Р СЫЗДЫҚОВА

ЕМЛЕ ЖӘНЕ

ТЫНЫС БЕЛГІЛЕРІӨңделіп, толықтырылған үшінші басылымы

АЛМАТЫ “РАУАН” 1996

ГІікір жазғандар: филология ғылымдарьшың докто- ры, профессор Ә. Әбілақов, филология ғылммда- рының кандидаты, доцент Ф. Оразбаева

Бүл аныктағышта казакша дүрыс жазу ережілері түсіндіріледі. Ол ережелер белгілі тәртіппен жоне толық берілген. Сонымен катар, мұнда тыныс белгілерш қою еоеже- лері де көрсетіледі. Кітапта жазылуьі біршама қиь’ н дық келтіретін сөздердін емле сөздігі бар. Бүл шағын сөздік Казак, тілінін орфографиялык. сөздігінің” 3-басылымына ("Каза кстан" баспасы, 1988) сәйкестендірілді.

Анықтағыш күрал мектеп мүғалімдері мен баспа кызметкерлерініц, сондай-ак. калын көпшіліктін пайдалануына арналған.

© “Мектеп” баспасы, 1974 © “Рауан” баспасы, өнделіп,

толықтырылған, 1996

г\к\т\п пкп

404(05) - 96 1,1

І8ВИ 5-625-01473-6

А Л Ғ Ы С Ө ЗАдамдар айтайын деген ойын бір-біріне ауызша да, жазба түрде

де жеткізе алады, орфография, немесе емле, дұрыс жазу кағидаларын белгілейді. Ал дұрыс жазу нормаларының көздейтін нсгізгі мақсаты айтылмак ой;:ы жазба түрде дэл, айкык жеткізіп беру. Әдетте жазу жалпыға ортак. болатындықтан, оныц ережелері яе көпшілікке бірдей болып, калын жүртшылықтын пайдалануына арналады. Сондықтан емле ережелері әрі ортақ, әрі тұракты болуға тиіс.

Бмле ережелерінін тиянаксыздығы жазатын адамға үлкен қиыидық келтіреді. Белгілі бір сөздер мен сөз тіркестерінің жазылуы бір ізге түспеген болса, ең сауатты адамның өзі толкыті, қиналады. Басылып шыққан кітап, газет, журналдар дұрыс жазудын бірден-бір көзі әрі үлпсі болуға тиіс және сауатты жазуға алғашқь; бастап үйре- тетін орын мектеп болғандықтан, бүл қиындыкқа әсіресе баспа қызметкерлері мен мектеп мүғалімдері кездесіп отырады.

Соңдықтан 1960 жылы баспа қызметкерлері меи мүғалімдерге ар- налып қазақ тілі емлесі мен тыныс белгілері ерсжелерін бір жерге жинақтап баяндайтын түкғыш анықтағыш шыққан болатын. Онын өцделіп, толыктырылған екінші басылымы 1974 жылы жарық көрді. Алғашқы басылымдардын екеуінде де “Анықтағьші” Қазақ КСР Жоғарғы Кенесі Президиумы 1957 жылы маусымнын 5-інде бекіткен “Қазақ тілі орфографиясынын негізіі ережелерін” басшылыкка алып жазылған болатын. Екінші басылымы шықканнан бері өткен жиырма жылдай уақыттын ішінде казак емле ережелерінін жана редакциясы (түзетілген түрі) жасалып, бұрынғы кағидалар біраз өқделді. “Қазақ тілі орфографиясынын негізгі ережелерінщ” жана редакциясын Қазак КСР Жоғарғы Кеңес Президиумы 1983 жылғы тамыздьщ 25-індеіі Жарлығымен бекітті. Мүнда бірқатар қағңдалар айқындала түсті, біріккен сөздердін жазылуын ретіейтін баптар қосылды. Әсіресе ғылым мен техниканың әр алуан саласына катысты терминдік мағынаға не болған сөз тіркестерінің қосылып жазылатындығы баса көрсетіледі. Екі

- түбірден қүралып, техника, шаруашылық, түрмыс, мәдениет, өнер, спорт сияқты салаларға катысты зат, кұрал-жабдық, үғым атаулары

.мен мамандық, кәсіп, қызмет иелерін атайтын сездер бірігіп жазылады■•:і аттарынын емлесіне де ескертулер

қосылды: екінші сыңары к дыбыстарынан басталатын есімдердің естілуінше жазылатыны айтылды. Бүл өзгеріс, жаналықтардын өрқайсысы өзіне тиісті ережелер ішіне енгізіліп, толық көрсетілді. Осыған байланысты едәуір жаңа баптар (параграфтар) қосылды. Бүрынғы ережелердін бірқатары толықтырылып немесе ықшамдалып жөнделдх, мысалдары сұрыпталды.

Бүіінгі жазу жүйеміздегі осындай жацалықтар мен түзетулерді ес- ?керіп, “Анықтағьшггын” 3-басылымын үсынып отырмыз. Кайта басы- лым болғаидықтан, бүл кітапқа ен қажетті сәттерде ғака редакциялау

жүргізілді. Отыз жылдан астам мерзім ішінде тәжірибе сынынан өтіп, дұрыс кызмет көрсетіп келе жатқандықтан, бүл күралдын күрылысы, қүрылымдық тәртібі, баяндау стилі көп өзгертілген жоқ.

Осы басылымда да косымша ретінде шағын емле сөздігі берідді. Оның өзге орфографиялық сөздіктерден айырмасы — мұнда сөз тіркестері реестр (жеке сөзтізбе) ретінде ұсынылады (казак. тіліиік то­ль^ орфографиялық сөздігінде немесе мектепке арналған емле сөздіктерінде күрамындағы сөздер бір-бірінен бөлек жазылатын тіркестердің сөзтізбеге шығарылмай, ұяда келетіні мәлім). Оның үстіне, мұнда өзге емле сөздіктерінде орын алмаған кейбір көне, жаңа, жергілікті сөздер мен снрек жүмсалатын түлғалар камтыдды. Бүлай болу себебі біз ұсынып отырған сөздіктін әрі нормалайтын, әрі кек түрде қолданбалы сипатта болуына байналысты.

Сондай-ақ біздің сөздігіміз бен 1988 жылы шыккан “Казак тілінің орфографиялық сөздігінін" арасьщда кірме сөздер мен күрделі сөздердің жазылуында азын-аулақ өзгешелік барын ескертеміз, ягни бұрын бөлек жазылып берілген аң-құс, өсімдіктердін күрделі атаулары және терминдік сипатқа ие болған күрделі сөздер қосылып жазыдды және бүрын завод, товар деп орысша түлғасында жазылып келген бес-он сөз қазақша калыптасуынша зауыт, тауар деген сияқты түлғаларда берілді. Бүған тілімізге ертеден еніп, сөйлеу дағдымызда казақша қалыптасқан сөздерді мүмкіндігінше сол қалпында сақтау бағыты негіз болып отыр. Айталык, тауар — түркі тілдерінін өз сөзі,о баста бүл сөз тауарі туар түлғасында көптеген түркі тілдерінде жалпы “мал”, “ірі мал” және “мулік” мағыналарыңда колданылған. Тіпті қазақ тілінің өзіңце туар қара тіркесі “жылқы” мағынасында жүмсалғаңдығын ертеректегі жазба ескерткіштеріміздін тілі (мысалы, XVI ғасырдағы жалайырдан шыкхаіі Қадырғали бидің шежіресі) көрсетеді. Демек, кейінгі замандарда орыс тіліиен кайырып алып, сәл өзгеше мағьшада жұмсап келген товар сөзін тауар деп қазақша айтып, казакы түрінде жазуға әбден болады. Сол сияқты завод деген нағыз орыс сөзі болғанмен, өткен ғасырда қазақ жерінде керіне бастаған каралайым өндіріс орьшдарын халқымыз зауыт деп атаганын білеміз. Мысалы, ондаған ғана адам ісгейтін тері илейтін орыңды қазақтар тері зауыты деп те атай берген. Бірді-екілі кейбір түрмыстық сездерді де емле ережелерімізде бар қағидаға сүйеніп, қазақыланған түлғада жазуғғ. болар. Бірақ бүл орайда қатгы ескертетін жайт — ресми түрде кабылданған, бекітілген, демек, күшін жоймаған емле ережелерімізді пайдаланып отырған бүл күндерде әйтеуір казакылауға болады екен деп, жеке сөздерді әркім (эр баспа, эр редакция, эр автор) өз қалауымен өзгерпп жаза беруге мүлде болмайды. Мүндай әрекет жазу мәдениетімізде аяқ алып жүргісіз бейберекеттікті (хаосты) туғызадк Әдде де бірқатар свздерді қазақша түлғалауға болатыңдығын сеі генімізбен, эуелі олардын өзгертілген (қазақшалаған) турлеріь зацдастырып алғаннан кейін, яғни ғылыми әрі практикалық гүрғыда дәлелдешп, макүлданған, кәпшілік кодцанысына ресми түрде міңдетгел ген күннен кейін ғана сол “қазақы” тұлғаларды жазуға болады.

Емле ережелері мейлінше жинақы болып, қысқа қайырылатьп дықтан, кебінесе оларда көрсетілген жазу заңдылықтарьшың далелдер кекінен айтыла бермейді. Мұндай түсіңдірмелерді осы кітаптың “Кіріспе бөлімінің “Кдзак емлеашң кейбір мәселелері жайыңда” деген түсыне . оқьш білуге болады. Соңдай-ақ осы жерде есепПхисап, ертегіі/ертек. шайтанI / сайтан сияқты бірқатар жарыспалы түлғалардыц ем" свэдктеріңде қатар орын алу себептері және қазіргі қазақ әдеС тіліңдегі варианттар (жарыспалылық) жайы түсіңдіріледі.

Бүл құралды пайдаланушыларға алдын ала ескерте айтатын бір- мәселе — мұнда емле мен тыныс белгілері ережелерін баяндау бары- сында орысша терминдердің жиірек қолданылғаны жайыкда. Мысалы, күрделі сөздердің, сөз тіркестерінің, күрмалас сөйлемдердің қүрамды бөліктерін көбінесе “компонент” деп атап отырдық, өйткені бүл үғымды біддіруге “сынар” сөзі жақын келгенмен, ол барлық жерде дәл түсе бермейді: сыңар деп әдетте бірдей, тен екі нәрсенің біреуін атаймыз, сынар — егіздін біреуі, ал компонент — екі не одан да көп күрделі нәрсені қүрайтын бөлік.

Сөздердік қосылып не бөлек жазылатын сәттерін көрсеткен кейбір мысалдардык орысша баламасын жақша ішінде беріп отырдық, ондағы кездеген мақсатымыз екі тілдегі біріккен не күрделі сездердің жазылуы ардайым бірдей еместігін көрсету болды. Күні бүгінге дейін әсіресе аударма едебиетте, баспасөз беттерінде орысша баламасына қарап бір тилтегі (сипаттағы) сездердің бірін қосып (мысалы: аяқкиім — обувь), екіншісін белек (бас киім — головной убор) жазушылық жиі кездеседі.

“Анықтағыштын” екінші басылымы (1974 ж.) мен екі аралықта еткен мерзім ішінде жазу тәжірибеміз бен табыстарымыз, емле ереже- леріне қатысты баспасез беттерінде соңғы екі-үш жылға дейінгі айтылған сын пікірлер мен үсыныстар еске алынды. Ал кейінгі бір-екі жыл барысында қазак емлесіне және 1988 жылы шыккан “Казак, тілініц орфографиялық сөздігіне” қатысты айтылған пікірлер мен үсы- ныстар, сондай-ак әрбір редакция, әрбір автор өз қалауынша жасап жатқан емлелік “түзетулердін” барлығы бірдей ескерілген жоқ (мыса­лы, уніберситет, белесипет, муйнот, секент деп жазулар сияқты). Үкімет тарапынан ресми түрде бекітілген емле ережелеріне жасалатын езгерістер көпшілік (ғалымдар, баспагерлер, мүғалімдер т. б.) болып келісе отырып, әбден дәлелденіп, енгізілгенше және олар заңды түрде қабылданып, баршаға бірдей колдану міндеттілігі жүктелгенше, Қдзақ КСР Жоғарғы Кеңесінің Президиумы каулысында бекіткен (тамыздыц 25-і, 1983 ж.) “Қазақ орфографиясының негізгі ережелерінін” түзетілген редакциясы күшінде деп есептеліп, “Анықтағыштын” бүл басылымы сол ережелер бойынша түзілді.

Алдағы уақытта казак емле ережелерініц кейбір баптарына езгеріс енетіңдей болса, ол күнде баспа бетівде немесе жеке нүсқау түрінде үсынылып, “Аныктағыштың” қай бабы (параграфы) қалайша кол даны- луга тиіс болатьшдығы көрсетіледі. Ондай түзетулер бүл қүралды түге- лімен взгертіп, кәдеге асырмай тастауы мумкін емес, сондыктан “Анықтағышгы” күнделікті жазу тәжірибемізде пайдалану жүзеге аса бермек.

Ал бүгінде сөз болып жатқан жазу түрін (графиканы) езгерту мәселесіне байланысты проблемалар шешіліп, баска жазуға, айталык латынға, көшетіндей' болған күннік езіңде де қазіргі жазу тәртібіміз алі де бірнеше жылдар колданылатындығын ескеруіміз керек. Осы түрғыдан қарағанда да қалың жұртшылықтың жазу мәдениетін кете- ретін осы “Аныктағыш” сиякты құралдар кажет бола бермек.

Үлттық керсеткішіміз — ана тіліміздің жазу мәдениетін кетеретін бұл қүралға оны жетілдіре түсу максатымен пікір айтушылар болса, алдын ала алғысымызды білдіріп, мына мекен-жайға жазуларын сүраймыз: 480021, Алматы, 21. Қүрманғазы кешесі, 29-үй. Казакстан Республикасы Үлттык ғылым академиясының Ахмет Байтүрсынов атындағы Тіл білімі институты. Рәбиға Сыздыковаға. Немесе: 480009, Алматы, 124. Абай даңғылы, 143-үй. “Рауан” баспасы. Қазақ тілі мен әдебиеті редакциясына.

К І Р І С П Е

1. Қазақ орфографиясынын. принциптері жөнінде. Көптеген тілдердің емле заңдарына көбінесе үш-төрт түрлі принцип негіз болады. Олар: фонематикалық, фо- нетикалық, морфологиялық, тарихи-дәстүрлік т. б. прин- циптер.

М о р ф о л о г и я л ы қ п р и н ц и п бойьшша сөз белшектерінің түбір түлғалары сақталып жазылады. Ф о- н е м а т и к а л ы қ п р и н ц и п к е дыбыстардың бір сөз ішіндегі немесе сөз аралықтарьгндағы бір-біріне тигізетін әсерлері ескерілмей, негізгі фонемалық түрі (мәні) сақталып жазылуы жатады. Ф о н е т и к а л ы қ п р и н ­ц и п б о й ы н ш а сөз бөлшектерінің дыбыстық өзгеріске үшырауы есепке алынып, олар айтылуынша (естілуінше) жазылады. Т а р и х и - д ә с т ү р л і к п р и н ц и п бо­йынша жазу сөз бөлшектерінің түбір түлғасын сақтау ережесіне де, естілуінше жазу ережесіне де сай кел- мейді, мүнда сөздердің бір кездегі қалыптасып, үйреншікті болып кеткен жазылу түрі сакталады.

Белгілі бір тілдердің орфографиясында бүлардың біреуі не екеуі негізгі, басым принцип болады. Сонымен қатар осы тілде емле принциптерінің қалған түрлері де орын ала алады.

Қазақ орфографиясының негізгі морфологиялык-фоне- матикалық және фонетикалык принциптерге сүйенеді.

Қазақ тіліндегі сездер мен сез белшектерінің (түбір, жалғау, жүрнактарының) басым көпшілігінің түпкі тұлгасы сақталып жазылады. Мысаль, жумыс, іс, аш деген түбірлерге -шы, -шең, -са қосымшалары жалганғанда, олардың естілуі (айтылуы) жумушшы, ііишең, ашша болады. Бірақ сөздердің түбірі жумыс, іс, аш болғандықтан және қосымшалар -шы, -шең, -са, болғандықтан, әрқайсысыныц түбір түлгасы сақталып, жумысшы, ісшең, ашса түрінде жазылады. Сондай-ак қашанеы, тунгі, кунге деген сөздердің естілуі қашаңгы,

туңгу, куңгө болады. Бірақ бүлардың айтылуындағы (естілуіндегі) фонемалардың (дыбыстардың) қосалқы реңкі есепке алынбай, сөз белшектерінің түпкі түлғалары сақталып, фонемалардың негізгі реңкі таңбаланады да, қашангы, тунгі, кунге болып жазыла­ды. Бүл ереже емленің фонематикалық принципінің қолданылуын танытады. Қазақ орфографиясында фонема- тикалық принцип пен морфологиялық принциптердің тоғысып кететін сәттері жиі кездеседі. Мысалы, біріккен сөздер мен қос сөздер де, негізінен, әр компонентінің жеке түлғасын сақтап жазылады, олардың арасындағы дыбыстардың айтылуда бір-біріне ететін әсері ес- керілмейді. Айталық, қара + куйе (қүрт), қара + қуйрық (жануар), жар + қабақ, орын + басар, шек + ара, алма + кезек, көзбе + көз, қиян + кескі деген сөздер біріккеңде не қосарланғанда, айтылуы (естілуі) қарагуйе, қарагуйрщ, жареабақ, орумбасар, шегара, ал- магезек, көзбөгөз, қияңгескі болады, бірак әр сөздің түбір түлғасы сақталып жазылады. Бүл әрі фонематика- лық, әрі морфологиялық принциптердің қабаттаса қолданылуы болып табылады.

Қазақ орфографиясыңда фонетикалық принцип те кеңінен қолданылады. Ол мынадай түстарда көрінеді:

1) Қазак тіліндегі септік, көптік, тәуелдік, жіктік жалғаулары, сондай-ақ жүрнақтардың көпшілігі сөздін соңғы буынының жуан-жіңішке әуеніне қарай және ен соңғы дыбысына қарай түрленіп жалғанады: қала + лар, көше + лер, ат + тар, ит + тер, қаз + дар, із + дер; қала + ньің, көше + нің, ат + тың, ит + тіц, қаз + дың, із + дің; қалам + ым, дәптер + ім, оқушьі + мын. Бүларда жалгаулар естілуінше жазылып түр.

2) Қатаң п, қ, к дыбыстарына аяқталған сөздерге дауыстыдан басталған қосымша жалғанғанда, қатаң ды- быстар үяң естіледі (айтылады): кітап + ым — кітабым, тарақ + ьі — тараеы, курек + ің — курегің. Мүндай жағдайда да сөздің түбірі сақталмай, естілуінше үян дыбыс әрпі жазылады: кітабым, тараеы, курегің. Бүл да фонетикалық принцип бойынша жазу.

3) Қазак тілінде п дыбысына аяқталған етістіктерге көсемшенің -ып, -іп жүрнақтары жалгаганда, қос п ды- бысы қатар айтылмай немесе алдыңғысы үяңдамай, түбірдегі п дыбысы үнді у дыбысына айналып кетеді және сол өзгеруінше жазылады: кеп + іп — кеуіп (кепіп, кебіп емес), тап + ып — тауып (тапып, та-

бып емес). Ал пы, пі дыбыстарына аяқталатын етістіктерге -п жүрнағы жалғанганда, алдыңғы ережеге бағынбай, екі п дыбысы араларына ы, і дауыстыларын салып, қатар естіледі және естілуінше жазылады: купі + п — купіп, лепі + п — лепіп (отыр).

4) Бірқатар біріккен сөздер әр компонентінің түбір түлғасын сақтамай, естілуінше жазылады: белбеу (бел + бау), қолеабыс (қол + қабыс), к,олгап (қол + қап), бүгін (бүл + күн), биыл (бүл + жыл), екіншігәрі (екіншіден әрі). Бүл тәрізді фонетикалык принциппен жазылатын біріккен сөздердің саны, морфологиялык принциппен жа- •^.•игип-лчрына қарағанда, әлдеқайда аз. Олар орфогра- фиялық сөздіктерде беріледі. Сондықтан кез келген біріккен сөзді естілуінше жазудан сақ болу керек.

5) Орыс тілінен ертеректе еніп, дыбысталуы жағынан өзгеріп кеткен бірқатар сөздер фонетикалық принциппен қазақша айтьілуынша жазылады: самаурын (самовар емес), пәуеске (повозка емес), шайнек (чайник емес), божы (вожжи емес), болыс (волость, волостной упра­витель емес), иіөген (ыдыс, чугун емес).

6) Араб-парсы тілдеріннен енген сөздер қазақ тілінінің фонетикалык заңдылықтарына карай өзгерген күйінде, айтылуынша жазылады: әділ (’адл), пайда (файда), ақпар (әхбар), ак,ыр (ахир), қайран (хәйран), қате (хәта), дуние (дүнийа), нәпсі (нәфс), өсиет (уасийәт), ауа (һауа), әлек (һәлак), мазақ (мәзх). Мүндагы жақша ішінде көрсетілгендер бүл сөздердің арабша-парсыша транскрипциясы (ягни сездердің ез жа- зуымызбен сол тілдегі айтылуының көрсетілуі).

Тарихи-дәстүрлік принципке орыс тілінен және орыс тілі арқылы езге тілдерден енген сездердің қазақша айтылуынша емес, орыс орфографиясы бойынша жазы­луы жатады: колхоз, совхоз, алгебра, физика, химия, геометрия, банк, биржа, съезд, фестиваль, кандидат, доктор, капитал, кальцекс, авиация, авианосец, акцио­нер. Бірақ бүларға казак тілі қосымшалары фонетика- лық-морфологиялық принциппен жалганады, ягни сөздің соңгы буынының жуан-жіңішкелігі, сөз соңындағы катан дауыссыздардың үявдауы (бүл сезге дауысты дыбыстан басталатын қосымша жалганган күнде), дәнекер ы, і ды­быстарына иек артуы сияқты қүбылыстар орын алады: акцио-нер + лік, кон-церн + дер, репор-таж + ьі деген- дерде кірме сөздің соңғы буындарына қарай бірде жуан, бірде жіңішке қосымшалар жалғанған, ал банк, фонд

сияқты сөздерге қазақ қосымшалары ы, і дәнекер- лері аркылы қосылады: банк + і + ге, банк + і + деч, фонд + ы + сы, фонд + ы + еа.

Араб пен парсы тілдерінен енген бірқатар сөздерді х, һ әріптері арқылы жазу да дәстүрлік принципке сүйенеді: хат, халық, хабар, хал, хан, -хана, гауһар, жиһан, қаһарман. Бүлайша таңбалау 1940 жылы қазак тілінің кириллицаға негізделген жана жазуы мен жана емле ережелері қабылданган кезде көрсетілді де, содан бергі мерзім ішінде осылайша таңбалау дәстүрге айнал- ды.

2. Қазақ емлесініқ кейбір мәселелері жайында. Ор- фографиялық ережелер мынадай мәселелерді қамтиды:

1) кейбір дыбыстардың жазылуы;2) түбір сөздердің және қосымшалардың жазылуы;3) сөздердің бірге, белек және дефис аркылы жазы­

луы;4) пшлаулар мен одагайлардың жазылуы;5) бас әріптің қолданылуы;6) сөздерді тасымалдау.Қазақ тілі орфографиясында д а у ы с т ы , д а у ы с -

с ы з д ы б ы с т а р д ы ң жазылуының барлығы бірдей киыңдык туғызбайды. Олардың кепшілігі сөздің кез кел­ген жерінде қолданылып, ез әрпімен жазыла береді. Тәжірибеде бірсыпыра қиындық келтіріп жүрген түстар — дауысты ә, ы, і, и дыбыстарын таңбалайтын әріптер мен дауыссыз х, сонор й, у дыбыстарын таңбалайтын әріптердің емлесі.

Ә әрпі орфографиялық ереже бойынша көбінесе сөздің екінші, үшінші, соңғы буыңдарыңда жазылмайды, бірақ алдыңгы буындагы жіңішке дауыстының әсерімен келесі буындагы жуан а дыбысы ә болып жінішке айты- латын (естілетін) сәттерде қай әріпті жазу қиындық келтіреді. Мысалы, тәкаппар, кітап сияқты сездерді тәкәббар, кітәп деп те айтамыз (немесе оқимыз). Әдетте орфография (сөздерді дүрыс жазу) нормалары мен орфоэпия (сөздерді дүрыс айту) нормалары барлық сәттерде бір-біріне сай түсе бермейді. Әсіресе бүл — сөздерді сөйлем ішінде қолданганда, яғни сөйлеу үстінде айқын көрінеді.

Орфоэпия нормалары бойынша жеке сөздер немесе сөйлем ішіндегі сөздер әрдайым жазылуынша айтылмай- ды, олар бір-бірімен үндескен, тілдің фонетикалық заңдарына багынған, “сынган” күйіңде айтылады. Осы

себептен барлық сөзді естілуінше жазу қандай қате бол- са, жазылуынша айту (дыбыстау, оқу) сондай ерескелдік болар еді. Мысалы, көгалагөйлөкті узунгыз бізгееарай жалтщрулт деген сейлемді осылай естілуінше (айтылу- ынша) жазу қавдай ыңғайсыз болса, көк ала көйлекті узын қыз бізге қарай жалт бурылды деп жазылуынша айту (оқу) да сондай сәтсіздік болмақ.

Түркі тілдеріңде, оның ішінде қазақ тілінде де сөз басыңда келген ж, ш дыбыстары (бір буыңды сөздерде) мен үнді (сонор) й дыбысының аралығында а дыбысы түрса, ж, ш дыбыстарының өздері де жіңішкеріп, да- уысты дыбысты да жіңішкертіп жіберетін қасиетін галымдар әлдеқашан байқаған-ды. Мысалы, қосымшасыз жеке айтылғанда жәй, шәй болып естілетін сездер бар. Ал бүларға жалгау-жұрнақтар жалғанғанда, олар жуан қосымшаларды қабылдайды: жайыңа отыр (жәйіңе отыр емес), жайсыз тиді (жәйсіз тиді емес), жайгасу (жәйгесу емес), жайлау (жәйлеу емес), жайша жүру (жәйше жүру емес), жайылым (жәйілім емес), жайырақ (.жәйірек емес) т. т. Сондай-ақ шайеа кел (шәйге кел емес), шайсыз қалу (шәйсіз қалу емес). Соңдықтан же­ке келгеңде де, қосымшалармен қолданылғанда да, жай, шай сездерінде жуан а әрпі жазылады.

