική Τράπεζα της Ελλάδος 1973 εικ 110 Ίδρυmicroα Μείζονος Ελληνισmicroού lthttpwwwfhwgrchronos01engallerynlsitagsitag5htmlgt
33
Εικόνα 8 Κοσmicroήmicroατα από Σπόνδυλο της τελικής νεολιθικής (Μακρύγιαλος)
Μάνθος Μπέσιος και Μαρία Παππά Πύδνα Κατερίνη Πιερική Αναπτυξιακή 1995 32 Ίδρυmicroα Μείζονος Ελληνισmicroού lthttpwwwfhwgrchronos01engallerynlmakrygmakryg19htmlgt
34
Εικόνα 9 Περίβολος της νεότερης-τελικής νεολιθικής στο Μάνδαλο
Φωτογραφικό αρχείο Αικατερίνης Παπαευθυmicroίου-Παπανθίmicroου και Αγγελικής Πιλάλη-Παπαστερίου Ίδρυmicroα Μείζονος Ελληνισmicroού lthttpwwwfhwgrchronos01engallerynlmandalomandalo2htmlgt
35
Εικόνα 10 Τάφροι της νεότερης νεολιθικής στον Μακρύγιαλο
Μάνθος Μπέσιος και Μαρία Παππά Πύδνα Κατερίνη Πιερική Αναπτυξιακή 1995 23 Ίδρυmicroα Μείζονος Ελληνισmicroού lthttpwwwfhwgrchronos01engallerynlmakrygmakryg1htmlgt
36
Εικόνα 11 Αποθηκευτικοί χώροι της ύστερης εποχής του χαλκού στην Άσσηρο
Kenneth A Wardle Institute of Archaeology and Antiquity University of Birmingham
lthttpartswebbhamacukahakawAssirosassirosiaph12htmgt
37
Εικόνα 12 Αναπαράσταση πασσαλόπηκτου οικήmicroατος της αρχαιότερης νεολιθικής
στη Νέα Νικοmicroήδεια
∆ηmicroήτριος Ρ Θεοχάρης Νεολιθική Ελλάς Αθήνα Εθνική Τράπεζα της Ελλάδος σχ 14 Ίδρυmicroα Μείζονος Ελληνισmicroού lthttpwwwfhwgrchronos01engallerynlnikomidnikom2htmlgt
38
Εικόνα 13 Πασσσαλόπηκτα οικήmicroατα και φούρνοι της πρώιmicroης εποχής στο
Αρχοντικό
Τοmicroέας Αρχαιολογίας Τmicroήmicroα Ιστορίας και Αρχαιολογίας Αριστοτελείου Πανεπιστηmicroίου Θεσσαλονίκης lthttpwwwhistauthgrtomeisarchaeologyresearchexcavationsarhondikohtmgt
39
Εικόνα 14 Πήλινες άγκυρες της πρώιmicroης εποχής του χαλκού από τα Σέρβια
Kenneth A Wardle Institute of Archaeology and Antiquity University of Birmingham lthttpartswebbhamacukahakawServiaserviaclayhtmgt
40
Εικόνα 15 Τοπική microυκηναϊκή κεραmicroική από την Άσσηρο (γύρω στο 1150 πΧ)
Kenneth A Wardle Institute of Archaeology and Antiquity University of Birmingham lthttpartswebbhamacukahakawAssirosassirosmycenaean2htmgt
21
Νέα Νικοmicroήδεια
Rodden Robert J και Kenneth A Wardle (επιmicro) Nea Nikomedeia I the excavation of an Early
Neolithic village in northern Greece 1961-1964 directed by R J Rodden The excavation and the
ceramic assemblage (BSA supplementary volume 25) London British School at Athens 1996
Ντικιλί Τας
Koukouli-Chryssanthaki Haiumldo Reneacute Treuil Laurent Lespez και Dimitra Malamidou Dikili Tash
village preacutehistorique de Maceacutedoine orientale Recherches franco-helleacuteniques dirigeacutees par la
Socieacuteteacute archeacuteologique drsquoAthegravenes et lrsquoEacutecole franccedilaise drsquoAthegravenes (1986-2001) (Bibliothegraveque de la
Socieacuteteacute Αrcheacuteologique drsquoAthegravenes 254) Athegravenes 2008
Treuil Reneacute (επιmicro) Dikili Tash τόmicro 1 (BCH suppleacutement 24) 1992
_____ (επιmicro) Dikili Tash τόmicro 2 (BCH suppleacutement 37) 2004
Ροδοχώρι
Rodden Robert J ldquoRecent discoveries from prehistoric Macedonia (an interim report)rdquo Balkan Studies
5 (1964) 110-124
Σέρβια
Ridley Cressida Kenneth A Wardle και Catharine A Μould microε τη συνεργασία των Jill Carington
Smith Rupert Housely Jonathan Musgrave και Bill Phelps Servia I Anglo-Hellenic rescue
excavations 1971-73 directed by Katerina Rhomiopoulou and Cressida Ridley (BSA
supplementary volume 32) London British School at Athens 2000
Σιταγροί
Elster Ernestine S ldquoConstruction and use of the Early Bronze Age Burnt House at Sitagroi craft and
technologyrdquo Robert Laffineur και Philip P Betancourt (επιmicro) TECHNI craftsmen craftswomen
and craftsmanship in the Aegean Bronze Age Proceedings of the 6th International Aegean
Conference Philadelphia Temple University 18-21 April 1996 τόmicro 1 (Aegaeum 16) 1997 19-
35
Elster Ernestine S και Colin Renfrew (επιmicro) Prehistoric Sitagroi excavations in northeast Greece
1968-1970 The final report τόmicro 2 (UCLA MA 20) 2003
Renfrew Colin Marija Gimbutas και Ernestine S Elster (επιmicro) Excavations at Sitagroi a prehistoric
village in northeast Greece τόmicro 1 (UCLA MA 13) 1986
Σκάλα Σωτήρος
Κουκούλη-Χρυσανθάκη Χάιδω laquoΟικισmicroός της πρώιmicroης εποχής του χαλκού στη Σκάλα Σωτήρος
Θάσουraquo ΑΕΜΘ 1 (1987) 389-406
22
_____ laquoΟικισmicroός της πρώιmicroης εποχής του χαλκού στη Σκάλα Σωτήρος Θάσου ΙΙraquo ΑΕΜΘ 2 (1988) 421-
431
_____ laquoΑνασκαφή Σκάλας Σωτήροςraquo ΑΕΜΘ 3 (1989) 507-520
_____ laquoΑνασκαφή Σκάλας Σωτήρος 1990raquo ΑΕΜΘ 4 (1990) 531-545
Τούmicroπα
Αναγνώστου Ιωάννα ∆ηmicroήτρης Κυριάκου Ευαγγελία Κυριατζή και Arturo Vargas laquoΑνασκαφή
Τούmicroπας Θεσσαλονίκης 1990 οι εργασίες στην πλαγιά της Τούmicroπαςraquo ΑΕΜΘ 4 (1990) 277-287
Ανδρέου Στέλιος και Κώστας Κωτσάκης laquoΗ ανασκαφή στην Τούmicroπα Θεσσαλονίκης το 1991raquo ΑΕΜΘ
5 (1991) 209-219
_____ laquoΑνασκαφή Τούmicroπας Θεσσαλονίκης 1992raquo ΑΕΜΘ 6 (1992) 259-272
_____ laquoΗ προϊστορική Τούmicroπα της Θεσσαλονίκης παλιά και νέα ερωτήmicroαταraquo ΑΕΜΘ 10Α (1996) 369-
387
Ανδρέου Στέλιος Κώστας Κωτσάκης και Γιώργος Χ Χουρmicroουζιάδης laquoΑνασκαφή στην Τούmicroπα
Θεσσαλονίκης 1989raquo Εγνατία 2 (1990) 381-404
Κραχτοπούλου Αθανασία και Κοσmicroάς Τουλούmicroης laquoΑνασκαφή Τούmicroπας 1990 οι εργασίες στην
κορυφή της Τούmicroπαςraquo ΑΕΜΘ 4 (1990) 289-297
Κωτσάκης Κώστας και Στέλιος Ανδρέου laquoΠροκαταρκτικές παρατηρήσεις για την οργάνωση του χώρου
στην προϊστορική Τούmicroπα Θεσσαλονίκηςraquo ΑΕΜΘ 1 (1987) 223-232
_____ laquoΠροκαταρκτικές παρατηρήσεις στις αρχιτεκτονικές φάσεις του οικισmicroού της Τούmicroπας
Θεσσαλονίκηςraquo ΑΕΜΘ 3 (1989) 201-213
_____ laquoΑνασκαφή Τούmicroπας Θεσσαλονίκης 1993raquo ΑΕΜΘ 7 (1993) 279-286
Χουρmicroουζιάδης Γιώργος laquoH ανασκαφή της Τούmicroπας (1984-1987) raquo ΑΕΜΘ 1 (1987) 219-222
_____ laquoΗ Τούmicroπα και ο lsquoασιατικός τρόπος παραγωγήςrsquoraquo ΑΕΜΘ 4 (1990) 269-275
ΤΑΦΕΣ
Ανδρόνικος Μανόλης Βεργίνα Ι το νεκροταφείον των τύmicroβων (Βιβλιοθήκη της εν Αθήναις
Αρχαιολογικής Εταιρείας 62) Αθήνα 1969
Γραmicromicroένος ∆ηmicroήτριος Β και Σέβη Τριανταφύλου (επιmicro) Ανθρωπολογικές microελέτες από τη Βόρεια
Ελλάδα τόmicro 1 (∆ηmicroοσιεύmicroατα του Αρχαιολογικού Ινστιτούτου Μακεδονικών και Θρακικών
Σπουδών 5) Θεσσαλονίκη 2004
Ζιώτα Χριστίνα Ταφικές πρακτικές και κοινωνίες της εποχής του χαλκού στη ∆υτική Μακεδονία τα
νεκροταφεία στην Κοιλάδα και τις Γούλες Κοζάνης διδακτορική διατριβή Αριστοτέλειο
Πανεπιστήmicroιο Θεσσαλονίκης Τmicroήmicroα Ιστορίας και Αρχαιολογίας 2007
lthttpcdslibauthgrsubmitarchiveGrizagri-2007-602pdfgt
Καρλιάmicroπας Γιάννης Μάνθος Μπέσιος και Σέβη Τριανταφύλλου laquoΝεκροταφεία της πρώιmicroης εποχής
του σιδήρου στη Βόρεια Πιερίαraquo Νικόλαος Χ Σταmicroπολίδης και Αγγελική Γιαννικούρη (επιmicro) Το
23
Αιγαίο στην πρώιmicroη εποχή του σιδήρου Πρακτικά του ∆ιεθνούς Συmicroποσίου Ρόδος 1-4 Νοεmicroβρίου
2002 Αθήνα Πανεπιστήmicroιο Κρήτης - Υπουργείο Πολιτισmicroού Ινστιτούτο Αιγαιακών Σπουδών
2004 341-352
Καραmicroήτρου-Μεντεσίδη Γεωργία Βόιον - Νότια Ορεστίς αρχαιολογική έρευνα και ιστορική τοπογραφία
2 τόmicroοι Θεσσαλονίκη Θ Αλτιντζής 1999
Κουκούλη-Χρυσανθάκη Χάιδω Πρωτοϊστορική Θάσος τα νεκροταφεία του οικισmicroού Καστρί 3 τόmicroοι
(∆ηmicroοσιεύmicroατα του Αρχαιολογικού ∆ελτίου 45) Αθήνα Υπουργείο Πολιτισmicroού Ταmicroείο
Αρχαιολογικών Πόρων και Απαλλοτριώσεων 1992
Σαββοπούλου Θώmicroη laquoΠαλιό Γυναικόκαστρο το νεκροταφείο των lsquoπεριβόλωνrsquoraquo Νικόλαος Χ
Σταmicroπολίδης (επιmicro) Καύσεις στην εποχή του χαλκού και του σιδήρου Πρακτικά Συmicroποσίου Ρόδος
29 Απριλίου - 2 Μαΐου 1999 Πανεπιστήmicroιο Κρήτης - ΚΒ΄ Εφορεία Προϊστορικών και Κλασικών
Αραχιοτήτων - Μεσογειακή Αρχαιολογική Εταιρεία Αθήνα Πανεπιστήmicroιο Κρήτης 2001 169-185
Linduff Katheryn M και Karen S Rubinson (επιmicro) Are all warriors male Gender roles on the ancient
Eurasian steppe Lanham AltaMira 2008
Papadopoulos John K microε τη συνεργασία των Jonathan H Musgrave Sandor Boumlkoumlnyi Deborah
Ruscillo Ferene Gyulai Kristina Kelertas R E Jones και I K Whitbread The Early Iron Age
cemetery at Torone excavations conducted by the Australian Archaeological Institute at Athens in
collaboration with the Athens Archaeological Society 2 τόmicroοι (UCLA MA 24) 2005
Triantaphyllou Sevi A bioarchaeological approach to prehistoric cemetery populations from central
and western Greek Macedonia (BAR IS 976) 2001
ΝΕΟΛΙΘΙΚΑ ΕΙ∆ΩΛΙΑ
Κοκκινίδου ∆ήmicroητρα Παρελθόν και εξουσία όψεις της αρχαιολογίας στην ελληνική κοινωνία και
εκπαίδευση Θεσσαλονίκη Βάνιας 2005 (κεφ 39)
Κοκκινίδου ∆ήmicroητρα και Μαριάννα Νικολαΐδου Η αρχαιολογία και η κοινωνική ταυτότητα του φύλου
προσεγγίσεις στην αιγαιακή προϊστορία Θεσσαλονίκη Βάνιας 1993 (κεφ 43-44)
Kokkinidou Dimitra και Marianna Nikolaidou ldquoBody imagery in the Aegean Neolithic ideological
implications of anthropomorphic figurinesrdquo Jane Moore και Eleanor Scott (επιmicro) Invisible people
and processes writing gender and childhood into European archaeology London - New York
Leicester University Press 1997 88-112
Talalay Lauren E ldquoHeady business skulls heads and decapitation in Neolithic Anatolia and Greecerdquo
Journal of Mediterranean Archaeology 17 2 (2004) 139-163
ΤΕΛΕΤΟΥΡΓΙΚΕΣ ΟΨΕΙΣ ΤΗΣ ΝΕΟΛΙΘΙΚΗΣ ΚΑΙ ΤΗΣ ΕΠΟΧΗΣ ΤΟΥ ΧΑΛΚΟΥ
Nikolaidou Marianna ldquoOrnament production and use at Sitagroi northeast Greece symbolic and social
implications of an Early Bronze Age technologyrdquo Robert Laffineur και Philip P Betancourt
(επιmicro) TECHNI craftsmen craftswomen and craftsmanship in the Aegean Bronze Age
24
Proceedings of the 6th International Aegean Conference Philadelphia Temple University 18-21
April 1996 τόmicro 1 (Aegaeum 16) 1997 177-196
Nikolaidou Marianna ldquoRitualized technologies in the Aegean Neolithic The crafts of adornmentrdquo
Evangelos Kyriakidis (επιmicro) The archaeology of ritual (UCLA Cotsen Advanced Seminars 3)
2007 183-208
Perlegraves Catherine και Karen D Vitelli ldquoCraft specialization in the Neolithic of Greecerdquo Paul Halstead
(επιmicro) Neolithic society in Greece (SSAA 2) 1999 96-107
ΝΕΟΛΙΘΙΚΟΙ ΠΕΡΙΒΟΛΟΙ
Kokkinidou Dimitra και Marianna Nikolaidou ldquoNeolithic enclosures in Greek Macedonia violent and
non-violent aspects of territorial demarcationrdquo John Carman και Anthony Harding (επιmicro) Ancient
warfare archaeological perspectives Phoenix Mill Sutton 2004 2η έκδοση 89-99
ΜΥΚΗΝΑΪΚΕΣ ΕΠΙ∆ΡΑΣΕΙΣ
Ανδρέου Στέλιος laquoΗ microυκηναϊκή κεραmicroική και οι κοινωνίες της Κεντρικής Μακεδονίας στην ύστερη
εποχή του χαλκούraquo Η περιφέρεια του microυκηναϊκού κόσmicroου II 2003 191-210
Ανδρέου Στέλιος και Κώστας Κωτσάκης laquoΜυκηναϊκή παρουσία Μυκηναϊκή περιφέρεια Η Τούmicroπα