Ә әрпінің түбір сөздің екінші буыныңда жазылатын сәттері де бар. Бүлар жалпы ережеден ауытқитын, сон- дықтан ескертуде көрсетілетін сөздер. Мысалы, ә әрпі сірә, куә, куәлік, кінә, кунә, кумән, іңкәр сияқты са- наулы сөздердің екінші буынында жазылады (бүлардың толық тізімі орфографиялық сөздіктерде беріледі).

Ы, і әріптерінің қолданылуыңда да біраз қиыңдықтар бар. Мысалы, олардың сөз ортасында жазылатын не жа- зылмайтын; кейбір сөздерді тәуелдегевде, түсіп қалатын не түсіп қалмайтын; сөз басында р, л дыбыстарынан бүрын жазылатын не жазылмайтын орындарын жете анықтап алу қажет болады.

Сөз ортасында не соңында келген екі дауыссыздың арасына қысаң ы, і дауыстыларын салмай, шүғыл айты- луы мен араларына ы, і дыбыстарын қатыстырып және соларды анық қосып айту жазуға да әсерін тигізеді. Мысалы, жарқ-журқ етті дегевдегі жарқ деген сөздің айтылуы мен Шамның сәулесі жарык, екен дегеңдегі жарық сезінің айтылуы бірдей емес. Алдыңғысының соңгы екі дауыссызы кілт, шүгыл айтылса, соңгьіда р дыбысы созылыңқы айтылады. Осы қүбылыс жазуда да

ерекшеленіп, жарқ-журқ дегенді ы әрпінсіз жазамыз да, сәуле беру мағынасындағы жарық сөзін ы әрпімен жаза­мыз. Осы сияқты жапырақ, қоңырау, магына, қубылыс, укімет деген сөздердің орталарындағы дауыссыздар кілт, шүғыл айтылмайтындықтан, араларына ы, і әріптері қойылып жазылады. Тек жазылуы қалыптасып кеткен ягпи, сахна сияктч санаүлы сөздер гана ортасына ы, і әріптерін салмай, екі буын болып таңбаланады. Бүларды да орфографиялық сездіктерден қарап жазу керек.

Сөздің соңғы буынындағы екі дауыссыздың арасын- дагы ы, і әріптерінің жазылуы немесе түсірілуі белгілі бір грамматикалық күбылысқа байланысты. Көптеген тілдерде сез түлгасы өзгергенде, кейбір дауысты дыбыс- тардың сусып түсіп қалу қүбылысы бар. Қазақ тілінде де соңғы буыңдарыңда ы, і қысан дыбыстары бар бірқатар сөздерді тәуелдегенде, олардағы соңгы қысан дыбыстар сусып түсіп қалады: халық + ы — хащы, көрік + і — көркі (ажары), ерік + I — еркі т. б. Бүл заңдылық ы, і дыбыстарының үнді (сонор) р, л дыбыстары мен қатаң қ, к дыбыстарынын аралығыңда келген жағдайында гана байқалады. Ал қалган сәттерде соңғы буыадагы қысаң дыбыстар сусымайды, сақталып айтылады және жазылады: киім + I — киімі, қулын + ы — құлыны, ойын + ы — ойыны, бурым + ы — бурымы.

Соңғы буыныңда ы, і дыбыстары бар түбір етістіктерге (мүнда да көбінесе р, л сонорлары мен қ, к қатаң дауыссыздардың аралыгыңда келген ы, і дыбыста­ры бар сөздерге) дауыстыдан басталатын жүрнақтар жалганганда, қысаң дыбыстар сусып түсіп қалады, бүл заңдылық жазуда да орын алады: урік + ек — уркек, буйыр + ык, — буйрыц, қорыц + ақ — қорқақ, қорык, + атын — қорқатын, қорық + ыныш — қорқыныіи т. т.

Сондай-ақ кейбір зат есім, сын есімдерге көбінесе а, е сияқты ашық дауыстыдан басталатын қосымшалар жалганганда, соңғы буындарындагы ы, і дыбыстары түсірішп айтылады және жазылады: орын +а — орнады (іорынады емес), ойын + а — ойнады (ойьінады емес), жиын + а + лыс — жиналыс (жиыналыс емес), ерін + еу — ернеу (ерінеу емес), қырыц + ыншы — қырқыншы (қырықыншы емес) т. т.

Р дыбысынан басталатын бірқатар сөздердің басында (р әрпінен бүрын) ы, і әріптері жазылады да, бірқатарыада жазылмайды. Бүл сөздердің саны аса кеп

емес, совдықтан сөздіктен қарап жазуға болады. Деген- мен бүларды ажырататын белгілердің бірі мьгаадай: егер сөз басыңдағы р дыбысьшан кейін қысаң ы, і дауысты- ларынан басқа дауыстылар келсе, сөз басыңда ы, і әріптері жазылмайды: рас, рай, рақмет, ресми, рәсім, рең, рет, риза, рия, ру, рщсат, рәсуа. Ал р дыбысы- нан кейін ы, і қысаң дауыстылары келсе, олар сөз ба- сында да жазылады: ырым, ырыс, ырық, ірі, іріту, ырылдау т. б.

Түбір сөздің басыңдағы л дыбысьшан кейін дауысты дыбыс келсе, сөз басында ы, і әріптері жазылмайды Цлім деген сөзден басқасында): лақ, лаж, лас, лай, лез- де, лек-лек, леп, леген, лоблу, лоқсу, льіц (толды). Бұл ережеге қарап Ілу, ілесу, іле-шала дегендердің жазылу- ын шатастырмау керек: бүл сездердің түбірі іл болғандыктан, сез басында да і әрпі сақталады.

И әрпі кірме сөздердегі жалаң и дыбысымен қатар ( кино, икс, философ), ій, ый қосар дыбыстарын да таңбалайды. Жіңішке айтылатын и-дің алдынан I әрпін жазбау қазақ емлесіңде бірсыпыра қалыптасып, орнықты: би, тиек, киім, биік, имек, ирек, иіс, ине т. б. Сон— дай-ақ и дыбысының жуан айтылған түрі де (ый) жалаң и әрпімен таңбаланады: бидай, диқан, риза, қария, иық, дария, қагида, қиын, сиыр, Сагира, Қалима.

Ій, ый дыбыстарын жалаң и-мен, сол сияқты үу, үу дыбыстарын жалаң у таңбасымен беру оқыту ісіңде, мы­салы, сөздерді буынға бөлуде қиыңдық келтіретіні айты- лып жүр. Тіл табиғатына қарасақ, қиьін, қиық, қуыс, гуіл деген сөздер дүрысыңда қы-йьін, қьі-йық, қу-уыс, гү-уіл болып буыадалуы керек, ал қазір жазылуьша қарап шартты түрде қи-ын, қи-ық, қу-ыс, гу-іл деп бу- ындап, соған қарай тасымалдап жүрміз.

Ый қосар әріптері тек тый, сый деген сөздерде ғана (олардың түбір түлғасында да, қосымшалы түріңце де) жазылатынын негізгі ережеден ауытқу ретінде есге түту керек: сый, сыйлық, сыйлау, сыю, сыяды, сыйды; тый, тыю, тыйылды т. т.

Дауыссыздардың ішіңде х әрпінің қазақ сөздеріңде (негізінен араб, парсы, тілдерінен енген сөздерде) жазы- луына өте үқьшты қарау керек. Не морфологиялық, не фонетикалық приндипке сай келмесе де, бірсьшыра сөздерде х әрпі жазылып, дәстүрге айналып кетті: хат, хабар, халық, мухит, сахна, -хана. Оларды сөздіктен қарап жазуға болады. Брекше есте болатын жағдай — 12

араб, парсы тілдерінен енген кептеген сөздерде х әрпін жазудан сақ болу керек. Бақыт, қурмет, қатер тәрізді сөздерді бахыт, хүрмет, хатер деп жазу түпнүсқаға жуық келгенмен, қазақ емлесінде қалыптаспағандығын білу қажет. X әрпі қазақ тіліндегі жалпы есімдерден гөрі, жалқы есімдерде (адам аттарыңда) жиірек қолданылады: Мухтар, Ахмет, Хамит, Халел, Хафиза, Райхан т. б.

Қ о с ы м ш а л а р д ы ң жазылуында мынамәселелерге кеңіл аударуға болады. Қазақ тілшде косымшалар, негізінен, үндестік заны бойынша жалғанады. Қосымшаның жуан не жіңішке жалғануына келгенде, түбірдің соңғы буынындағы дауыстьгаың жуан- жіңішкелігі ескеріледі: кі-тап + тың, муга-лім + нің, ки-но + еа, те-атр + еа. Бірақ қосымшалардың буын үндестігінен ауытқып жалғанатын түстары да бар. Мүндайда косымша сөздің соңғы буыныңдағы дауысты дыбыстың жуан-жіңішкелігіне қарай емес, соңғы дауыс- сыз дыбыстың (не дыбыстардың) жуан-жіңішкелігіне қарай жалғанады. Бүл қүбылыс әсіресе орыс тілі арқылы енген сөздерге қазақ тілі косымшалары жалғанғанда айқын байқалады. Мысалы, роль, руль, ось деген сөздердегі дауыстылар жуан болғанмен, бүлардын соңындағы дауыссыздар жіңішке айтылатындықтан, қазак тілі қосымшалары да жіңішке жалғанады: рульдің (руль- дың емес), рулі (рулы емес), жердің осі (осы емес). Соңғы дауыссыздың жіңішкелігіне қарап қазақ тілі қосымшасын жіңішке жалғау ль дыбысына аяқталатьш кеп буынды сездерге келгенде тек тәуелдік жалғауларына қатысты болады, яғни магистраль, фес­тиваль сияқты соңғы буыны жуан көп буынды сөздерге дауыссыздардан басталатын қосымшалар жуан жалғанады да, дауыстылардан басталатын тәуелдік жалғаулары жінішке жалғанады: магистраль + еа, магистраль + дық, бірақ магистралі, фестивалыа, бірақ фестивалі.

Ғ.нді бірқатар түстарда, керісінше, сөздің соңғы буы- ныңда жіңішке дауысты дыбыстын әрпі таңбаланғанмен, қосымшалар жуан жалғанады. Мысалы, кінә, кунә, кумән, Куләш, Іңкәр тәрізді соңғы буындарыңда ә әрпі жазылған сездерге қосымша жуан жалғанады: кінәлау (кінәлеу емес), күнәлы (кунәлі емес), кумәндану (кумәндену емес), кун&га ікүнәге емес), Куләшқа (Куләшке емес).

Ск, кс, кт, нг, нк, лк, нкт, кль, брь, бль сияқты дауыссыздар тізбегіне аяқталган сөздерге де, соңғы бу- ынның жуан не жіңішкелігіне қарамастан, қосымша жіңішке жалганады. Мүнда бүл дыбыс қатарларынын ішіндегі к, г дыбыстарының жіңішкелігі де эсер етеді. Осының салдарынан бүл тізбектер кіт, кіс, нгі, нкіт, іскі, кіл, бір, біг тәрізді болып айтылады: Омскіге (Ом- скыга емес), фактіге (фактыеа емес), фактісі (фак­тисы емес), танкіге (танкыеа емес), паркке (паркқа емес), пунктке (пунктқа емес), спектакльге (спек- такльга емес), ансамблі (ансамбли емес).

Емле ережелерінің соңгы редакциясы бойынша орыс тілінен енген ог, уг дыбыстарына аяқталатын сөздерге де қазақ тілі қосымшалары жіңішке түрде жалғанатынын есте сақтау қажет. Г дыбысы қазақ тілі үшін жіңішке дауыссыз дыбыс екендігі мәлім. Сондықтан орыс тілінен енген сөздердің сонында осы дыбыс түрса, қазақша сөйлегевде сез соңы жіңішке айтылады. Осы заңдылық бүл сөздерге казак тілі қосымшаларын жалгауда үлкен эсер етёді, ягни жіңішке қосымшаларды қалайды: педа­гог ке, педагогтік, педагогі, округке, округтік, округі.

Қосымшалардың жазылуын сөз еткен түста орыс тілі үлгісімен фамилия жасайтын -ов, -ев, -ин (-ова, -ева, -ина) жүрнақтарына да назар аудару қажет. Бүл күнде қазақтардың фамилиясын таныту үшін орыс тілі қосымшаларынан бас тартып, өзгеше белгілерімен қазақша беру принцигіі өте дүрыс бкенін мақүлдай оты- рып, әлі де біраз уақыт осы жолмен жасалған қазақ фамилиялары қолданылатынын ескеріп, “Қосымшалардың жазылуы” деген тарамның 26-параграфында керсетілгей жүрнақтардың жалгану тәртібі, емлесі берілді.

Қосымшалардың жазылуында тағы бір көңіл қоятын нәрсе — олардың кейбір түлғаларға дефис (жарты сы- зықша) арқылы жазыл атындыгы. Әріптерден қысқарган сездерге косымшаның дефис арқылы жалғанып жазы­луы — қалыптасқан ереже. Осымен бірыңғайлас болу үшін шартты белгілерге де, объект болып түрған әріп, буын сияқты жеке түлғаларға да қосымша жалганғанда, дефиспен жазу керек: 10 см-ге, 20°-қа; и-дің жазылуы (и әрпінің жазылуы), да-га Караганда (да шылауына карагавда) т. б.

Тәжірибеде процентп, градусты таңбалар аркылы, ал бірсыпыра елшем атауларын шартты әріптер аркылы белплеу, баска тілдердегідей, қазақша жазуда да бар.14

сантиметр), 250 га (250 гектар), 220 V (220 вольь, іи а (10 ампер), 5 ^ (5 ватт). Жазу тәжірибемізде кебінесе осы сездер атау түлгасыңда қолданылғанда, шартты белгілер аркылы жазылады да, соларга косымша қосыла қалса, толық жазылатыны жиі кездеседі: 5%, ал 5 процентке, 5 процентін; 10 а, ал 10 амперге. Бүл шартты белгілермен берілген сөздерге де казак тілі қосымшаларын жалғағанда, оларды “ашып” жібермей-ак, қосымшаны сол таңбалардың өзіне дефис аркылы тіркеп жазуга болады. Окығаңда таңбалар жеке әріп түрінде оқылмай, толық сөз түрівде оқылады. Мысалы: 5 см-ді, окылуы — бес сантиметрді (5 эсэмді емес), 5 а-ге, мүның оқылуы — 5 амперге (5 аге емес), \ТС-ге оқылуы — 17 градусқа (цельсийше 17 градусқа). Негізінен бүл қосымшалар таңбаның (әріптің) дыбысталу әуеніне карай емес, сол әріп аркылы таңбаланган сөздің әуеніне карай жалганады. Мысалы: 5 а-ге (бес амперге), егер а дыбысынын әуеніне карай жалганса, 5 а-еа болар еді.

Сездердің б і р г е жэне б е л е к жазылу ережелері жайында да бірсыпыра түсініктер беруге тура келеді, ейткені бүл — жазу тәжірибесіңде кеп қиындық туды- рып келе жатқан мәселе. Ссндықтан казак орфография- сы ережелерінің соңгы редакциясыңда жүргізілген толықтыру, айқындаулар осы салада көбірек орын алды. “Біріккен сездердің компоненттері қосылып жазылады және олардын дыбыстық жағынан езгеріп кірігіп кеткен түрлері сол езгерген қалпыңда, ал көпшілігі түбір түлғаларын сақтап жазылады” деген мазмүндагы ереже- лер бүрыннан да бар әрі даусыз болатын. Жазуда қиындық туғызып келе жатқан жайт ереженің езі емес, сол ережеге багынатын біріккен сез категориясын ажы- ратуда болып келе жатыр.

Соңгы кездердегі жазу дәстүріміз керсетіп отырганындай, ғылым мен техникаға, қоғамның әлеуметтік-саяси еміріне, мәдениетке, спортқа т. б. са- лаларға катысты термиңдік мәнде жүмсалатын күрделі атаулар бір сөз ретінде танылып кетті. Мысалы, 1978 жылға дейінгі орфографиялық сездіктерде келіс сөз, қонақ асы, жанар май түрінде бөлек жазылып берілген сездер күнделікті баспасөзде, кейбір оқулыктар мен же­ке кітаптарда біріктіріліп жазылып жүрді. Екі түбірден күралып, терминдік сипат алған сездерді біріктіріп жазу

ережесі мен тәжірибесі бүрыннан бар (өнеркәсіп, кәсіподак,, баспасөз, бесжылдьіқ т. б.).

Соңғы редакцияда бүрынгы: “Ғылымның әр алуан саласывдағы терминдік мәнге ие болып қалыптасқан атаулар және басқа сөздер де бастапқы тұлғалары сақталып, дагды бойынша бірге жазылады” деген пара­граф сараланып, толықтырылды, атап айтқанда: 1) гылым .мен техника сал ала рында терминге айналған күрделі атаулар; 2) екі түбірден қүралган аң-қүс, жан- жануар, қүрт-қүмырсқа, өсімдік атаулары; 3) шаруашы- лық, түрмыс, мәдениет, енер, спорт сияқты салаларға қатысты зат, қүрал-жабдық, әр алуан үгым атаулары мен мамандық, кәсіп, қызмет иелерінің аттары; 4) екінші сыңары аралық, тану сияқты сөздер және алгашқы сыңары авиа, авто, изо, ультра... тәрізді сөздер болып келген күрделі түлгалар біріктіріліп жазы­лады деп айқындалды және олар жеке баптарга ажыра- тылды.

Бүл күнде ғылымның сан алуан саласы қазақ тілінде сөйлеп отыр. Мектептер мен жоғары оқу орыңдарына арналған оқулықтардан бастап, ғылыми еңбектерде, ғылыми-көпшілік қолды әдебиет пен баспасөз беттеріңце жүздеген күрделі терминдер мен тіркестер қолданылады. Олардың дені интернационалдық сөздер болса, енді бірқатары қазақ тілі мүмкіндігімен жасалған атаулар бо­лып келеді. Солардын ішіңце екі түбірді біріктіріп жаңа үгым атауын білдіру де кең орын алатыны мәлім. Бүл күнде көзіміз үйреніп, қолымыз дағдыланып қалган бас- пасөз, өнеркәсіп, бесжылдық дегеңдермен қатар, термин мәніңдегі қонақасы (ресми, яғни үкімет қонақтарына берілетін), келіссөз (үкіметтер, мемлекеттік үйымдар арасында жүргізілетін), жарыссөз (жиналыстарда айты- латын), тілхат, қолхат тәрізді сөздерді қосып жазу қажетгігі сезіледі.

Сондай-ақ биология, зоология термиңдері болып са— налатын өсімдік, аң-қүс, жан-жануар, қүрт-қүмырсқа атаулары және солардың қүрылысына, организміне қатысты бөлшек не түтастық атаулары екі түбір арқылы білдірілсе, оларды біріккен сөз ретінде тану қажеттігі даусыз. Мысалы, гултабан, тозаңут, буршащын., сутқоректілер деген сөздер өсімдіктер мен жан-жануар- лардың ездерінің атаулары емес, олардың бөлшектері немесе топтарыньщ термшщік аттары.

Өсімдіктер дүниесі мен жан-жануарлар әлемінде ақ, қара, сары, боз, теңбіл сияқты сын есімдермен келген бір ғана өсімдік түрінің немесе бір ғана аң-қүстың, жәндіктің т. б. атаулары жиі кездеседі. Бүлардың қосылып не бірге жазылуында да қиыңдықтар үшырасып жүр. Олардың бірге де, белек те жазылатын реттері (заңдылықтары) бар. Әдетте түсті, қасиетті білдіретін сөздердің жеке өзі белгілі бір аңның, өсімдіктің, жәндіктің, қүстың түқымын айырып көрсету үшін қолданылса, олар белек жазылады. Мысалы, ақ аю, кара аю, қоңыр аю дегевдердегі аңның аты — аю, оның алдындағы сын есімдер аюдың түқымдарын (түрлерін) айырып атайды, сондықтан белек жазылады. Ал кейбір атауларда түсті, қасиетті білдіретін сын есімдер немесе солармен тіркесетін негізгі сездер ездерінің лексикалық негізгі магынасынан айрылып, екеуі бірігіп, бір гана аңның, қүстың, өсімдіктің т. б. жалпы атауын білдіреді. Мысалы, афауыр (қүс), аққайран (бальіқ), ақсары (қүс) дегендердегі ақ сын есімі ез тіркескен сөзімен бірге жазылады, ейткені бүл жердегі балық, қүстардың атаулары бауыр, қайран, са­ры емес, бүл сөздер ақ сөзімен қосылып барып қана жалпы атау болып түр, демек, мүндагы ақ сөзі де тек қана түсті білдіріп, айырымдық қызмет атқарып түрған жоқ, соңцықтан бүлар бірге жазылады. Эрине, кез кел­ген сәтте бүларды бірден ажыратып тану оңай емес. Әр алуан кітаптарда, сездіктерде, энциклопедияларда мүндай күрделі атаулардың жазылуында бірізділік болмай ке- леді. Бүлардың орфограммасын (таңбалануын) мүмкіндігінше реттеу — емле сөздіктерінің міндеті, бірақ мүнда да едәуір қиындықтар болатынын мойындаймыз.

Тек гылым салалары емес, техника, шаруашылық, қоғам өмірі, мәдениет, күнделікті түрмыс, өнер, спорт сияқты салаларға да қатысты терминдік мәнге ие болған сөздер аз емес. Мысалы, бір ғана спортта 6ессайыс, он- сайыс, жанкуйер, тогызқумалақ тәрізді күрделі сөздер термин есебінде қалыптасты. Сондай-ақ өнер-білімге қатысты қылқалам, куйтабақ, сөзжұмбац, сөзтізбе, төлтума, жолжазба сияқты атаулар да жиі қолданылып, бір сез ретінде танылып жүр. Жолсерік (проводник), жаеажай (пляж), ақжайма (простыня), ба- лабақша (детский сад), гүлтәж (венок), саяжай (дача), майбаліиық (раствор) сияқты сөздер белгілі бір ғылым мен техника саласының терминдері болмаганымен, бір

ғана атау ретінде колданылып, біріктіріліп жазылып жүргені аян. Әсіресе екі түбірден жасалған мамандық, кәсіп, қызмет, белгілі бір бағыт иелері атауларын бір сөз деп тануга бет алып барамыз: теміржолшы, отыз- мыңшылар, қызылізіиілер, ізашар т. т. Міне, тілдегі осы багыт жазуда да ез әсерін тигізіп отыр: бір сөз ретіңде танылғаннан кейін мүндай атауларды біріктіріп жазу дәстүрі орныга бастады.

Осы жерде соңғы емле ережелерінің к і с і а т т а р ы - н ы ң жазылуына енгізілген өзгерістер мен түзетулерге назар аудару қажет. Мүнда екінші компоненті қ, к ды- быстарынан басталатьш біріккен сөзден болган кісі атта- ры естілуінше жазылады деген ескерту айтылды. Мысалы: Крскелді, Амангелді, Төрегелді, Күсепқали, Аманеали, Қутқожа, Телгожа, Көккөз, Қарагөз, Аққыз, Айеыз.

Жалпы кісі аттарының жазылуына байланысты және мынаны айту кажет: қазактың тел сөздерінен жа- салғандары болсын, араб, парсы сөздерінен қойылгандары болсын, кісі аттарына қатысты жалқы есімдерде едеуір еркіндік бары байқалады. Бір сөздің өзі әр түрлі болып қойыла береді. Мысалы: Шекер - Секер(хан). Әлия ~ ~ Ғалия - Қалия; ' Зәуре ~ Зура ~ Зухра, Гулбаріиом - бараш, Нәзікен. - Назыкдн, Роза - Рауза, Фарида - Фа- риза, Болатп - Полахп, Жусіп - Нусіп - Дусіп - Тусіп - Жұ- сып, Асанеали ~ Асанәли ? Асанәлі, Қурбан - Карман, Мухамбет ~ Мухамет (қали) ~ Махамбет (Айт)маеам- бет, (Айт )мухамбет т. т. Бүл варианттардың көпшілігі өзге тілдік есімдерді эр жерде әр түрлі қабылдауга (Шекер ~ Секер, Фариза ~ Фарида), оларды қазақ тілінің дыбыс заңдылықтарына түрліше бағыңцыруға (Мухаммед есімінің қазақша сан түрлі бо­лып қойьлуы бүған дәлел), жуан-жіңішке айтуға (Нә- зім - Назым, Айтым - Әйтім) тағы осы сияқты себептерге байланысты болып келеді. Бүл жарыспалы катарлардың тек біреуінің қолданылуын (демек, жазылу- ын) талап етіп, қалғандарына тыйым салу мүмкін емес. Бүл — тек жалқы есімдерге тән қүбылыс. Сондықтан қазақша кісі аттары баласына ат қойған ата-анасының қалауына немесе сөздің сол өлкеге, сол отбасыга (семьяға) тән болып қалыптасып, дағдылануына байла­нысты қалай айтылса, солай жазылғаны дүрыс. Бірақ бүл еркіндікті тілдің дыбыстық заңдылықтарына қайшы етіп пайдалануға болмайды. Мысалы, қазақтың төл

сөздері мен араб, парсы тілдерінен енген сөздер еш уақытта екі дауыссыз дыбыстан басталмайды. Ол екі да- уыссыз дыбыстың не алдында (сөз басында), не ортасын- да ы, і дауыстыларынын бірі қатысып айтылады. Бүл фонетикалық заңдылыкқа жалпы есімдер де, жалқы есімдер де (соның ішіңде кісі аттары да) багынады. Сон- дықтан соңгы жылдары кітап, газет-журнал беттерінде орын теуіп бара жатқан Рза, Сматай, Сланов, Рсалды, Смайыл, Сқақ сияқты жазулар мүлде қате. Бүл есімдер қазақша жазғанда Ырза (немесе Риза), Сыматай, Сы- лан(ов), Ырысалды (немесе Ырсалды, Рысалды), Ыс- майыл (немесе Сымайыл), Ысқақ түрінде таңбалануы керек.

Күрделі сын есім жасап түрған екі (кейде үш) сөздің әркайсысы өздерінің нақтылы лексикалық магынасына ие болып түрса, бір-бірінен бөлек жазылатыңдыгын алдыңғы айтылган (көрсетілген) топтармен шатастырмау керек. Мысалы: уш бурыиіты тақтай, көп таңбалы сан, ауыл шаруашьиіыц артелі. Бүл жердегі көрсетілген күрделі сын есімдердін әр сезінің бөлек жазылу себебі олардың өз мағыналарын сақтап түруларыңда. Аударма әдебиетте, содан барып тел жазбаларда да осы тектес сын есімдерді қосып жазып шатастыру кездеседі, себебі бүлар орыс тілінде біріккен сөз болады: треугольная до­щечка, многозначное число, сельскохозяйственная ар­тель. Бірақ екі тілдің сын есімінін жасалуы мен жазылуы тепе-тең емес екеңдігін, яғни айырмашылық болатындығын қатты ескеру қажет.

Сол сияқты к ү р д е л і с а н е с і м д е р д і н , ку р - д е л ! е т і с т і к т е р д і ң әрбір компоненті (сөзі) бір- бірінен белек жазылатындығы да казак тілінін ерек- шелігі: он бірінші, он бір, он бес, он бестегі; қол қой, қол қойды, көре алмады, көре алмаушылық т. т.

Емлеге байланысты көңіл аударатын жайт — бір сөздің екі не одан да көп болып келетін нүсқаларының (варианттарының) қайсысын тандап жазу жайыңда. Та- биғаты жағынан мүндай қатарлардың біркелкі емес екенін ескеру кажет. Бір алуан нүсқалардың қайсысын таңдау негізінен емлеге қатысты емес, лексикалық нор- маға, яғни ол жарыспа қатарлардың тілде қодцанылу сипатына байланысты болады. Кейбір вариант катарларының екеуі де (кейде үшеуі, төртеуі де) қолданыла беруі мүмкін. Мысалы, әдеби тілдің өзіңце бір түбірден өрбіген разы, риза, ырза деген үш түрлі

түлғаның үшеуі де жүмсалады. Сол сияқты бір түбірден тараған сурақ ~ сурау, рщсат ~ луқсат, адас - аттас, едәуір - недәуір, шейін - шекті, я ~ жә, өн бойы - вне бо­ны, бул ~ бу, қаһар - кәр, заһар - зәр, әскер - ләиікер, адым- қадам, кунбаеыс - кунбагар, айдаһар - аждаһа, шайтан - сайтан, кукірт - кеуірт, лык, талды - лыкд толды, заман- замана, жиналыс - жиылыс, қоньии - қойыш, буліну - булу дегендердің екі сыңары да тілден орын алуға пра- волы сөздер. Олардыц бірқатарының екі варианты да әдеби норма болса, еңді бірсыпырасының біреуі көне түлга (ләиікер, угыл, адас) немесе жергілікті қолданыс ( кеуірт, қойыіи, кунбагар, иіекті) болып келеді. Сон- дықтан мүндай бір мағынадағы жарыспалы қатарлардың екеуі де (кейде үшеуі, төртеуі де) сездіктерден орын алып, орфограммалары (жазылу түрі) көрсетіледі.

Евді бірқатар жарыспалы түлгалар бір түбірден екі түрлі магына беретін екі сөз жасаудың нәтижесінде пай- да болғандар. Мысалы: у кімет (правительство) және өкімет (власть). Бүл екі сөздің түбірі — хукмат деген бір сөз. Сол сияқты есеп және хисап, әрекет ~ харекет, найзагай - нажагай, дур - дүррі, қаһар - кәр, кәдімгі -- қадим (заман) т. б.

Жарыспалы сөздердің үшінші тобына стильдік мақсатпен бір сөздің екі түрлі түлғада жүмсалатыңцары жатады. Мысалы, мына қатарлардың әрқайсысы белгілі бір стильдік жүк арқалап жүмсала береді: шайтан - сайтан (соңгысы “өжет, өткір, жүртты өзіне қаратқан” деген сияқты ауыспалы мағынада стильдік мақсатпен қолданылады: Мен қара көз сулумын, сайтан қызбын — Ж. Молдағалиев), жұмақ ~ үшпак, (соңгысы ауызекі сөйлеу тілінің элементі ретінде көркем әдебиетте кейіпкер аузына салынады), әзіз - газиз, көңіл- кеуіл, патша - падиша, заман - замана, көктем ~ көктеме, беріп жіберді ~ періп жіберді (соңғысы “соғып қалды, қойып жіберді” дегеңді айырып керсету мақсатында жазылуы мүмкін).

Сейтіп, жарыспалы қатарлардың кай сыңарын жазу- да контекске қарау қажеттігі туады.

Тағы бір алуан варианттар қатарының жазуда біреуін таңдауга тура келеді. Олар фонетикалық-орфог- рафиялық дублеттер, яғни бір сөз екі түрлі айтылып, бірақ ешбір мағыналық айырмасы не стильдік жүгі жоқ болып келетін сездер. Мүндай катарлардың біреуін жа­зуда түрақтаңцыру арқылы әдеби норма етіп 20

қалыптастыруға тура келеді. Мысалы, бүл күнде лагынет - лагнат, башай - бәшей, саршунақ - са- рышунақ, ерегіс - ерегес, қонагуар ~ қонақуар, уайым -- уәйім, жай ~ жәй, екі ушты - екі ушті тәрізді фонети- калық дублеттердің алдыңғы сыңарларын жазып түрақтандыру багыты күшті.

Окулыктар мен анықтагыш қүралдарда керсетіп оты- ру аркылы, күнделікті жазу тәжірибесінде, әсіресе бас- пасөзде біркелкі қолдану арқылы бүрын екі-үш түрлі жазылып келген жүздеген сөздердің бір ғана түлғада таңбалануы едәуір орныгып қалды. Мысалы, бәйтерек, бәйшешек, диқан, ерегіс, жай, қазір, қисса, мерует, мысалы, өйткені, өйтіп, патша, сіріңке, шілдехана сияқты сөздердін байтерек, байшешек, дихан, ерегес, жәй, кәзір, хисса — қысса — қыса, меруерт, үйткені, уйтіп, патса, сіреңке, шілдеқана, шылдақана деген ва- рианттарынын жазылуы біршама тежелді. Мүндай фоне- тикал ы к-орфографиялық варианттардың дүрысын емле сөздіктерінің көрсетуі бойынша жазу керек.

Қ о с с ө з д е р д і ң жазылуын сөз еткенде, дефис арқылы жазылатын қос сөздерден басқа, үтір арқылы ырмргр тіпті ештеңе қойылмай жазылатын күрделі қосар қүрылымдардың болатындығын еске алу керек: апы кіріп, күпі шыгып; улде мен булдеге; ақай жоқ, тоқай жоқ; кун демей, тун демей т. б.

3. Кейбір пунктуациялық ережелер жайында. Тыныс белгісі ережелерінің ішінде оңашаланган айқындауыш мүшелердің және қүрмалас сөйлемдердің ажыратылуына тоқталып өтуге тура келеді.

Оңашаланган айқындауыш мүше қазақ тіліңде өзіне қатысты сезден кейін келеді. Ол өзінен бүрынгы сөздің мәнін айкындаңқырай, дәлелдеңкірей түсу үшін қолданылады. Оңашаланған мүше, көбінесе, атап айтқанда деген сөзді қосуды тілеп түрады. Оңашаланган мүщені айтқан кезде, ол сөйлемдегі басқа сөздерден да- уыстың аздап кідірісімен бөлініп түрады: Ол Қунанбай аулына, Корықка, осы Ералыдан барган болар (М. Әуе- зов). Мүндағы Қорыққа деген сөз Қүнанбай аулы деп түрғаны Қорық екендігін айқындай түседі: Ол Қунанбай аулына, атап айтқанда Қорыққа, осы Ералыдан барган болар.

Оңашаланған айқындауыш мүшенің тагы бір белгісі — ол өзі айқындап түрған сөзбен септік жалғаулары жағынан түлғалас келеді. Мысалы: Тобықты

Ішіне ең алгаш келген арба осы Зеренің, Құнанбайдың кәрі шешесінің, көк арбасы десе де болады (М. Әуезов). Мүнда айқывдалып түрған Зеренің деген сез бен оңашаланып түрған ...иіешесінің деген сөз екеуі де ілік жалғауда. Ал осылардың біреуі жалғаусыз айтылса, ол оңашаланған айқындауыш мүше емес, қосалқы айқывдауыш мүше болып кетеді: Тобықты Ішіне ең алгаш келген арба Қунанбайдың кәрі шешесі Зеренің көк арбасы десе де болады. Қосалқы айқьгадауыш пен айқывдалушьгаың арасына ешқаңдай тыныс белгісі қойылмайды.

Оңашаланған айқьшдауыш мүшелердің үшінші бір белгісі — олардың бірқатары я гни, әсіресе, мысалы, яки, немесе, болмаса, басцаиіа айтқанда, көбінесе, оның іиіінде, атап ийт^анда деген сөздермен коса айтылады. Әдетте түсінбеушіліктен осы сездердің жеке өздерін екі жаіынан бірдей үтірмен бөліп тастаушылық кездеседі. Ол дүрыс емес. Екі жагынан үтірге осы сездермен қоса жасалған оңашаланган тізбек алынады: Әңгімемізді өнердің бір турі, мысалы музыка, туралы бастайьіқ. Жастар, әсіресе мектеп балалары, спортца уйір келеді.

Тағы бір көніл коятын мәселе — сияқты, ретінде, қатар, емес, тугіл деген сездермен және -дай жүрнақты сөзбен келген тізбектердің де сөйлем ішінде оқшауланып түратыңдыгы. Соңдықтан мүндай қүрылым- дар да, оңашаланған мүше тәрізді, екі жағынан бірдей үтірге алынып жазылады.

Қарсылықты мәяді қүрмалас сөйлемдердің жалғаулықтары түсіріліп айтылса, жай сөйлемдердің арасында үтірдің са қталатынды ғын және түсіп қалған жалғаулықтың орнына сызықша қойылып жазылатын- дығын есте үстау қажет. Мысалы: Елге мойнымды со- зам,— көрінбейді. Маңайга мойнымды созам,— дәнеңе жоқ (С. Мүқанов) деген сөйлемді алсақ, оның- жалғаулықты түрі былай болар еді: Елге мойнымды со­зам, бірақ [ел] көрінбейді. Маңайга мойнымды созам, ал [маңайда] дәнеңе жоқ. Бүл қүрылым мақал, жүмбақ сияқтылар мен өлең жолдарында жиі кездеседі: Аягы жоқ,— журеді, аузы жоқ,— сөйлейді. Үйде иіешен,— дауда жоқ, уйде батыр,— жауда жоқ.

Кез келген жалгаулықтьщ түсіп қалган жеріне сы- зықша қойыла бермейді. Қүрмаласқан жай сейлемдердің арасындағы өйткені, сондықтан, себебі деген 22

жалғаулықтар түсіп қалып айтылса, сол жерге қос нүкте қойылады: Қасқырдың артына алақдаганына енді гана тусіндім: оның арт жаеында иіоқақтап екі бөлтірік кетіп бара жатыр (С. Мүқанов). Маеан қиыны екі етігім болды: сазга кірген етіктер әлденеге тістесіп түрып алады да, қоныиіынан қолықмен тартпай шықпайды (С. Мүқанов).

Сабактаса күрмаласқан жай сөйлемдердің бастауышы көбінесе екеуіне ортақ болып келеді. Мүңдайда баста- уыш қай жай сөйлемнің қүрамында айтылса, соған жатқызылады да, үтір екі жай сөйлемнің аралығына қойылады. Осы ережені жете білмегеңдіктен, кейде бірінші жай сөйлеммен келген ортак бастауышты оның қүрамынан үтірмен бөліп тастап, екінші жай сөйлемге жатқызу кездеседі. Мысалы: Мен, оқуды бітіріп, Қарагандыеа бара жатырмын. Мүндағы тыныс белгісі дүрыс қойылмаған. Бүл жерде оқуды бітірген де мен, Қарағандыға бара жатқан да мен. Сондықтан мен деген бастауыш қай жай сейлемнің қүрамында айтылса, соған кіреді: Мен оқуды бітіріп, Қарағандыға бара жатырмын. Немесе: Оқуды бітіріп, мен К,арагандыга бара жатыр­мын (Оқуды бітіріп мен, К,араеандыеа бара жатырмын деп жазу да дүрыс емес).

Пунктуация ережелерінің бірқатарын сөз еткенде, со- ларға сәйкес орыс тілінің пунктуация ережелерімен са- лыстырып отыруға тура келеді. Әрине, екі тілдегі қолданылатын пунктуациялық таңбалар бірдей болғанмен, олардың қолданылатын орыңдарының әрдайым бірдей болуы мүмкін емес. Осыган қарамастан, орыс тіліндегі сөйлемде қай жерце қаңдай тыныс белгісі түрса, соны бүлжытпай қазақ сөйлеміне көшіре салу практикада кездесіп қалады. Мысалы, орыс тіліңде бір жай сөйлемдегі баяндауыш келесі жай сөйлемде (қүрма- лас сөйлемнің кұрамындағы) түсіріліп айтылса, орнына сызықша қойылады: 1) Я читал книгу, а он — газету. 2) В этих случаях из одних физических тел получа­ются другие физические тела: из стакана — кусочки стекла, из куска парафина — свеча ("Химия" оқулығынан). Қазақ тіліңде қүрмаласка енген жай сөйлемдердің соңгысының баяңдауышы түсіріліп айтыл- майды. Керісінше, алдыңғы сөйлемдер баяндауышсыз қалдырылып, баяңдауыш жалпы сөйлемнің соңында айтылады, немесе баяндауыш екі рет қайталанады. Жогарғы сейлемдердің аудармаларын қараңыз: 1) Мен

кітап, ол газет оқыды. Тіпті дүрысырағы: Мен кітап оқыдым, ал ол газет оқыды (Мен кітап оқыдым, ол — газет деген сияқты сөйлем қүрылысы болмайды). 2-сөйлемшң дүрыс аудармасы: Бұл жагдайларда физика- лык, бір денелербен екіниіі бір денелер: стақаннан бірнеше іиыны сыныгы, парафиннің бір кесегінен май шам пайда болады. Қазақша қүрылған сөйлемде ешқандай сызықша қойылмайды.

Соңдай-ақ орыс тілінде қүрмаласқан жай сөйлем- дердің бірі шартты мәңді болса, араларьгаа сызықша қойьілғанмен, қазақ тілінде шартты бағыныңқылы сөйлемдерде сызықша емес, үтір қойылады (бүлар жа- йывда ережеде толық айтылады).

I т а р а у

ОРФОГРАФИЯ ЕРЕЖЕЛЕРІ

I. ДАУЫСТЫЛАРДЫҢ ЖАЗЫЛУЫ

§ 1. А, е әріптері сездің барлық буындарында жа- зылады: ал, ала, алақан, аспан, макдла, сарымсақ; ер, ереже, ерік, елгезек, имек.

Сөз басыңдағы ж, ш дыбыстары мен й дыбысының ортасында келген жуан дауысты а дыбысы көбінесе ә болып айтылады, бірақ а әрпі жазылады: жай (барлық магынада да: жай жур, жай сөйлем, жай отыр, жай тусу, дастарцандьі жай, жайма иіуақ т. б.) және осы түбірден өрбіген сөздер (жайбарақат, жайгасу, жайгызу, жайдан-жай, жай-жагдай, жай-жапсар, жай-куй, жай- 'лы, жайсыз, жайлап т. б.); иіай, шайы (көйлек).

§ 2. Ә әрпі көбінесе сөздің бірінші буыныңца және бір буыңды сөздерде жазылады: ә-сем, ә-леумет, ә-демі, тәр-тіп, кә-сіп, Сәу-ле, дәу-рен, ән, әл, әр, жә (одагай).

Сөздің алғашқы буыныңдағы (не алғашқы буыңда- рындағы) жіңішке дауыстының әуенімен келесі буында жіңішке айтылатын (естілетін) ә дыбысынын орнына, негізінен, а әрпі жазылады: тәкаппар (айтылуы — тәкәппар), ләззат (айтылуы — ләззәт), рәсуа (айты­луы — рәсуә), Жәмила (айтылуы — Жәмилә), Сәбира (айтылуы — Сәбирә), Кәмила (айтылуы — Кәмилә) және тағы осы сипаттас жалқы есімдер.

Е с к е р т у л е р . 1. Мына сездердін екінші буындарында естілуінше ә әрпі жазылады: сірэ, куә, кунз, кінз, іңкэр, зәмзәм (суы), жудә, кумән, мусәпір, дудәмал, шуба, мэмпәси (бүлардың жа- зьшуын емле сөздіктерінен карап білу керек).

2. Бірінші буыны жіцішке Ү дыбысымен келген жалкы есімдердін (кебінесе кісі аттарының) екінші буынында да естілуінше ә әрпі жа­зылады: Кулән, Куләнда, Куләиі, Куләй, Мутзн.

3. Біріккен сөздер мен қос сөздердіц соңғы буындарында (яғни олардың екінші сыңарының алғашқы буынында) ә эрпі жазыла береді: ендігәрі <ендігіден//әрі), әжептәуір <әжеп//тә-уір), Гулжәмила (Гүл//жә-мила). Бейсенәлі <Бсйсен//ә-лі), әлсін-әлі (әлсін//ә-лі), кәп- кәрі (кәп//кә-рі), әп-әсем (эп//ә-осем).

§ 3. О, ө әріптері қазақтың кеп буывды сездерішң алғашқы буынында және бір буывды сөздерде ғана жа­зылады: о-рамал, о-тын, то-ры, до-лана, ө-сімдік, ө- кімет, кө-леңке, ол, от, ор, оқ, он, өс, өр, өн, тор, тәс, төр, төрт.

Алғашқы буыңдағы еріңдік ө дыбысының әсерімен екінші буындағы езулік е дыбысы ө болып естіледі (айтылады), бірақ жазуда е әрпі жазылады: бөрене (айтылуы — бөрөне), көбелек (айтылуы — көбөлек), жол-жөнекей (айтылуы — жолжөнөкей).

Е с к е р т у л е р . 1. Орыс тілінен енген сәздердің соңғы буында­рында о әрпі жазыла береді: кино, домино, революция, паспорт, си­ноним.

2. Біріккен сездер мен қос сөздердің соңғы буындарында (ягни олардын екінші сыңарларының алғашқы буынында) о, ө әріптері жа- зыла береді: керкеменер (көркем//ә-нер), кәсіпорын (косіп//о-орын), алабота (ала//бо-та), Айнамкөз (Айнам//кез), оқтын-оқтын (оқтын// оқ-тын) р төсек-орын (төсек//о-рын).

§ 4. V, ү әріптері, негізінен сездің бірінші буынында және бір буывды сездерде жазылады: у-лы, ү-зын, у- лан, қ^-лық, жу-дырык,, қу-мыра, ул-кен, ту-йіншек, туй-реуіш, ун, ул, ун, уш, қун, кун, курт.

Алдыңғы буыңдағы еріңдік ү, ү, о, е дыбыстарынын әсерімен келесі буында естілетін (айтылатын) ұ, ү ды­быстарынын орнына ы, і әріптері жазылады: қундыз (айтылуы — қундуз), қурық (айтылуы — қуруц), бугін (айтылуы — бугун), кубір (айтылуы — кубур) , орын (айтылуы — орун), өқір (айтылуы — еңүр), домбыеу (айтылуы — домбүгүу).

Е с к е р т у л е р . 1. Мына тәрізді түбір сөздердін екінші буында­рында естілуінше ұ, у әріптері жазылады: булбул, байгус, мазмун, мақул, маглумат, дулдул, мәжбур, дәстур, марк,ум, нақурыс, әңгудік (бүлардың жазылуын орфографиялық сөздіктерден карап білуге бола­ды).

2. Біріккен сөздер мен қос сөздердін сонғы буындарында (яғни олардың екінші сыңарында) ұ, ү әріптері жазыла береді: көкқутан (кек//қү-тан), Аққудык; (Ақ//құ-дық), қыстыгуні (қысты//гу-ні), мал-мулік (мал//мү-лік), куп-курең (күп//кү-рең).

§ 5. Ы, і әріптері сездің барлық буындарында жа­зылады: ыс, ыстық, ыдырау, қыдырыс, қыртыс, торы, іс, кіріс, ірі, кідіріс.

Үш буынды сөздердің ортасында дүдәмалдау естілетін кысаң ы, і дыбыстардың әріптері көбінесе түсірілмей жазылады: абырой, адыраспан, адыраю, ажырау, азына, айырым, ақымақ, аңьізақ, аңырау, атырап, атырау, әсіресе, бадырақ (кез), бадыраю, бытыра, дәрігер, едірею, ежірею, елегізу, жадырау, жайыльім, жапырак,, жауырын, жудырық, көбінесе, көкірек, қабілет, қагілез, қазына, қапырық, қасірет, қатынас, қоңырау, қубылыс, кудірет, қужынау, қумыра, қүрылыс, магына, маңырау, мәжіліс, мәлімет, мәміле, мейірім, меңіреу, мөңіреу, омырау, өкімет, саңырау, сумірею, тамызық, тебірену, тоқырау, топырақ, төңірек, умыту, умытылу ("естен шығу” мағынасында), узіліс, укімет, иіекірею, иіугыла, ыдырау, ықылас, ысырап.

Е с к е р т у. Мына сияқты сездердін ортасында ы, і әріптері жа- зылмайды: баурай, баурау, лоблу, мәжнун, малгун, медресе, сахна, ягни.

Кейбір сездердің соңғы буындарындағы ы, I дыбыста- ры сол сездерге белгілі бір қосымшалар жалғанганда, айтылуы да, жазуда да сусып түсіп қалады. Мысалы: орын + а — о р н а /д ы /, ойын + а — ойна[ды] (бірақ ойын + ым — ойыным, ойын + ы — ойыны), буйыр + ық — буйрық, жиын + а + лыс — жиналыс, қорық + ыт — қорқыту, қорық + а + атым — к,орк,атын, урік + ек — уркек, ауыр + у — ауру (адам) (бірақ етістік ауыру), ерін + еу — ернеу, қырық + ыншы — қырқыншы, айьір + ық + ша — айрықша.

Е с к е р т у л е р . 1. Айыр-, к,айыр-, майыр-, шойыр-, уйір-, шуйір- сияқты етістік тубірлеріне етіс жүрнақтары <-ыс, -ыл т. б.) жалғанғанда й-ден кейінгі ы, і әріптері түсірілмей сакталып жазыла­ды: айырылу, айырысу, қайьірылу, Қайырысу, уйірілу, шуйірілу.

2. Соңғы буынындағы ы, і әріптерін түсіріп не түсірмей жазу бірқатар сөздердін мағынасын айыру үшін пайдаланылады. Мысалы: ауыру — етістік (көп ауыруга болмас) және ауру — зат есім (Ауру адам жазылып келеді; Ауруды асқындырмау керек); ұмтылу — тал- пыну және умытьту — естен шығу.

Соңғы буындарында ы, і дыбыстары бар сөздерді тәуелдегеңде, көбінесе соңғы буындарындағы ы, і әріптері сақталып жазылады: киім + I — киімі, ба- уыр + ы — бауыры, бақыт + ы — бақыты, буйым +

ы — буйымы, дәуір + і — дәуірі, пейіл + I — пейілі, рақым + ы — рақымы, уақыт + ы — уақыты, уыт + ы — уыты, ырыс + ы — ырысы, иіс + I — иісі, гылым + ы — еылымы.

Е с к е р т у. Тәуелдегенде соңғы қатаң дауыссыз дыбысы уяцдап кететін сөздерде ы, і аріптері түсірілмейді: көрік + і — (устаның) көрігі, біпік+і — (арбаның) білігі, Халык, + ы — (Мусабайдьің) Ха- лыгы. Бірақ бұған қарап кез келген сөзге тәуелдік жалғауы жалғанғанда, соңғы буынындағы ы, і дыбыстарын сақтап жаза беруге болмайды. Мына сияқты сөздерді, яғни соңғы буынындағы кысаң ы, і дыбыстары үнді (сонор) дыбыс пен қатац дыбыстыц ортасында келген сөздерді тәуеддегенде, қысан дыбыстар сусып түсіп қалады және түсіріліп жазылады: бөрік + і — беркі, корік + і — көркі ("ажар, кел- бет” мағынасыкда), мойын + ы — мойны, мурын + ы — мүрны, ха- лык, + ы — халқы, ерік+і — еркі, әріп + і — әрпі т. т.

Ы, і дыбыстарына аяқталатын сөздерге дауысты ды- быстан басталған қосымша жалғанганда, ы, і әріптері түсіріліп жазылады. Мысалы: алты + ау — алтау, жеті + еу — жетеу, екі + еу — екеу.

Ы, і дыбыстарына аяқталатын етістіктерге -у жүрнағы жалғанғанда, ы, і әріптері түсіріліп жазылады: оқы + у — оқу, тоқы + > — току, кемі + _у — кему, жібі + у — жібу, иі + у — ию, кейі + у — кею.

Л, р дыбыстарынан басталып, одан кейін а, ә, е, у, V, и дыбыстары келетін түбір сөздердің басында ы, і әріптері жазылмайды: лаж, лайық, лас, лай, лайсаң, лақ, леген, рай, рас, лауазым, лашын, лашық, лақа (балық), лақап, лезде, леп, лепіру, лоблу, рай, рас, рақат, рақым, рет, ренжу, рең, реңк, ру, рух, рухаңи, рщсат, риза, рия, ризық, рәсуа.

Л, р дыбыстарынан басталып, одан кейін қысаң ы, і дыбыстары келетін сөздердің басында (л, р әріптерінен бүрын) ы, і әріптері жазылады: ырыс, ырым, ьірық, ырылдау, Іріту, ілігу.

Сөз р немесе л дыбыстары мен қатаң дауыссызға аяқталып, шүгыл айтылатын жағдайда бүлардың арасына ы, і әріптері жазылмайды. Мысалы: улт, журт, кілт, булт, қарт, төрт, қүрт, курт, жалт-жұлт, тарс- турс, бырт-бырт, жарқ-журқ, салт, қалт (етгі).