Θεσσαλονίκης microια θέση της εποχής του χαλκού στη Μακεδονίαraquo Η περιφέρεια του microυκηναϊκού
κόσmicroου Ι 1999 107-116
Jung Reinhrad laquoΗ microυκηναϊκή κεραmicroική της Μακεδονίας και η σηmicroασία τηςraquo Η περιφέρεια του
microυκηναϊκού κόσmicroου ΙΙ 2003 211-225
Καραmicroήτρου-Μεντεσίδη Γεωργία laquoΜυκηναϊκά Αιανής Ελιmicroιώτιδας και Άνω Μακεδονίαςraquo Η
περιφέρεια του microυκηναϊκού κόσmicroου ΙΙ 2003 167-190
Στεφανή Λιάνα και Νίκος Μερούσης laquoΤοπίο στην οmicroίχλη η 2η χιλιετία στην πεδιάδα της Κεντρικής
Μακεδονίαςraquo Η περιφέρεια του microυκηναϊκού κόσmicroου ΙΙ 2003 227-242
Andreou Stelios ldquoExploring the patterns of power in the Bronze Age settlements of northern Greece
Keith Branigan (επιmicro) Urbanism in the Aegean Bronze Age (SSAA 4) 2002 160-173
Buxeda J I Garrigoacutes R E Jones V Kilikoglou S T Levi Y Maniatis J Mitchell L Vagnetti K A
Wardle και S Andreou ldquoTechnology transfer at the periphery of the Mycenaean world the case of
Mycenaean pottery found in central Macedonia (Greece) and the plain of Sybaris (Italia)
Archaeometry 43 2 (2003) 263-284
Jung Reinhrad ldquoLate Helladic IIIC at the Touacutembes of Kastanas and Oacutelynthos and the problems of
Macedonian Mycenaean potteryrdquo Sigrid Deger-Jalkotzy και Michaela Zavadil (επιmicro) LH IIIC
chronology and synchronisms Proceedings of the International Workshop held at the Austrian
Academy of Sciences 7-8 May 2001 (Veroumlffentlichungen der Mykenischen Kommision 20)
Wien 2003 131- 144
25
Kiriatzi Evangelia Stelios Andreou Sarantis Dimitriadis και Kostas Kotsakis ldquoCo-exisitng traditions
handmade and wheelmade pottery in Late Bronze Age central Macedoniarsquo Robert Laffineur και
Philip P Betancourt (επιmicro) TECHNI craftsmen craftswomen and craftsmanship in the Aegean
Bronze Age Proceedings of the 6th International Aegean Conference Philadelphia Temple
University 18-21 April 1996 τόmicro 2 (Aegaeum 16) 1997 361-368
Wardle Kenneth A ldquoMycenaean trade and influence in northern Greecerdquo Carol Zerner Peter Zerner και
John Winder (επιmicro) Wace and Blegen pottery as evidence for trade in the Aegean Bronze Age
1939-1989 Proceedings of an International Conference held at the American School of Classical
Studies at Athens December 2-3 1989 Amsterdam Gieben 1993 117-141
ΑΠΟΘΗΚΕΥΣΗ
Τουλούmicroης Κοσmicroάς Το περίσσευmicroα στην προϊστορία η προϊστορική οικονοmicroία microε βάση τα αρχαιολογικά
δεδοmicroένα Θεσσαλονίκη Σύγχρονη Παιδεία 1996
Margomenou Despina ldquoFood storage in prehistoric Greece interrogating complexity at the margins of
the lsquoMycenaean worldrsquordquo Journal of Mediterranean Archaeology 21 2 (2008) 191-212
Margomenou Despina Stelios Andreou και Kostas Kotsakis ldquoThe Thessaloniki tell an approach to the
study of the pithoi and the question of storage in the Late Bronze Agerdquo ΑΕΜΘ 19 (2005) 157-
171
26
ΕΙΚΟΝΕΣ
Εικόνα 1 Γυναικείο στεατοπυγικό ειδώλιο από πηλό της αρχαιότερης νεολιθικής
(Νέα Νικοmicroήδεια Αρχαιολογικό Μουσείο Βέροιας)
∆ηmicroήτριος Ρ Θεοχάρης Νεολιθική Ελλάς Αθήνα Εθνική Τράπεζα της Ελλάδος 1973 εικ 18 Ίδρυmicroα Μείζονος Ελληνισmicroού lthttpwwwfhwgrchronos01engallerynlnikomidnikom4maxhtmlgt
27
Εικόνα 2 Γυναικείο ειδώλιο από πηλό της νεότερης νεολιθικής (Μακρύγιαλος)
Μάνθος Μπέσιος και Μαρία Παππά Πύδνα Κατερίνη Πιερική Αναπτυξιακή 1995 25 Ίδρυmicroα Μείζονος Ελληνισmicroού lthttpwwwfhwgrchronos01engallerynlmakrygmakryg12maxhtmlgt
28
Εικόνα 3 Γυναικείο πήλινο ειδώλιο της νεότερης νεολιθικής (Μάνδαλο
Αρχαιολογικό Μουσείο Πέλλας)
Φωτογραφικό αρχείο Αικατερίνης Παπαευθυmicroίου-Παπανθίmicroου και Αγγελικής Πιλάλη-Παπαστερίου Ίδρυmicroα Μείζονος Ελληνισmicroού lthttpwwwfhwgrchronos01engallerynlmandalomandalo6maxhtmlgt
29
Εικόνα 4 Γυναικείο ακρόλιθο ειδώλιο της νεότερης νεολιθικής (Μάνδαλο
Αρχαιολογικό Μουσείο Πέλλας)
Φωτογραφικό αρχείο Αικατερίνης Παπαευθυmicroίου-Παπανθίmicroου και Αγγελικής Πιλάλη-Παπαστερίου Ίδρυmicroα Μείζονος Ελληνισmicroού lthttpwwwfhwgrchronos01engallerynlmandalomandalo4htmlgt lthttpwwwfhwgrchronos01engallerynlmandalomandalo5maxhtmlgt
30
Εικόνα 5 Γυναικείο σχηmicroατοποιηmicroένο ειδώλιο από πέτρα της τελικής νεολιθικής
(Σιταγροί Αρχαιολογικό Μουσείο ∆ράmicroας)
Γεώργιος Α Παπαθανασόπουλος (επιmicro) Ο νεολιθικός πολιτισmicroός στην Ελλάδα Αθήνα Ίδρυmicroα Νικολάου Π Γουλανδρή - Μουσείο Κυκλαδικής Τέχνης 1996 αρ καταλόγου 200 Ίδρυmicroα Μείζονος Ελληνισmicroού lthttpwwwfhwgrchronos01engallerynlsitagsitag3htmlgt
31
Εικόνα 6 Σταυρόσχηmicroα ειδώλια από microάρmicroαρο της νεότερης νεολιθικής
(Μακρύγιαλος)
Μάνθος Μπέσιος και Μαρία Παππά Πύδνα Κατερίνη Πιερική Αναπτυξιακή 1995 22 Ίδρυmicroα Μείζονος Ελληνισmicroού lthttpwwwfhwgrchronos01engallerynlmakrygmakryg6maxhtmlgt
32
Εικόνα 7 Κοσmicroήmicroατα από Σπόνδυλο (Σιταγροί Αρχαιολογικό Μουσείο ∆ράmicroας)
∆ηmicroήτριος Ρ Θεοχάρης Νεολιθική Ελλάς Αθήνα Εθνική Τράπεζα της Ελλάδος 1973 εικ 110 Ίδρυmicroα Μείζονος Ελληνισmicroού lthttpwwwfhwgrchronos01engallerynlsitagsitag5htmlgt
33
Εικόνα 8 Κοσmicroήmicroατα από Σπόνδυλο της τελικής νεολιθικής (Μακρύγιαλος)
Μάνθος Μπέσιος και Μαρία Παππά Πύδνα Κατερίνη Πιερική Αναπτυξιακή 1995 32 Ίδρυmicroα Μείζονος Ελληνισmicroού lthttpwwwfhwgrchronos01engallerynlmakrygmakryg19htmlgt
34
Εικόνα 9 Περίβολος της νεότερης-τελικής νεολιθικής στο Μάνδαλο
Φωτογραφικό αρχείο Αικατερίνης Παπαευθυmicroίου-Παπανθίmicroου και Αγγελικής Πιλάλη-Παπαστερίου Ίδρυmicroα Μείζονος Ελληνισmicroού lthttpwwwfhwgrchronos01engallerynlmandalomandalo2htmlgt
35
Εικόνα 10 Τάφροι της νεότερης νεολιθικής στον Μακρύγιαλο
Μάνθος Μπέσιος και Μαρία Παππά Πύδνα Κατερίνη Πιερική Αναπτυξιακή 1995 23 Ίδρυmicroα Μείζονος Ελληνισmicroού lthttpwwwfhwgrchronos01engallerynlmakrygmakryg1htmlgt
36
Εικόνα 11 Αποθηκευτικοί χώροι της ύστερης εποχής του χαλκού στην Άσσηρο
Kenneth A Wardle Institute of Archaeology and Antiquity University of Birmingham
lthttpartswebbhamacukahakawAssirosassirosiaph12htmgt
37
Εικόνα 12 Αναπαράσταση πασσαλόπηκτου οικήmicroατος της αρχαιότερης νεολιθικής
στη Νέα Νικοmicroήδεια
∆ηmicroήτριος Ρ Θεοχάρης Νεολιθική Ελλάς Αθήνα Εθνική Τράπεζα της Ελλάδος σχ 14 Ίδρυmicroα Μείζονος Ελληνισmicroού lthttpwwwfhwgrchronos01engallerynlnikomidnikom2htmlgt
38
Εικόνα 13 Πασσσαλόπηκτα οικήmicroατα και φούρνοι της πρώιmicroης εποχής στο
Αρχοντικό
Τοmicroέας Αρχαιολογίας Τmicroήmicroα Ιστορίας και Αρχαιολογίας Αριστοτελείου Πανεπιστηmicroίου Θεσσαλονίκης lthttpwwwhistauthgrtomeisarchaeologyresearchexcavationsarhondikohtmgt
39
Εικόνα 14 Πήλινες άγκυρες της πρώιmicroης εποχής του χαλκού από τα Σέρβια
Kenneth A Wardle Institute of Archaeology and Antiquity University of Birmingham lthttpartswebbhamacukahakawServiaserviaclayhtmgt
40
Εικόνα 15 Τοπική microυκηναϊκή κεραmicroική από την Άσσηρο (γύρω στο 1150 πΧ)
Kenneth A Wardle Institute of Archaeology and Antiquity University of Birmingham lthttpartswebbhamacukahakawAssirosassirosmycenaean2htmgt
22
_____ laquoΟικισmicroός της πρώιmicroης εποχής του χαλκού στη Σκάλα Σωτήρος Θάσου ΙΙraquo ΑΕΜΘ 2 (1988) 421-
431
_____ laquoΑνασκαφή Σκάλας Σωτήροςraquo ΑΕΜΘ 3 (1989) 507-520
_____ laquoΑνασκαφή Σκάλας Σωτήρος 1990raquo ΑΕΜΘ 4 (1990) 531-545
Τούmicroπα
Αναγνώστου Ιωάννα ∆ηmicroήτρης Κυριάκου Ευαγγελία Κυριατζή και Arturo Vargas laquoΑνασκαφή
Τούmicroπας Θεσσαλονίκης 1990 οι εργασίες στην πλαγιά της Τούmicroπαςraquo ΑΕΜΘ 4 (1990) 277-287
Ανδρέου Στέλιος και Κώστας Κωτσάκης laquoΗ ανασκαφή στην Τούmicroπα Θεσσαλονίκης το 1991raquo ΑΕΜΘ
5 (1991) 209-219
_____ laquoΑνασκαφή Τούmicroπας Θεσσαλονίκης 1992raquo ΑΕΜΘ 6 (1992) 259-272
_____ laquoΗ προϊστορική Τούmicroπα της Θεσσαλονίκης παλιά και νέα ερωτήmicroαταraquo ΑΕΜΘ 10Α (1996) 369-
387
Ανδρέου Στέλιος Κώστας Κωτσάκης και Γιώργος Χ Χουρmicroουζιάδης laquoΑνασκαφή στην Τούmicroπα
Θεσσαλονίκης 1989raquo Εγνατία 2 (1990) 381-404
Κραχτοπούλου Αθανασία και Κοσmicroάς Τουλούmicroης laquoΑνασκαφή Τούmicroπας 1990 οι εργασίες στην
κορυφή της Τούmicroπαςraquo ΑΕΜΘ 4 (1990) 289-297
Κωτσάκης Κώστας και Στέλιος Ανδρέου laquoΠροκαταρκτικές παρατηρήσεις για την οργάνωση του χώρου
στην προϊστορική Τούmicroπα Θεσσαλονίκηςraquo ΑΕΜΘ 1 (1987) 223-232
_____ laquoΠροκαταρκτικές παρατηρήσεις στις αρχιτεκτονικές φάσεις του οικισmicroού της Τούmicroπας
Θεσσαλονίκηςraquo ΑΕΜΘ 3 (1989) 201-213
_____ laquoΑνασκαφή Τούmicroπας Θεσσαλονίκης 1993raquo ΑΕΜΘ 7 (1993) 279-286
Χουρmicroουζιάδης Γιώργος laquoH ανασκαφή της Τούmicroπας (1984-1987) raquo ΑΕΜΘ 1 (1987) 219-222
_____ laquoΗ Τούmicroπα και ο lsquoασιατικός τρόπος παραγωγήςrsquoraquo ΑΕΜΘ 4 (1990) 269-275
ΤΑΦΕΣ
Ανδρόνικος Μανόλης Βεργίνα Ι το νεκροταφείον των τύmicroβων (Βιβλιοθήκη της εν Αθήναις
Αρχαιολογικής Εταιρείας 62) Αθήνα 1969
Γραmicromicroένος ∆ηmicroήτριος Β και Σέβη Τριανταφύλου (επιmicro) Ανθρωπολογικές microελέτες από τη Βόρεια
Ελλάδα τόmicro 1 (∆ηmicroοσιεύmicroατα του Αρχαιολογικού Ινστιτούτου Μακεδονικών και Θρακικών
Σπουδών 5) Θεσσαλονίκη 2004
Ζιώτα Χριστίνα Ταφικές πρακτικές και κοινωνίες της εποχής του χαλκού στη ∆υτική Μακεδονία τα
νεκροταφεία στην Κοιλάδα και τις Γούλες Κοζάνης διδακτορική διατριβή Αριστοτέλειο
Πανεπιστήmicroιο Θεσσαλονίκης Τmicroήmicroα Ιστορίας και Αρχαιολογίας 2007
lthttpcdslibauthgrsubmitarchiveGrizagri-2007-602pdfgt
Καρλιάmicroπας Γιάννης Μάνθος Μπέσιος και Σέβη Τριανταφύλλου laquoΝεκροταφεία της πρώιmicroης εποχής
του σιδήρου στη Βόρεια Πιερίαraquo Νικόλαος Χ Σταmicroπολίδης και Αγγελική Γιαννικούρη (επιmicro) Το
23
Αιγαίο στην πρώιmicroη εποχή του σιδήρου Πρακτικά του ∆ιεθνούς Συmicroποσίου Ρόδος 1-4 Νοεmicroβρίου
2002 Αθήνα Πανεπιστήmicroιο Κρήτης - Υπουργείο Πολιτισmicroού Ινστιτούτο Αιγαιακών Σπουδών
2004 341-352
Καραmicroήτρου-Μεντεσίδη Γεωργία Βόιον - Νότια Ορεστίς αρχαιολογική έρευνα και ιστορική τοπογραφία
2 τόmicroοι Θεσσαλονίκη Θ Αλτιντζής 1999
Κουκούλη-Χρυσανθάκη Χάιδω Πρωτοϊστορική Θάσος τα νεκροταφεία του οικισmicroού Καστρί 3 τόmicroοι
(∆ηmicroοσιεύmicroατα του Αρχαιολογικού ∆ελτίου 45) Αθήνα Υπουργείο Πολιτισmicroού Ταmicroείο
Αρχαιολογικών Πόρων και Απαλλοτριώσεων 1992
Σαββοπούλου Θώmicroη laquoΠαλιό Γυναικόκαστρο το νεκροταφείο των lsquoπεριβόλωνrsquoraquo Νικόλαος Χ
Σταmicroπολίδης (επιmicro) Καύσεις στην εποχή του χαλκού και του σιδήρου Πρακτικά Συmicroποσίου Ρόδος
29 Απριλίου - 2 Μαΐου 1999 Πανεπιστήmicroιο Κρήτης - ΚΒ΄ Εφορεία Προϊστορικών και Κλασικών
Αραχιοτήτων - Μεσογειακή Αρχαιολογική Εταιρεία Αθήνα Πανεπιστήmicroιο Κρήτης 2001 169-185
Linduff Katheryn M και Karen S Rubinson (επιmicro) Are all warriors male Gender roles on the ancient
Eurasian steppe Lanham AltaMira 2008
Papadopoulos John K microε τη συνεργασία των Jonathan H Musgrave Sandor Boumlkoumlnyi Deborah
Ruscillo Ferene Gyulai Kristina Kelertas R E Jones και I K Whitbread The Early Iron Age
cemetery at Torone excavations conducted by the Australian Archaeological Institute at Athens in
collaboration with the Athens Archaeological Society 2 τόmicroοι (UCLA MA 24) 2005
Triantaphyllou Sevi A bioarchaeological approach to prehistoric cemetery populations from central
and western Greek Macedonia (BAR IS 976) 2001
ΝΕΟΛΙΘΙΚΑ ΕΙ∆ΩΛΙΑ
Κοκκινίδου ∆ήmicroητρα Παρελθόν και εξουσία όψεις της αρχαιολογίας στην ελληνική κοινωνία και
εκπαίδευση Θεσσαλονίκη Βάνιας 2005 (κεφ 39)
Κοκκινίδου ∆ήmicroητρα και Μαριάννα Νικολαΐδου Η αρχαιολογία και η κοινωνική ταυτότητα του φύλου
προσεγγίσεις στην αιγαιακή προϊστορία Θεσσαλονίκη Βάνιας 1993 (κεφ 43-44)
Kokkinidou Dimitra και Marianna Nikolaidou ldquoBody imagery in the Aegean Neolithic ideological
implications of anthropomorphic figurinesrdquo Jane Moore και Eleanor Scott (επιmicro) Invisible people
and processes writing gender and childhood into European archaeology London - New York
Leicester University Press 1997 88-112
Talalay Lauren E ldquoHeady business skulls heads and decapitation in Neolithic Anatolia and Greecerdquo
Journal of Mediterranean Archaeology 17 2 (2004) 139-163
ΤΕΛΕΤΟΥΡΓΙΚΕΣ ΟΨΕΙΣ ΤΗΣ ΝΕΟΛΙΘΙΚΗΣ ΚΑΙ ΤΗΣ ΕΠΟΧΗΣ ΤΟΥ ΧΑΛΚΟΥ
Nikolaidou Marianna ldquoOrnament production and use at Sitagroi northeast Greece symbolic and social
implications of an Early Bronze Age technologyrdquo Robert Laffineur και Philip P Betancourt
(επιmicro) TECHNI craftsmen craftswomen and craftsmanship in the Aegean Bronze Age
24
Proceedings of the 6th International Aegean Conference Philadelphia Temple University 18-21
April 1996 τόmicro 1 (Aegaeum 16) 1997 177-196
Nikolaidou Marianna ldquoRitualized technologies in the Aegean Neolithic The crafts of adornmentrdquo
Evangelos Kyriakidis (επιmicro) The archaeology of ritual (UCLA Cotsen Advanced Seminars 3)
2007 183-208
Perlegraves Catherine και Karen D Vitelli ldquoCraft specialization in the Neolithic of Greecerdquo Paul Halstead
(επιmicro) Neolithic society in Greece (SSAA 2) 1999 96-107
ΝΕΟΛΙΘΙΚΟΙ ΠΕΡΙΒΟΛΟΙ
Kokkinidou Dimitra και Marianna Nikolaidou ldquoNeolithic enclosures in Greek Macedonia violent and
non-violent aspects of territorial demarcationrdquo John Carman και Anthony Harding (επιmicro) Ancient
warfare archaeological perspectives Phoenix Mill Sutton 2004 2η έκδοση 89-99
ΜΥΚΗΝΑΪΚΕΣ ΕΠΙ∆ΡΑΣΕΙΣ
Ανδρέου Στέλιος laquoΗ microυκηναϊκή κεραmicroική και οι κοινωνίες της Κεντρικής Μακεδονίας στην ύστερη
εποχή του χαλκούraquo Η περιφέρεια του microυκηναϊκού κόσmicroου II 2003 191-210
Ανδρέου Στέλιος και Κώστας Κωτσάκης laquoΜυκηναϊκή παρουσία Μυκηναϊκή περιφέρεια Η Τούmicroπα
Θεσσαλονίκης microια θέση της εποχής του χαλκού στη Μακεδονίαraquo Η περιφέρεια του microυκηναϊκού
κόσmicroου Ι 1999 107-116
Jung Reinhrad laquoΗ microυκηναϊκή κεραmicroική της Μακεδονίας και η σηmicroασία τηςraquo Η περιφέρεια του
microυκηναϊκού κόσmicroου ΙΙ 2003 211-225
Καραmicroήτρου-Μεντεσίδη Γεωργία laquoΜυκηναϊκά Αιανής Ελιmicroιώτιδας και Άνω Μακεδονίαςraquo Η
περιφέρεια του microυκηναϊκού κόσmicroου ΙΙ 2003 167-190
Στεφανή Λιάνα και Νίκος Μερούσης laquoΤοπίο στην οmicroίχλη η 2η χιλιετία στην πεδιάδα της Κεντρικής
Μακεδονίαςraquo Η περιφέρεια του microυκηναϊκού κόσmicroου ΙΙ 2003 227-242
Andreou Stelios ldquoExploring the patterns of power in the Bronze Age settlements of northern Greece
Keith Branigan (επιmicro) Urbanism in the Aegean Bronze Age (SSAA 4) 2002 160-173
Buxeda J I Garrigoacutes R E Jones V Kilikoglou S T Levi Y Maniatis J Mitchell L Vagnetti K A
Wardle και S Andreou ldquoTechnology transfer at the periphery of the Mycenaean world the case of
Mycenaean pottery found in central Macedonia (Greece) and the plain of Sybaris (Italia)
Archaeometry 43 2 (2003) 263-284
Jung Reinhrad ldquoLate Helladic IIIC at the Touacutembes of Kastanas and Oacutelynthos and the problems of
Macedonian Mycenaean potteryrdquo Sigrid Deger-Jalkotzy και Michaela Zavadil (επιmicro) LH IIIC
chronology and synchronisms Proceedings of the International Workshop held at the Austrian
Academy of Sciences 7-8 May 2001 (Veroumlffentlichungen der Mykenischen Kommision 20)
Wien 2003 131- 144
25
Kiriatzi Evangelia Stelios Andreou Sarantis Dimitriadis και Kostas Kotsakis ldquoCo-exisitng traditions
handmade and wheelmade pottery in Late Bronze Age central Macedoniarsquo Robert Laffineur και
Philip P Betancourt (επιmicro) TECHNI craftsmen craftswomen and craftsmanship in the Aegean
Bronze Age Proceedings of the 6th International Aegean Conference Philadelphia Temple
University 18-21 April 1996 τόmicro 2 (Aegaeum 16) 1997 361-368
Wardle Kenneth A ldquoMycenaean trade and influence in northern Greecerdquo Carol Zerner Peter Zerner και
John Winder (επιmicro) Wace and Blegen pottery as evidence for trade in the Aegean Bronze Age
1939-1989 Proceedings of an International Conference held at the American School of Classical
Studies at Athens December 2-3 1989 Amsterdam Gieben 1993 117-141
ΑΠΟΘΗΚΕΥΣΗ
Τουλούmicroης Κοσmicroάς Το περίσσευmicroα στην προϊστορία η προϊστορική οικονοmicroία microε βάση τα αρχαιολογικά
δεδοmicroένα Θεσσαλονίκη Σύγχρονη Παιδεία 1996
Margomenou Despina ldquoFood storage in prehistoric Greece interrogating complexity at the margins of
the lsquoMycenaean worldrsquordquo Journal of Mediterranean Archaeology 21 2 (2008) 191-212
Margomenou Despina Stelios Andreou και Kostas Kotsakis ldquoThe Thessaloniki tell an approach to the
study of the pithoi and the question of storage in the Late Bronze Agerdquo ΑΕΜΘ 19 (2005) 157-
171
26
ΕΙΚΟΝΕΣ
Εικόνα 1 Γυναικείο στεατοπυγικό ειδώλιο από πηλό της αρχαιότερης νεολιθικής
(Νέα Νικοmicroήδεια Αρχαιολογικό Μουσείο Βέροιας)
∆ηmicroήτριος Ρ Θεοχάρης Νεολιθική Ελλάς Αθήνα Εθνική Τράπεζα της Ελλάδος 1973 εικ 18 Ίδρυmicroα Μείζονος Ελληνισmicroού lthttpwwwfhwgrchronos01engallerynlnikomidnikom4maxhtmlgt
27
Εικόνα 2 Γυναικείο ειδώλιο από πηλό της νεότερης νεολιθικής (Μακρύγιαλος)
Μάνθος Μπέσιος και Μαρία Παππά Πύδνα Κατερίνη Πιερική Αναπτυξιακή 1995 25 Ίδρυmicroα Μείζονος Ελληνισmicroού lthttpwwwfhwgrchronos01engallerynlmakrygmakryg12maxhtmlgt
28
Εικόνα 3 Γυναικείο πήλινο ειδώλιο της νεότερης νεολιθικής (Μάνδαλο
Αρχαιολογικό Μουσείο Πέλλας)
Φωτογραφικό αρχείο Αικατερίνης Παπαευθυmicroίου-Παπανθίmicroου και Αγγελικής Πιλάλη-Παπαστερίου Ίδρυmicroα Μείζονος Ελληνισmicroού lthttpwwwfhwgrchronos01engallerynlmandalomandalo6maxhtmlgt
29
Εικόνα 4 Γυναικείο ακρόλιθο ειδώλιο της νεότερης νεολιθικής (Μάνδαλο
Αρχαιολογικό Μουσείο Πέλλας)
Φωτογραφικό αρχείο Αικατερίνης Παπαευθυmicroίου-Παπανθίmicroου και Αγγελικής Πιλάλη-Παπαστερίου Ίδρυmicroα Μείζονος Ελληνισmicroού lthttpwwwfhwgrchronos01engallerynlmandalomandalo4htmlgt lthttpwwwfhwgrchronos01engallerynlmandalomandalo5maxhtmlgt
30
Εικόνα 5 Γυναικείο σχηmicroατοποιηmicroένο ειδώλιο από πέτρα της τελικής νεολιθικής
(Σιταγροί Αρχαιολογικό Μουσείο ∆ράmicroας)
Γεώργιος Α Παπαθανασόπουλος (επιmicro) Ο νεολιθικός πολιτισmicroός στην Ελλάδα Αθήνα Ίδρυmicroα Νικολάου Π Γουλανδρή - Μουσείο Κυκλαδικής Τέχνης 1996 αρ καταλόγου 200 Ίδρυmicroα Μείζονος Ελληνισmicroού lthttpwwwfhwgrchronos01engallerynlsitagsitag3htmlgt
31
Εικόνα 6 Σταυρόσχηmicroα ειδώλια από microάρmicroαρο της νεότερης νεολιθικής
(Μακρύγιαλος)
Μάνθος Μπέσιος και Μαρία Παππά Πύδνα Κατερίνη Πιερική Αναπτυξιακή 1995 22 Ίδρυmicroα Μείζονος Ελληνισmicroού lthttpwwwfhwgrchronos01engallerynlmakrygmakryg6maxhtmlgt
32
Εικόνα 7 Κοσmicroήmicroατα από Σπόνδυλο (Σιταγροί Αρχαιολογικό Μουσείο ∆ράmicroας)
∆ηmicroήτριος Ρ Θεοχάρης Νεολιθική Ελλάς Αθήνα Εθνική Τράπεζα της Ελλάδος 1973 εικ 110 Ίδρυmicroα Μείζονος Ελληνισmicroού lthttpwwwfhwgrchronos01engallerynlsitagsitag5htmlgt
33
Εικόνα 8 Κοσmicroήmicroατα από Σπόνδυλο της τελικής νεολιθικής (Μακρύγιαλος)
Μάνθος Μπέσιος και Μαρία Παππά Πύδνα Κατερίνη Πιερική Αναπτυξιακή 1995 32 Ίδρυmicroα Μείζονος Ελληνισmicroού lthttpwwwfhwgrchronos01engallerynlmakrygmakryg19htmlgt
34
Εικόνα 9 Περίβολος της νεότερης-τελικής νεολιθικής στο Μάνδαλο
Φωτογραφικό αρχείο Αικατερίνης Παπαευθυmicroίου-Παπανθίmicroου και Αγγελικής Πιλάλη-Παπαστερίου Ίδρυmicroα Μείζονος Ελληνισmicroού lthttpwwwfhwgrchronos01engallerynlmandalomandalo2htmlgt
35
Εικόνα 10 Τάφροι της νεότερης νεολιθικής στον Μακρύγιαλο
Μάνθος Μπέσιος και Μαρία Παππά Πύδνα Κατερίνη Πιερική Αναπτυξιακή 1995 23 Ίδρυmicroα Μείζονος Ελληνισmicroού lthttpwwwfhwgrchronos01engallerynlmakrygmakryg1htmlgt
36
Εικόνα 11 Αποθηκευτικοί χώροι της ύστερης εποχής του χαλκού στην Άσσηρο
Kenneth A Wardle Institute of Archaeology and Antiquity University of Birmingham
lthttpartswebbhamacukahakawAssirosassirosiaph12htmgt
37
Εικόνα 12 Αναπαράσταση πασσαλόπηκτου οικήmicroατος της αρχαιότερης νεολιθικής
στη Νέα Νικοmicroήδεια
∆ηmicroήτριος Ρ Θεοχάρης Νεολιθική Ελλάς Αθήνα Εθνική Τράπεζα της Ελλάδος σχ 14 Ίδρυmicroα Μείζονος Ελληνισmicroού lthttpwwwfhwgrchronos01engallerynlnikomidnikom2htmlgt
38
Εικόνα 13 Πασσσαλόπηκτα οικήmicroατα και φούρνοι της πρώιmicroης εποχής στο
Αρχοντικό
Τοmicroέας Αρχαιολογίας Τmicroήmicroα Ιστορίας και Αρχαιολογίας Αριστοτελείου Πανεπιστηmicroίου Θεσσαλονίκης lthttpwwwhistauthgrtomeisarchaeologyresearchexcavationsarhondikohtmgt
39
Εικόνα 14 Πήλινες άγκυρες της πρώιmicroης εποχής του χαλκού από τα Σέρβια
Kenneth A Wardle Institute of Archaeology and Antiquity University of Birmingham lthttpartswebbhamacukahakawServiaserviaclayhtmgt
40
Εικόνα 15 Τοπική microυκηναϊκή κεραmicroική από την Άσσηρο (γύρω στο 1150 πΧ)
Kenneth A Wardle Institute of Archaeology and Antiquity University of Birmingham lthttpartswebbhamacukahakawAssirosassirosmycenaean2htmgt
23
Αιγαίο στην πρώιmicroη εποχή του σιδήρου Πρακτικά του ∆ιεθνούς Συmicroποσίου Ρόδος 1-4 Νοεmicroβρίου
2002 Αθήνα Πανεπιστήmicroιο Κρήτης - Υπουργείο Πολιτισmicroού Ινστιτούτο Αιγαιακών Σπουδών
2004 341-352
Καραmicroήτρου-Μεντεσίδη Γεωργία Βόιον - Νότια Ορεστίς αρχαιολογική έρευνα και ιστορική τοπογραφία
2 τόmicroοι Θεσσαλονίκη Θ Αλτιντζής 1999
Κουκούλη-Χρυσανθάκη Χάιδω Πρωτοϊστορική Θάσος τα νεκροταφεία του οικισmicroού Καστρί 3 τόmicroοι
(∆ηmicroοσιεύmicroατα του Αρχαιολογικού ∆ελτίου 45) Αθήνα Υπουργείο Πολιτισmicroού Ταmicroείο
Αρχαιολογικών Πόρων και Απαλλοτριώσεων 1992
Σαββοπούλου Θώmicroη laquoΠαλιό Γυναικόκαστρο το νεκροταφείο των lsquoπεριβόλωνrsquoraquo Νικόλαος Χ
Σταmicroπολίδης (επιmicro) Καύσεις στην εποχή του χαλκού και του σιδήρου Πρακτικά Συmicroποσίου Ρόδος
29 Απριλίου - 2 Μαΐου 1999 Πανεπιστήmicroιο Κρήτης - ΚΒ΄ Εφορεία Προϊστορικών και Κλασικών
Αραχιοτήτων - Μεσογειακή Αρχαιολογική Εταιρεία Αθήνα Πανεπιστήmicroιο Κρήτης 2001 169-185
Linduff Katheryn M και Karen S Rubinson (επιmicro) Are all warriors male Gender roles on the ancient
Eurasian steppe Lanham AltaMira 2008