Е с к е р т у. Шұғыл айтылмайтын және екпіні екінші буынына түсетін соңры сонор мен қатан дауыссыздың арасына ы, і койылып жазылады: жарык, (сәуле), царыс (бір қарыс сақалы бар), қдрыт (аязга бетін қарытып алды), турыс (бұл тұрысың маған ұнамайды).

§ 6. Ё, э әріптері орыс тілінен енген сездерде ғана жазылады: пулемёт, Пётр, Семён, этажерка, эпос, поэма, эволюция, экономия.

§ 7. Я, ю әріптері казақ сөздеріңде й + а, й + у қосар дыбыстарын таңбалап, дауысты әріптен кейін ғана (я әрпі бірен-саран қазақ сөздерінің басында да) жазы­лады: аю (айу), ую (үйу), қою (қойу), аян (айан), қоян (қойан), баяндауыш (байандауыш), ягни, яки, япырмай.

Бүл әріптер орыс тілінен енген сөздерде қосар йа, йу дыбыстарының да ( каюта, маяк), жалаң а, у дыбы- старыньщ да танбасы ретщце қолданыл ады. Соцгы жағдайда дауыссыз дыбыстан кейін келеді де, оны жіңішкертіп түрады: октябрь — окт'абръ, поляр — пол ар, бюджет — б'уджет, бюллетень — б'уллетень, полюс — полус.

И дыбысына біткен етістіктер мен сый, тый деген етістіктерге -у, -а жүрнақтары жалганганда, олар ю, я болып жазылады (сый, тый деген сөздерде й әрпі түсіп қалады): қи + у — қию, қи + а — кия, ки + у — кию, и + у — ию, сый + у — сыю, сый + а + ды — сыяды, тый + у — тыю, тый + ады — тыяды.

Ю өрпіне аяқталатын сөздерге дауыстыдан басталған қосымша жалганганда, ю таңбасы сақталады да, үш да­уысты әріп катар жазылады: баю + ы — баюьі (Біз ауылдың баюын әңгімеледік); кею + I — кеюі (Ол кеюін қойды).

Е с к е р т у. Мына сөздерде қатар келген йу әріптерінің орнына ю эрпі жазылмайды, сол таңбаларының өзі сақталады: айуан, хайуан, бейуак,, кейуана.

§ 8. У әрпі үш түрлі қызмет атқарады: 1) жуан айтылатын үу дауысты дыбысын таңбалайды: су (сүу), суық (сүуық), туыс (түуыс), бару (барүу), жу (жүу), жуык, (жүуық); 2) жіңішке айтылатын үу дауысты ды­бысын таңбалайды: гу (гүу), гуледі (гүуледі), келу (келүу), журу (жүрүу); 3) сөз басында дауысты дыбы­стан бүрын түрса (уақ, уыс, уақиеа, уылдырык,, уілдеу) және сөз ішінде дауысты дыбыстан кейін не екі дауыс- тының арасында түрса, у әрпі үнді (сонор) дауыссыз дыбыстыц таңбасы болады да, жеке бір өзі буын жасай алмайды. Мысалы: уа + қыт, уыл-ды-рык,, уыс (у-ыс емес), тау (та-у емес), қашау (қа-ша-у емес), та-уыц (та-у-ық емес), тыр-на-уыш (тыр-на-у-ыш емес).

Е с к е р т у л е р . 1. И, й-лерден кейін тұрған у дыбысы үнді (со- нор) дауыссыз дыбыс болады да, өз алдына буын күрай алмайды: ай- уан (ай-у-ан емес), бейуак, (бей-у-ак, емес), кей-уа-на (кей-у-а-на емес), ми-уа (ми-у-а емес).

2. Екі дауыстының ортасыііда келген у дыбысы сезді буындағанда. сокындағы дауыстымен бірігіп, кслесі буыннын басқы дыбысы болады: та-уык, ( тау-ык, емес), жа-уын (жау-ын емес), та-ра-уы (тар-ау-ы емес), ба-ян-да-уыш (ба-ян-дау-ыш емес).

3. Ту у алыста, туу баста деген тіркестердегі ту у сөзі жэне тууһ одағайы, ту у дегенде, айт-шуу, шуу-шуулеу тіркестеріндегі шуу сөзінде жіцішке у дыбысы үу аркылы тацбаланады. У дыбысына аякталатын етістіктерге -у жұрнағы жалғанғанда, екі уу әрпі қатар жазылады: (жүкті) бу + у — буу, (коянды) қуу, (сиырды) сауу. Бүларға дауыстьщан басталған қосымша жалғанғанда, үш дауысты эріп катар жазылады: Ол сиырды саууын (сау + у + ы + н) тоқтатты. Біз қоянды кууын (қу + у + ы + н) қуып едік,— жете алмадык,.

§ 9. И әрпі жалаң и дыбысын және қосарлы ый, ій дыбыстарьш таңбалайды да, сөздің барлық буынында жазыла береді: ине, имек, иіс, Иса, Иманбай, иық, вы­дай, тиын, тиін, қиын, киін, сирақ, сирек, жиналыс, тарихи, саяси, ягни, ылги, қагида, ақиқат, Қани, Ғали, Сагира, К,алима, кино, комиссия.

Я, ю қосар дыбыстарының алдынан естілетін ы, і дыбыстары да и әрпімен таңбаланады: тақия, дүрия, дария, жария, қария, мия, сия, Әсия, Ғалия, қию, жию, тию (үлестің тиюі).

Е с к е р т у . Тый-, сый-, сыйла-, сыйын- деген етістіктер мен сый деген есім сөз түбір тұлғаларында да, оларға косымша жалғанғанда да, ый әріптерімен жазылады: тыйым, тыйды, тыяды, тыю, тыя- тын, тыяр, тыйган, тыйса, тыймақ; сыйымды, сыйгызу, сыяды, сыю, сыймақ, сыйса, сыйгалы; сыйлау, сыйынатын, сыйынгыш; сый- лық, сый-сияпат т. т.

§ 10. Ы, і дыбыстарьгаа біткен етістіктерге көсем- шенің -й жүрнағы жалғангаңда,- қосар -ый, ій әріптерінің орнына дара и әрпі жазылады: жібі-й(ді) — жібиді, ері + й(ді) — ериді, йі + й(ді) — ииді, тасы + й(ды) — тасиды, тоқы + й(ды) — тоқиды, оқы + й(дьі) — оқиды.

И дыбысына біткен етістіктерге түйық райдын -у жүрнагы -ю болып, көсемшенін -а жүрнагы -я болып жалғанады: ки + у — кию, ти + у — тию, жи + у — жию, жи + а — жияды, қи + у — қию, қи + а(ды) — қияды.

§ 11. Йы, йі дыбыстарына біткен етістіктерге көсем- шенің -й жүрнагы жалғанғанда, ый, ій әріптерінің орны­на жалғыз и әрпі жазылады. Мысалы: байы +

ц _ байи (Біздің ауыл жылдан-жылга байи бермек),байимын байисың, байиды (және осылардың көпше түрлері), байитын; кейі + й кейи (Сен оган кейи берме), кейимін, кейисің, кейиді, кейитін; үйы + й(ды) — уйиды (Сут тез үйиды), иі + й(ді) — ииді (Бул сиыр тез ииді).

II. КЕЙБІР ДАУЫССЫЗДАРДЫҢ ЖАЗЫЛУЫ

§ 12. Ф, х әріптері, көбінесе, орыс тілінен және орыс тілі арқылы басқа тілдерден енген сөздер мен жалқы есімдерде, оның ішіңде кісі аттарында жазылады: фабрика, фонетика, иікаф, шеф, химия, хлор, техни­ка, цех, Фэтима, Фазыл, Фэрида, Хамит, Халел, Рай хан, Мухтар, Ахмет.

X әрпі араб-парсы тілдерінен енген бірқатар сездерде де жазылады: халық, хат, хал, хан, ханзада, хас ("тэн" деген мағынада), хош (иісті), мүхит, сахна, та- рих, рухани, -хана (асхана).

§ 13. В, ч, ц әріптері орыс тілінен енген жэне орыс тілі аркылы енген сөздерде гана жазылады: вагон, вело­сипед, вокзал, аквариум, цирк, чек, очерк, диспетчер.

-Ов, -ев, -ова, -ева жүрнақтарымен жасалған казак фамилияларывда в әрпі жазылады: Асанов, Асанова,Бәйішев, Бәйішева.

§ 14. Щ әрпі орыс тілінен енген жалпы жэне жалқы есімдерде, қазақ тілінің ащы, тущы, кеще деген түбір сездеріңде ғана жазылады: училище, Щорс, Щед­рин.

Е с к е р т у л е р . 1. Түбір сез ш дыбысына аякталып, оган ш ды- бысынан басталган косымша жалғанғаңда, кос шш әрпі жазьілады (щ эрп: жазылмайды): аш+шы — ашшы (Есікті ашшы), іш + ші — ішші (Шай ішші).

2 . Түбір сөз с, з дыбыстарына аяқталып, оған ш дыоысынан оас- талған қосымша жалғанғанда, кос шш дыбысы естілгенімен (айтылғанымен), сөз бөлшектерінің түбірі сакталып жазьілады: сез + шең _ сөзшең (айтылуы — сөщең), бас + шы — басшы (аитылуы бащы), ііос + шы — крсиіы (Үлесіңді маган цосшы).

§ 15. Б, в, г, д дыбыстарына, негізінен, орыс тілінен енген жэне орыс тілі арқылы енген сөздер аяқталады: клуб, штаб, архив, актив, штатив, педа­гог, монолог, округ, отряд, парад. Араб, жад деген бірен-саран кірме сөздер де б, д дыбыстарына аяқталады.

§ 16. ь, ъ белгілері орыс тілінен енген жэне орыс тілі арқылы енген сөздерде гана жазылады: асфальт, вольт, руль, премьер, батальон, съезд, разъезд, объ­ект, субъект.

§ 17. һ әрні естілген жерінде жазыла береді: қаһар, қаһарлы, қаһарман, гауһар, жиһан, баһра, Жауһар, Маһида, Маһищр, аһ, уһ, еһе, аһа, аһлады, уһледі. Һ әрпі жазылатын сөздер қазақ тілівде аса кеп емес, олар, негізінен, араб, парсы тілдерінен енген сөздер мен одагайлардың ішінде кездеседі.

§ 18. Ғ әрпі сөздің басында және ортасында гана жазылады: гылым, гана, галам, жага, шагала, жаңгалақ, жалыгу, жалыеады, қалага, қазеа.

§ 19. Й әрпі ы, і әріптерінен баска (сый, тый де­ген сөздерді қоспагаңда) дауысты дыбыс әріптерінен кейін гана қолданылады: ай, ей, мерей, ойпаң, уй, әйнек, үйқас. Орыс тілінен енген сөздерде және езге жүрттың жер-су, ел-халық аттарында й әрпі сөз басын­да да жазылады: йод, йот, йог, йемендіктер, Йошкар- Ола, Нью-Йорк. Й әрпі қазақ сездерінде толық и әрпінен кейін жазылмайды: ине (ийне емес), би (бий емес), киім (кийім емес). Орыс тілшен енген сездерде ий әріптер тіркесі жазыла береді: калий, кальций, сана­торий, планетарий, сценарий, Максим Горький, Серге- ев-Ценский.

III. ТҮБІР СӨЗДЕРДІҢ ЖАЗЫЛУЫ

§ 20. Кеп буывды түбір сездер, көбінесе, бірыңгай жуан не жіңішке болып келеді: бала, жылқы, табан, турмыс, өмір, терезе, тебен, қыдыр, кідір(у). Мүндай- да сөз бірыңгай жуан не бірыңгай жіңішке дауысты ды­быс әріптерімен жазылады.

Кеп буынды түбір сездер аралас (жуан жэне жіңішке) буынды болып та келеді, мүндайда бір сез ішінде жуан-жінішке дыбыс әріптері жазыла береді: қызмет, мугалім, кітап, қадір, тарих. Аралас буынды сөздер, негізінен, араб-парсы тілдерінен енгеңдер.

§ 21. Орыс тілінен жэне орыс тілі арқылы енген және көбінесе термин болып келетін сөздердің басым кепшілігі орыс орфографиясы бойынша жазылады: алю­миний, антоним, аудитория, бухгалтер, повесть, гар­низон, гастроль, генерал, геофизика, коммутатор, конгресс, контейнер, плацдарм, плацкарт, термометр, 32

террор, фракция, фрегат, хром, хронограф, цемент, цифр т. т.

§ 22. Орыс тілінен енген сөздердің ішінде дыбыста- луы езгеріп қалыптасқан бірқатар сездер сол езгерген күйіңде жазылады. Олардың дені қазақ тіліне ертеректе ауызша сөйлеу тілі арқылы енген сездер. Бұл свздер, негізінен, тұрмыстық зат, бүйым атаулары мен әкімшілік, сот, сауда, шаруашылық салаларына қатысты атаулар болып келеді: әшмүңке (восьмушка), барқыт, бәтеңке, бәтес, божьі (вожжи), бөкебай (пуховый), бөрене (бревно), бөшке, жәшік, кәзекей (казакин), көшір (кучер), калаш (калач), шөген (чугун); ауылнай, болыс, поштабай, сот, кәтелешке (каталашка), турме, пәтер (квартира), шіркеу (церковь), тауар, зауыт, кір (гиря), келі (килә, кило емес, бірақ киловатт, кило­вольт, килограмм). Түлгасы өзгертіліп жазылатын орыс сөздерін емле сөздіктерінен қарап білуге болады.

Орыс тілінен келген кірме сөздердің бірқатары сонгы дауысты а дыбысын түсіріп калыптасқаңцықтан, сол ықшамдалған түрівде жазылады: газет (газета емес), минут (минута емес), пар (пара емес), секунд (секун­да емес), гранат (граната емес), координат (координа­та емес), цифр (цифра емес). Ал негізінен, а-га аяқталатын кірме сездер, әсіресе терминдер соңгы да­уысты дыбысын сақтап қолданылады жэне солай жазы­лады: кассета (кассет емес), кантата (кантат емес), тирада (тирад емес), капсула (капсул емес), оптика (оптик емес) т. б. Бүлардын барлығының жазылуын сөздіктен қарап алу керек.

Е с к е р т у . Көркем эдебиетте белгілі бір заманды суреттегенде немесе революциядан бүрынғы ақын-жыраулар мен жазушылардың шығармаларында осы күнгі орысша тулғасы сақгалып жазылатын бірқатар сөздер өзгерген түрде берілуі мүмкін. Мысалы: майыр (май­ор), ояз (уездный начальник), жондорал (генерал-губернатор), сияз (съезд), старшин (старшина), бексіл (вексель) т. б.

§ 23. Араб, парсы тілдерінен, соңдай-ақ туыстас та­тар, езбек т. б. тілдерден енген сездер қазақша айты- луынша жазылады, ягни сол тіддердегі түлгасы сақталмайды: буқара (фуқара), пікір (фикр), әкім (ха- ким), әзір (хазир), пайда (файдә), наурыз (ноуруз), қате (хата), мацта (пақта), жузім (йүзүм) т. б.

§ 24. Жазу тәжірибесінде кейбір түбір сөздер екі түрлі дыбысталуына (айтылуына) қарай екі (кейде тіпті 2-2 1 7 4 33

үш) нүсқада беріліп жүр. Бүларды бфііп-бөліп тану қажет. Бірқатар түбір сөздердің екі, кейде үш варианты- ның да жазылуы заңды түрде орын алады. Олардың бір тобының (сан жағынан өте шағын тобының) екі нүсқасын қатар қолдана беруге болады: айгай - айқай, бундай ~ мундай, балуан ~ палуан, ертегі ~ ертек, пәле ~- бәле, гауһар ~ жауһар, заңгар - зеңгір, байымдау - па- йымдау ~ багамдау, айдаһар ~ аждаһа, сықылды ~ секілді, өзге - өңге, уәде - уаеда, жәбір - зәбір, жаһан ~ жиһан, айуан ~ хайуан т. б.

Сонымен қатар тек бір нүсқасын (вариантын) қабылдап, соның жазылуын қалыптастыратын қатарлар да бар. Соңғылар көбінесе фонетикалық дублеттер деп аталатын, яғни кейбір дыбыстары ғана өзгеше келетін сөздер болады. Мұңдайда орфографиялық норма болып есептелетіндері сөздікке енеді де, езге нүсқалары жақша ішіне “емес” деп керсетіледі. Мысалы: қазір (кәзір, қазыр, хазір емес), міне (міні емес), ерегіс (ерегес емес), жіті (жыты емес). Бүл күнде жазылуы едәуір орнығып калган кейбір сөздердің өзге қатарлары “емес” деген белгімен керсетілмеуі де мүмкін.

IV. ҚОСЫМШАЛАРДЫҢ ЖАЗЫЛУЫ

§ 25. Қосымшалар, негізінен, сөздің соңғы буынын- дагы дауысты дыбыстың әуеніне қарай буын үндестігі бойынша я жуан, я жіңішке жалганады да, естілуінше жазылады: ең-бек + ші + лер + іміз + дің, жу-мыс + шы + лар + ымыз + дың, кі-тап + тың, муга-лім + нің, га-зет + ке, ки-но + еа, ко-нус - ты.

Соңгы буынында (бір буывды сөздің езінде) у дыбы- сы бар орыс тілінен енген сездерге қазақ тілі қосымшалары жуан жалганады: курс-қа, авто-бус + қа, инсти-тут + қа, кани-кул + га, тай-фун + ның, шу­руп + ты. Бүл ережеге г дыбысына аякталатын сездер мен жіңішкелік белгісіне аякталатын бір буынды сөздер және бль, ль дыбыстарына аякталатын сездер багынбай- ды, оларға қосымша жіңішке жалганады: ок-руг - ке, руль-ге, пат-рулъ + ге, ансамбль + ге, ансамблі.

Соңгы буынында (не бір буывды сөздің езівде) и дмйцгм бар орыс тілінен енген сөздерге қазақ тілі косымшалары жіңішке жалганады: кассир + ге, синтак­сис + тік, маг-нит + тік, каль-ций + дің, маг-ний + ге, Горький + ге, Маяков-ский + ге.

§ 26. Фамилия жасайтын -ев (-ева), -ов (-ова), -ин (-ина) қосымшалары буын үндесгігіне багынбайды: ев (-ева) қосымшасы сөздің соңгы буынының жуан- жіңішкелігіне қарамастан й және ш дыбысына аяқталган жалқы есімдерге жалганады. Бүл қосымша жалгангавда, түбірдегі й әрпі түсіріліп жазылады: Тәжібай + ев — Тәжібаев, Жабай + ев — Жабаев, Имашев, Раиіев, Мщашев, Мщашева, Жақашева. Дауысты дыбыстарга аяқталган кісі аттарына да -ев (-ева) қосымшасы жалғануы мүмкін. Муса + ев — Мусаев, Абдолла + ев, Бөке + ев — Бөкеев. Түбір сөздің соңгы дыбысы ы, і болса, -ев (-ева) қосымшасы жалгангавда, ол дыбыстар- дын орнына и әрпі жазылады: Сары + ев — Сариев, Жүмалі + ев — Жумалиев, Аққозы + ев — Аққозиев. Й мен ш дыбыстарынан басқа барлық дауыссыздардан кейін -ов (-ова) косымшасы жалганады, мүнда да сөздің соңгы буынының жуан-жіңішкелігі есепке алынбайды: Му-рат + ов, Ме-дет + ов, Сул-тан + ов, Жу-ніс + ов, Сейіт + ов. Дауысты дыбысқа аяқталган кісі аттарынан, әдетте, фамилия -ин (-ина) қосымшасы арқылы жасала- ды, мүндайда соңгы дауыстылар түсіріліп, түбірге -ин (-ина) қосымшасьі тікелей жалганады және сездің соңгы буынының жуан-жіңішкелігі есепке алынбайды: Нура- лы +ин — Нуралин, Алтынсары + ин — Алтынсарин, Дербісалы + ин — Дербісалин, Ғайса + ин — Ғайсин, -ин (-ина) жүрнақгары жалганганда, кейде түбірдегі ұ, ү, о, о дыбыстары у болып езгеріп айтылуы және солай жазылуы мүмкін (ал -ов, -ова жүрнақтарымен жа- салгаңдарыңда түбір езгермейді). Мысалы: Муса + ин — Мусин (ал Муса + ев — Мусаев), Жума + ин — Жумин (ал Жума + ев — Жумаев), (Абдолла + ин — Абдул­лин) (ал Абдолла + ев), Беке + ин — Букин (ал Беке + ев — Бвкеев). Сонымен катар Абдоллин деп түбірін

сақтап жазу да орын ала алады.-ов, ев жүрнақтары аркылы жасалган фамилияларга

қосымша бастапқы түбірдің соңгы буынының жуан- жіңішкелігіне карай жалганады: Аймановқа, Тәжібаевқа дегеңде Ай-ман, Тәжі-бай түібірлерінің соңгы буывдары жуан болгавдықтан, қосымша да жуан жалганып түр. Ал Жунісовке, Әйтиевке дегевдерде түбірдің соңгы бу­ындарында жіңішке дауысты дыбыс болгандықтан (Жу- ніс, Әй-ти), қосымшанын да жіңішке варианты жалганып түр.

Е с к е р т у л е р - 1. -мен (-бек, -пен), -паз, -қор, -Кой, -нікі, -тікі, -гер, -кеш, -гей, -хана, -тая, -дар қосымш&лары сөздіц соңгы

буыныныц жуан-жіңішкелігіне қарамай, осы көрсегілген түрлерінде ғана жазылады: кесемен, қасықпен., мақтампаз, өнерпаз, әсемпаз, жеңімпаз, пайдаг&р, әзілқой, саудагер, жулдегер, арбакеш, озілкеш, ақылгөй, шайхана, шеберхана, угымтал, сезімтал. өсімтал, хабардар, діндар, ауылдыкі, мемлекеттікі.

2. Ә әрпіне аяқталған немесе сонғы буынында ә әрпі жазылған сөздерге косымшалар жуан жалғанады: кінә + лау (кінәлеу емес), ку- нә+ сыз (кунәсіз емес), кунә + га (кунәге емес), кумән + дану (кумәндену емес), Кулән + га (Куләнге емес).

§ 27. Орыс тілінен енген к, г дыбыстарына аяқталған сөздерге қазақ тілінің қосымшалары буын үндестігіне қарай, яғни сездің соңгы буынындагы дауыс­ты дыбыстың әуеніне қарай жалғанады: фи-зик + тер, лак + тық, га-мак + тың, по-ляк + тар, ма-як + қа, бам-бук + тың.

Е с к е р т у. ог, уг дыбыстарына аяқталган сөздерге қосымша жіцішке жалганады: педагогке, педагогі, педагогтік, округке, округі, округтік.

§ 28. Орыс тілінен енген рк, рг, ск, кт, кс, нк, нг, лк, нкт деген дыбыстар тізбегіне аяқталған сөздерге қазақ тілінің қосымшалары жіңішке жалғанады: паркке, парктер, Омскіге, Омскіден, киоскіге, киоскісі, фактіге, фактісі, танкіге, танкілер, полкке, полктер, полкі, пунктке, пункті,

§ 29. Жіңішкелік белгісіне аяқталған кеп буывды сөздерге қазақ тілі қосымшалары буын үндестігі бойын- ша жалғанады, яғни сөздің соңғы буыны жуан болса, косымша жуан, соңгы буында жіңішке дауысты дыбыс болса, қосымша да жіңішкз жалганады: ла-герь + ге, ла­гер +і, банде-роль + га, фести-валь + га.

Е с к е р т у. Жіцішке ль дыбысына аякталатын сөздерге тауелдік жалғаулары (яғни дауыстыдан басталатын қосымшалар) сөздіц соцғы буыныныц жуан-жіцішкелігіне қарамай, тек қана жінішке жалганады: ди-зель + і — дизелі, дизеліміз, фестиваль + і — фестиөалі, (бірақ: фестивальга, фестивалъдан, фестивальдық) , магистраль + і — ма­гистрам (бірақ: магистральга, магистральдык,).

Соңгы екі дауыссыздың арасывда жіңішкелік белгісі бар сөздерге де қазақ тілі қосымшалары буын үндестігі бойынша жалганады. Мысалы: вальс + қа, вальс + ты, вальс + ы, асфальт + қа, асфальт + ы, рельс + ке, рельс + I.

Кль, брь, бль тәрізді дауыссыз дыбыстар мен жіңішкелік белгісіне аяқталған сөздерге және жінішкелік

белгісіне аяқталатын бір буынды сөздерге қазақ тілі қосымшалары әрдайым жіңішке жалғанады: ансамбльге, тюльді, тюлі, оське, осінің, ткань (биология термині), тканьге, ткані, княздік, князі, верфьке.

Орыс тілі жүрнақтары жалғанғанда, жіңішкелік белгісі л әрпінен кейін жазылатын сөздерге қазақ тілі жүрнақтары жалғанғаңда, жіңішкелік белгісі жазылмай- ды: материальный — материалаық феодальный — фе- одалдық, коммунальный — коммуналдық, патриар­хальный — патриархалдық.

Ал жүрнақтар жалғанбай+ақ түбірдің езінде л-дан кейін жіңішкелік белгісі келетін сөздерде бүл белгі сақталады: моральный — моральдық, артельный — ар- тельдік, акварельный — акварельді.

§ 30. Соңғы буыныңда ю, ё , э дауысты дыбыстар келетін орыс тілінен енген сөздерге қазақ тілі қосымшалары жіңішке жалғанады: полюс-ті, полюс-ке; иілюз-ді, иілюз-ге, дюйм + ге; дюйм + і, велюр-ге, ве­люр + ді, парашют-ке, парашют-тер, парашют + I, актёр + лер, актёр-ге, дуэль + ге, дуэль + I, дуэт + ке, дуэт + і

§ 31. Қосымшалар дыбыс үндестігі бойынша не қатаң, не үяң, не үнді дауыссыздан басталып жалганады:

а) Сөздің соңгы дыбысы дауысты немесе үнді (м, н, р, л, ң, у, й) я үяң (ж, з) дауыссыз дыбыс болса, қосымша үнді не үяң дауыссыздан басталады: терезе + ге, терезе + нің, терезе + ден, шам + ды, шам + нан, шам + га, шам + ның, қаз + ды, к,аз + га, қаз + бен, мщтаж + дық.

Е с к е р т у. Бул ережеге с, ш қатаң дыбыстарынан басталатын косымшалар: -сыз, -сгз, -са, -се, -сың, -сің, -шы, -ші, -иіыл, -ийл, - ша, -ше, -ишң, -шең, -шык,, -иіік т. б. багынбайды. Мысалы: бала + сыз, бала + сың, кейлек + шең, сөз + шең, кеп + шіл, уран + шыл.

ә) Сөздің соңғы дыбысы қатаң дауыссыздардың жэне в, б, г, д үяң дауыссыздарының бірі болса, дауыссыздан басталатын қосымшаның бірінші дыбысы қатаң болады: кітап + тар, кітап + қа, хат + ты, клуб + қа, педа­гог + тер, араб + тар.

б) Сездің соңғы дыбысы с, з болып, оган с, ш ды­быстарынан басталатын косымша жалганганда, онын соңғы дыбысы езгертілмей жазылады: жумыс + шы (айтылуы — жумышшы), бас + шылык, (айтылуы —

башшылық), ауыз + ша (айтылуы — ауүшша), жаз + саң (айтылуы жассаң) , сөз + сіз (айтылуы — сөссуз), орыс + ша (айтылуы — орүшша).

в) Ш дыбысына бітетін сөздерге с дыбысынан баста- латын қосымша жалганганда, қосымшаның басқы дыбы­сы өзгеше айтылуына қарамастан, өзгертілмей жазылады: Іш + сең (айтылуы — Ішшең), үш + саң (айтылуы — үшшаң), куіи + сіз (айтылуы — кушшуз), көш + сін (айтылуы — көшшін).

г) Сөздің соңгы дыбысы қатан п, қ, к болса, жалганатын қосымшалар дауыстыдан басталғанда, қ, к дыбыстары үяңдап, ғ, г дыбыстарына, ал п дыбысы б, кейде у (қосымшада тағы бір п дыбысы болған күңце) дыбысына айналады да, естілуінше жазылады: курек + + і — курегі, тарақ + ы — тарагы, тік + у — тігу, тап + у — табу, тап + ып — тауып, кеп + у — ке­бу, кеп + іп — кеуіп, блок + ы — блогы, ток + ы —— тогы, бак + ы — багы.

Е с к е р т у л е р . 1. П, х дыбыстарына аяқталатын орыс тілінен енген сөздерге дауыстыдан басталатын қосымша жалганганда, п, х ды­быстары үяцдамайды: прин-цип + і — принцип!, тип + і — типі, окоп+ ы — окопы, грипп+ і — грипі (жуупы), телескоп* ы — телескопы, цех- ы — цехы, алманах + ы, шах + ы — шахы.

I 2. “Қатар” мағынасындағы сап сөзі мен тарап сөзі де тауелдік жалғауын жалғағанда, соңғы қатаң дыбысын сақтайды: сап + ында — сапында, сап + ымызга — сапымызга (тұрды), тарап + ында — тара- пында, ез тарап + ьімыздан — ез тарапымыздан.

3. Кдзак,, қалмақ деген сөздерге сын есім жасайтын -ы жұрнағы жалғанғанда, сез соңындагы дыбыстар үяндамайды: қазақы ер, к,алмақы ат. Ал бүл сөздерге тэуелдік жалғаулары жалғанғанда, • сез соңындағы қатаң дыбыстар жалпы зацға бағынып, ұянлайды: Ол кісі — Сыр бойының қазагы. Менің жолдасым — Еділ бойының қалмагы.

г) Сөздің соңгы дыбысы н болса, оган жалганатын қосымшалар қ, ғ, г, б дыбыстарынан басталганда, н ды­бысы өзгеріліп, ң, м болып айтылады. Бірақ бүл өзгеріс еске алынбай, н әрпі жазылады: тун + гі — тунгі (айтылуы — тунгу), бурын + гы — бурынгы (айты­луы — бурунгы), сән+қой — сәнқой (айтылуы — сәңқрй), көн + беді — көнбеді (айтылуы — көмбеді), көрін + беді — көрінбеді (айтылуы — көрумбеді).. / § 32. Нд, нз, нк, нг, мгц мб, мт, ктг ск, вт, фт, пі* дыбыстарына аяқталатын орыс тілінен енген сөздерге қазақ тілі қосымшалары ы, і дәнекер дыбыстары 38

(әріптері) арқылы жалганады: фонд + ы + сы, фонд + ы + ны, ценз + і + ге, ценз + I + сі, штамп + ы + ны, штамп + ы + лау, танк + і + ге, танк + I + лер, франк + і + сі, митинг + і + ге, митинг + I + сі, шланг + і + ге, иіланг + і + сі, ромб + ы + га, ромб + ы + сы, объект + I + ге, объект + і + сі, киоск + і + ге, киоск + I + сі, киоск + I + лер, Омск + I + ден, Омск + I + ге, лифт + і + мен, факт + і + сі, факт +I + лер, рецепт + I + нің, рецеп + ті + ге, мануск­рипт + і + ге, почтамп + ы + га, экспромт + ы + ны, фармацевт + I + ге, ямб + ы + ньи

Қатар келген дауыссыз дыбыстар тіркесінің қалған түрлеріне (нс, рс, рт, рш, нт, рд, рм, фр т. б.) аяқталган кірме сөздерге қазақ тілі қосымшалары ы, і дәнекерінсіз, буын үндестігі бойынша тікелей жалганады: финанс + к,а, финанс + ы, аванс + ы (авансысы емес), це­мент + ке, цемент + ті, фермент + тік, цифр + га, цифр-ы (цифрысы емес); хлороформ + га, хлоро­форм + нан, хлороформ+ ы, фунт + қа, фунт + ы, фор­мант + тар, формант + ы.

, § 33. Сс, лл, тт, пп, ст, кст, сть, зд, кк дыбыста­рына біткен орыс тілінен енген жалпы есімдер атау күйіңде өзгеріссіз жазылады да, оларга қазақ тілі қосымшалары жалганганда соңгы дауыссыз дыбысы түсіріліп жазылады: кросс, кросқа, кросы, класс, класқа, кластар, класы, металл, металды, металы, грамм, грам + га — грамга, грамм + дық — грамдъщ, грамм + ы — громы, киловатт + қа — киловатқа, грипп + 1 — грипі, съезд + ге — съезге, съезд + 1 — съезі, ведомость + қа — ведомосқа, текст + ке — тек- ске, текст + 1 — тексі.

Бірдей қос дыбыстарга аяқталган жалқы есімдерге қазақ тілі қосымшалары жалганганда, қос әріп сақталып жазылады, тек қосымшаның басқы дауыссыз дыбысы түбірдегі қос дыбыспен бірдей болгаңда гана, үш біркелкі әріп жазылмай, екеуі жазылады: Гримм+ ге — Гриммге, Гримм + дІ — Гриммді, Гримм + мен — Грим- мен (Гримммен емес), Покрасс + тың — Покрасстың, Покрасс + қа — Покрассқа, Кирилл + ге — Кириллге, Филипп + тің, Филипп + пен — Филиппен (Филипппен емес), Кузбасс + тың — Кузбасстың, Донбасс + қа — Донбассқа, Порккала-Удд + тан — Порккала-Уддан, Лакснесс + ке — Лакснесске.

§ 34. Әріптерден қысқарған сездерге қазақ тілінің қосымшалары соңғы әріптің немесе соңғы цифрдың айтылу әуеніне қарай, ал олардың ішінде дауысты ды­быс болса, сол дыбыстың айтылу әуеніне карай жуан не жіңішке жалганады да, дефис аркылы жазылады: АҚШ+қа, БАМ+ға, ЮНЕСКО-ның, МТЗ-82-ге (сексен екіге).

§ 35. Цифрмен жазылған есептік, бөлшек сан есімдерге дефис аркылы жалғанатын қосымшалардың жуан-жіңішкелігі цифрмен белгіленген санның айтылуы- на карай болады: 10-ды 2-ге көбейт (онды екіге). Оқушылардың 20-сы экскурсияга кетті (жиырмасы). Жолдың 1 / 5-іне келіп қалдьіқ (бестен біріне).

§ 36. Процентті (%), градусты (°) белгілейтін таңбалары бар сездерге косымша процент, градус деген сөздердің соңғы буынының әуенімен (процент сөзіне жіңішке, градус сөзіне жуан) жалганады: жұмыстың 90%-ті істелді (тоқсан проценті). Суықтық 20°-қа дейін барды (жиырма градусқа).

§ 37. см, мм, км, га сияқты қысқарған белгілерге жалғанатын қосымшалар да дефис арқылы жазылып, осы белгілер таңбалайтын сөздердің соңғы буынының жуан-жіңішкелігіне карай жалганады: Үзындыеы 10 см- ге (он сантиметрге) жуык, сызық сызыңдар. 20 кж-ден (жиырма километрден) астам жер журдік. 500 га-га жуьіқ жер жыртылды (500 гектарга).

§ 38. Жеке әріптер, жеке сөздер объект болып, оларга қосымшалар жалғанғанда, сол объектілердің айтылу әуеніне карай жуан не жіңішке болып, дефис аркылы жазылады: а-нын, артикулщиясы э-ге қараганда өзгеиіе. “Жаз шықты” және “хат жаз’ де- гендердегі жаз-дың маеыналары бір емес. Жомарт Жақыптың “дүрыс”-ын осымен екі рет естіді (Ғ. Мустафин).

Б с к е р т у: см, мм, км, га сияқты қысқарған танбалар өзге шрифтімен (курсивпен) терілуі мүмкін. Бірақ барлық жағдайда да қосымша дефис арқылы жазылады. Соңдай-ақ объект болып тұрған жеке әріптер, буындар, сөздер тырнақшаға алынып жазылуы да мүмкін, бірақ ол күнде де косымшамен екі араға дефис қойылады: “а”-ның артикуляциясы “ә"-ге Караганда езгеше.

§ 39. -ша, -ше жүрнақтарынан кейін -ла, -ле жүрнагы жалгангавда, алдыңғылары -шы, -ші түріне айналып айтылады және солай жазылады:

орыс+ша + ла — орысшьілап (айтқанда), қазақ + ша+ ла + ганда) қазақшылаганда, ө з і м + ше+леп —өзімиіілеп.

§ 40. Әдетте шылау жалғаулардан кейін түрады. Мүндайда олардың көпшілігі бөлек, ал бірқатары дефис аркылы жазылады (83—88-параграфтарды қаранызУ- Біз әншіміз де, бишіміз де. Әңгімені келістіріп айта- сың + ақ. Бугін кинога барасың ба?

Ауызекі сөйлеуде, кейде әдеби тілде де, кейбір шы- лаулар жалгау мен түбірдін арасына түсіп хетеді. Бүл жагдайда:

а) II жақтық жіктік жалгауы мен түбхрдің арасына түскен ма, ме, ба, бе, па, пе сүраулық шылауларымы, мі, бы, бі, пы, пі түлгаларына айналып, түбірге косылып жазылады: барамысың (барасың ба), келемісің (келесің бе), улкенбісің (үлкенсің бе), жаспысың (жас- сың ба);

ә) басқа шылаулар түлгалары езгерілмей, түбірге қосылып жазылады: Біз әніиіцеміз, бишіцеміз. Әңгімені келістіріп айтадыйк,сың. Онда отырган біздер ебе- тейсізакпыз (С. Мүканов). Кун болса, ондай антты берерақпын ("Қозы Көрпеш — Баян сүлу ). До- сыңакпын, таедыр араз, толванамын, қайтемін. Ғашықак,пын еш кумәнсыз (Абай).

§ 41. II жақ жіктік жалгау -сың, -сің түрінде (-сын, -сін емес) жазылады: сен барасың (барасын емес), сен отырсың (отырсын емес). III жак бүйрық райдың жүрнағы -сын, -сін түрівде жалганады: ол бар- сын, ол келсін, балалар жиналсын, олар отырсын.

§ 42. Сымақ түлгасы және -шы, -иіі жүрнақтарымен магыналас қодданылатын -даеы, -тагы түлгалары сөзге қосылып жазылады: төресымақ, әкімсымақ, айттагы (Әңгімеңді қайталап айттагы — Әңгімеңді қайталап айтшы), барайықтагы ( “Орманга бараиықтағы , деп өтінетін едім. Орманга барайьіқшы деп өтінетін едім).

Етістіктерге жалғанатын -дагы, -тагы жүрнагын есімдермен қолданылатын даеы, таеы (да, де, та, те) шылауымен шатастырмау керек. Дагы. шылауы алдын- дагы сөзден белек жазылады:

1) Кәрі жырау мен дағы Москвага өрлеген (Жамбыл).

2) Қырық пышақпен қыржыңдап турган тулкі О дағы осал жау емес қыран паңга (Абай).

V. БӨЛЕК ЖАЗЫЛАТЫН СӨЗДЕР

§ 43. Екі (кейде одан да көп) сөз қатар айтылып, бір ғана ұғымды білдіретін, яғни бір ғана затты, қүбы- лысты, қимылды, түр-түсті, санды атайтын к ү р д е л і с ө з д е р д і ң әрбір компоненті бөлек жазылады. Олар мыналар:

Екі зат есім қатар айтылып, бір ғана затты атап, алдыңғысы соңғысының тегін (неден жасалганын), неге арналғанын, немен жүмыс істейтінін және өзгелерінен ажыратылатын белгілерін білдірсе, олар бір-бірінен бөлек жазылады. Мысалы: агаш шот (ағаштан жасалған шот), ат қора (атқа арналған қора), жел диірмен (желмен жүмыс істейтін диірмен), жол азык, (жолда жеуге ар- налған азық), май шам (маймен жанатын шам), шай қасык, (шай ішкенде жүмсалатын қасық) т. б.

Бүлардың қатарына екінші компоненті бау, айыл, жіп, сап, киім, цалта, май, қаеаз, агаш ("өсімдік” де­ген мағынада емес, зат, бүйым жасайтын материал — “древесина” мағынасыңдағы) сияқты зат есімдер мен олардың түрлерін (яғни сол сөз атап түрған заттың түрлерін) айырып атайтын сапалық не қатыстық сывды білдіретін есім сөздер жатады. Мысалы, бау сөзімен ке- летін: аяқ бау, балақ бау, жел бау, қаргы бау, қармақ, бау, тамақ бау деген күрделі сөздердің барлығында да адцыңғы компонент баудың түрлерін атайды (бүл қатарға шашбау, белбеу сөздері кірмейді, олар кірігіп барып, бірігіп кеткен сөздер, яғни осылайша жазылуы дәстүрге айналғандар). Сол сияқты: қүр айыл, 'төс айыл, шап айыл; бас жіп, күзеу жіп, мойын жіп, өрмек жіп дегеңдерде алдыңғы сөздер айыл мен жіптердің түрлерін айырып атайтын анықтауыш сөздер, соңдықтан бөлек жазылады.

Екінші компоненті қагаз сезі болып келген күрделі атаулардың бірқатары бір үғымның (кейде бір қүжат- тың) атын білдіреді: арыз қаеаз, жолдама қаеаз, куәлік қагаз, қатынас қаеаз, мақтау қагаз, рщсат қагаз, талақ кдгаз, шақыру қагаз. Бүлардағы алдынғьі сөздер “қағаздың” (жазылған дүниенің) неге байланысты, не үшін берілетін (жолданатын, жазылатын) қүжат екендігін бідціреді: рщсат қагаз — бір нәрсеге (іс-әрекетке, затқа т. б.) рүқсат ететін қүжат, талақ қагаз — көне атау, әйелін талақ еткенін куәландыратын қағаз т. т. Бүлардын кепшілігінің бірінші сөзі осы мағынада қагаз

компонентінсіз-ак қолданыла береді: жолдама, куәлік, шақыру, арыз т. т. Евді бірқатар тіркестерде алдыңғы компонент қағаздың сапалық не қатыстық сынын білдіретін анықтауыштар болып келеді: ватман қагаз, көшірме цагаз, қатырма қагаз. Бүл керсетілген екі жағдайдың екеуінде де қагаз сөзімен келген тіркестердің әрбір сөзі бөлек жазылады.

Е с к е р т у. Бүл ережеге қарақагаз сөзі бағынбайды. Үлы Отан соғысы кезінде пайда болған бұл атауда қара сөзі иағаздын түсін де, мақсатын да көрсетпейді. майданда қаза тапқан адам туралы ресми хабардык атауы больіь табылады.

§ 44. Лдам, мал, айуан организмі мүшелерінің атау- ларын білдіретін екі зат есімнен қүралған күрделі сөздердің әрбір компоненті белек жазылады. Олардың соңғы компоненті көбінесе жалпы атау (суйек, жілік, қол, тіс, көз, жақ, омыртқа, бет, ет, тамыр т. б.) болады да, алдыңғы компоненті соларды анықтап, ажы- ратып түрады: асьіқ жілік, тоқпан жілік, ортан жілік, бел омыртқа, мойын омыртқа; ортан крл, сщ қол; тоқ ішек, ащы ішек; куре тамыр, желке тамыр, қан тамыр; курек тіс, ақыл тіс, азу тіс, сут тіс, ит тіс; бас суйек, төс суйек, жак, суйек, төбе суйек, бет суйек; көк желке, к,ыр желке, ой желке; сан ет, крл ет, цара ет, қызыл ет, сүрпы ет т. т.

§ 45. Үш зат есім қатар келіп, алдыңғы екеуі соңғы сез білдіріп түрған заттың түрін саралау үшін айтылса, олар бөлек жазылады: уйрек бас ер, қос етпек кейлек, мысық мүрт жігіт, саба қүрсақ байлар.

§ 46. Түбір күйінде компоненттері бір-бірінен белек жазылатын анықтауышты тіркестер мен түрақты тіркестерге етістік не есім тудыратын жүрнақтар жалғанғанда да, сездердің белек жазылуы сақталады, бүлар күрделі етістік немесе күрделі сын есім қатарына жатады. Мысалы: ақ таңдак, (жер) — ақ таңдақтану (жер ақ таңдақтанып жатыр), қара барқын қара барқындану, Іш қуса (болу) — іш қүсалық, темір жол — темір жолдыц (қүрылыстар), ортан қол — ор­тан қолдай (жігіт), көп бала — көп балалы (отбасы), жогары сапа — жоеары сапалы, шала сауат — шала сауатты, мал дәрігері — мал дәрігерлік, көп улт көп ұлттық, көп жыл — көп жылдық (еңбек), ұсақ буржуазия — усақ буржуазиялық.

Е с к е р т у л е р . і. Бұл ережені терминдік мәнге ие Оолған күрделі атаулардыц (көбінесе зат есімдердін) қосылып жазылатын зацдылырымен шатастырмау керек. Мысалы: темір жодцық қурыльіс, ал теміржолшы (сонгы сөз — мамаңдық иесін атайтын термин), кеп жылдык, енбек, ал, квпжылдык, иіырмауык, (сонғьіда көпжылдык, сөзі күрлелі ботаникалык терминнін компоненті болып түр), бес жылдык, ок,у, ал Сесжылдык, (термин).

2. Бірге жазылуы дәстүрге айналған дуниежузілік, букілодақтык, сияқты қосылып танбаланатын бес-алты сөздін орфограммасыи емле сөздіктеріне қарап біліп алуға болады.

3. Белек не дефис аркылы жазылатын екі компонентті жалқы есімдерден қазақ тілі жүрнақтарымен жасалған туьшды сөздер кіпіі әріппен қдсылып жазылады: Коста-Рика — костарикалықтар, Ба­тые Сібір — батыссібірлік).

§ 47. К ү р д е л і с а н е с і м д е р д і қүрап түрған сөздердін әрқайсысы барлық түлғада да бөлек-бөлек жа-

он оір, он оірініиі с=-ібірге іиықты), он бірлерде (Ол бала он бірлерде), он екі, он екінші, он тогыз, жиырма бір, бір мың, он мыц.

Сан есімдермен жанастырыла қолданылатын жарым, есе, рет деген сөздер бөлек жазылады: бір жарым, уш жарым, екі есе, екі рет, бес есе, бес жарым, бес рет.

Болжалды сан есім жасауға қатысатын шак/пы, ша- малы, қаралы деген шылаулар да бөлек жазылады: он шак/пы, отыз шак/пы, жуз шамалы, мың қаралы (қой), жуз қаралы (атты).

§ 48. Түсті білдіретін екі (кевде үш) сын есім қатар айтылып, үшінші бір түстің атауы болып түрса, олар бір-бірінен бөлек жазылады: қара курең, қара торы, қызыл ала, қызыл күрең, қара көк, сары ала, көк ала, ақ сары, ақ сүр, иіубар ала.

Жеке түрып, барлых, заттардың түсін білдірмейтін ал, қуба, кер, қүла, шабдар сияқтьі сөздермен қатар келген түс атаулары да бөлек жазылады: ал курең, ал қара, ал қара көк, ал қызыл, ал қоңыр, қара кер, ак, қуба, құла жирен, қула кер, ақ шабдар, шаСдар ала.

§ 49. Малды (көбінесе жылқыны) сипаттау үшін сын есіммен қатар айтылатын төбел, қасқа, шолақ сияқты сөздер де бөлек жазылады: торы төбел (ат), қула қасқа (бие), шолақ торы (жабағы), ақ бақай (ат).

Е с к е р т у л е р . 1. Екі сын есімнен жасалып, немесе басқа сөздермен аралас келіп, малдың (көбінесе жылқынын) меншікті аты — жалқы есім болып түрған сөздер бірігіп, бас әріппен жазыла­ды: Ацан серінің Қүлагері. Менің Торытебелім. Қүлақасқа Жиренто- рыдан озып келді.

2. Ек: гугті білдіретін бірыцғай анықтауыштарды немесе қос сөздерді күрделі анықтауыштармен шатастырмау ксрек. Бірынгай аныктауыштар үтір аркылы, қос сөздер дефис арқылы жазылады. Мысалы: Қызыл-жасыл (киім) киінген жастар тобы көрінді (Кызыл жене жасыл киім киінген немесе қызылды және жасьілды болып киінген). Ақ, сары гулдер алыстан кез тартады (ах, жэне сары гулдер)).

§ 50. Жеке түрып сол тіркесгегі беретін мағынасывда қолданылмайтын кдқ (тіркестегі мағынасы “екі” және “дәл”), қара (тіркестердегі мағыналары “үлкен”, “жай, күрделі емес, қарапайым” т. б.), қас (тіркестегі мағынасы “нагыз”), қыр Гартқы, сон"), сар(ы) (тіркес қүрамындағы мағынасы “үлкен”, “үзақ”) сияқты сөздермен келген тіркесгердің әрбір компоненті белек жазылады: қақ айрылу, қақ алды, цақ басы, цак, басгпап (салып кздзы), қақ бөлу, қақ жару, қақ маңдай, қақ шеке, қак, төсі, қақ тілу, қара жаяу, қара жол, қара жел, қара өлең, қара сөз, қара халық, қара нөпір, қас баггіыр, қас маңгаз, қас сұлу (қаса сүлу), қыр желке, қыр соңынан, сар желу, сар(ы) қарын, сар дала, сары буын, сары жілік, сары уайым, сары балақ, (бүлардың да жазылуын емле сөздіктері реттеп көрсе- теді).

Е с к е р т у. Бұл қатарға Қыркуйек, цақбас ("баласыз” және “жексұрын”), қаскунем, к&скей, к&скдлдак,, саратан (ай), сарауру, саршунак, (тышқан), сарсу (ауру), сарыбас (жылан) тәрізді бірге жа­зылатын сездер жатпайды. Бүлар ан-қүс, жан-жануар, жәндік, ауру- індет т. 6. атаулары болғандықтан, бір сөз ретінде танылады.

§51 . К ү р д е л і е т і с т і к т е р д і ң әрбір сөзі бөлек жазылады. Күрделі етістіктер екі, үш, кейде төрт, бес сөзден де қүралуы мүмкін: келе жатыр, оқып отыр, алып бер, келе цал, бара алмады, журіп келе жатыр, алып беріп, жібер, бара алмай қалды, журіп келе жатыр еді, оқып отыра бергісі келді, кетіп қала жаздап барып қалды.

§ 52. Екі етістіктен бірігіп, ықшамдалып, қалыптасып кеткен әпер (алып бер), әкел (алып кел), әкет (алып кет), турегел (түра кел), мойынсұн (мойын үсын), өсіт (осылай ет), бүйт (бүлай ет), негып (не қылып), неткен (не еткен), қайткен (калай еткен) сияқты сөздер сол қалыптасқан ықшам түлғасында да, күрделі түріңце де қолданылады. Соңгы жағдайда екі етістік бөлек-бөлек жазылады. Мысалы: Кітапханадан көп кітап әкелдім — Кітапханадан көп кітап алып

келдім. Ол түрегелді де, гимнастика жасай баста- ды — Ол тура келді де, гимнастика жасай баста- ды.— Әкет әрі!— Алып кет әрі!

Е с к е р т у. Мойынсуну, неткен, сейтіп, ейтіп, өйткені, негып синқты сөздердік толық (күрделі) түрде тұлгалануынан (жүмсалуынан) гөрі осы ыкшамдалған түлғасында қолданылуы басымырақ.

§ 53. Есімдер мен етістіктерден араласып қүралған, бір магына беретін тіркестердің әрбір сөзі бөлек жазы­лады: жүмыс істеу, қызмет ету, жәрдем беру, қол ша- палак/пау, ат қою, егін ору, жер қазу, жер өлиіеу, іс жургізу.

Мүндай тіркестердің соңғы компонентіне жүрнақтар жалғанып, туынды сөз жасалған күнде де эр сөз белек- белек жазылады: қызмет етуиіі, жәрдем бергіш, ат қоюшы, егін орушы, жер қазушы (адам), сөз жасауиіы (жүрнақ), іс жургізуші (делопроизводитель). Есім мен етістіктерден жасалған тіркестер -у, -мақ жүрнақтарымен келіп, заттық үгымды (демек, бір ғана заттың, қүбьі- лыстың, үғымның атауын) білдірген күнде де олар күрделі сез ретінде бөлек-бөлек жазылады. Мысалы: ду қол шапалақтау, астык, жинау басталды (мүндағы ас- тык, жинау заттық мағынада жүмсалып жүр).