Papadopoulos John K microε τη συνεργασία των Jonathan H Musgrave Sandor Boumlkoumlnyi Deborah
Ruscillo Ferene Gyulai Kristina Kelertas R E Jones και I K Whitbread The Early Iron Age
cemetery at Torone excavations conducted by the Australian Archaeological Institute at Athens in
collaboration with the Athens Archaeological Society 2 τόmicroοι (UCLA MA 24) 2005
Triantaphyllou Sevi A bioarchaeological approach to prehistoric cemetery populations from central
and western Greek Macedonia (BAR IS 976) 2001
ΝΕΟΛΙΘΙΚΑ ΕΙ∆ΩΛΙΑ
Κοκκινίδου ∆ήmicroητρα Παρελθόν και εξουσία όψεις της αρχαιολογίας στην ελληνική κοινωνία και
εκπαίδευση Θεσσαλονίκη Βάνιας 2005 (κεφ 39)
Κοκκινίδου ∆ήmicroητρα και Μαριάννα Νικολαΐδου Η αρχαιολογία και η κοινωνική ταυτότητα του φύλου
προσεγγίσεις στην αιγαιακή προϊστορία Θεσσαλονίκη Βάνιας 1993 (κεφ 43-44)
Kokkinidou Dimitra και Marianna Nikolaidou ldquoBody imagery in the Aegean Neolithic ideological
implications of anthropomorphic figurinesrdquo Jane Moore και Eleanor Scott (επιmicro) Invisible people
and processes writing gender and childhood into European archaeology London - New York
Leicester University Press 1997 88-112
Talalay Lauren E ldquoHeady business skulls heads and decapitation in Neolithic Anatolia and Greecerdquo
Journal of Mediterranean Archaeology 17 2 (2004) 139-163
ΤΕΛΕΤΟΥΡΓΙΚΕΣ ΟΨΕΙΣ ΤΗΣ ΝΕΟΛΙΘΙΚΗΣ ΚΑΙ ΤΗΣ ΕΠΟΧΗΣ ΤΟΥ ΧΑΛΚΟΥ
Nikolaidou Marianna ldquoOrnament production and use at Sitagroi northeast Greece symbolic and social
implications of an Early Bronze Age technologyrdquo Robert Laffineur και Philip P Betancourt
(επιmicro) TECHNI craftsmen craftswomen and craftsmanship in the Aegean Bronze Age
24
Proceedings of the 6th International Aegean Conference Philadelphia Temple University 18-21
April 1996 τόmicro 1 (Aegaeum 16) 1997 177-196
Nikolaidou Marianna ldquoRitualized technologies in the Aegean Neolithic The crafts of adornmentrdquo
Evangelos Kyriakidis (επιmicro) The archaeology of ritual (UCLA Cotsen Advanced Seminars 3)
2007 183-208
Perlegraves Catherine και Karen D Vitelli ldquoCraft specialization in the Neolithic of Greecerdquo Paul Halstead
(επιmicro) Neolithic society in Greece (SSAA 2) 1999 96-107
ΝΕΟΛΙΘΙΚΟΙ ΠΕΡΙΒΟΛΟΙ
Kokkinidou Dimitra και Marianna Nikolaidou ldquoNeolithic enclosures in Greek Macedonia violent and
non-violent aspects of territorial demarcationrdquo John Carman και Anthony Harding (επιmicro) Ancient
warfare archaeological perspectives Phoenix Mill Sutton 2004 2η έκδοση 89-99
ΜΥΚΗΝΑΪΚΕΣ ΕΠΙ∆ΡΑΣΕΙΣ
Ανδρέου Στέλιος laquoΗ microυκηναϊκή κεραmicroική και οι κοινωνίες της Κεντρικής Μακεδονίας στην ύστερη
εποχή του χαλκούraquo Η περιφέρεια του microυκηναϊκού κόσmicroου II 2003 191-210
Ανδρέου Στέλιος και Κώστας Κωτσάκης laquoΜυκηναϊκή παρουσία Μυκηναϊκή περιφέρεια Η Τούmicroπα
Θεσσαλονίκης microια θέση της εποχής του χαλκού στη Μακεδονίαraquo Η περιφέρεια του microυκηναϊκού
κόσmicroου Ι 1999 107-116
Jung Reinhrad laquoΗ microυκηναϊκή κεραmicroική της Μακεδονίας και η σηmicroασία τηςraquo Η περιφέρεια του
microυκηναϊκού κόσmicroου ΙΙ 2003 211-225
Καραmicroήτρου-Μεντεσίδη Γεωργία laquoΜυκηναϊκά Αιανής Ελιmicroιώτιδας και Άνω Μακεδονίαςraquo Η
περιφέρεια του microυκηναϊκού κόσmicroου ΙΙ 2003 167-190
Στεφανή Λιάνα και Νίκος Μερούσης laquoΤοπίο στην οmicroίχλη η 2η χιλιετία στην πεδιάδα της Κεντρικής
Μακεδονίαςraquo Η περιφέρεια του microυκηναϊκού κόσmicroου ΙΙ 2003 227-242
Andreou Stelios ldquoExploring the patterns of power in the Bronze Age settlements of northern Greece
Keith Branigan (επιmicro) Urbanism in the Aegean Bronze Age (SSAA 4) 2002 160-173
Buxeda J I Garrigoacutes R E Jones V Kilikoglou S T Levi Y Maniatis J Mitchell L Vagnetti K A
Wardle και S Andreou ldquoTechnology transfer at the periphery of the Mycenaean world the case of
Mycenaean pottery found in central Macedonia (Greece) and the plain of Sybaris (Italia)
Archaeometry 43 2 (2003) 263-284
Jung Reinhrad ldquoLate Helladic IIIC at the Touacutembes of Kastanas and Oacutelynthos and the problems of
Macedonian Mycenaean potteryrdquo Sigrid Deger-Jalkotzy και Michaela Zavadil (επιmicro) LH IIIC
chronology and synchronisms Proceedings of the International Workshop held at the Austrian
Academy of Sciences 7-8 May 2001 (Veroumlffentlichungen der Mykenischen Kommision 20)
Wien 2003 131- 144
25
Kiriatzi Evangelia Stelios Andreou Sarantis Dimitriadis και Kostas Kotsakis ldquoCo-exisitng traditions
handmade and wheelmade pottery in Late Bronze Age central Macedoniarsquo Robert Laffineur και
Philip P Betancourt (επιmicro) TECHNI craftsmen craftswomen and craftsmanship in the Aegean
Bronze Age Proceedings of the 6th International Aegean Conference Philadelphia Temple
University 18-21 April 1996 τόmicro 2 (Aegaeum 16) 1997 361-368
Wardle Kenneth A ldquoMycenaean trade and influence in northern Greecerdquo Carol Zerner Peter Zerner και
John Winder (επιmicro) Wace and Blegen pottery as evidence for trade in the Aegean Bronze Age
1939-1989 Proceedings of an International Conference held at the American School of Classical
Studies at Athens December 2-3 1989 Amsterdam Gieben 1993 117-141
ΑΠΟΘΗΚΕΥΣΗ
Τουλούmicroης Κοσmicroάς Το περίσσευmicroα στην προϊστορία η προϊστορική οικονοmicroία microε βάση τα αρχαιολογικά
δεδοmicroένα Θεσσαλονίκη Σύγχρονη Παιδεία 1996
Margomenou Despina ldquoFood storage in prehistoric Greece interrogating complexity at the margins of
the lsquoMycenaean worldrsquordquo Journal of Mediterranean Archaeology 21 2 (2008) 191-212
Margomenou Despina Stelios Andreou και Kostas Kotsakis ldquoThe Thessaloniki tell an approach to the
study of the pithoi and the question of storage in the Late Bronze Agerdquo ΑΕΜΘ 19 (2005) 157-
171
26
ΕΙΚΟΝΕΣ
Εικόνα 1 Γυναικείο στεατοπυγικό ειδώλιο από πηλό της αρχαιότερης νεολιθικής
(Νέα Νικοmicroήδεια Αρχαιολογικό Μουσείο Βέροιας)
∆ηmicroήτριος Ρ Θεοχάρης Νεολιθική Ελλάς Αθήνα Εθνική Τράπεζα της Ελλάδος 1973 εικ 18 Ίδρυmicroα Μείζονος Ελληνισmicroού lthttpwwwfhwgrchronos01engallerynlnikomidnikom4maxhtmlgt
27
Εικόνα 2 Γυναικείο ειδώλιο από πηλό της νεότερης νεολιθικής (Μακρύγιαλος)
Μάνθος Μπέσιος και Μαρία Παππά Πύδνα Κατερίνη Πιερική Αναπτυξιακή 1995 25 Ίδρυmicroα Μείζονος Ελληνισmicroού lthttpwwwfhwgrchronos01engallerynlmakrygmakryg12maxhtmlgt
28
Εικόνα 3 Γυναικείο πήλινο ειδώλιο της νεότερης νεολιθικής (Μάνδαλο
Αρχαιολογικό Μουσείο Πέλλας)
Φωτογραφικό αρχείο Αικατερίνης Παπαευθυmicroίου-Παπανθίmicroου και Αγγελικής Πιλάλη-Παπαστερίου Ίδρυmicroα Μείζονος Ελληνισmicroού lthttpwwwfhwgrchronos01engallerynlmandalomandalo6maxhtmlgt
29
Εικόνα 4 Γυναικείο ακρόλιθο ειδώλιο της νεότερης νεολιθικής (Μάνδαλο
Αρχαιολογικό Μουσείο Πέλλας)
Φωτογραφικό αρχείο Αικατερίνης Παπαευθυmicroίου-Παπανθίmicroου και Αγγελικής Πιλάλη-Παπαστερίου Ίδρυmicroα Μείζονος Ελληνισmicroού lthttpwwwfhwgrchronos01engallerynlmandalomandalo4htmlgt lthttpwwwfhwgrchronos01engallerynlmandalomandalo5maxhtmlgt
30
Εικόνα 5 Γυναικείο σχηmicroατοποιηmicroένο ειδώλιο από πέτρα της τελικής νεολιθικής
(Σιταγροί Αρχαιολογικό Μουσείο ∆ράmicroας)
Γεώργιος Α Παπαθανασόπουλος (επιmicro) Ο νεολιθικός πολιτισmicroός στην Ελλάδα Αθήνα Ίδρυmicroα Νικολάου Π Γουλανδρή - Μουσείο Κυκλαδικής Τέχνης 1996 αρ καταλόγου 200 Ίδρυmicroα Μείζονος Ελληνισmicroού lthttpwwwfhwgrchronos01engallerynlsitagsitag3htmlgt
31
Εικόνα 6 Σταυρόσχηmicroα ειδώλια από microάρmicroαρο της νεότερης νεολιθικής
(Μακρύγιαλος)
Μάνθος Μπέσιος και Μαρία Παππά Πύδνα Κατερίνη Πιερική Αναπτυξιακή 1995 22 Ίδρυmicroα Μείζονος Ελληνισmicroού lthttpwwwfhwgrchronos01engallerynlmakrygmakryg6maxhtmlgt
32
Εικόνα 7 Κοσmicroήmicroατα από Σπόνδυλο (Σιταγροί Αρχαιολογικό Μουσείο ∆ράmicroας)
∆ηmicroήτριος Ρ Θεοχάρης Νεολιθική Ελλάς Αθήνα Εθνική Τράπεζα της Ελλάδος 1973 εικ 110 Ίδρυmicroα Μείζονος Ελληνισmicroού lthttpwwwfhwgrchronos01engallerynlsitagsitag5htmlgt
33
Εικόνα 8 Κοσmicroήmicroατα από Σπόνδυλο της τελικής νεολιθικής (Μακρύγιαλος)
Μάνθος Μπέσιος και Μαρία Παππά Πύδνα Κατερίνη Πιερική Αναπτυξιακή 1995 32 Ίδρυmicroα Μείζονος Ελληνισmicroού lthttpwwwfhwgrchronos01engallerynlmakrygmakryg19htmlgt
34
Εικόνα 9 Περίβολος της νεότερης-τελικής νεολιθικής στο Μάνδαλο
Φωτογραφικό αρχείο Αικατερίνης Παπαευθυmicroίου-Παπανθίmicroου και Αγγελικής Πιλάλη-Παπαστερίου Ίδρυmicroα Μείζονος Ελληνισmicroού lthttpwwwfhwgrchronos01engallerynlmandalomandalo2htmlgt
35
Εικόνα 10 Τάφροι της νεότερης νεολιθικής στον Μακρύγιαλο
Μάνθος Μπέσιος και Μαρία Παππά Πύδνα Κατερίνη Πιερική Αναπτυξιακή 1995 23 Ίδρυmicroα Μείζονος Ελληνισmicroού lthttpwwwfhwgrchronos01engallerynlmakrygmakryg1htmlgt
36
Εικόνα 11 Αποθηκευτικοί χώροι της ύστερης εποχής του χαλκού στην Άσσηρο
Kenneth A Wardle Institute of Archaeology and Antiquity University of Birmingham
lthttpartswebbhamacukahakawAssirosassirosiaph12htmgt
37
Εικόνα 12 Αναπαράσταση πασσαλόπηκτου οικήmicroατος της αρχαιότερης νεολιθικής
στη Νέα Νικοmicroήδεια
∆ηmicroήτριος Ρ Θεοχάρης Νεολιθική Ελλάς Αθήνα Εθνική Τράπεζα της Ελλάδος σχ 14 Ίδρυmicroα Μείζονος Ελληνισmicroού lthttpwwwfhwgrchronos01engallerynlnikomidnikom2htmlgt
38
Εικόνα 13 Πασσσαλόπηκτα οικήmicroατα και φούρνοι της πρώιmicroης εποχής στο
Αρχοντικό
Τοmicroέας Αρχαιολογίας Τmicroήmicroα Ιστορίας και Αρχαιολογίας Αριστοτελείου Πανεπιστηmicroίου Θεσσαλονίκης lthttpwwwhistauthgrtomeisarchaeologyresearchexcavationsarhondikohtmgt
39
Εικόνα 14 Πήλινες άγκυρες της πρώιmicroης εποχής του χαλκού από τα Σέρβια
Kenneth A Wardle Institute of Archaeology and Antiquity University of Birmingham lthttpartswebbhamacukahakawServiaserviaclayhtmgt
40
Εικόνα 15 Τοπική microυκηναϊκή κεραmicroική από την Άσσηρο (γύρω στο 1150 πΧ)
Kenneth A Wardle Institute of Archaeology and Antiquity University of Birmingham lthttpartswebbhamacukahakawAssirosassirosmycenaean2htmgt
24
Proceedings of the 6th International Aegean Conference Philadelphia Temple University 18-21
April 1996 τόmicro 1 (Aegaeum 16) 1997 177-196
Nikolaidou Marianna ldquoRitualized technologies in the Aegean Neolithic The crafts of adornmentrdquo
Evangelos Kyriakidis (επιmicro) The archaeology of ritual (UCLA Cotsen Advanced Seminars 3)
2007 183-208
Perlegraves Catherine και Karen D Vitelli ldquoCraft specialization in the Neolithic of Greecerdquo Paul Halstead
(επιmicro) Neolithic society in Greece (SSAA 2) 1999 96-107
ΝΕΟΛΙΘΙΚΟΙ ΠΕΡΙΒΟΛΟΙ
Kokkinidou Dimitra και Marianna Nikolaidou ldquoNeolithic enclosures in Greek Macedonia violent and
non-violent aspects of territorial demarcationrdquo John Carman και Anthony Harding (επιmicro) Ancient
warfare archaeological perspectives Phoenix Mill Sutton 2004 2η έκδοση 89-99
ΜΥΚΗΝΑΪΚΕΣ ΕΠΙ∆ΡΑΣΕΙΣ
Ανδρέου Στέλιος laquoΗ microυκηναϊκή κεραmicroική και οι κοινωνίες της Κεντρικής Μακεδονίας στην ύστερη
εποχή του χαλκούraquo Η περιφέρεια του microυκηναϊκού κόσmicroου II 2003 191-210
Ανδρέου Στέλιος και Κώστας Κωτσάκης laquoΜυκηναϊκή παρουσία Μυκηναϊκή περιφέρεια Η Τούmicroπα
Θεσσαλονίκης microια θέση της εποχής του χαλκού στη Μακεδονίαraquo Η περιφέρεια του microυκηναϊκού
κόσmicroου Ι 1999 107-116
Jung Reinhrad laquoΗ microυκηναϊκή κεραmicroική της Μακεδονίας και η σηmicroασία τηςraquo Η περιφέρεια του
microυκηναϊκού κόσmicroου ΙΙ 2003 211-225
Καραmicroήτρου-Μεντεσίδη Γεωργία laquoΜυκηναϊκά Αιανής Ελιmicroιώτιδας και Άνω Μακεδονίαςraquo Η
περιφέρεια του microυκηναϊκού κόσmicroου ΙΙ 2003 167-190
Στεφανή Λιάνα και Νίκος Μερούσης laquoΤοπίο στην οmicroίχλη η 2η χιλιετία στην πεδιάδα της Κεντρικής
Μακεδονίαςraquo Η περιφέρεια του microυκηναϊκού κόσmicroου ΙΙ 2003 227-242
Andreou Stelios ldquoExploring the patterns of power in the Bronze Age settlements of northern Greece
Keith Branigan (επιmicro) Urbanism in the Aegean Bronze Age (SSAA 4) 2002 160-173
Buxeda J I Garrigoacutes R E Jones V Kilikoglou S T Levi Y Maniatis J Mitchell L Vagnetti K A
Wardle και S Andreou ldquoTechnology transfer at the periphery of the Mycenaean world the case of
Mycenaean pottery found in central Macedonia (Greece) and the plain of Sybaris (Italia)
Archaeometry 43 2 (2003) 263-284
Jung Reinhrad ldquoLate Helladic IIIC at the Touacutembes of Kastanas and Oacutelynthos and the problems of
Macedonian Mycenaean potteryrdquo Sigrid Deger-Jalkotzy και Michaela Zavadil (επιmicro) LH IIIC
chronology and synchronisms Proceedings of the International Workshop held at the Austrian
Academy of Sciences 7-8 May 2001 (Veroumlffentlichungen der Mykenischen Kommision 20)
Wien 2003 131- 144
25
Kiriatzi Evangelia Stelios Andreou Sarantis Dimitriadis και Kostas Kotsakis ldquoCo-exisitng traditions
handmade and wheelmade pottery in Late Bronze Age central Macedoniarsquo Robert Laffineur και
Philip P Betancourt (επιmicro) TECHNI craftsmen craftswomen and craftsmanship in the Aegean
Bronze Age Proceedings of the 6th International Aegean Conference Philadelphia Temple
University 18-21 April 1996 τόmicro 2 (Aegaeum 16) 1997 361-368
Wardle Kenneth A ldquoMycenaean trade and influence in northern Greecerdquo Carol Zerner Peter Zerner και
John Winder (επιmicro) Wace and Blegen pottery as evidence for trade in the Aegean Bronze Age
1939-1989 Proceedings of an International Conference held at the American School of Classical
Studies at Athens December 2-3 1989 Amsterdam Gieben 1993 117-141
ΑΠΟΘΗΚΕΥΣΗ
Τουλούmicroης Κοσmicroάς Το περίσσευmicroα στην προϊστορία η προϊστορική οικονοmicroία microε βάση τα αρχαιολογικά
δεδοmicroένα Θεσσαλονίκη Σύγχρονη Παιδεία 1996
Margomenou Despina ldquoFood storage in prehistoric Greece interrogating complexity at the margins of
the lsquoMycenaean worldrsquordquo Journal of Mediterranean Archaeology 21 2 (2008) 191-212
Margomenou Despina Stelios Andreou και Kostas Kotsakis ldquoThe Thessaloniki tell an approach to the
study of the pithoi and the question of storage in the Late Bronze Agerdquo ΑΕΜΘ 19 (2005) 157-
171
26
ΕΙΚΟΝΕΣ
Εικόνα 1 Γυναικείο στεατοπυγικό ειδώλιο από πηλό της αρχαιότερης νεολιθικής
(Νέα Νικοmicroήδεια Αρχαιολογικό Μουσείο Βέροιας)
∆ηmicroήτριος Ρ Θεοχάρης Νεολιθική Ελλάς Αθήνα Εθνική Τράπεζα της Ελλάδος 1973 εικ 18 Ίδρυmicroα Μείζονος Ελληνισmicroού lthttpwwwfhwgrchronos01engallerynlnikomidnikom4maxhtmlgt
27
Εικόνα 2 Γυναικείο ειδώλιο από πηλό της νεότερης νεολιθικής (Μακρύγιαλος)
Μάνθος Μπέσιος και Μαρία Παππά Πύδνα Κατερίνη Πιερική Αναπτυξιακή 1995 25 Ίδρυmicroα Μείζονος Ελληνισmicroού lthttpwwwfhwgrchronos01engallerynlmakrygmakryg12maxhtmlgt
28
Εικόνα 3 Γυναικείο πήλινο ειδώλιο της νεότερης νεολιθικής (Μάνδαλο
Αρχαιολογικό Μουσείο Πέλλας)
Φωτογραφικό αρχείο Αικατερίνης Παπαευθυmicroίου-Παπανθίmicroου και Αγγελικής Πιλάλη-Παπαστερίου Ίδρυmicroα Μείζονος Ελληνισmicroού lthttpwwwfhwgrchronos01engallerynlmandalomandalo6maxhtmlgt
29
Εικόνα 4 Γυναικείο ακρόλιθο ειδώλιο της νεότερης νεολιθικής (Μάνδαλο
Αρχαιολογικό Μουσείο Πέλλας)
Φωτογραφικό αρχείο Αικατερίνης Παπαευθυmicroίου-Παπανθίmicroου και Αγγελικής Πιλάλη-Παπαστερίου Ίδρυmicroα Μείζονος Ελληνισmicroού lthttpwwwfhwgrchronos01engallerynlmandalomandalo4htmlgt lthttpwwwfhwgrchronos01engallerynlmandalomandalo5maxhtmlgt
30
Εικόνα 5 Γυναικείο σχηmicroατοποιηmicroένο ειδώλιο από πέτρα της τελικής νεολιθικής
(Σιταγροί Αρχαιολογικό Μουσείο ∆ράmicroας)
Γεώργιος Α Παπαθανασόπουλος (επιmicro) Ο νεολιθικός πολιτισmicroός στην Ελλάδα Αθήνα Ίδρυmicroα Νικολάου Π Γουλανδρή - Μουσείο Κυκλαδικής Τέχνης 1996 αρ καταλόγου 200 Ίδρυmicroα Μείζονος Ελληνισmicroού lthttpwwwfhwgrchronos01engallerynlsitagsitag3htmlgt
31
Εικόνα 6 Σταυρόσχηmicroα ειδώλια από microάρmicroαρο της νεότερης νεολιθικής
(Μακρύγιαλος)
Μάνθος Μπέσιος και Μαρία Παππά Πύδνα Κατερίνη Πιερική Αναπτυξιακή 1995 22 Ίδρυmicroα Μείζονος Ελληνισmicroού lthttpwwwfhwgrchronos01engallerynlmakrygmakryg6maxhtmlgt
32
Εικόνα 7 Κοσmicroήmicroατα από Σπόνδυλο (Σιταγροί Αρχαιολογικό Μουσείο ∆ράmicroας)
∆ηmicroήτριος Ρ Θεοχάρης Νεολιθική Ελλάς Αθήνα Εθνική Τράπεζα της Ελλάδος 1973 εικ 110 Ίδρυmicroα Μείζονος Ελληνισmicroού lthttpwwwfhwgrchronos01engallerynlsitagsitag5htmlgt
33
Εικόνα 8 Κοσmicroήmicroατα από Σπόνδυλο της τελικής νεολιθικής (Μακρύγιαλος)
Μάνθος Μπέσιος και Μαρία Παππά Πύδνα Κατερίνη Πιερική Αναπτυξιακή 1995 32 Ίδρυmicroα Μείζονος Ελληνισmicroού lthttpwwwfhwgrchronos01engallerynlmakrygmakryg19htmlgt
34
Εικόνα 9 Περίβολος της νεότερης-τελικής νεολιθικής στο Μάνδαλο
Φωτογραφικό αρχείο Αικατερίνης Παπαευθυmicroίου-Παπανθίmicroου και Αγγελικής Πιλάλη-Παπαστερίου Ίδρυmicroα Μείζονος Ελληνισmicroού lthttpwwwfhwgrchronos01engallerynlmandalomandalo2htmlgt
35
Εικόνα 10 Τάφροι της νεότερης νεολιθικής στον Μακρύγιαλο
Μάνθος Μπέσιος και Μαρία Παππά Πύδνα Κατερίνη Πιερική Αναπτυξιακή 1995 23 Ίδρυmicroα Μείζονος Ελληνισmicroού lthttpwwwfhwgrchronos01engallerynlmakrygmakryg1htmlgt
36
Εικόνα 11 Αποθηκευτικοί χώροι της ύστερης εποχής του χαλκού στην Άσσηρο
Kenneth A Wardle Institute of Archaeology and Antiquity University of Birmingham
lthttpartswebbhamacukahakawAssirosassirosiaph12htmgt
37
Εικόνα 12 Αναπαράσταση πασσαλόπηκτου οικήmicroατος της αρχαιότερης νεολιθικής
στη Νέα Νικοmicroήδεια
∆ηmicroήτριος Ρ Θεοχάρης Νεολιθική Ελλάς Αθήνα Εθνική Τράπεζα της Ελλάδος σχ 14 Ίδρυmicroα Μείζονος Ελληνισmicroού lthttpwwwfhwgrchronos01engallerynlnikomidnikom2htmlgt
38
Εικόνα 13 Πασσσαλόπηκτα οικήmicroατα και φούρνοι της πρώιmicroης εποχής στο
Αρχοντικό
Τοmicroέας Αρχαιολογίας Τmicroήmicroα Ιστορίας και Αρχαιολογίας Αριστοτελείου Πανεπιστηmicroίου Θεσσαλονίκης lthttpwwwhistauthgrtomeisarchaeologyresearchexcavationsarhondikohtmgt
39
Εικόνα 14 Πήλινες άγκυρες της πρώιmicroης εποχής του χαλκού από τα Σέρβια
Kenneth A Wardle Institute of Archaeology and Antiquity University of Birmingham lthttpartswebbhamacukahakawServiaserviaclayhtmgt
40
Εικόνα 15 Τοπική microυκηναϊκή κεραmicroική από την Άσσηρο (γύρω στο 1150 πΧ)
Kenneth A Wardle Institute of Archaeology and Antiquity University of Birmingham lthttpartswebbhamacukahakawAssirosassirosmycenaean2htmgt
25
Kiriatzi Evangelia Stelios Andreou Sarantis Dimitriadis και Kostas Kotsakis ldquoCo-exisitng traditions
handmade and wheelmade pottery in Late Bronze Age central Macedoniarsquo Robert Laffineur και
Philip P Betancourt (επιmicro) TECHNI craftsmen craftswomen and craftsmanship in the Aegean
Bronze Age Proceedings of the 6th International Aegean Conference Philadelphia Temple
University 18-21 April 1996 τόmicro 2 (Aegaeum 16) 1997 361-368
Wardle Kenneth A ldquoMycenaean trade and influence in northern Greecerdquo Carol Zerner Peter Zerner και
John Winder (επιmicro) Wace and Blegen pottery as evidence for trade in the Aegean Bronze Age
1939-1989 Proceedings of an International Conference held at the American School of Classical
Studies at Athens December 2-3 1989 Amsterdam Gieben 1993 117-141
ΑΠΟΘΗΚΕΥΣΗ
Τουλούmicroης Κοσmicroάς Το περίσσευmicroα στην προϊστορία η προϊστορική οικονοmicroία microε βάση τα αρχαιολογικά
δεδοmicroένα Θεσσαλονίκη Σύγχρονη Παιδεία 1996
Margomenou Despina ldquoFood storage in prehistoric Greece interrogating complexity at the margins of
the lsquoMycenaean worldrsquordquo Journal of Mediterranean Archaeology 21 2 (2008) 191-212
Margomenou Despina Stelios Andreou και Kostas Kotsakis ldquoThe Thessaloniki tell an approach to the
study of the pithoi and the question of storage in the Late Bronze Agerdquo ΑΕΜΘ 19 (2005) 157-
171
26
ΕΙΚΟΝΕΣ
Εικόνα 1 Γυναικείο στεατοπυγικό ειδώλιο από πηλό της αρχαιότερης νεολιθικής
(Νέα Νικοmicroήδεια Αρχαιολογικό Μουσείο Βέροιας)
∆ηmicroήτριος Ρ Θεοχάρης Νεολιθική Ελλάς Αθήνα Εθνική Τράπεζα της Ελλάδος 1973 εικ 18 Ίδρυmicroα Μείζονος Ελληνισmicroού lthttpwwwfhwgrchronos01engallerynlnikomidnikom4maxhtmlgt
27
Εικόνα 2 Γυναικείο ειδώλιο από πηλό της νεότερης νεολιθικής (Μακρύγιαλος)
Μάνθος Μπέσιος και Μαρία Παππά Πύδνα Κατερίνη Πιερική Αναπτυξιακή 1995 25 Ίδρυmicroα Μείζονος Ελληνισmicroού lthttpwwwfhwgrchronos01engallerynlmakrygmakryg12maxhtmlgt
28
Εικόνα 3 Γυναικείο πήλινο ειδώλιο της νεότερης νεολιθικής (Μάνδαλο
Αρχαιολογικό Μουσείο Πέλλας)
Φωτογραφικό αρχείο Αικατερίνης Παπαευθυmicroίου-Παπανθίmicroου και Αγγελικής Πιλάλη-Παπαστερίου Ίδρυmicroα Μείζονος Ελληνισmicroού lthttpwwwfhwgrchronos01engallerynlmandalomandalo6maxhtmlgt
29
Εικόνα 4 Γυναικείο ακρόλιθο ειδώλιο της νεότερης νεολιθικής (Μάνδαλο
Αρχαιολογικό Μουσείο Πέλλας)
Φωτογραφικό αρχείο Αικατερίνης Παπαευθυmicroίου-Παπανθίmicroου και Αγγελικής Πιλάλη-Παπαστερίου Ίδρυmicroα Μείζονος Ελληνισmicroού lthttpwwwfhwgrchronos01engallerynlmandalomandalo4htmlgt lthttpwwwfhwgrchronos01engallerynlmandalomandalo5maxhtmlgt
30
Εικόνα 5 Γυναικείο σχηmicroατοποιηmicroένο ειδώλιο από πέτρα της τελικής νεολιθικής
(Σιταγροί Αρχαιολογικό Μουσείο ∆ράmicroας)
Γεώργιος Α Παπαθανασόπουλος (επιmicro) Ο νεολιθικός πολιτισmicroός στην Ελλάδα Αθήνα Ίδρυmicroα Νικολάου Π Γουλανδρή - Μουσείο Κυκλαδικής Τέχνης 1996 αρ καταλόγου 200 Ίδρυmicroα Μείζονος Ελληνισmicroού lthttpwwwfhwgrchronos01engallerynlsitagsitag3htmlgt
31
Εικόνα 6 Σταυρόσχηmicroα ειδώλια από microάρmicroαρο της νεότερης νεολιθικής
(Μακρύγιαλος)
Μάνθος Μπέσιος και Μαρία Παππά Πύδνα Κατερίνη Πιερική Αναπτυξιακή 1995 22 Ίδρυmicroα Μείζονος Ελληνισmicroού lthttpwwwfhwgrchronos01engallerynlmakrygmakryg6maxhtmlgt
32
Εικόνα 7 Κοσmicroήmicroατα από Σπόνδυλο (Σιταγροί Αρχαιολογικό Μουσείο ∆ράmicroας)
∆ηmicroήτριος Ρ Θεοχάρης Νεολιθική Ελλάς Αθήνα Εθνική Τράπεζα της Ελλάδος 1973 εικ 110 Ίδρυmicroα Μείζονος Ελληνισmicroού lthttpwwwfhwgrchronos01engallerynlsitagsitag5htmlgt
33
Εικόνα 8 Κοσmicroήmicroατα από Σπόνδυλο της τελικής νεολιθικής (Μακρύγιαλος)