§ 54. Идиомалық, фразалык түрақты тіркестердің әрбір сөзі бөлек жазылады. Әдетте мүндай тіркестер бір ғана үғымды білдіреді, соңдықтан олардың екі сезден түратыңдары біріккен сөздерге үқсап, жазуда көп қиындық келтіреді. Термиңдік мәнге ие болып, біріккен сөз дәрежесіне көтерілген бірқатар түлғалардың о баста идиома не фраза болғандығы да (мысалы: келіссөз, көзқарас, ақсақал, атқамінер т. с.) бүл қиындыкты күшейте түседі. Дегенмен идиома мен фразалық тіркес компоненттерінің бөлек жазылатындыгын негізгі қағида деп үғыну қажет. Бүлар есім мағынальі да, етістік мағыналы да болып келеді. Мысалы, есімдер: көк езу, сөз бүйда, өгіз аяң, арам ой, арам ойлы, ақ көңіл, ақ көңілді, қара ниет, қара ниетті, қара ниеттілік, асқар тау, иіалқар көл, бие сауым (уақыт) ет асым (уақыт), қозы көиі (жер), тіс қакдан (бала). Етістік мәнді фразеологизмдер: тіл қ/ату, тіл алу, тілге келу, тілін тарту, тіл өту, тіл ширату, бас ию, бас көтеру, бас салу, бас саугалау, бас тарту, бас қатыру, бас қоргау, бас қосу, бас қурау, бел байлау, бой бермеу, бой тасалау, бой ұру, жан уіиыру, жан

кию жаны ашу, цол жету, крл қою, қол байлау, крл узу ,’ ат қою ("шабуылға шығу" магынасыңда), ат са-

ЛЫСЕ т і^ к Т ә в д І 6 фразалык тіркестерден жүрнактар жалғанып^ жасалған туынды сөз-тіркестердт де әр ком- п о ^ Г б е л * к жазылады: тіл алу - тіл алгыш (балаһ ^ Т ^ ө т е р у - бір үйдің бас көтерген үлкеш, бас катыру — бас цатырушылық, бои Ш — бои ха н іию - жан қиярлъ* (іс), жаны ашу - жаны аш ыгь™ ,о л жету - «.ол жеткен ^быстар),,

К е м е ^ Г * ж Т Ук £ Г ' - * ' ОЛ*ек көрінішті, жек

з т -з: — г 3с * ~ Г с ^ .Аныктауыштық қызметте келетш екінші сыңары

етістік түлғалы тіркестердін де әрбір сөзі бөлек жаз“ £ ^ Г І ^ т ш п а с в з , журек жарды хабар шаруа бас- ты адам кагаз басты болу (бірак: қагазбастылык,

с о т ы болу, ж ршс басты балу, пыша*кесті тыйылу.

Ғ г к е . п т у л е р 1. Есгістік түлғалы сөз тіркесінен жасалып, тер-« и Г Г с ^ р ар

яси-әлеуметпк теР ^ ” ' "™и б қсатпен бас қоскан жиындарынын “ яси- (спорт термині), ^аржыртыш (машинаресми а«уьО. м ш Ч « £ Р і ш£руаш£лы* саласынын термині, ягни атауы), қоитогытпа іауыл уу рмлеу үшін қолданылатын ар- қойға қогыр түсір^ ^ ӘНЛ4үз0Ііна^ (спорт термин», өнертапк,ыш,

д а - . <” ■ » * " « « “ ■ °™”

аста-төк 6айлык, (бұларды сөздіктен қарап жазу керек).

§ 55. Кыз, ер, сал, сері, батыр, ^кпжа тәоізді түракты эпитеттер өздерше қатьісты жалк есімдерден белек жазылады. Олар жалқы есімдердін тплняя да соңынан да келе береді. Алдынан келгенде, ^ ^ г г е р ’ бас әрілпен; ал соңынан кеотенде к і т еріппен жазылады: Кыз Жібек, Ер Та£ * н' ^ а*е% £ к лак,, Алдар Көсе, Ер Төлеген, БаТ ^ ӘЛ ' ^ ^ ) п о ’ Кішкене Молда (соңгьі екеуі Абаи романынан;,

Ыржш сал. М ая сері, Камбар бапыр.

Баян сұлу, Жиренше шешен, Аяз би, ИгШк би, Күреңкөз қожа (соңғы екеуі “Оянған елке” романьгаан).

§ 56. Үқсас жер аттарьш бір-бірінен ажырату үшін, сол атаулардыц алдынаи келетін түрақты анықтауыштар бас әріптен басталып, бөлек жазылады: Кіші Жаман- тау, Үлкен Жамантау, Кунгей Алатау, Ақ Крйтас, Кдра Қрйтас, Орта Азия, Орталық Азия, Кіші Азия.

§ 57. Ғылымның әр алуан саласына жататын күрделі термиңдердің компоненттері бөлек жазылады. Ол күрделі атаулар бірнеше тәсілмен жасалады:

1) тәуелдік жалғаулы сөзбен келеді: көмір қыіиқылы, тіл білімі, оқу орны, мал шаруашылыгы (животноводство), хуқ/ық тәртібі (правопорядок), сот ісі (судопроизводство);

2) етістікті тіркес болып келеді. Мысалы: дауыс бе­ру, жер аудару, шагым беру (заң термшгі), тыйым са­лу;

3) анықтауышты тіркес болып келеді: өзара эсер (философия термині), жеке адам (личность), жәрдем ақша (пособие).

VI. БІРГЕ ЖАЗЫЛАТЫН СӨЗДЕР

§ 58. Біріккен сөздерді жасап түрған компоненттер, негізінен, түбір түлғалары сақталып, бірігіп жазылады: асқазан, алабуга, алақоржын (өсімдік), баспасөз, бала- бақиіа. бірқатар, бірыңгай, бозбала, бозқырау, демалыс, денсаулық, еңбеккун, жаркдбак,, кәсіподақ, кәсіпорын, қолбасшы, қолжазба, қолөнер, крлтаңба, оңтустік, орынбасар, өнеркәсіп, әнертану, әнертапқыіи, сегізкөз, солтустік, шаштараз, суықторгай, туйетауық, уқоргасын, шекара.

§ 59. Бірсыпыра біріккеы сөздер өзгерген қалпында, айтылуынша жазылады: бугін, биыл, жаздыгуні, қыстыгуні, бурсігуні, куздігуні, белбеу, қолеап, қолеанат, қолгабыс, қарагаш, апару, әкелу, турегелу, мойынсуну.

Біріккен сөз болатьпщар:§ 60. Топонимикалық атаулар, яғни жер-су атгары.

Бүлар, негізінен, түбір түлғалары сақталып жазылады: Ақтөбе, Ақжар, Алатау, Жезқазган, Талдықорган, Қызылорда, Сарыөзек, Баянауыл, Сырдария, Ұлытау, Кдратау, Жаманшубар, Еқбекшіқазах^ Кейбір жер атга­ры үш сөзден жасалады да, үшеуі де бірігіп жазылады:

Екібастуз, Қызылжарқудық, Ак,даласор, Ақтуйесай, Алқакөлқум, Ақбасатан. Тіпті кейде төрт түбірден қүра- лып жасалған жер-су аттары да кездеседі: Аймы- сықкөккөз (тау, шокы аты, Қарағанды облысының Шет ауданында), Ақсортопырақ,сай (сайдың аты, Акадыр ауданыңда).

§ 61. Қазақша кісі аттары мен ру-тайпа және бірен-саран халық аттары. Бүлардың да көпшілігі, негізінен, түбір түлғалары сақталып, бірге жазылады: Ақбөпе, Ақмарал, Гулжәмила, Ғалиябану, Жақыпбек, Жанбота, қаракерей, жетіру, қарақалпақ, царацып- шақ.

Біркатар кісі аттары дыбысталуы жағынан езгерген күйінде жазылады: Амангелді, Жангелді, Нүргелді, К,арагөз, Ботагөз, Айгыз, Әйгерім, Жангозы, Телгожа, Дәметкен, Үлбосын, Айганым (бүлар жөніңде 18—19- беттерді қараңыз).

Адамның фамилиясын немесе әкесінің атын білдіру үшін қолданылатын улы, қызы деген сөздер жалқы есімге қосылып жазылады: Мухтар Омарханұлы Әуезов, Ғабит Махмутулы Мусірепов, Бауыржан Момышүлы, Сара Сәтбайқызы Есова, М щсила Алтайқызы. Ал­таева.

§ 62. Ғылым мен техниканың әр түрлі саласыңдағы термиңдік мәнге ие болған атаулар бастапқы түбір түлғаларын сақтап, бірігіп жазылады. Оның ішінде:

С а я с и-ә л е у м е т т і к термиңдер мен т а р и х-э к о- н о м и к а ғылымдарына жататын сөздер: өнеркәсіп, кәсіподақ, бесжьілдық, көзқарас, баспасөз, арақатынас, еңбеккун, еңбекақы, жалақы, қаламақы, шикізат, қрлбасы, келіссөз, қонақасы, өнертабыс, (өндіріс) шам- иіырақтары, алауыздықтар (мемлекеттер, одақтастар, пікірлестер т. б. араларындағы келіспеушіліктер), көз- бояушылық, сөзбуйда (волокита деген терминнің бала- масы), қосмәнділік принципі (философия термині).

Б и о л о г и я ғылымына жататын терминдер, яғни аң-қүс, жан-жануар, өсімдік, ағаш, қүрт-қүмырсқа атаулары жэне осы салаға қатысты өзге де терминдік сөздер: алабота, кәріқыз, алақоржын (өсімдік атгары), қырықаях,, бұзаубас, қарақурт (жәңдіктер), ациық, бізтумсық, бірқазан, өгізшагала (қүс атгары), гулта- бан, буршаққын, тозаңцап (ботаника терминдері).

Бірінші сыңары түсгі білдіретін сын есімдер (.ац, са- ры, қызыл, қара т. б.), немесе мал, аң-қүстардың жал-

пы атаулары (қой, сиыр, туйе, қозы, бөрі, аю, қрян, қаз т. б.), я болмаса тау, шел, қум, дала, су, тас, у деген сияқты сездер болып, екінші сыңары нақты есімдік немесе ан-қүстардың аты болса, бүлармен жа- салған сөздер биологиялық термиңдер ретікде косылып жазылады (қазақ тілінің емле ережелері мен 1988 жылгы Орфографиялық сөздікте алдыңғы сөз анықтауыш ретінде бөлек жазылады деп керсетілген ереже түзетілуге тиіс): қумбетеге, субетеге, қоянжоңышқа, си- ыржоңышқа, туйежоңышқа, қойжусан, қьізылжусан, қаражусан, қойқарақат, бөрікррақат, аюқарақат, қызылқарақат, қарацарақат, туйекекіре, укекіре, атбүршақ, туйебуршақ, бөрібүршак,, майқаңбақ, бал- қаңбақ, сорқаңбақ, аққайың, цотырқайың, улпекқайың, қызьищайың, итжуа, итбулдірген, итбадам, итқонақ, итқұмық, итошаган, итсигек, итбулдірген.

Е с к е р ту. Ак,, пара, қызыл, к^щыр деген сын есімдер ан-кус, өсімдіктердін түсін айыру үшін қолданылған болса, белек жазылады: ак, аю, қоңыр аю, к,ара бурыш, қызыя бурьии, к,ара жузім, к,ара ерік, қоңыр к,аз. Кер сөзі де түсті біддіріп түрса, белек жазылады: кер ат, кер ала, кер бесті, кер жевал, кер твбел, кер марал, ал кері жэне керілген сездерінін ықшамдалып барып тіркескен күрделі сездер бірігіп жазылады: керауыз, керзаман, кермиьич, кертщыс, кертартпа.

Ф и з и к а - м а т е м а т и к а ғылымдары мен ө н д і- р і с-т е х н и к а саласына жататын терминдердің бірсыпырасы біріккен сөздер болып келеді. Мысалы: сегізжақ, у шжақ, көпмуше, бірмуше, көпбурыиі, темірбетон, қазаниіуңқыр (котлован), майбалшық (раствор), жанармай, жаеармай.

М е д и ц и н а , в е т е р и н а р и я салаларына қатысты терминдердің бірқатары екі түбірден жасалып, бірігіп жазылады: шорбуын (артрит), соқырішек, сарысу (илену), сарауру, көкжөтел, қүрқулақ, өкпеқурт; қоянжел.

М ә д е н и-а ғ а р т у , ө н е р , ә д е б и е т , т і л сала­ларына жататын терминдердің ішінде екі түбірден бірігіп жасалғандары едәуір: куйтабак,, қылқалам, қолтаңба, сөзжумбақ, жолжазба, сегізаяқ, сөзжасам.

Спорт саласына жататын термиңдер екі түбірден жа- салса, біріккен сез болады: бессайыс, онсайыс, музай- дын, ойьшсерік (партнёр), жанкүйер.

Спорт термиңдері сияқты қазақша ү л т т ы қ о й ы н а т т а р ы да екі түбірден жасалса, көбінесе, біріккен сөз ретінде қосылып жазылады. Бүлардың ішіңде сын есім,

сан есімдер мен зат есімдердің ііркесуімен жасалгаңдары көбірек кездеседі. ақ/^ала, ақсуйек, туйебас, қосқулақ, әуетаяк,, салматаяк,, алакушік, алтынқабақ, бу- ракртан, қарабие, қарақулақ, алтыбақан, бесқақпай, уштабан, шықетер, төртасық, бесасық, бестас, соқыртеке, тоеызқумалақ.

Сондай-ақ кейбір ойын аттары есімдер мен етістіктердің тіркесінен жасалады, олардың көпшілігі біріккен сөз болады: балтамтап, қолсоқпақ, ханатпақ, ханталау, тисінқабақ, ал бірқатары күрделі сез ретіңде белек жазылады: қыз қуу, орамал тастау. Бастауыш, баяндауыш, толықтауыш мүшелері бар, сейлем іспетті қүрылымдардан жасалған ойын аттары тырнақшаға алы- нып, кевде тырнақшасыз әр сөзі белек жазылады: “хан- ды қара басты , хан жақсы ма?”, “кім туртті?”. Бір сөздің қайталауынан жасалған немесе қарсы мәндес қос сөздерден жасалған ойын аттары дефиспен жазылады, °ларида( көбінесе ты^нақшаға алынады: “мыршым-мыр- шым , үжмақ-тозақ’, “хан-уәзір”.

Әр түрлі ырым, ритуал аттары да екі түбірден түрса, бір сез ретінде танылады: ақсарыбас, жолаяқ, бе- ташар, есікашар, түсаукесер, атустатар, қолуста- тар, батаоқыр.

Х и м и я , г е о л о г и я , м е т а л л у р г и я салалары­на қатысты терминдердің бірқатары біріктіріліп жазыла­ды: оттек (оттегі), сутек (сутегі), қостотьіқ, теміртас (железняк), таскөмір.

А с т р о н о м и я саласына қатысты термиңдік сездер екі түбірден жасалса, біріктіріліп жазылады: көкжиек (горизонт), кемпірқосақ, оңтустік, солтустік, шоқжүл- дыз. Бүл топқа жулдыздардың, шоқжүлдыздардың атта­ры да жатады: Темірқазық, Жетіқарақш ы, Ақбозат, Есекқырган, Үшарқар, Қусжолы.

Біріккен сез болатын терминдерге келгевде мынадай жайттарға кеңіл аудару қажет болады. Флора (өсімдік) пен фауна (жан-жануарлар) дүниесінің термиңдік атау­лары болып келетін біріккен сездердің жасалу жолдары кебінесе мыналар:

I) Флора мен фауна атаулары түсті білдіретін ак,, қдра, көк, сары, қызыл, ала, боз деген сездер мен же­ке түрғаңдағы лексикалық мағынасынан айрылған сөздердің бірігуі арқылы жасалады. Мысалы, алақоржын (тышқан), ақиық (қүс), қарацанат (өсімдік) дегеңдер- дегі қоржын, иық, қанат сөздері осы атауларда

өздерінің жеке лексикалык магьшасьгада колданылып түрған жоқ, алдыңғы сөздермен бірігіп барып, нақты аңның, қүстың, өсімдіктің атауы болып түр.

Бүл топтағы өсімдік атауларына мысалдар: ақбуйрек, афиіек, ақшелек, ақсыргақ, ацтамақ, бозбугы, бозкілем, қарабас, қарақулақ, қарашора, қарашунақ, қызьілбас, қызылқүйрық, сарыбуын, сарысадақ, көкцасқа, көкнайза, көксултан, көкшолақ.

Осы топтың жан-жануарлар атауларына мысалдар: ақиьіц, қарабай (қүстар), ақкөз, аққайран, ақсерке, алабүга, қаракөз (балықтар), алақрржын (тышқан), қарақуйрық (аң).

2) Бірінші сыңары түсті білдіретін сын есімдер, екінші сьіңары аң-қүс, өсімдіктердің жалпы атауы болып саналатын қус, агаш, балык,, қурт, шөп, гул, торгай, жидек, жеміс сияқты сөздер болып келген атаулар біріккен сөз болады: қарақус, цараторгай, қарагаш, қарақурт, сарагаш, сарыгул, сарышөп, қаражидек, қызьілжидек. Мүнда да есімдіктің нақты атауы агаш, гул, жидек деген сөздер емес, сол сияқты қус, торгай дегевдер де нақты бір қүстьің аты емес, жалпы атау­лар.

3) Бірінші сыңары әр алуан есім сөздер болып, екінші сыңары шөп, от(ы), гул, қус, торгай, балык,, тауық, қурт сияқты жалпы атау болса, олар да біріккен термин сөз болады. Мысалы: айгул, айланшөп, бояушөп, барқытшөп, цоңыраушөп, сәлемшөп, әтіргул, безекгул, тарақбалық, теңгебалық, қылышбалық, курке- тауық, туйетауық, тентещус, жыланқурт, суықторгай.

Соңғы компоненті жапырақ, тікен, тікенек, тамыр сиякты сөздер болып келгеңдер' де осы қатарға жатады: бабажапырақ, алтайтамыр, сужапырақ, сутжапырақ, теқкежапырақ, әректікен.

4) Екі сыңары да жеке түрғандагы лексикалық мағынасынан айрьілған есім сездер болса, ол атаулар да ботаникалык немесе зоологиялық терминдер бола алады: егеуқуйрық, бізтұмсық, қаптесер, айқабақ, асқабақ, бес- тамақ, балмурын, томардәрі

5) А. Бірінші сыңары мал атаулары (қой, сиыр, айгыр, туйе, бота, бие, қозы, ат), аң атаулары (аю, киік, бөрО немесе балық, бақа, қус деген сөздер болып, екінші сыңары өзінің лексикалық мағынасынан айрылган сөздерден жасалган биологиялық терминдер біріккен сөз

болады: аюқұлақ, аютабан, атқүлақ, атшоңқай, бақа- бас, балықкөз, бөрікөз, бөрікдлақ, бөрігул, ботатабан, қозыжаурын, қозықуйрыц, қозықулак,, қусаяқ, қусқонбас, қустарақ, туйеқарын, туйеқуйрық, туйе-суйек, туйежапырақ, биебау, биеемшек, биеқарын, қоянсуйек, цоянтамак,, цоянтобық.

Ә. Бірінші сыңары кейбір малдар мен аңдардьщ жалпы атаулары (қой, қоян, туйе, киік, балық т. б), екінші сыңары шөп, от(ы), жапырақ, тікен, жеміс, тамыр, агаш, қат сияқты сездер болса, бүлардың бірігуі аркылы да ботаникалык терминдер жасалады: ба- лықот( ы), қояноты, бақаоты, қрйоты, қояншөп, қандагаш, қарагаш, қызылагаш, туйежапырак,, туйетікен, киікоты, қазоты, бөріжеміс.

Е с к е р т у. Белгілі бір өсімдіктің түрін (сортын) айырып атау үшін жасалған, бірінші сынарлары мал мен ан-қүстардыц жалпы ата­улары (бөрі, аю, *іоян, киік, ңаз т. б.), екінші сыцарлары жеке өсімдіктіц өз атаулары болып келетін тіркестер де біріккен сөз болады (бүлар жөнінде 50-бетті карацыз.)

Б. Өсімдік, ақ-құс, жан-жануарлардың белгілі бір түрінің (түқымының, сортының) атауы алдынан олар- дық мекеніне, түсіне немесе басқа да бір қасиет- белгілеріне қарай айтылып қалыптасқан түрақты анықтауыштары болады. Олар анықтайтын сөзінен бөлек жазылады. Мысалы: мес бие, қулық бие, лақса бие, сарқарын бие; жөнек нар, улек нар, оқпақ нар. Сонымен катар мүндай термиңдік анықтауыштар екі (кейде үш) сөзден түруы да мүмкін. Ол күнде бүл екі сөз өзара бірігіп жазылады да, анықтайтын сөзінен бөлек түрады. Мысалы: ақбас жоңышқа, ақбас сиыр, ақбас капуста дегеңдердегі ақ сөзі жоңышқаның, сиыр- дың, капустаның бастарының ақтығын жай ғана сурет- теп түрған жоқ, ол бас сөзімен бірігіп, сол өсімдіктің сортын немесе малдың түқымын айырып атап түр. Мүндай термиңдік мәндегі күрделі анықтауыштар негізінен гылыми әдебиетте (оқулықтарда, гылыми зерт- теулерде, энциклопедия мен сөздіктерде) кездеседі және көбінесе калька жолымен жасалған аударма болып ке- леді: ақтумсық қарга, алақанат бозторгай, итбас жарганат, алаяқ мәМн, ақтөс сусар, ак^абак, шым- шық, бізк^йрык, уйрек, суйелтұмсық кептер, қызгылтжирен саршунақ, қызылерін а^марқа.

Ескерту. Екі-үш сөзден түратын күрделі аимқтауыштар ғылымдық термин болмай, яғни түрді, түкымды, сортты білдірмей, жай суреттеме атау үшін қолданылған болса, олардын әрбір сөзі бөлек-бөлек жазыла­ды. Мысалы: ақ шандыр бие, ит аркд ат, бас асау жылқы, игр өркеш туйе, кдра цайыс туйе, сары аяк, марқа, йқ ала мойын кеп- тер, узын сирак, әтеіи.

Биология саласының біріккен сөзден жасалған тер- миңдері тек жан-жануар, аң-қүс, жәңдік, есімдіктердің аттары ғана емес, олардың қүрылысьша, организміне, есіп-ену процесіне т. б. қатысты атаулар болып та ке- леді. Мысалы: гултабан, гулшұнақ, тозаңқап, буршаққын, сутқоректілер, оңқанаттылар.

§ 63. Эр алуан қ ү р а л - ж а б д ы қ , қ а р у - ж а р а қ , м а ш и н а , а п п а р а т , б ү й ы м , ү й м ү л к і атаулары екі түбірден жасалса, біріккен сөз болады. Бүлардың ішінде бүрын пайда болған ежелгілері де, жаңалары да бар. Мысалы, кене мылтық атаулары: алтатар, бес- атар, кулдірмамай, жекауыз, бірауыз, қандауыз, жезда- уыз; әр түрлі үй мүлкі мен бүйым атаулары: жуқаяқ, цазанцап, жастагаш, қолгап, қуысқулақ; музыкалық ас- пап атаулары: месқобыз, сазсырнай, асатаяқ, найсы- бызгы, қоссаз, желгабыз; езге де қүрал-жабдық аттары: атауыз, жерагаш (соқа), тісагаш, шотаяқ сияқтылар ертеден келе жатса, музжареыш, еттартқыш, қаржыртқыш, астықтиегіш, іиаңжутқыіи тәрізді жаңа машина, аппарат, қүрал-жабдық атаулары кейіннен жа- салған біріккен сөздер. Соңгы топтағы нақты атау бо­лып саналатын зат есімдерді осылармен түлғалас келетін кәдімгі анықтауыштармен шатастырмау керек, күрделі анықтауыштардың әрбір сөзі бөлек жазылады: су та- ратқыш колонка (қаңдай колонка? — су таратқыіи), жук көтергіш машина (кандай машина? — жук көтергіш).

§ 64. Эр алуан м а м а н д ы қ , к ә с і п и е л е р і н і ң аттары және белгілі бір іске (әрекетке, жүмысқа т. б.) бейім адамдардың атаулары да екі сез арқылы білдірілсе, біріккен сез болады: алыпсатар, атқамінер, теміржолшы, жолсерік (проводник), өнертапқыш, қызылізші.

Екі компоненті де етістік түлгалы болып келетін си- патгама тіркестер қосылып жазылады: көріпкел (адам), шыгарыпсалма (сөз), суырыпсалма (ақындық). Етістік араласып жасалған әпербақан, ойбауьірымдау (жоқтау), өлдемаган, әлімжеттік (қылу), немкетті (карау), нем- кеттілік, немцурайды (қарау), немқурайдылык, сиякгы

сөздердің осылайша жазылуы сөздік бойынша реттеледі (яғни сөздіктен қарап жазу керек).

§ 65. Екінші сыңары аралыц, тану, сымақ, қумар, жай, хана, ақы, нама, хат, тас, бас деген сияқты сөздер болып келген тіркесгер бір ғана заттың атын білдіріп (көбінесе термин болып) түрса, біріктіріліп жа­зылады: халықаралық, ауданаралық, ведомствоаралық; қогамтану, шыгыстану, абайтану; шешенсымақ; асха- на, күсхана, төлхана, перзентхана; сапарнама, өмірнама, еарышнама; шайқумар, әнқүмар; жалақы, қаламацы, еңбекақы, жамбасақы, көзацы (көргеннен көзақы алған), жолақы, кіреақы (термин ретінде емес, образцы фразеологизм қүрамыңда келген ақы сөзі бөлек жазылады: табан ацы, маңдай тері); сенімхат, тусінікхат, келісімхат, маглұмхат, сәлемхат (хат сөзі жалпы “жазылған дүние” мағынасында келіп, ал- дыңғы сөз сол жазғанның сипатын білдіріп түрса, бөлек жазылады: ашьіқ хат, жасырын хат, жабық хат, тап- сырыс хат); қоражай, саяжай, гщрақжай, қонацжай, жагажай (пляж), егінжай; улутас, теміртас, сутас, тақтатас, зертас, сынтас, қулпытас, обатас; этно- графиялық бүйымдардың атаулары: тумартас, есектас, қүрал атауы: шаңтас (бидай бастыратын), табиғаттагы құмтас, қойтас, жартас, шагылтас (тас сөзі өзінің тура мағынасында келіп, алдыңгы сөз оның түрлі сын- сипатын білдірсе, белек жазылады: малта тас, дөңбек тас, жақпар тас, қайрақ тас, қабыршак, тас, шак/іақ тас, сере к тас, уңгір тас, тектүр тас, лагыл тас, ақьіқ тас, меруерт тас); қалжыңбас, қылжафас, мау- бас, жудеубас, жындьібас, қаңгыбас, қақбас (бүларды алдыңғы компоненті анықтауыштық қызметте келген қауеа бас, дода бас, қазан бас, қасқа бас, қалтақ бас деген жай тіркестермен шатастырмау керек); қолбасы, онбасы, мыңбасы, жузбасы, рубасы, туменбасы, көшба- сы, әскербасы, дуанбасы; қолбасшы, жолбасшы, көшбас- шы (соңғыларды термин емес, жай мынадай сез тіркестерімен шатастырмау керек: сөз басы, тулік басы, төл басы, мал басы — мал басын кебейту, жан ба­сы — жан басына шаққанда) т. т.