Μάνθος Μπέσιος και Μαρία Παππά Πύδνα Κατερίνη Πιερική Αναπτυξιακή 1995 32 Ίδρυmicroα Μείζονος Ελληνισmicroού lthttpwwwfhwgrchronos01engallerynlmakrygmakryg19htmlgt
34
Εικόνα 9 Περίβολος της νεότερης-τελικής νεολιθικής στο Μάνδαλο
Φωτογραφικό αρχείο Αικατερίνης Παπαευθυmicroίου-Παπανθίmicroου και Αγγελικής Πιλάλη-Παπαστερίου Ίδρυmicroα Μείζονος Ελληνισmicroού lthttpwwwfhwgrchronos01engallerynlmandalomandalo2htmlgt
35
Εικόνα 10 Τάφροι της νεότερης νεολιθικής στον Μακρύγιαλο
Μάνθος Μπέσιος και Μαρία Παππά Πύδνα Κατερίνη Πιερική Αναπτυξιακή 1995 23 Ίδρυmicroα Μείζονος Ελληνισmicroού lthttpwwwfhwgrchronos01engallerynlmakrygmakryg1htmlgt
36
Εικόνα 11 Αποθηκευτικοί χώροι της ύστερης εποχής του χαλκού στην Άσσηρο
Kenneth A Wardle Institute of Archaeology and Antiquity University of Birmingham
lthttpartswebbhamacukahakawAssirosassirosiaph12htmgt
37
Εικόνα 12 Αναπαράσταση πασσαλόπηκτου οικήmicroατος της αρχαιότερης νεολιθικής
στη Νέα Νικοmicroήδεια
∆ηmicroήτριος Ρ Θεοχάρης Νεολιθική Ελλάς Αθήνα Εθνική Τράπεζα της Ελλάδος σχ 14 Ίδρυmicroα Μείζονος Ελληνισmicroού lthttpwwwfhwgrchronos01engallerynlnikomidnikom2htmlgt
38
Εικόνα 13 Πασσσαλόπηκτα οικήmicroατα και φούρνοι της πρώιmicroης εποχής στο
Αρχοντικό
Τοmicroέας Αρχαιολογίας Τmicroήmicroα Ιστορίας και Αρχαιολογίας Αριστοτελείου Πανεπιστηmicroίου Θεσσαλονίκης lthttpwwwhistauthgrtomeisarchaeologyresearchexcavationsarhondikohtmgt
39
Εικόνα 14 Πήλινες άγκυρες της πρώιmicroης εποχής του χαλκού από τα Σέρβια
Kenneth A Wardle Institute of Archaeology and Antiquity University of Birmingham lthttpartswebbhamacukahakawServiaserviaclayhtmgt
40
Εικόνα 15 Τοπική microυκηναϊκή κεραmicroική από την Άσσηρο (γύρω στο 1150 πΧ)
Kenneth A Wardle Institute of Archaeology and Antiquity University of Birmingham lthttpartswebbhamacukahakawAssirosassirosmycenaean2htmgt
26
ΕΙΚΟΝΕΣ
Εικόνα 1 Γυναικείο στεατοπυγικό ειδώλιο από πηλό της αρχαιότερης νεολιθικής
(Νέα Νικοmicroήδεια Αρχαιολογικό Μουσείο Βέροιας)
∆ηmicroήτριος Ρ Θεοχάρης Νεολιθική Ελλάς Αθήνα Εθνική Τράπεζα της Ελλάδος 1973 εικ 18 Ίδρυmicroα Μείζονος Ελληνισmicroού lthttpwwwfhwgrchronos01engallerynlnikomidnikom4maxhtmlgt
27
Εικόνα 2 Γυναικείο ειδώλιο από πηλό της νεότερης νεολιθικής (Μακρύγιαλος)
Μάνθος Μπέσιος και Μαρία Παππά Πύδνα Κατερίνη Πιερική Αναπτυξιακή 1995 25 Ίδρυmicroα Μείζονος Ελληνισmicroού lthttpwwwfhwgrchronos01engallerynlmakrygmakryg12maxhtmlgt
28
Εικόνα 3 Γυναικείο πήλινο ειδώλιο της νεότερης νεολιθικής (Μάνδαλο
Αρχαιολογικό Μουσείο Πέλλας)
Φωτογραφικό αρχείο Αικατερίνης Παπαευθυmicroίου-Παπανθίmicroου και Αγγελικής Πιλάλη-Παπαστερίου Ίδρυmicroα Μείζονος Ελληνισmicroού lthttpwwwfhwgrchronos01engallerynlmandalomandalo6maxhtmlgt
29
Εικόνα 4 Γυναικείο ακρόλιθο ειδώλιο της νεότερης νεολιθικής (Μάνδαλο
Αρχαιολογικό Μουσείο Πέλλας)
Φωτογραφικό αρχείο Αικατερίνης Παπαευθυmicroίου-Παπανθίmicroου και Αγγελικής Πιλάλη-Παπαστερίου Ίδρυmicroα Μείζονος Ελληνισmicroού lthttpwwwfhwgrchronos01engallerynlmandalomandalo4htmlgt lthttpwwwfhwgrchronos01engallerynlmandalomandalo5maxhtmlgt
30
Εικόνα 5 Γυναικείο σχηmicroατοποιηmicroένο ειδώλιο από πέτρα της τελικής νεολιθικής
(Σιταγροί Αρχαιολογικό Μουσείο ∆ράmicroας)
Γεώργιος Α Παπαθανασόπουλος (επιmicro) Ο νεολιθικός πολιτισmicroός στην Ελλάδα Αθήνα Ίδρυmicroα Νικολάου Π Γουλανδρή - Μουσείο Κυκλαδικής Τέχνης 1996 αρ καταλόγου 200 Ίδρυmicroα Μείζονος Ελληνισmicroού lthttpwwwfhwgrchronos01engallerynlsitagsitag3htmlgt
31
Εικόνα 6 Σταυρόσχηmicroα ειδώλια από microάρmicroαρο της νεότερης νεολιθικής
(Μακρύγιαλος)
Μάνθος Μπέσιος και Μαρία Παππά Πύδνα Κατερίνη Πιερική Αναπτυξιακή 1995 22 Ίδρυmicroα Μείζονος Ελληνισmicroού lthttpwwwfhwgrchronos01engallerynlmakrygmakryg6maxhtmlgt
32
Εικόνα 7 Κοσmicroήmicroατα από Σπόνδυλο (Σιταγροί Αρχαιολογικό Μουσείο ∆ράmicroας)
∆ηmicroήτριος Ρ Θεοχάρης Νεολιθική Ελλάς Αθήνα Εθνική Τράπεζα της Ελλάδος 1973 εικ 110 Ίδρυmicroα Μείζονος Ελληνισmicroού lthttpwwwfhwgrchronos01engallerynlsitagsitag5htmlgt
33
Εικόνα 8 Κοσmicroήmicroατα από Σπόνδυλο της τελικής νεολιθικής (Μακρύγιαλος)
Μάνθος Μπέσιος και Μαρία Παππά Πύδνα Κατερίνη Πιερική Αναπτυξιακή 1995 32 Ίδρυmicroα Μείζονος Ελληνισmicroού lthttpwwwfhwgrchronos01engallerynlmakrygmakryg19htmlgt
34
Εικόνα 9 Περίβολος της νεότερης-τελικής νεολιθικής στο Μάνδαλο
Φωτογραφικό αρχείο Αικατερίνης Παπαευθυmicroίου-Παπανθίmicroου και Αγγελικής Πιλάλη-Παπαστερίου Ίδρυmicroα Μείζονος Ελληνισmicroού lthttpwwwfhwgrchronos01engallerynlmandalomandalo2htmlgt
35
Εικόνα 10 Τάφροι της νεότερης νεολιθικής στον Μακρύγιαλο
Μάνθος Μπέσιος και Μαρία Παππά Πύδνα Κατερίνη Πιερική Αναπτυξιακή 1995 23 Ίδρυmicroα Μείζονος Ελληνισmicroού lthttpwwwfhwgrchronos01engallerynlmakrygmakryg1htmlgt
36
Εικόνα 11 Αποθηκευτικοί χώροι της ύστερης εποχής του χαλκού στην Άσσηρο
Kenneth A Wardle Institute of Archaeology and Antiquity University of Birmingham
lthttpartswebbhamacukahakawAssirosassirosiaph12htmgt
37
Εικόνα 12 Αναπαράσταση πασσαλόπηκτου οικήmicroατος της αρχαιότερης νεολιθικής
στη Νέα Νικοmicroήδεια
∆ηmicroήτριος Ρ Θεοχάρης Νεολιθική Ελλάς Αθήνα Εθνική Τράπεζα της Ελλάδος σχ 14 Ίδρυmicroα Μείζονος Ελληνισmicroού lthttpwwwfhwgrchronos01engallerynlnikomidnikom2htmlgt
38
Εικόνα 13 Πασσσαλόπηκτα οικήmicroατα και φούρνοι της πρώιmicroης εποχής στο
Αρχοντικό
Τοmicroέας Αρχαιολογίας Τmicroήmicroα Ιστορίας και Αρχαιολογίας Αριστοτελείου Πανεπιστηmicroίου Θεσσαλονίκης lthttpwwwhistauthgrtomeisarchaeologyresearchexcavationsarhondikohtmgt
39
Εικόνα 14 Πήλινες άγκυρες της πρώιmicroης εποχής του χαλκού από τα Σέρβια
Kenneth A Wardle Institute of Archaeology and Antiquity University of Birmingham lthttpartswebbhamacukahakawServiaserviaclayhtmgt
40
Εικόνα 15 Τοπική microυκηναϊκή κεραmicroική από την Άσσηρο (γύρω στο 1150 πΧ)
Kenneth A Wardle Institute of Archaeology and Antiquity University of Birmingham lthttpartswebbhamacukahakawAssirosassirosmycenaean2htmgt
27
Εικόνα 2 Γυναικείο ειδώλιο από πηλό της νεότερης νεολιθικής (Μακρύγιαλος)
Μάνθος Μπέσιος και Μαρία Παππά Πύδνα Κατερίνη Πιερική Αναπτυξιακή 1995 25 Ίδρυmicroα Μείζονος Ελληνισmicroού lthttpwwwfhwgrchronos01engallerynlmakrygmakryg12maxhtmlgt
28
Εικόνα 3 Γυναικείο πήλινο ειδώλιο της νεότερης νεολιθικής (Μάνδαλο
Αρχαιολογικό Μουσείο Πέλλας)
Φωτογραφικό αρχείο Αικατερίνης Παπαευθυmicroίου-Παπανθίmicroου και Αγγελικής Πιλάλη-Παπαστερίου Ίδρυmicroα Μείζονος Ελληνισmicroού lthttpwwwfhwgrchronos01engallerynlmandalomandalo6maxhtmlgt
29
Εικόνα 4 Γυναικείο ακρόλιθο ειδώλιο της νεότερης νεολιθικής (Μάνδαλο
Αρχαιολογικό Μουσείο Πέλλας)
Φωτογραφικό αρχείο Αικατερίνης Παπαευθυmicroίου-Παπανθίmicroου και Αγγελικής Πιλάλη-Παπαστερίου Ίδρυmicroα Μείζονος Ελληνισmicroού lthttpwwwfhwgrchronos01engallerynlmandalomandalo4htmlgt lthttpwwwfhwgrchronos01engallerynlmandalomandalo5maxhtmlgt
30
Εικόνα 5 Γυναικείο σχηmicroατοποιηmicroένο ειδώλιο από πέτρα της τελικής νεολιθικής
(Σιταγροί Αρχαιολογικό Μουσείο ∆ράmicroας)
Γεώργιος Α Παπαθανασόπουλος (επιmicro) Ο νεολιθικός πολιτισmicroός στην Ελλάδα Αθήνα Ίδρυmicroα Νικολάου Π Γουλανδρή - Μουσείο Κυκλαδικής Τέχνης 1996 αρ καταλόγου 200 Ίδρυmicroα Μείζονος Ελληνισmicroού lthttpwwwfhwgrchronos01engallerynlsitagsitag3htmlgt
31
Εικόνα 6 Σταυρόσχηmicroα ειδώλια από microάρmicroαρο της νεότερης νεολιθικής
(Μακρύγιαλος)
Μάνθος Μπέσιος και Μαρία Παππά Πύδνα Κατερίνη Πιερική Αναπτυξιακή 1995 22 Ίδρυmicroα Μείζονος Ελληνισmicroού lthttpwwwfhwgrchronos01engallerynlmakrygmakryg6maxhtmlgt
32
Εικόνα 7 Κοσmicroήmicroατα από Σπόνδυλο (Σιταγροί Αρχαιολογικό Μουσείο ∆ράmicroας)
∆ηmicroήτριος Ρ Θεοχάρης Νεολιθική Ελλάς Αθήνα Εθνική Τράπεζα της Ελλάδος 1973 εικ 110 Ίδρυmicroα Μείζονος Ελληνισmicroού lthttpwwwfhwgrchronos01engallerynlsitagsitag5htmlgt
33
Εικόνα 8 Κοσmicroήmicroατα από Σπόνδυλο της τελικής νεολιθικής (Μακρύγιαλος)
Μάνθος Μπέσιος και Μαρία Παππά Πύδνα Κατερίνη Πιερική Αναπτυξιακή 1995 32 Ίδρυmicroα Μείζονος Ελληνισmicroού lthttpwwwfhwgrchronos01engallerynlmakrygmakryg19htmlgt
34
Εικόνα 9 Περίβολος της νεότερης-τελικής νεολιθικής στο Μάνδαλο
Φωτογραφικό αρχείο Αικατερίνης Παπαευθυmicroίου-Παπανθίmicroου και Αγγελικής Πιλάλη-Παπαστερίου Ίδρυmicroα Μείζονος Ελληνισmicroού lthttpwwwfhwgrchronos01engallerynlmandalomandalo2htmlgt
35
Εικόνα 10 Τάφροι της νεότερης νεολιθικής στον Μακρύγιαλο
Μάνθος Μπέσιος και Μαρία Παππά Πύδνα Κατερίνη Πιερική Αναπτυξιακή 1995 23 Ίδρυmicroα Μείζονος Ελληνισmicroού lthttpwwwfhwgrchronos01engallerynlmakrygmakryg1htmlgt
36
Εικόνα 11 Αποθηκευτικοί χώροι της ύστερης εποχής του χαλκού στην Άσσηρο
Kenneth A Wardle Institute of Archaeology and Antiquity University of Birmingham
lthttpartswebbhamacukahakawAssirosassirosiaph12htmgt
37
Εικόνα 12 Αναπαράσταση πασσαλόπηκτου οικήmicroατος της αρχαιότερης νεολιθικής
στη Νέα Νικοmicroήδεια
∆ηmicroήτριος Ρ Θεοχάρης Νεολιθική Ελλάς Αθήνα Εθνική Τράπεζα της Ελλάδος σχ 14 Ίδρυmicroα Μείζονος Ελληνισmicroού lthttpwwwfhwgrchronos01engallerynlnikomidnikom2htmlgt
38
Εικόνα 13 Πασσσαλόπηκτα οικήmicroατα και φούρνοι της πρώιmicroης εποχής στο
Αρχοντικό
Τοmicroέας Αρχαιολογίας Τmicroήmicroα Ιστορίας και Αρχαιολογίας Αριστοτελείου Πανεπιστηmicroίου Θεσσαλονίκης lthttpwwwhistauthgrtomeisarchaeologyresearchexcavationsarhondikohtmgt
39
Εικόνα 14 Πήλινες άγκυρες της πρώιmicroης εποχής του χαλκού από τα Σέρβια
Kenneth A Wardle Institute of Archaeology and Antiquity University of Birmingham lthttpartswebbhamacukahakawServiaserviaclayhtmgt
40
Εικόνα 15 Τοπική microυκηναϊκή κεραmicroική από την Άσσηρο (γύρω στο 1150 πΧ)
Kenneth A Wardle Institute of Archaeology and Antiquity University of Birmingham lthttpartswebbhamacukahakawAssirosassirosmycenaean2htmgt
28
Εικόνα 3 Γυναικείο πήλινο ειδώλιο της νεότερης νεολιθικής (Μάνδαλο
Αρχαιολογικό Μουσείο Πέλλας)
Φωτογραφικό αρχείο Αικατερίνης Παπαευθυmicroίου-Παπανθίmicroου και Αγγελικής Πιλάλη-Παπαστερίου Ίδρυmicroα Μείζονος Ελληνισmicroού lthttpwwwfhwgrchronos01engallerynlmandalomandalo6maxhtmlgt
29
Εικόνα 4 Γυναικείο ακρόλιθο ειδώλιο της νεότερης νεολιθικής (Μάνδαλο
Αρχαιολογικό Μουσείο Πέλλας)
Φωτογραφικό αρχείο Αικατερίνης Παπαευθυmicroίου-Παπανθίmicroου και Αγγελικής Πιλάλη-Παπαστερίου Ίδρυmicroα Μείζονος Ελληνισmicroού lthttpwwwfhwgrchronos01engallerynlmandalomandalo4htmlgt lthttpwwwfhwgrchronos01engallerynlmandalomandalo5maxhtmlgt
30
Εικόνα 5 Γυναικείο σχηmicroατοποιηmicroένο ειδώλιο από πέτρα της τελικής νεολιθικής
(Σιταγροί Αρχαιολογικό Μουσείο ∆ράmicroας)
Γεώργιος Α Παπαθανασόπουλος (επιmicro) Ο νεολιθικός πολιτισmicroός στην Ελλάδα Αθήνα Ίδρυmicroα Νικολάου Π Γουλανδρή - Μουσείο Κυκλαδικής Τέχνης 1996 αρ καταλόγου 200 Ίδρυmicroα Μείζονος Ελληνισmicroού lthttpwwwfhwgrchronos01engallerynlsitagsitag3htmlgt
31
Εικόνα 6 Σταυρόσχηmicroα ειδώλια από microάρmicroαρο της νεότερης νεολιθικής
(Μακρύγιαλος)
Μάνθος Μπέσιος και Μαρία Παππά Πύδνα Κατερίνη Πιερική Αναπτυξιακή 1995 22 Ίδρυmicroα Μείζονος Ελληνισmicroού lthttpwwwfhwgrchronos01engallerynlmakrygmakryg6maxhtmlgt
32
Εικόνα 7 Κοσmicroήmicroατα από Σπόνδυλο (Σιταγροί Αρχαιολογικό Μουσείο ∆ράmicroας)
∆ηmicroήτριος Ρ Θεοχάρης Νεολιθική Ελλάς Αθήνα Εθνική Τράπεζα της Ελλάδος 1973 εικ 110 Ίδρυmicroα Μείζονος Ελληνισmicroού lthttpwwwfhwgrchronos01engallerynlsitagsitag5htmlgt
33
Εικόνα 8 Κοσmicroήmicroατα από Σπόνδυλο της τελικής νεολιθικής (Μακρύγιαλος)
Μάνθος Μπέσιος και Μαρία Παππά Πύδνα Κατερίνη Πιερική Αναπτυξιακή 1995 32 Ίδρυmicroα Μείζονος Ελληνισmicroού lthttpwwwfhwgrchronos01engallerynlmakrygmakryg19htmlgt
34
Εικόνα 9 Περίβολος της νεότερης-τελικής νεολιθικής στο Μάνδαλο
Φωτογραφικό αρχείο Αικατερίνης Παπαευθυmicroίου-Παπανθίmicroου και Αγγελικής Πιλάλη-Παπαστερίου Ίδρυmicroα Μείζονος Ελληνισmicroού lthttpwwwfhwgrchronos01engallerynlmandalomandalo2htmlgt
35
Εικόνα 10 Τάφροι της νεότερης νεολιθικής στον Μακρύγιαλο
Μάνθος Μπέσιος και Μαρία Παππά Πύδνα Κατερίνη Πιερική Αναπτυξιακή 1995 23 Ίδρυmicroα Μείζονος Ελληνισmicroού lthttpwwwfhwgrchronos01engallerynlmakrygmakryg1htmlgt
36
Εικόνα 11 Αποθηκευτικοί χώροι της ύστερης εποχής του χαλκού στην Άσσηρο
Kenneth A Wardle Institute of Archaeology and Antiquity University of Birmingham
lthttpartswebbhamacukahakawAssirosassirosiaph12htmgt
37
Εικόνα 12 Αναπαράσταση πασσαλόπηκτου οικήmicroατος της αρχαιότερης νεολιθικής
στη Νέα Νικοmicroήδεια
∆ηmicroήτριος Ρ Θεοχάρης Νεολιθική Ελλάς Αθήνα Εθνική Τράπεζα της Ελλάδος σχ 14 Ίδρυmicroα Μείζονος Ελληνισmicroού lthttpwwwfhwgrchronos01engallerynlnikomidnikom2htmlgt
38
Εικόνα 13 Πασσσαλόπηκτα οικήmicroατα και φούρνοι της πρώιmicroης εποχής στο
Αρχοντικό
Τοmicroέας Αρχαιολογίας Τmicroήmicroα Ιστορίας και Αρχαιολογίας Αριστοτελείου Πανεπιστηmicroίου Θεσσαλονίκης lthttpwwwhistauthgrtomeisarchaeologyresearchexcavationsarhondikohtmgt
39
Εικόνα 14 Πήλινες άγκυρες της πρώιmicroης εποχής του χαλκού από τα Σέρβια
Kenneth A Wardle Institute of Archaeology and Antiquity University of Birmingham lthttpartswebbhamacukahakawServiaserviaclayhtmgt
40
Εικόνα 15 Τοπική microυκηναϊκή κεραmicroική από την Άσσηρο (γύρω στο 1150 πΧ)
Kenneth A Wardle Institute of Archaeology and Antiquity University of Birmingham lthttpartswebbhamacukahakawAssirosassirosmycenaean2htmgt
29
Εικόνα 4 Γυναικείο ακρόλιθο ειδώλιο της νεότερης νεολιθικής (Μάνδαλο
Αρχαιολογικό Μουσείο Πέλλας)
Φωτογραφικό αρχείο Αικατερίνης Παπαευθυmicroίου-Παπανθίmicroου και Αγγελικής Πιλάλη-Παπαστερίου Ίδρυmicroα Μείζονος Ελληνισmicroού lthttpwwwfhwgrchronos01engallerynlmandalomandalo4htmlgt lthttpwwwfhwgrchronos01engallerynlmandalomandalo5maxhtmlgt
30
Εικόνα 5 Γυναικείο σχηmicroατοποιηmicroένο ειδώλιο από πέτρα της τελικής νεολιθικής
(Σιταγροί Αρχαιολογικό Μουσείο ∆ράmicroας)
Γεώργιος Α Παπαθανασόπουλος (επιmicro) Ο νεολιθικός πολιτισmicroός στην Ελλάδα Αθήνα Ίδρυmicroα Νικολάου Π Γουλανδρή - Μουσείο Κυκλαδικής Τέχνης 1996 αρ καταλόγου 200 Ίδρυmicroα Μείζονος Ελληνισmicroού lthttpwwwfhwgrchronos01engallerynlsitagsitag3htmlgt
31
Εικόνα 6 Σταυρόσχηmicroα ειδώλια από microάρmicroαρο της νεότερης νεολιθικής
(Μακρύγιαλος)
Μάνθος Μπέσιος και Μαρία Παππά Πύδνα Κατερίνη Πιερική Αναπτυξιακή 1995 22 Ίδρυmicroα Μείζονος Ελληνισmicroού lthttpwwwfhwgrchronos01engallerynlmakrygmakryg6maxhtmlgt
32
Εικόνα 7 Κοσmicroήmicroατα από Σπόνδυλο (Σιταγροί Αρχαιολογικό Μουσείο ∆ράmicroας)
∆ηmicroήτριος Ρ Θεοχάρης Νεολιθική Ελλάς Αθήνα Εθνική Τράπεζα της Ελλάδος 1973 εικ 110 Ίδρυmicroα Μείζονος Ελληνισmicroού lthttpwwwfhwgrchronos01engallerynlsitagsitag5htmlgt
33
Εικόνα 8 Κοσmicroήmicroατα από Σπόνδυλο της τελικής νεολιθικής (Μακρύγιαλος)
Μάνθος Μπέσιος και Μαρία Παππά Πύδνα Κατερίνη Πιερική Αναπτυξιακή 1995 32 Ίδρυmicroα Μείζονος Ελληνισmicroού lthttpwwwfhwgrchronos01engallerynlmakrygmakryg19htmlgt
34
Εικόνα 9 Περίβολος της νεότερης-τελικής νεολιθικής στο Μάνδαλο
Φωτογραφικό αρχείο Αικατερίνης Παπαευθυmicroίου-Παπανθίmicroου και Αγγελικής Πιλάλη-Παπαστερίου Ίδρυmicroα Μείζονος Ελληνισmicroού lthttpwwwfhwgrchronos01engallerynlmandalomandalo2htmlgt
35
Εικόνα 10 Τάφροι της νεότερης νεολιθικής στον Μακρύγιαλο
Μάνθος Μπέσιος και Μαρία Παππά Πύδνα Κατερίνη Πιερική Αναπτυξιακή 1995 23 Ίδρυmicroα Μείζονος Ελληνισmicroού lthttpwwwfhwgrchronos01engallerynlmakrygmakryg1htmlgt
36
Εικόνα 11 Αποθηκευτικοί χώροι της ύστερης εποχής του χαλκού στην Άσσηρο
Kenneth A Wardle Institute of Archaeology and Antiquity University of Birmingham
lthttpartswebbhamacukahakawAssirosassirosiaph12htmgt
37
Εικόνα 12 Αναπαράσταση πασσαλόπηκτου οικήmicroατος της αρχαιότερης νεολιθικής
στη Νέα Νικοmicroήδεια
∆ηmicroήτριος Ρ Θεοχάρης Νεολιθική Ελλάς Αθήνα Εθνική Τράπεζα της Ελλάδος σχ 14 Ίδρυmicroα Μείζονος Ελληνισmicroού lthttpwwwfhwgrchronos01engallerynlnikomidnikom2htmlgt
38
Εικόνα 13 Πασσσαλόπηκτα οικήmicroατα και φούρνοι της πρώιmicroης εποχής στο
Αρχοντικό
Τοmicroέας Αρχαιολογίας Τmicroήmicroα Ιστορίας και Αρχαιολογίας Αριστοτελείου Πανεπιστηmicroίου Θεσσαλονίκης lthttpwwwhistauthgrtomeisarchaeologyresearchexcavationsarhondikohtmgt
39
Εικόνα 14 Πήλινες άγκυρες της πρώιmicroης εποχής του χαλκού από τα Σέρβια
Kenneth A Wardle Institute of Archaeology and Antiquity University of Birmingham lthttpartswebbhamacukahakawServiaserviaclayhtmgt
40
Εικόνα 15 Τοπική microυκηναϊκή κεραmicroική από την Άσσηρο (γύρω στο 1150 πΧ)
Kenneth A Wardle Institute of Archaeology and Antiquity University of Birmingham lthttpartswebbhamacukahakawAssirosassirosmycenaean2htmgt
30
Εικόνα 5 Γυναικείο σχηmicroατοποιηmicroένο ειδώλιο από πέτρα της τελικής νεολιθικής
(Σιταγροί Αρχαιολογικό Μουσείο ∆ράmicroας)
Γεώργιος Α Παπαθανασόπουλος (επιmicro) Ο νεολιθικός πολιτισmicroός στην Ελλάδα Αθήνα Ίδρυmicroα Νικολάου Π Γουλανδρή - Μουσείο Κυκλαδικής Τέχνης 1996 αρ καταλόγου 200 Ίδρυmicroα Μείζονος Ελληνισmicroού lthttpwwwfhwgrchronos01engallerynlsitagsitag3htmlgt
31
Εικόνα 6 Σταυρόσχηmicroα ειδώλια από microάρmicroαρο της νεότερης νεολιθικής
(Μακρύγιαλος)
Μάνθος Μπέσιος και Μαρία Παππά Πύδνα Κατερίνη Πιερική Αναπτυξιακή 1995 22 Ίδρυmicroα Μείζονος Ελληνισmicroού lthttpwwwfhwgrchronos01engallerynlmakrygmakryg6maxhtmlgt
32
Εικόνα 7 Κοσmicroήmicroατα από Σπόνδυλο (Σιταγροί Αρχαιολογικό Μουσείο ∆ράmicroας)
∆ηmicroήτριος Ρ Θεοχάρης Νεολιθική Ελλάς Αθήνα Εθνική Τράπεζα της Ελλάδος 1973 εικ 110 Ίδρυmicroα Μείζονος Ελληνισmicroού lthttpwwwfhwgrchronos01engallerynlsitagsitag5htmlgt
33
Εικόνα 8 Κοσmicroήmicroατα από Σπόνδυλο της τελικής νεολιθικής (Μακρύγιαλος)
Μάνθος Μπέσιος και Μαρία Παππά Πύδνα Κατερίνη Πιερική Αναπτυξιακή 1995 32 Ίδρυmicroα Μείζονος Ελληνισmicroού lthttpwwwfhwgrchronos01engallerynlmakrygmakryg19htmlgt
34
Εικόνα 9 Περίβολος της νεότερης-τελικής νεολιθικής στο Μάνδαλο
Φωτογραφικό αρχείο Αικατερίνης Παπαευθυmicroίου-Παπανθίmicroου και Αγγελικής Πιλάλη-Παπαστερίου Ίδρυmicroα Μείζονος Ελληνισmicroού lthttpwwwfhwgrchronos01engallerynlmandalomandalo2htmlgt
35
Εικόνα 10 Τάφροι της νεότερης νεολιθικής στον Μακρύγιαλο
Μάνθος Μπέσιος και Μαρία Παππά Πύδνα Κατερίνη Πιερική Αναπτυξιακή 1995 23 Ίδρυmicroα Μείζονος Ελληνισmicroού lthttpwwwfhwgrchronos01engallerynlmakrygmakryg1htmlgt
36
Εικόνα 11 Αποθηκευτικοί χώροι της ύστερης εποχής του χαλκού στην Άσσηρο
Kenneth A Wardle Institute of Archaeology and Antiquity University of Birmingham
lthttpartswebbhamacukahakawAssirosassirosiaph12htmgt
37
Εικόνα 12 Αναπαράσταση πασσαλόπηκτου οικήmicroατος της αρχαιότερης νεολιθικής
στη Νέα Νικοmicroήδεια
∆ηmicroήτριος Ρ Θεοχάρης Νεολιθική Ελλάς Αθήνα Εθνική Τράπεζα της Ελλάδος σχ 14 Ίδρυmicroα Μείζονος Ελληνισmicroού lthttpwwwfhwgrchronos01engallerynlnikomidnikom2htmlgt
38
Εικόνα 13 Πασσσαλόπηκτα οικήmicroατα και φούρνοι της πρώιmicroης εποχής στο
Αρχοντικό
Τοmicroέας Αρχαιολογίας Τmicroήmicroα Ιστορίας και Αρχαιολογίας Αριστοτελείου Πανεπιστηmicroίου Θεσσαλονίκης lthttpwwwhistauthgrtomeisarchaeologyresearchexcavationsarhondikohtmgt
39
Εικόνα 14 Πήλινες άγκυρες της πρώιmicroης εποχής του χαλκού από τα Σέρβια
Kenneth A Wardle Institute of Archaeology and Antiquity University of Birmingham lthttpartswebbhamacukahakawServiaserviaclayhtmgt
40
Εικόνα 15 Τοπική microυκηναϊκή κεραmicroική από την Άσσηρο (γύρω στο 1150 πΧ)
Kenneth A Wardle Institute of Archaeology and Antiquity University of Birmingham lthttpartswebbhamacukahakawAssirosassirosmycenaean2htmgt
31
Εικόνα 6 Σταυρόσχηmicroα ειδώλια από microάρmicroαρο της νεότερης νεολιθικής
(Μακρύγιαλος)
Μάνθος Μπέσιος και Μαρία Παππά Πύδνα Κατερίνη Πιερική Αναπτυξιακή 1995 22 Ίδρυmicroα Μείζονος Ελληνισmicroού lthttpwwwfhwgrchronos01engallerynlmakrygmakryg6maxhtmlgt
32
Εικόνα 7 Κοσmicroήmicroατα από Σπόνδυλο (Σιταγροί Αρχαιολογικό Μουσείο ∆ράmicroας)
∆ηmicroήτριος Ρ Θεοχάρης Νεολιθική Ελλάς Αθήνα Εθνική Τράπεζα της Ελλάδος 1973 εικ 110 Ίδρυmicroα Μείζονος Ελληνισmicroού lthttpwwwfhwgrchronos01engallerynlsitagsitag5htmlgt
33
Εικόνα 8 Κοσmicroήmicroατα από Σπόνδυλο της τελικής νεολιθικής (Μακρύγιαλος)
Μάνθος Μπέσιος και Μαρία Παππά Πύδνα Κατερίνη Πιερική Αναπτυξιακή 1995 32 Ίδρυmicroα Μείζονος Ελληνισmicroού lthttpwwwfhwgrchronos01engallerynlmakrygmakryg19htmlgt
34
Εικόνα 9 Περίβολος της νεότερης-τελικής νεολιθικής στο Μάνδαλο
Φωτογραφικό αρχείο Αικατερίνης Παπαευθυmicroίου-Παπανθίmicroου και Αγγελικής Πιλάλη-Παπαστερίου Ίδρυmicroα Μείζονος Ελληνισmicroού lthttpwwwfhwgrchronos01engallerynlmandalomandalo2htmlgt
35
Εικόνα 10 Τάφροι της νεότερης νεολιθικής στον Μακρύγιαλο
Μάνθος Μπέσιος και Μαρία Παππά Πύδνα Κατερίνη Πιερική Αναπτυξιακή 1995 23 Ίδρυmicroα Μείζονος Ελληνισmicroού lthttpwwwfhwgrchronos01engallerynlmakrygmakryg1htmlgt
36
Εικόνα 11 Αποθηκευτικοί χώροι της ύστερης εποχής του χαλκού στην Άσσηρο
Kenneth A Wardle Institute of Archaeology and Antiquity University of Birmingham
lthttpartswebbhamacukahakawAssirosassirosiaph12htmgt
37
Εικόνα 12 Αναπαράσταση πασσαλόπηκτου οικήmicroατος της αρχαιότερης νεολιθικής
στη Νέα Νικοmicroήδεια
∆ηmicroήτριος Ρ Θεοχάρης Νεολιθική Ελλάς Αθήνα Εθνική Τράπεζα της Ελλάδος σχ 14 Ίδρυmicroα Μείζονος Ελληνισmicroού lthttpwwwfhwgrchronos01engallerynlnikomidnikom2htmlgt
38
Εικόνα 13 Πασσσαλόπηκτα οικήmicroατα και φούρνοι της πρώιmicroης εποχής στο
Αρχοντικό
Τοmicroέας Αρχαιολογίας Τmicroήmicroα Ιστορίας και Αρχαιολογίας Αριστοτελείου Πανεπιστηmicroίου Θεσσαλονίκης lthttpwwwhistauthgrtomeisarchaeologyresearchexcavationsarhondikohtmgt
39
Εικόνα 14 Πήλινες άγκυρες της πρώιmicroης εποχής του χαλκού από τα Σέρβια
Kenneth A Wardle Institute of Archaeology and Antiquity University of Birmingham lthttpartswebbhamacukahakawServiaserviaclayhtmgt
40
Εικόνα 15 Τοπική microυκηναϊκή κεραmicroική από την Άσσηρο (γύρω στο 1150 πΧ)
Kenneth A Wardle Institute of Archaeology and Antiquity University of Birmingham lthttpartswebbhamacukahakawAssirosassirosmycenaean2htmgt