§ 66. Еш, эр, кей, қай, элде, бгр деген сездер есімдіктермен, үстеулермен тіркесіп келгевде, бірігіп жа­зылады: әрбір, әркім, әрқайсы, әрдайым, әрқашан, әрнеме, әркелкі, әрқайда, ешкім, ешбір, ешқайда, ешқашан, ешқандай, ештеңе, ешқайсысы, ешқалай,

кейбір, кейбіреу, қайбір, бірдеңе, бірнеіие, біраз, бірсыпыра, біркелкі, әлдекім, әлдене, әлдеқашан, әлдеқайда, әлдеқандай, әлдебір, әлдеқайдан т. т.

Е с к е р т у л е р . 1. Еш, әр, кей, к,ай, қайсы, әлде, бір деген сөздер зат есімдермен келгенде, белек жазылады: эр адам, әр жьілы, әр уақытта, әр жумыс, әр нәрсе, әр күні, кей адам, кей жылы, кей уақытта, кдй адам, кдйсы адам, қайсы жылдары, бір адам, бір куні, бір жилы, еш адам, еш нәрсе, еш уақытта, еш жумысым жок,.

2. Бір деген белгісіздік есімдігі мына сияқты тіркестерде бөлек жазылады: белгілі бір, бейне бір, екініиі бір (екінші бір айтатын әңгіме), неше бір (неше бір тусінбесең де), не бір (не бір әдемі гулдер бар).

§ 67. Бірінші компоненті фото, радио, электр(о), авто, аэро, кино, гидро, агро, теле, стерео, мото, метео, био, микро, макро, квази, транс деген түлғалар, екінші компонент! тәуелдік жалғаусыз сөз бол- са, әрі бүлар қосылып, бір заттын, бір қүбылыстың атын білдіріп түрса, бірігіп жазылады. Мүндайда екінші компонент қазақ сөзі де, кірме сөз де бола береді: ав­томашина, автобаза, автоқалам, автосуаргыш, ав- тотіркес, авиапочта, авиабайланыс, авиамектеп, фотоаппарат, фотосурет, электровоз, электромагне­тизм, электрөткізгіш, телемеханика, телеқабылдагыш, теледидар, телестудия, телехабар, агрокомплекс, агро- шаралар, биосузгі, макромолекула, микробиология, мик­росинтез, трансевропальіқ, транссібірлік, инфрақызыл, ультракулгін, изосызық, гипержазықтық.

Е с к е р т у. Электр сөзімен келген тіркестер кейде о дәнекерГнсіз келеді де, осы сөзбен келген тіркес күрделі сөз ретінде танылып, злектр сөзі белек жазылады: электр агрегат, электр барабан. Ал тәуелдік жалғаулы сөзбен тіркескенде, электр сөзінін бөлек жазылаты- ны өзінен-өзі белгілі: электр қуаты, электр станциясы.

Орыс тілінен біріккен сөз болып танылатын кірме сөздер сол қалпыңда (яғни орысша жазылуынша) танбаланады: паровоз, бронепо­езд, бортмеханик, бензорез, метрдотель, амперметр, бормашина, са­мосвал, газовоз, газогенератор.

VII. ДЕФИС АРҚЫЛЫ ЖАЗЫЛАТЫН СӨЗДЕР

§ 68. Қос сөздер, негізінен, дефис арқылы жазыла­ды: бара-бара, жақсыльі-жаманды, бірде-бір, жап-жак,сы, апыр-топыр, сарт-сурт.

Дефиспен жазылатын қос сөздердің түрлері мыналар:

а) Бір сөздің қайталанып айтьілуынан жасалған қос сөздер: биік-биік, лек-лек, лып-лып, тырс-тырс, көп- көп, алуан-алуан, журе-журе.

Мүндай кос сөздердің арасына -ма, -ме, -па, -пе, - ба, -бе, -ды, -ді, -да, -де, -шы, -ші дәнекерлері және шығыс септік жалғауы қосылып та жасалады. Ондайда дәнекерлер кос сөздің бірінші сыңарына қосылады да, олардан кейін дефис койылады: көзбе-көз, қрлма-қол, бетпе-бет, жылма-жыл, жанба-жан, бірме-бір, көшші- көш, баршы-бар, қараптан-қарап, жылдан-жылеа, бос- тан-босқа, тектен-тек, турадан-тура.

Бір сөздің қайталануынан жасалған кейбір кос сөздердің екінші сыңарына шығыс, көмектес, барыс жалғаулары немесе -ла+п, -ле+п жүрнақтары да жалганады: бір-бірден, шет-шетінен, өз-өзінен, бас-ба- сына, бет-бетімен, топ-тобымен, рет-ретімен, бір- бірлеп, мың-мыңдап, бірте-біртелеп, ақырын-ақы- рындап, қыт-қыттап, аз-аздап.

Бір сөздін қайталануынан жасалған кейбір кос сөздердін екі сыңарына да септік жалғаулары (шығыс жэне барыс) жалганады: жылдан-жылга, қолдан-қолеа, куннен-күнге, тектен-текке, сақтан-саққа.

Жалғау бір сөздің қайталануынан жасалған қос сөздердің кейде бірінші сыңарына, кейде екінші сыңарына жалғанып айтылады. Екі вариантында да ара- ларына дефис койылады: бір-бірімен — бірімен-бірі, бір- бірінен — бірінен-бірі, бір-бірінен — бірінен-бірі, бір-бі- ріне — біріне-бірі, бір-бірін — бірін-бірі, өз-өзінен — өзінен-өзі, өз-өзімен — өзімен-өзі, өз-өзін — өзін-өзі.

Алдыңғы сыңарына III жақ тәуелдік жалғауы жалғанып та бір сөздің қайталануынан кос сөз жасала­ды: аттысы-атты, жаяуы-жаяу, бары-бар, жогы-жоқ, бірі-бір, екісі-екі

Бір етісгіктің болымды және болымсыз түлғада түрып қайталануы арқылы да кос сөз жасалады: барар- бармастан, келер- келмесі, кірер-кірместен, айтты- айтпады, барды-бармады.

2) Қарсы мәнді сөздердін катар келуі арқылы жа- салған кос сездер: ертеМ-кеш, жақсы-жаман, кун-түн, азды-көпті, кешелі-бугінді

б) Екі сыңары да мағыналы кос сездер. Олар көбінесе жинақтау мәнін білдіреді: ата-ана, мал-жан, қурт-қумырсқа, ыдыс-аяқ, үрыс-қагыс, ат-арба, жаз-

дым-жаңыядым, тапқан-таянган, билеп-төстеп, сы- лап-сипап, төрт-бес, он-он бес, отыз-қырық.

в) Бір сыңары мағыналы, екінші сыңары мағынасыз (бүл күнде түсініксіз) қос сөздер. Бүлардың түсініксіз компоненттері баска түркі, монгол тілдерівде жеке қолданылатын немесе көнерген сөздер болады: бала- шага, жолдас-жора, киім-кешек, жол-жөнекей, жүн- журқа, келіи-кепшек, көрші-қолаң, кәрі-қүртаң, телегей- теңіз, хабар-ошар, қиын-қыстау, қуда-анда, көл-көсір, тоқты-торым.

Көбінесе қомсыну, кеміту мәнінде айтылатын жігіт- мігіт, ат-мат, журек-мурек сияқты сөздердің бір сыңары мағьгаасыз түлға болады.

Күшейткіш буын қосылып жасалатын кос сөздердің де бір сыңары мән-магынасыз болады: тәп-тәуір, жап- жақсы, тщп-тура, дуп-дурыс, сүп-суйкімді, қып-қызыл, қап-к,ара, ап-алыс, мып-мықты,

Араларына да, де, та, те шылауын сальга, етістіктің бүйрық рай түлғаларынан жасалған анықтама (сипаттама) тіркесгер дефис аркылы жазылады, шылау сөз бірінші компонентке косылады: аста-төк (байльіқ), үрда-жық мінез, уда-шу (айғай), келде-кет (болып оты- РУ>-

Е с к е р т_у. А<5, көк деген сын есімдерге күшейткіш буын үстел- генде, олар аппак,, кекпеңбек түрінде айтылады жэне осылай жазыла­ды.

г) Екі сыңары да түсініксіз кос сөздер: алай-түлей, кәкір-шүкір, қиян-кескі, убірлі-шүбірлі, алда-жалда, апақ-сапақ, алқам-салқам, дел-сал, жапа-тармагай, жым-жылас, жым-жырт. Қос сөзден жасалған одағайлар мен еліктеуіш және бейнелеуіш сөздердің де сыңарлары жеке алғаңда магынасыз сез болады: жарқ-журқ, гу-гу, тарс-түрс, сарт-сурт, пай-пай, аһ-уһ, шөре-шөре, әукім-әукім, быт-шыт, қалт-қулт.

§ 69. Плеоназмдардьщ (қосақтай қолданылған мағы- налары бірдей немесе жуық сөздердің) кепшілігі дефис аркылы жазылады: ел-журт, дау-жанжал, күш-кдйрат, ушы-қиыры, ар-намыс, аз-кем, ен-таңба, шам-шьірақ, айып-шам, шет-жагасы, хал-ахуал, мүкі-тақы (мүкі — “аздап”, тацы — арабша ”аздап”).

Е с к е р т у. Қатарласа қолданылган мағыналас свздердін бірқатары дефиссіз белек жазылады: ежелгі ескі (досы), қур боскд, қур текке (мұндағы қур сөзі бекер, боа^а, текке деген свздермен си-

нонимдес), ақыр аяшнда (ак,ыр — арабша “сон” деген сөз, аяк, та бүл жерде “сон, ақыр” деген мағынада) самал жел (.самая — арабша “жел” деген мағынада), сәскё тус (сәске — парсыша “тұс”), әуел ба- стан іәуел — парсыша “бас”), ишнайы таза (бүлардьщ жазылуын орфографиялық сөздік реттеп көрсетеді).

§ 70. Екі компоненті бір-бірімен мағыналас ала- бөле, желе-жортып, баса-көктеп, жуып-шайыл, өсіп- өну, қырып-жою, кекеп-мінеу, жылап-еңіреу сияқтьі етістіктер де плеонастық қатарлар түзіп, дефис аркылы жазылады. Бүлардың екінші сыңары әр түрлі түлғада өзгеріп отыруы мүмкін. Овдай жағдайда да дефиспен жазыла береді: жуып-шайып, жуып-шайды, жуып- шайгалы отыр, өсіп-өнді, өсіп-өне бермек, өсіп-өндік.

Ал түлғасы жағынан осыларға үксас, бірақ біреуі негізгі, екіншісі көмекші етістік болып келетін (ягни тең мағыналас емес) айта сала, келе сала, көре сала, ести сала, көре тура, біле тура, ести тура, сөйте тура, кіре бере, түсе бере, ала бере сияқтьі етістіктер бір-бірінен бөлек жазылады.

Б с к е р т у. Қос сөз немесе плеоназм типтес қүрылымдардьщ ар чкомпоненті бірнеше сөзден тұрса, олар үтір арқылы немесе ешқандай

тыныс белгісі қойылмай жазылады (сонғы жағдай араларында мен жалғаулығы бар жерде болады): ун жок,, тун жок, (ал унсіз-тунсіз), әй дер ажа, қой дер қожа жоқ; бір сырлы, ссгіз к,ырлы; апы кіріп, купі иіыгып; алты аласы, бес бересі; улде мен булдеге (оранған); кун демей, тун демей, (ал куні-туні, кун-тун демей), аз болсын, кеп болсын (ал азды-көпті) , ерте болсын, кеш болсын (ал ертелі-кеш)', о жақ, бу жагы, о шеті мен бу шеті

§ 71. Тен мағыналы немесе карама-карсы мағыналы екі сезден жасалган термин мәңді күрделі анықтауыштар дефис аркылы жазылады: оку-агарту жумысы, әкімшілік-басқару жумыстары, халык,- азаттық қозгалысы, салыстырмалы-тарихи әдіс, гылыми- көпшілік әдебиет, угіт-насихат жумысы, орысша- қазақша сөздік, есеп беру-сайлау жиналысы.

§ 72. Екі сөзден түратын ғылыми дәреже, атақтар- дын және кызмет дәрежесін немесе мамандықты көрсе- тетін атаулардың арасьша дефис койылады: пре­мьер-министр, вице-президент, тілші-фонетист, ре­дактор-математик, инженер-байытушы, әнші-компози­тор.

§ 73. Машиналар мен олардың бөліктерінің және езге де техникалық жүйелердің күрделі атаулары дефис аркылы жазылады. Олардың басым көгппілігі орыс

тілінен енген сөздер болып келді: дизель-мотор, стоп- кран, вакуум-аппарат, телефон-автомат.

§ 74. Күрделі өлшем атаулары дефис арқылы жазы­лады: тонна-километр, адам-кун, киловатт-сагат, вольт-ампер (бірақ: вольтметр), ватт-сагат (бірақ: ваттметр). Бүл ережеден еңбеккун сияқты бірер сөз тыс түрады. Орыс тілінен енген немесе орыс тілі үлгісімен жасалған статус-кво, х-сәуле, альфа-сәуле, м- 1, ОСВ-2 сияқты атаулар дефиспен жазылады.

§ 75. Орыс тілі орфографиясы бойынша қолданылатын жер-су және кейбір халық аттары дефис­пен келсе, дефис қазақша жазуда да сақталады: Орехо- во-Зуево, Соль-Илецк, Могилев-Подольск, Нью-Йорк, Рио-де-Жанейро, Лос-Анжелос, коми-зырян, угро-фин. Орыс тілінде дефиспен жазылатын Қазақстан, Орта Азия жеріндегі топонимдер қазақша түрінде дефиссіз (кейде бөлек) жазылады: Алматы (орысша бүрынғы жазылуы Алма-Ата), Ыстьіқкөл (орысша — Иссык-Куль), К,ызылорда (орысша — Кзыл-Орда).

§ 76. Екінші сыңары біріншісін айқындайтын қосалқы мүшелі күрделі атаулар дефис арқылы таңбаланады: зауыт-институт (әрі институт ретіңде қызмет ететін зауыт), зауыт-филиал (филиал болып саналатын зауыт), кафе-бар (бар типтес қызмет ететін кафе), вагон-ресторан (ресторанга арналган вагон), га- раж-турақ, диван-кереует.

§ 77. Орыс тілінде дефиспен жазылатын кісі аттары (көбінесе фамилиялары) қазақша жазуда да дефис аркылы таңбаланады. Бүлар, негізінен, орыс халқы және Европа, Америка т. б. халықтары өкілдерінің аты- жөндері болып келеді: Немирович-Данченко, Новиков-11 рибой, Книппер-Чехова, Жолио-Кюри, Дон-Жуан, Дон-Кихот. Соңғы екі есімнен жасалған донжуандық, донкихот тык, деген жалпы есімдер қосьілып, кіші әріппен жазылады.

Араб халыктары есімдерімен келетін әл (аль), эль, аиі, ар, аз, эд, бен сияқты элементтерден сон дефис койылады, олардың өздері кіші әріппен алдыңгы сөзден белек жазылады: Абд ар-Рахнан аль-Халиси, Ибрагим элъ-Муфти, Авадх бен-Солех бен-Галеб, аз-Закир Рукн ад-Дин Бейбарс, әл-Фараби, әл-Кинди.

Е с к е р т у . Араб халықтары аты-жөңдерімен келетін ибн сөзі кіші әріппен бөлек жазылады: Әмір ибн Кулсум, ибн Халдун, ибн Си- на, Тарафа ибн әл-Абд.

Араб атауларыңда келетін демеуліктер де алдыңғы сөзден бөлек, ал өзінен кейінгі сөзден дефис арқылы жазылады: жами ат-тауарих, әл-Маджмаеу л-илмий (Ғылыми академиясы деген мәңдегі тіркес), Китаб әл- Хамаса (Батырлар туралы кітап).

Түркі, парсы т. б. халықтар есімдерінің соңында ке- летін паша, бей, заде, оглы сияқты түлғалар да дефис аркылы кіші әріппен жазылады: Турсун-заде, Нахас-па- иіа, Измаил-бей, Абдулла-бек.

Түркі, монгол хандары есімдерінің соңында келетін хан сөзі дефиссіз бөлек жазылады (ал орыс жазуында бүл дефис аркылы таңбаланады): Шыңгыс хан (орыс­ша — Чингиз-хан), Тэуке хан (орысша — Тауке-хан), Жәңгір хан (орысша — Джангир-хан).

§ 78. Реттік сан есімдер цифрмен жазылса, өзіне катысты сөзбен араларына дефис қойылады: 7-сынып (жетінші сынып), 15-уй (он бесінші үй), 50-километр. (елуінші километр). Кейде реттік сан есім жасайтын, -ншы, -нші, -ыншы, -інші жүрнақтары көрсетіліп жазы­луы мүмкін, ол күнде де дефис сақталады: 7-нші сы­нып, 15-інші уй, 50-інші километр. Айды, жылды көрсететін цифр мен ай атын білДіретін сөз және жылы деген сөздердің арасына дефис қойылмайды: 8 наурыз, 1 қазан, 1987 жылы.

VIII. ҚЫСҚАРҒАН СӨЗДЕРДІҢ ЖАЗЫЛУЫ

§ 79. Жеке сөздердің басқы әріптерінен қүралып қысқарган сөздер бас әріптермен жазылады, ол әріптердің ара-арасына ешқандай тыныс белгісі қойылмайды: Б ¥ ¥ (Біріккен Үлттар Үйымы), АКДІ (Америка Қүрама Штаттары), ҒА (Ғылым академиясы).

§ 80. Алғашқы сөздін басқы буынынан, соңгы сөз- дердің бас әріптерінен қысқарып жасалған сөздің алғашқы қысҚарған буыныньщ бірінші әрпі бас әріппен, қалғаңцары кіші әріппен жазылып, кейінгі әріптер бас әріппен жалгастырылып жазылады: ҚазТАГ (Қазақ Телеграф Агенттігі), ҚазМУ (Қазақ мемлекеттік университегі).

§ 81. Буындардан және буын мен тұтас сөз арала- сып қысқарған сездер кіші әріптермен бірігіп жазыла­ды: ауатком, Турксіб.

§ 82. Адамныц аты-жөні (көбінесе өз есімі мен әкесінің аты) қысқартылып, бас әріппен белгіленгеңде, әр әріптен кейін нүкте койылады: А. С. Пушкин, М. Горький, М. О. Эуезов, С. Мщанов.

IX. ШЫЛАУЛАРДЫҢ ЖАЗЫЛУЫ

§ 83. Шылаулар, негізінен, бөлек жазылады: Кдлам да, қарындаш та у стел үстінде жатыр. Кдлам мен қарындаш у стел устінде жатыр. Мен әрі қаламмен; әрі к,арындашпен жазамын.

Бөлек жазылатын шылаулар мыналар (алфавит тәртібімен): ал, алайда, әйткенмен, әрі, әлде, басқа, бері, бурын, бірақ, біресе, бірде, гөрі, еана (қана), еой, дагы (сен даеы), да (де, та, те), дегенмен, дейін, және, жуык, (жузге жуық), екеш (бала екеш бала да тусінеді), кейін, к,абат, кдрай, к,аралы (жуз қаралы), қатар, қуй, қуйт, ма (ме, ба, бе, па, пе), мен (бен, пен), менен (бенен, пенен), мейлі, не болмаса, немесе, онда да, өйткені, сайын, себепті, сондықтан, сияқты (секілді, сықылды), соң, сынды, туралы, тугіл, шақты, шамалы, ше, шейін, ушін, я, я болмаса, яки.

§ 84. Да (де, та, те) шылауы бірақ, әлі, тагы, сондықтан, сонда, әйтсе, сөйтсе, жэне, қандай, сірә деген сөздермен жанаса қолданылғаңда, олардан белек жазылады: бірак, та; әлі де (болса), тагы да (айта- рым), сондықтан да, сонда да, эйтсе де, жэне де, қандай да болса, сірә да (Сірә да, бул сөзіңіз естен кетпес. М. Эуезов).

§ 85. Сүраулық ше шылауы шы, ші болып айтылғанмен, ше түрінде жазылады: Мен он төрттемін, ал сен ше? (айтылуы — сен ші). Үлкендер жиналып болды, ал балалар ше? (айтылуы — балалар шы).

§ 86. Ак,, ай, ау, мыс (міс), ды (ді, ты, ті) шы- лаулары өзінен бүрынгы сөзбен дефис арқылы жазыла­ды: жа^сы-ац, журісін-ай, қарагым-ау, айтыпты-мыс, келіпті-міс, болган-ды, келген-ді.

Ойпырай, ойпырмай, япырау, япырмай, япырмау сияқты одағайлардың қүрамындағы ай, ау шылаулары сөзбен бірге жазылады.

§ 87. Эдетте шылаулар жалғаулардан кейін келеді: Сен уйде қаласың ба, элде кинога барасын. ба? Әңгімені келістіріп айтасын-ақ. Мен осы уйдің үлы- мын да, қызымын да.

Ма (ме, па, пе, ба, бе) сүраулық шылаулар жэне ақ, да шылаулары кейде жалғаулардан бүрын келеді. Ондайда бүл шылаулар қосылып жазылады. Ма, ме, ба, бе, па, пе шылаулары мы, мі, бы, 61, пы, п1 болып өзгереді: Сен уйде ^аламысың, элде кинога барамысын..

Әңгімені келістіріп айтадыақсың. Мен әңгіме айтуга жо^ақпын. Мен осы уйдің улыдамын, ^ызыдамын.

§ 88. Да (де, та, те) шылауын осы түлғалас септіктіқ жалғауымен; ма (ме, ба, бе, па, пе) шылауын осы түлғалас болымсыздықты білдіретін жүрнақпен; мен (бен, пен) шылауын осы түлғалас көмектес септік жалғауымен; ше шылауын үстеудің осы түлғалас жүрнағымен шатастырмау керек: _ да (де, та, те) түлғасы жалғанып түрған сөз кімде? неде? қайда? қашан? қайткенде? неткенде? деген сүрақтарға жауап берсе, жалғау болады да, сөзбен бірге жазылады. Басқа жағдайда шылау болады. Шылауды түсіріп айтқанмен, сөйлемнің жалпы мағынасы бүзылмайды. Жалғауды түсіріп айтып көргенде, сөйлем түсініксіз болып шығады. Мысалы: Ол менің жанымда (қасымда) келе жатыр (қайда келе жатыр?— жанымда). Менің жаным да алма агаштай гулдеді (Жамбыл). Не гүлдеді?— жаным гулдеді. Ал алдыңғы сөйлемді Ол менің жаным келе жатыр деп, да түлғасын түсіріп айтуға болмайды.

Ма (ме, ба, бе, па, пе) түлғасы бар сөйлем ішіңде сүраулық мән болса, ол түлға шылау болады. Бүл шы­лау есімдермен де, етістікпен де, үстеумен де қолданыла береді: Мынау тау ма, төбе ме? Бугін кун жылы ма, суық па? Сен мына кітапты ок,ыдың ба? Оның келер куні ертең бе? Ал ма (ме, ба, бе, па, пе) түлғасы тек қана етістіктермен тіркесіп, болымсыздық мағына беріп түрса, ол жүрнақ болады да, сезбен бірге жазылады: Жалган сөзді айтпа. Сен бугін кинога барма.

Мен (бен, пен) түлғасын жэне деген сөзбен алмас- тырганнан (сөйлемдегі сөздердің орнын қозғамай) немесе мүлде алып тастағаннан сөйлем мағынасы бүзылмаса, ол шылау болады: Қалам мен қагаз у стел устінде жа­тыр — Қалам жэне к,агаз у стел устінде жатыр — К,агаз, қалам у стел устінде жатыр. Бүл түлғаны алып тастауға немесе оны және шылауымен алмастыруға бол- майтын болса, ол жалғау болады: Ол қаламмсн жаз- ды — Ол қалам жазды немесе Ол қалам және жазды деуге болмайды.

X. ОДАҒАЙЛАРДЫҢ ЖАЗЫЛУЫ § 89. Одағайлар, кебінесе, есгілуінше жазылады. Сон-

дықтан бір одагай екі-үш түрлі болып жазылуы. мүмкін: ойпырай, ойпырой, ойпыр-о-ой, ойпырмай, ойпырмау; япырмау, япырау; уа, уһ, уай, уау, уа-а-а.

§ 90. Бір сөздің екі-үш (кейде терт) қайталанып айтылуы одағайларда жиі кездеседі, оңдайда араларына дефис қойылады: әй-әй, жә-жә, беу-беу, ха-ха-ха, ай- ай-ай, моһ-моһ, шөре-шөре.

Түбір сөз түтасымен қайталанбай, жеке дыбыстары қайталанып айтылу да (созып айту) одағайларға тән қүбылыс, мүндайда да қайталанған дыбыстар дефис арқылы жазылады: еһе-һе-һе, қа-а-п, бәрекелді-і, ура-а- а, ә-ә-й.