32
Εικόνα 7 Κοσmicroήmicroατα από Σπόνδυλο (Σιταγροί Αρχαιολογικό Μουσείο ∆ράmicroας)
∆ηmicroήτριος Ρ Θεοχάρης Νεολιθική Ελλάς Αθήνα Εθνική Τράπεζα της Ελλάδος 1973 εικ 110 Ίδρυmicroα Μείζονος Ελληνισmicroού lthttpwwwfhwgrchronos01engallerynlsitagsitag5htmlgt
33
Εικόνα 8 Κοσmicroήmicroατα από Σπόνδυλο της τελικής νεολιθικής (Μακρύγιαλος)
Μάνθος Μπέσιος και Μαρία Παππά Πύδνα Κατερίνη Πιερική Αναπτυξιακή 1995 32 Ίδρυmicroα Μείζονος Ελληνισmicroού lthttpwwwfhwgrchronos01engallerynlmakrygmakryg19htmlgt
34
Εικόνα 9 Περίβολος της νεότερης-τελικής νεολιθικής στο Μάνδαλο
Φωτογραφικό αρχείο Αικατερίνης Παπαευθυmicroίου-Παπανθίmicroου και Αγγελικής Πιλάλη-Παπαστερίου Ίδρυmicroα Μείζονος Ελληνισmicroού lthttpwwwfhwgrchronos01engallerynlmandalomandalo2htmlgt
35
Εικόνα 10 Τάφροι της νεότερης νεολιθικής στον Μακρύγιαλο
Μάνθος Μπέσιος και Μαρία Παππά Πύδνα Κατερίνη Πιερική Αναπτυξιακή 1995 23 Ίδρυmicroα Μείζονος Ελληνισmicroού lthttpwwwfhwgrchronos01engallerynlmakrygmakryg1htmlgt
36
Εικόνα 11 Αποθηκευτικοί χώροι της ύστερης εποχής του χαλκού στην Άσσηρο
Kenneth A Wardle Institute of Archaeology and Antiquity University of Birmingham
lthttpartswebbhamacukahakawAssirosassirosiaph12htmgt
37
Εικόνα 12 Αναπαράσταση πασσαλόπηκτου οικήmicroατος της αρχαιότερης νεολιθικής
στη Νέα Νικοmicroήδεια
∆ηmicroήτριος Ρ Θεοχάρης Νεολιθική Ελλάς Αθήνα Εθνική Τράπεζα της Ελλάδος σχ 14 Ίδρυmicroα Μείζονος Ελληνισmicroού lthttpwwwfhwgrchronos01engallerynlnikomidnikom2htmlgt
38
Εικόνα 13 Πασσσαλόπηκτα οικήmicroατα και φούρνοι της πρώιmicroης εποχής στο
Αρχοντικό
Τοmicroέας Αρχαιολογίας Τmicroήmicroα Ιστορίας και Αρχαιολογίας Αριστοτελείου Πανεπιστηmicroίου Θεσσαλονίκης lthttpwwwhistauthgrtomeisarchaeologyresearchexcavationsarhondikohtmgt
39
Εικόνα 14 Πήλινες άγκυρες της πρώιmicroης εποχής του χαλκού από τα Σέρβια
Kenneth A Wardle Institute of Archaeology and Antiquity University of Birmingham lthttpartswebbhamacukahakawServiaserviaclayhtmgt
40
Εικόνα 15 Τοπική microυκηναϊκή κεραmicroική από την Άσσηρο (γύρω στο 1150 πΧ)
Kenneth A Wardle Institute of Archaeology and Antiquity University of Birmingham lthttpartswebbhamacukahakawAssirosassirosmycenaean2htmgt
33
Εικόνα 8 Κοσmicroήmicroατα από Σπόνδυλο της τελικής νεολιθικής (Μακρύγιαλος)
Μάνθος Μπέσιος και Μαρία Παππά Πύδνα Κατερίνη Πιερική Αναπτυξιακή 1995 32 Ίδρυmicroα Μείζονος Ελληνισmicroού lthttpwwwfhwgrchronos01engallerynlmakrygmakryg19htmlgt
34
Εικόνα 9 Περίβολος της νεότερης-τελικής νεολιθικής στο Μάνδαλο
Φωτογραφικό αρχείο Αικατερίνης Παπαευθυmicroίου-Παπανθίmicroου και Αγγελικής Πιλάλη-Παπαστερίου Ίδρυmicroα Μείζονος Ελληνισmicroού lthttpwwwfhwgrchronos01engallerynlmandalomandalo2htmlgt
35
Εικόνα 10 Τάφροι της νεότερης νεολιθικής στον Μακρύγιαλο
Μάνθος Μπέσιος και Μαρία Παππά Πύδνα Κατερίνη Πιερική Αναπτυξιακή 1995 23 Ίδρυmicroα Μείζονος Ελληνισmicroού lthttpwwwfhwgrchronos01engallerynlmakrygmakryg1htmlgt
36
Εικόνα 11 Αποθηκευτικοί χώροι της ύστερης εποχής του χαλκού στην Άσσηρο
Kenneth A Wardle Institute of Archaeology and Antiquity University of Birmingham
lthttpartswebbhamacukahakawAssirosassirosiaph12htmgt
37
Εικόνα 12 Αναπαράσταση πασσαλόπηκτου οικήmicroατος της αρχαιότερης νεολιθικής
στη Νέα Νικοmicroήδεια
∆ηmicroήτριος Ρ Θεοχάρης Νεολιθική Ελλάς Αθήνα Εθνική Τράπεζα της Ελλάδος σχ 14 Ίδρυmicroα Μείζονος Ελληνισmicroού lthttpwwwfhwgrchronos01engallerynlnikomidnikom2htmlgt
38
Εικόνα 13 Πασσσαλόπηκτα οικήmicroατα και φούρνοι της πρώιmicroης εποχής στο
Αρχοντικό
Τοmicroέας Αρχαιολογίας Τmicroήmicroα Ιστορίας και Αρχαιολογίας Αριστοτελείου Πανεπιστηmicroίου Θεσσαλονίκης lthttpwwwhistauthgrtomeisarchaeologyresearchexcavationsarhondikohtmgt
39
Εικόνα 14 Πήλινες άγκυρες της πρώιmicroης εποχής του χαλκού από τα Σέρβια
Kenneth A Wardle Institute of Archaeology and Antiquity University of Birmingham lthttpartswebbhamacukahakawServiaserviaclayhtmgt
40
Εικόνα 15 Τοπική microυκηναϊκή κεραmicroική από την Άσσηρο (γύρω στο 1150 πΧ)
Kenneth A Wardle Institute of Archaeology and Antiquity University of Birmingham lthttpartswebbhamacukahakawAssirosassirosmycenaean2htmgt
34
Εικόνα 9 Περίβολος της νεότερης-τελικής νεολιθικής στο Μάνδαλο
Φωτογραφικό αρχείο Αικατερίνης Παπαευθυmicroίου-Παπανθίmicroου και Αγγελικής Πιλάλη-Παπαστερίου Ίδρυmicroα Μείζονος Ελληνισmicroού lthttpwwwfhwgrchronos01engallerynlmandalomandalo2htmlgt
35
Εικόνα 10 Τάφροι της νεότερης νεολιθικής στον Μακρύγιαλο
Μάνθος Μπέσιος και Μαρία Παππά Πύδνα Κατερίνη Πιερική Αναπτυξιακή 1995 23 Ίδρυmicroα Μείζονος Ελληνισmicroού lthttpwwwfhwgrchronos01engallerynlmakrygmakryg1htmlgt
36
Εικόνα 11 Αποθηκευτικοί χώροι της ύστερης εποχής του χαλκού στην Άσσηρο
Kenneth A Wardle Institute of Archaeology and Antiquity University of Birmingham
lthttpartswebbhamacukahakawAssirosassirosiaph12htmgt
37
Εικόνα 12 Αναπαράσταση πασσαλόπηκτου οικήmicroατος της αρχαιότερης νεολιθικής
στη Νέα Νικοmicroήδεια
∆ηmicroήτριος Ρ Θεοχάρης Νεολιθική Ελλάς Αθήνα Εθνική Τράπεζα της Ελλάδος σχ 14 Ίδρυmicroα Μείζονος Ελληνισmicroού lthttpwwwfhwgrchronos01engallerynlnikomidnikom2htmlgt
38
Εικόνα 13 Πασσσαλόπηκτα οικήmicroατα και φούρνοι της πρώιmicroης εποχής στο
Αρχοντικό
Τοmicroέας Αρχαιολογίας Τmicroήmicroα Ιστορίας και Αρχαιολογίας Αριστοτελείου Πανεπιστηmicroίου Θεσσαλονίκης lthttpwwwhistauthgrtomeisarchaeologyresearchexcavationsarhondikohtmgt
39
Εικόνα 14 Πήλινες άγκυρες της πρώιmicroης εποχής του χαλκού από τα Σέρβια
Kenneth A Wardle Institute of Archaeology and Antiquity University of Birmingham lthttpartswebbhamacukahakawServiaserviaclayhtmgt
40
Εικόνα 15 Τοπική microυκηναϊκή κεραmicroική από την Άσσηρο (γύρω στο 1150 πΧ)
Kenneth A Wardle Institute of Archaeology and Antiquity University of Birmingham lthttpartswebbhamacukahakawAssirosassirosmycenaean2htmgt
35
Εικόνα 10 Τάφροι της νεότερης νεολιθικής στον Μακρύγιαλο
Μάνθος Μπέσιος και Μαρία Παππά Πύδνα Κατερίνη Πιερική Αναπτυξιακή 1995 23 Ίδρυmicroα Μείζονος Ελληνισmicroού lthttpwwwfhwgrchronos01engallerynlmakrygmakryg1htmlgt
36
Εικόνα 11 Αποθηκευτικοί χώροι της ύστερης εποχής του χαλκού στην Άσσηρο
Kenneth A Wardle Institute of Archaeology and Antiquity University of Birmingham
lthttpartswebbhamacukahakawAssirosassirosiaph12htmgt
37
Εικόνα 12 Αναπαράσταση πασσαλόπηκτου οικήmicroατος της αρχαιότερης νεολιθικής
στη Νέα Νικοmicroήδεια
∆ηmicroήτριος Ρ Θεοχάρης Νεολιθική Ελλάς Αθήνα Εθνική Τράπεζα της Ελλάδος σχ 14 Ίδρυmicroα Μείζονος Ελληνισmicroού lthttpwwwfhwgrchronos01engallerynlnikomidnikom2htmlgt
38
Εικόνα 13 Πασσσαλόπηκτα οικήmicroατα και φούρνοι της πρώιmicroης εποχής στο
Αρχοντικό
Τοmicroέας Αρχαιολογίας Τmicroήmicroα Ιστορίας και Αρχαιολογίας Αριστοτελείου Πανεπιστηmicroίου Θεσσαλονίκης lthttpwwwhistauthgrtomeisarchaeologyresearchexcavationsarhondikohtmgt
39
Εικόνα 14 Πήλινες άγκυρες της πρώιmicroης εποχής του χαλκού από τα Σέρβια
Kenneth A Wardle Institute of Archaeology and Antiquity University of Birmingham lthttpartswebbhamacukahakawServiaserviaclayhtmgt
40
Εικόνα 15 Τοπική microυκηναϊκή κεραmicroική από την Άσσηρο (γύρω στο 1150 πΧ)
Kenneth A Wardle Institute of Archaeology and Antiquity University of Birmingham lthttpartswebbhamacukahakawAssirosassirosmycenaean2htmgt
36
Εικόνα 11 Αποθηκευτικοί χώροι της ύστερης εποχής του χαλκού στην Άσσηρο
Kenneth A Wardle Institute of Archaeology and Antiquity University of Birmingham
lthttpartswebbhamacukahakawAssirosassirosiaph12htmgt
37
Εικόνα 12 Αναπαράσταση πασσαλόπηκτου οικήmicroατος της αρχαιότερης νεολιθικής
στη Νέα Νικοmicroήδεια
∆ηmicroήτριος Ρ Θεοχάρης Νεολιθική Ελλάς Αθήνα Εθνική Τράπεζα της Ελλάδος σχ 14 Ίδρυmicroα Μείζονος Ελληνισmicroού lthttpwwwfhwgrchronos01engallerynlnikomidnikom2htmlgt
38
Εικόνα 13 Πασσσαλόπηκτα οικήmicroατα και φούρνοι της πρώιmicroης εποχής στο
Αρχοντικό
Τοmicroέας Αρχαιολογίας Τmicroήmicroα Ιστορίας και Αρχαιολογίας Αριστοτελείου Πανεπιστηmicroίου Θεσσαλονίκης lthttpwwwhistauthgrtomeisarchaeologyresearchexcavationsarhondikohtmgt
39
Εικόνα 14 Πήλινες άγκυρες της πρώιmicroης εποχής του χαλκού από τα Σέρβια
Kenneth A Wardle Institute of Archaeology and Antiquity University of Birmingham lthttpartswebbhamacukahakawServiaserviaclayhtmgt
40
Εικόνα 15 Τοπική microυκηναϊκή κεραmicroική από την Άσσηρο (γύρω στο 1150 πΧ)
Kenneth A Wardle Institute of Archaeology and Antiquity University of Birmingham lthttpartswebbhamacukahakawAssirosassirosmycenaean2htmgt
37
Εικόνα 12 Αναπαράσταση πασσαλόπηκτου οικήmicroατος της αρχαιότερης νεολιθικής
στη Νέα Νικοmicroήδεια
∆ηmicroήτριος Ρ Θεοχάρης Νεολιθική Ελλάς Αθήνα Εθνική Τράπεζα της Ελλάδος σχ 14 Ίδρυmicroα Μείζονος Ελληνισmicroού lthttpwwwfhwgrchronos01engallerynlnikomidnikom2htmlgt
38
Εικόνα 13 Πασσσαλόπηκτα οικήmicroατα και φούρνοι της πρώιmicroης εποχής στο
Αρχοντικό
Τοmicroέας Αρχαιολογίας Τmicroήmicroα Ιστορίας και Αρχαιολογίας Αριστοτελείου Πανεπιστηmicroίου Θεσσαλονίκης lthttpwwwhistauthgrtomeisarchaeologyresearchexcavationsarhondikohtmgt
39
Εικόνα 14 Πήλινες άγκυρες της πρώιmicroης εποχής του χαλκού από τα Σέρβια
Kenneth A Wardle Institute of Archaeology and Antiquity University of Birmingham lthttpartswebbhamacukahakawServiaserviaclayhtmgt
40
Εικόνα 15 Τοπική microυκηναϊκή κεραmicroική από την Άσσηρο (γύρω στο 1150 πΧ)
Kenneth A Wardle Institute of Archaeology and Antiquity University of Birmingham lthttpartswebbhamacukahakawAssirosassirosmycenaean2htmgt
38
Εικόνα 13 Πασσσαλόπηκτα οικήmicroατα και φούρνοι της πρώιmicroης εποχής στο
Αρχοντικό
Τοmicroέας Αρχαιολογίας Τmicroήmicroα Ιστορίας και Αρχαιολογίας Αριστοτελείου Πανεπιστηmicroίου Θεσσαλονίκης lthttpwwwhistauthgrtomeisarchaeologyresearchexcavationsarhondikohtmgt
39
Εικόνα 14 Πήλινες άγκυρες της πρώιmicroης εποχής του χαλκού από τα Σέρβια
Kenneth A Wardle Institute of Archaeology and Antiquity University of Birmingham lthttpartswebbhamacukahakawServiaserviaclayhtmgt
40
Εικόνα 15 Τοπική microυκηναϊκή κεραmicroική από την Άσσηρο (γύρω στο 1150 πΧ)
Kenneth A Wardle Institute of Archaeology and Antiquity University of Birmingham lthttpartswebbhamacukahakawAssirosassirosmycenaean2htmgt
39
Εικόνα 14 Πήλινες άγκυρες της πρώιmicroης εποχής του χαλκού από τα Σέρβια
Kenneth A Wardle Institute of Archaeology and Antiquity University of Birmingham lthttpartswebbhamacukahakawServiaserviaclayhtmgt
40
Εικόνα 15 Τοπική microυκηναϊκή κεραmicroική από την Άσσηρο (γύρω στο 1150 πΧ)
Kenneth A Wardle Institute of Archaeology and Antiquity University of Birmingham lthttpartswebbhamacukahakawAssirosassirosmycenaean2htmgt
40
Εικόνα 15 Τοπική microυκηναϊκή κεραmicroική από την Άσσηρο (γύρω στο 1150 πΧ)
Kenneth A Wardle Institute of Archaeology and Antiquity University of Birmingham lthttpartswebbhamacukahakawAssirosassirosmycenaean2htmgt