XI. БАС ӘРІПТІҢ ҚОЛДАНЫЛУЫ

§ 91. Сөйлем соңына қойылган нүкте, көп нүкте, сүрау белгісі жзне леп белгісінен кеюнгі келесі сөйлемнің бірінші сөзі бас әріптен басталып жазылады:

1) Үш жыл өтті. Ж аз куні. К,ас қарайган уақыт. Ъороиіилов атындагы колхозда уйықтамаган уй кемде- кем (Ғ. Мүстафин).

2) Япырау, мынау Тогжан, Тоежаным гой мынау! Ербол-ау, мен кдйда түрмын. осы? Мынау үйде мені иіақырып отырган Тогжан гой!

3) А бай журегі өзгеше бір еміреніп келеді. Кеуде де талай ыстық толқын. сезімдер сыя алмай, сыгылысқандай... Өлең әнге оралып, еркеленіп келеді... Үзіле алмай ыргалады (М. Әуезов).

§ 92. Қаратпа сөздер мен одағайлардан және жоқ, иә деген сөздерден соң қойылған леп белгісінен кейінгі сөз ярндаен басталып жазылады: Қозы! Жаттан жақын, қастан дос, ашудан ақыл тауып Ъкеле жатыр- мыні Жоқ! Ъетің тузу! Аһ! Арманда кеттім-ау, Баян! (Ғ. Мүсірепов).

Е с к е р т у л е р . 1. Төл сөздегі сөйлемге қойылған сүрау, леп белгілерінен және көп күктеден кейінгі автор сөзі кіші әріптен баста­лып жазылады. Мәкіш:

— Абай, осы сен ақынсың-ау!— деді де, куліп жіберді.Абай әуелі уркіп қаліандай цысылып қалып:—. Е, оны цайдан білдің?— деді (М. Әуезов).— Көңіл кетерейік, влең айтайык,... Билейік...— деді Выков жи-

наяа бастаган жумыскерлерге (Ғ. Мүсірепов).2. Көп нүкте сөйлеушінің қысылып, түтығып не басқа себептер-

мен бөліп-бөліп айтқан бір сөйлем ішіңдегі сөздерінің арасына қойылған болса, одан кейінгі сөз кіші әріппен жазылады. Мысалы:

— Дуние... дуние іухлай еді? Дуниеде... сіро, сендей маеан жар жок, саган жар... менен артык, табылса да...— деп қалды (М. Әуе- зов).

§ 93. Төл сөз және цитаттар бас әріптен басталып жазылады. Мысалы:

1) Тарасенко менің қагаздарымды аударыстырып отырды да:

— Ж олдас ага сержант, командирлер курсына ба- расьің!— деді (Ғ. Мүсірепов).

Біржан ақырын гана ун қатып:— Ән салса, Әйгерім гана салсын да!— деді

(М. Әуезов).2) Осымен байланысты әр сөздің жалпылаушы

қасиеті болатындыгын көрсетіп, В. И. Ленин: “Сезімдер шындықты көрсетеді: ой мен сөз жалпы бо­лады”,— дейді (К. Аханов. “Қазақ тілі лексикасы мәселелері”).

Кейде цитат автор сөзінін жалғасы немесе ажыра- тылмас бөлігі ретінде жымдастырыла келтірілуі мүмкін. Ондайда тырнакшага алынғанмен, цитат кіші әріптен басталып жазылады және алдынан не соңынан төл сөзге (цитатқа) тән тыныс белгілері қойылмайды. Мысалы:

Ел қамы ушін емес, өз қамы үшін. елді бірлесті^у ушін емес, араздастыру у шін оқитын, ойында я тілмаш, я адвокат болу” журген қазақ балаларына Абай душпан. Бірақ булардың қаны бүзық сүм-сүрқия болуына" орыстың оқуы айыпты емес, өскен ортасы, сол ортаның бузьіқ мінезін қабылдаган өздері айыпты (С. Мүқанов). Мүнда тырнақшаға алынған бөліктер Абайдан келтірілген цитаттар.

Жақша ішіне алынған ремаркалар, өзге де сілтемелер аяқталган сөйлемнен кейін келтірілсе, бас әріптен басталып жазылады. Мысалы, жиналыс стено- граммасынан: Сөйтіп, жолдастар, жаңа оқу жылып мектептің жаңа уйінде бастап отырмыз. Ол ушін қурылысшьіларга мың да бір алгыс айтамыз (Қол ша- палақпіау). Пьесадан:

Жантас (шыга кеп). Е, жур олай болса! (Тысқа шыгып айгайлап). Мына жақпга, мына келеді! Шегіне, шегіне ат! (Өзі атып-атып жібереді) (М. Әуезов).

§ 94. Адамның өз аты, әкесінің аты және фамилия- сы, соңдай-ақ лакап аты (псевдонимі), ныспысы (туып- өскен жеріне, руына т. б. қарай аталған көбінесе тарихи есімдер) бас әріптен басталып жазылады: Шоқан Шыңгысулы Уәлиханов, Владимир Владимирович Мая­ковский, Максим Горький, К,адыргали Жалайыри, Эл-

Фараби (Эбунасыр Фараби), Қоңыр, Жаяусал (М. Эуе- зовтің алғашкы кездегі лақап аттары).

Кісі аттарының алдынан не соңынан адамның белгілі бір қылыгын, қасиетін, кемістік-жетістігін т. б. көрсе- тетін сьш есімдер — түрақты эпитеттер қосылып, ел атап кеткен жалкы есімге айналады. Оңдай сөздер жалқы есімнің алдынан келсе, бас әріппен жазылады, соңынан келсе, кіші әріппен жазылады. Мысалы: Ер Төстік, Қыз Ақжелең, Қыпшақ Сейіткдл (Ы. Алтынса- ршшен), Кіиікене Молда (М. Әуезовтен), Тентек Ояз (бүл да соңда), Сумурын Сукең (С. Мүқановтан), Судыр Ахмет (Ә. Нүрпейісовтен), ¥лы Петр, Ақсақ Темір, Шықбермес Шыеайбай; Баян сұлу, Кдмар сұлу, Қамбар батыр, Жиренше шеиіен, Ак,ан сері, Біржан сал, Игілік би (Ғ. Мүсіреповтен).

Е с к е р т у. Мұндай түрақты эпитеттерді жалпылама айқындауыш анықтауыштармен шатастырмау керек. Айқындауыштар да белек, бірақ кіші әріппен жазылады: ак,ын Абай, галым Шокдн, Ыбырай пе­дагог, әнші Куләш, мугалім Мурат, Мурат мүгалім, агроном Оспан, Оспан агроном, етікші Жусіп.

Дефис аркылы жазылатын екі сөзден қүралған фами- лиялардың екеуі де бас әріптен басталып жазылады: Жолио-Кюри, Книппер-Чехова, Сергеев-Ценский, Семё- нов-Тяньшанский.

Үш бөлімнен түратын кытай аттарының бірінші, екінші сөздері бас әріппен бөлек жазылып, үшіншісі екіншімен қосылып жазылады: Шу Цинчунь, Го Тайци, Фэн Цзицан, Сунь Иминь, Лу Вэньтин. Ал екі бөлімнен қүралған қытай аты-жөндерінің әр компоненті бас әріппен дефиссіз жазылады: Ляо 'Шэ, Чень И, Ван Мэн, Шәнь Жун.

Корей, индонезия, бирма, таиланд, вьетнам, шри- ланка халыктарының аты-жөндерінің әрбір сөзі бас әріппен дефиссіз жазылады: Хо Ши Мин, Те Дян Хен, Ким Чон Тхе, Цой Дор Сан.

Орыс халқының кісі аттары орысша орфографиясы сақталып жазылады. Шет жүрттық халықтар өкілдерінің есімдері, негізінен, орыс тіліңдегі жазылуынша тзңбаланады: Александр Дюма, Джек Лондон, Джон Голсуорси, Эмиль Золя, Абэ Кобе, Маргарет Митчелл т. б. Монгол есімдері де, негізінен, орысша жазылуынша таңбаланады. Бүлардың ішінде қазақша қалыптасқан кейбір тарихи есімдер сол қалыптасқан түрінде жазыла-

ды: Шыңгыс хан, Жоиіы, Бати, Үкетай, Қалдан-Це- рен, Қоңтайшы т. б.

§ 95. Әр алуан мифологиялық “иелердің”, қүдаи- лардың”, “әулиелердің” аттары бас әріппен жазылады: Антей, Зевс, Геркулес, Иусус Христос, Мұкамбет кай г амбар, Будда, Зеңгібаба, Ойсылқара, К,амбарата, Шопаната, Бифатима, Әзіреті Эли, Бабатукті Шаш- ты Эзиз, Бабата.

§ 96. Ру аттары кіші әріппен жазылады. Мысалы: Бунда отыреан ауылдар — борсық. жексен аулы. Ол Жиренше бір Шыңгыс болысы емес, көршілес көкше, мамайға да, керей, уаққа да білікті жігіт болган (М. Әуезов). Жуман — алтай-қарпыққа мәлім тапал адам. Е, сексен аулының жігіттері ме? (Ғ. Мүсірепов).

Ру аттарынан жасалған туынды сөздер де кіші әріппен жазылады: Өзінің бекеншілік, агайындык, сөзін крсып, Дәркембайды сәл кінәлагандай сөйлеген еді (М. Әуезов). Жалқы есімдерден жасалған туынды түлғалар да кіші әріппен жазылады: қожанасырльіқ, қарабайлық, судырахметшілеу.

§ 97. Халых, үлт, тайпа аттары және адамның түрған жеріне (каласына, өлкесіне) қарай -лық (-лік, - дық, -дік, -тық, -тік) жүрнағы жалғанып жасалған атауы кіші әріппен жазылады: қазақ, орыс, румын, қытай, итальян; мәскеулік, киевтік, семейМк, алтай- лық.

§ 98. Мал, күс, ит т. б. қойылған аттар бас әріппен жазылады: Төрткөз, Жолбарыс, Бөрібасар (иттер), Қараторгай, Үябасар (бүркіт аттары), Ақбоз, Буданкөк, Көкжорга (жылқы аттары).

§ 99. Географиялық атаулар (жалқы есімдер) бас әріппен жазылады: Алматы, Алатау, Іле, Балқаш, Сібір, Каспий теңізі, Тыньіқ мухит, Кецқияқ, Нарын, К,осшагыл, Өскемен.

Орыс тілі арқылы енген географиялық атаулар (жалқы есімдер) орыс тіліндегі түрінде жазылады: Оре­хово-Зуево, Великие Луки, Лос-Анжелос, Рио-де-Жаней­ро, Бомбей, Куала-Лумпур.

Аталуы бүрыннан қазақша қалыптасқан кейбір жер- су, мемлекет, кала т. б. аттары сол қазақша қалыптасқан түріңде жазылады: Кытай (Китай емес), К,ырым (Крым емес), Омбы (Омск емес), Шыңжаң (Синьцзянь емес).

§ 100. Кейбір мемлекет одактарының, халықаралық үйымдаудың аттарының әрбір сөзі бас әріппен жазыла­ды: Біріккен Ұлттар Үйымының Бас Ассамблеясы, Хауіпсіздік Кеңесі.

§ 101. Жеке мемлекет ретіндегі республика аттары- нын әрбір сөзі бас әріппен жазылады: Казахстан Рес- публикасы, Әзірбайжан Республикасы, Кыргызстан Республикасы.

Е с к е р т у. Белгілі бір республиканың ресми атауы емес, жалпы атағанда, б\л сөздер кіші әріппен жазылады. Мысалы: Әрбір тэуелсіз республиканың енеркэсібі өркендетілуі керек.

Ал облыс, автономиялы облыс, елке, аудан, ауыл- кеңесі аттарының бірінші сөзі ғана бас әріппен жазыла­ды: Алтай өлкесі, Ненец улт округі, Караганды облысы, Кеген ауданы, Жарқамыс ауылкеңесі.

§ 102. Мемлекеттердің аттары бас әріппен жазыла­ды: К ытай, Жапония, Франция, Бразилия, Польша.

Кейбір мемлекеттердін күрделі атауларының әрбір сөзі бас әріппен жазылады: Америка КуРама Штатта- ры.

§ 103. Агенттіктердің, радио, телекомпаниялардың аттары бас әріппен басталып жазылады: Би-би-си ра- диосы, “Азаттык," радиосы, “Америка даусы радиосы, “Казак, радиосы .

§ 104. Кеше, алаң, парк, шоссе, көпір, канал, жол, тарихи ғимарат т. б. аттарының бірінші сөзі бас әріппен жазылады: Жібек жолы көшесі, алан,, Мэдениетпаркі, Панфиловшьиіар паркі, Гул алаңы, Бейбітщілік бульвары, Эйфель мунарасы, Милан соборы, Турксіб темір жолы, Үлкен Памир трактісі (соңғы атауда екінші сөздің бас әріппен жазылуы ол сөздің өзінің жалқы есім болуынан).

Орыс және шетел қалалары көшелерінің, алаңдарының, парктерінің т. б. аттары орыс тіліндегі түрівде, бірақ орыс тіліндегі сын есім көрсеткішінсіз жа­зылады: Садово-Кудринск көшесі, Уолл-стрит, Гайд- парк.

Ал кейбір үлкен алаңдардың, кісі атына койылған парктердің, “демалыс жэне мэдениет” деген сияқты жалпы қойылатын аттардың қазақша аударылып берілуі де мүмкін, бүл күнде ондай аттардың бірінші сөзі бас әріппен жазылады. Мысалы: Кызыл алаң (Красная пло­щадь дегеннің қазақшаға аударылып берілген түрі).

§ 105. Кейбір мемлекеттік мекемелердің, жоғаргы үйымдардың күрделі атауларының әрбір сөзі бас әріппен жазылады (бүл әдетте емленің дәстүрлік принципіне багьггаырылған жазу болады): Жоеаргы Кеңес, Министр-лер Кабинеті.

§ 106. Мемлекеттік біркелкі мекемелердің, үйымдар- дың, академиялардың, институттардың, музейлердің, ар- наулы үйлердің күрделі аттарының бірінші сөзі бас әріппен жазылады. Соңдықтан олардың орысша атаула- рындағы бірінші сөз бен (яғни бас әріппен таңбаланған сөз бен) қазакшасындагы бас әріппен жазылатын бірінші сөз әрдайым бірдей (сай) келмеуі мумкін. Мысалы: Ғылым академиясы — Академия наук, Тіл білімі инс­титуты — Институт языкознания, НІоқан Уәлиханов музейі — Музей Чокана Валиханова, Хальіқ шыгармашылык, уйі — Дом народного творчества. Ал кей жагдайларда екі тілде де бас әріппен жазылатын бірінші' сөз бір-біріне дәл келуі мумкін: Мемлекеттік банк — Государственный банк, Үлкен театр — Боль­шой театр.

Осындай атаулардың алдында солардың косалкы анықтауыштары болуы ықтимал, бірақ оларды түсіріп айтқаннан атау өзгермейді. Ондайда косалкы анықтауыштардың біршші сөзі де (ол жалқы болсын, жалпы болсын) бас әріппен жазылады: Мемлекеттік академиялық Үлкен театр (Үлкен театр); Мемле- кеттік Тарихи музей (Тарихи музей); Ғылым академия- сынық Ахмет Байтүрсынов атындағы Тіл білімі институты (Тіл бШмі институты), Мемлекеттік Опера жэне балет театры (Опера жэне балет теат­ры).

Мекемелердің, үйымдардың т. б. жеке бөлімдерінің, секторларының, институт пен университет факультет- терінің аттары кіші әріппен жазылады: Тіл білімі инсти- тутының тіл мәдениеті бөлімі, Қазақстан Республикасы Білім министрлігінің мектептер бөлімі, Алматы мемле- кеттік университетінің филология факультеті.

Институт, университет, зауыт, шаруашылық, театр, т. б. атауларының ішіндегі “мынадай адам” атындағы деген сөздер келсе, адам аты бас әріппен, атындагы деген сөз кіші әріппен жазылады: Әл-Фараби атындағы Казак, мемлекеттік университеті; Абай атындағы Опера жэне балет театры; М. О. Әуезов атындағы Әдебиет және өнер институты.

§ 107. Халыкаралық және шетелдік орталық үйым- дардың (кәсіподақтық, қоғамдық т. б.) атауларының бірінші сөзі бас әріппен жазылады: Букіл дуңиежүзілік кәсіподақ федерациясы; Әйелдердің халықаралық демок- ратиялық федерациясы; Демократиялық жастардың букіл дуниежузілік федерациясы.

§ 108.Тырнақшага алынып жазылған зауыт, фабри­ка, колхоз, трест, комбинат, спорт қоғамдары, кәсіпорын, шахта, кинотеатр т. б. аттары бас әріппен жазылады. Егер олар күрделі атаулар болса, (бірнеше сөзден түрған болса), бірінші сөзі ғана (және солардың ішіне кіретін жалқы есімдер) бас әріппен жазылады: “Жеңіс” кеңшары, “К,араганды 3-бис” шахтасы, Запо- рожсталь” зауыты, “Жетісу” аяқ киім фирмасы, Ар­ман” кинотеатры, “Еңбек спорт кргамы.

§ 109. Кітап, газет, журнал аттары бас әріппен жа­зылады. Егер олар 6ірЦ£ше саздеа турғаи күрделі зт^ар болса, бірінші сөзі ғана (және ішіне енген жалқы есім) бас әріппен жазылады. Кітап, газет, журнал, шыгарма т. б. аттары текст ішінде қолданылғавда тырнақшаға алынып жазылады: “Абай” романы, “Қурыиі к,алай шы- нықты" романы, “Асауга тусау” пьесасы, Ана тШ газеті, “Жулдыз” журналы, ‘Кдзак^тан мектебі' жур­налы, “Атамекен суреті.

§ 110. Аса маңызды тарихи дәуірлердің, революция- лардың; уақиғалардың, мерекелердің аттары бас әріппен жазылады. Егер ол аттар күрделі болса, бірінші сөзі және кейбір атаулардың алдынан айтылатын үлы деген сөз бас әріппен жазылады: Отан соеысы және' Үлы Отан соеысы, Бірінші мамыр, Жаңа жыл, Ха- лықаралық бейбітшілік жылы.

Е с к е р т у л е р . 1. Вірінші мамыр, Тогызьшшы қаңтар деген- дердің алғашқы сөзі цифрмен таңбаланса, мамыр, ічаңтар деген сөздер бас әріппен жазылады: 1 Мамыр, 9 Кдңтар.

2. Тарихи оқиғалардың, соғыстардыц т. б. кез келгенінің аталуы бас әріппен жазыла бермейді: француз буржуазиялық революциясы, орыс-жапон соеысы. крестілер жорыгы.

§ 111. Кейбір аса маңызды қүжаттардың (конститу­ция, келіссөз т. б.) аттары бас әріппен жазылады. Олар күрделі болса, бірінші сөзі, қайсыбіреулеріңде екіншісі де бас әріппен жазылады: Тіл комитетін қуру туралы

жарлық, К,азак,стан-Ресей келіссөзі, Хельсинки мәслихаты.

§ 112. Бүрынгы ордендердің аттары тырнақшага альпйай, әрбір сөзі бас әріппен жазылады (орден деген сөзден басқасы). Мысалы: Еңбек К,ызыл Ту ордені, Қызыл Жұлдыз ордені, Халықтар Достыеы ордені. Кейбір ордендер мен медаль аттары және қүрметті атақтар тырнақшаға алынып жазылады, мүндайда олар- дың бірінші сөзі ғана бас әріппен беріледі: “Еңбектегі ерлігі ушін” медалі, “Ардақты ана” ордені. Қазақстан республикасының мемлекеттік наградалары мен қүрметті атақтары да осы тәртіппен жазылады: Отан ордені, Даңк^ ордені, Парасат ордені, Қурмет ордені, “Ерлігі ушін ’ медалі, “Ерен еңбегі ушін медалі, Шапагат медалі, “Алтын алқа”, “Куміс алқа” (көп балалы ана- ларға берілетін наградалардың аттары), Қазақстанның хальіқ жазушысы, К,азақстанның еңбек сіңірген еылым .кәкг техника қайрагг.кері.

§ 113. Ресми қүжаттардағы шартты атаулар бас әріппен жазылады. Мысалы: Жогары мәртебелі Прези­дент мырза.

§ 114. Жалқы есім болып түрған астрономиялық атаулар бас әріппен жазылады: Сатурн, Шолпан, Марс, Ай, Жер (планета), Қусжолы, Үркер, Жетік,арак,шы.

Ай, жер, кун деген сөздер планеталардың аттары ретіңде колданылмаса, кіші әріппен жазылады: Бугін күннін. көзі ашық. Көктемде жер жыртылады. Қараңгы тунде жарық ай Сәулесі суда дірілдеп (Абай).

§ 115. Жоғары дәрежелі қызмет аттары мен қүрметті атақтардың әрбір сөзі бас әріппен жазылады: Кеңес Одаеы Батыры, Халык, Қаһарманы, Қазақстан Республикасының Президенті.

§ 116. Өлеңнің әрбір жолы, көбінесе, бас әріппен жазылады. Бүл тілдік заңдылықтарға байланысты емес, тек дәстүр бойынша жазу болып саналады:

БШмдіден иіыққан сөз Талаптыга болсын кез.Нурын, сырын көруге Көкірегінде болсын көз (Абай).

Сонымен қатар көптеген жащайларда өлеңінің бір жолында аяқталмаған сөйлемнің жалғасы келесі жолдар- да айтылғанда, ол жолдар кіші әріптен басталып та жа­зыла береді. Мысалы:

Мен жалындап өтемін қариялардың қимайтын жас шагы болып, балапандардың талпынар асқары болып, ару қьіздардың аңсаган арманы болып, асқақ жандардың алаулы таңдары болып, жиырмада жесір қалгандардың аңсары болып, суйіскендерге көз ілер таң сәрі болып.

(Ф. Оңғарсынова).

§ 117. Бас әріптерден қысқарған сөздер бас әріппен жазылады: АК,Ш, БҮҮ, ҒА, ЮНЕСКО, ЭВМ.

§ 118. Жазып келе жатканда жолға сыймаған сөздер буын жігімен тасымалданады: қа-лалық, қала-лық (қал-алық, қалал-ық емес), Ота-нымыз, Отаны-мыз (Отан-ымыз, Отаным-ыз емес), баям-дауыш, баянда- уыш (баяндау-ыш емес).

Ескерту. Газет-журналдар бетінде жолға, әсіресе тар бағандардағы жолдарға сыймай қалған не асып кететін сәтгерде кейде сөздер буын жігін таңдамай тасымалданатын болады. Бұл — ережеден себепті турде ауытқу болғанмен, мұны әрдайым қолдана беруге болмайды. Көпшілік қауым күнде оқитын баспасөздің жазуы мүмкіндігінше емле ережелеріне сай болуға тиіс.

§ 119. Сөз ішінде дауыстылардан кейін келген у, й дыбыстары сол сөзді буындағанда, өзінен кейінгі дауыс- тымен бірігеді де, буынның бірінші әрпі болады. Мыса­лы: та-уық (тау-ық емес), қа-йық ( қай-ық емес), баянда-уыш (баяндау-ыш емес). Бүл сөздерді осы жікпен тасымалдағанда, у, й әріптері келесі жолда ғана жазылады.

§ 120. Екі (кейде үш) дауыссызға аяқталатын сөздерді оларға қосымша жалғанып түрған жерден тасы- маддағанда, түбірдегі дауыссыздарды бөліп жіберуге бол­майды: қарт-піар (к,ар-ттар емес), театр-лар (теат-рлар емес), маркс-тік (мар-кстік емес).

§ 121. Түбір сөзде үш дауыссыз катар келгенде, ал- дыцгы екі дауыссыз дыбыс алғашқы буын қүрамына кіреді де, үшінші дауыссыз келесі буынның басқы дыбы­сы болады: қу-мырс-қа (к,умыр-сх,а емес), жұ мырт қа (жумыр-тқа емес). Екі дауыссызға аяқгалатын сөздерге дауыссыздан басталатын қосымша жалғанғанда да осы

үлгімен буындалады: абонент-тік (абонен-ттік емес), парк-ке (пар-кке емес).

§ 122. Біріккен сөздер буын жігімен де, түбірлер жігімен де тасымалдана береді: бі-рыңеай немесе бір- ыңгай, өза-ра немесе өз-ара, де- малые немесе дем алые.

§ 123. Орыс тілінен енген сөздерге қазақ тілінің қосымшалары жалганганда, олар буьш жігіне қарай та­сымалданады: ро-лінде (рол-інде емес), съез-дің (съезд- ің емес).

§ 124. Сөздің дара дыбыстан түратын бір буынын жазып келе жатқан жолда калдыруға немесе келесі жолға шығаруға болмайды: а-лак,ан емес, ала-қан,

г ‘■'° уіш, арми-я емес, ар-мия, о-юлы емес, ою-лы. Алгашкы буыны бір гана дауыстыдан түратын екі буынды сөздер тасымалданбайды: атом, эмаль, ақыр, ақыл, отын, отыр.

§ 125. Үу, ый, ій қосар әріптерінін орнына жа- зылған у, и әріптері бар сөздер буындалғаңда, келесі буын дауысты дыбыстан басталады жэне солай тасымал­данады: су-ық, қу-ақы, ту-ынды, бу-ын, қи-ын, ки-ім, қи-ық.

§ 126. Орыс тілінен енген сөздер де буын жігі бо- йынша тасымалданады. Бүлардың ішіңце екішпі, үшінші буындардың дауысты дыбыстардан басталатындары кезде- се береді: про-ект, ро-яль, по-эма.

Екі, үш, кейде терт-бес дыбыстардан түратын бір бу­ынды (яғни ішінде бір ғана дауысты дыбысы бар) сөздер тасымалданбайды: төрт (тө-рт емес), жалт (жа-лт емес), пункт (пун-кт емес), взвод (вз-вод емес).

§ 127. Тыныс белгілері жазып келе жаткан жолда қалдырылады.

§ 128. Сан есіммен келетін қысқарған шартты белгілерді цифрдан бөліп тасымалдауға болмайды: 25 га,15 см, 1987 ж.

§ 129. Әріптерден кысқарған сөздерді өз ішінен бөліп тасымалдауға болмайды: ЮН ЕС-КО деп белуге болмайды.

II т а р а у.

ПУНКТУАЦИЯ ЕРЕЖЕЛЕРІ

I. СӨЙЛЕМ СОҢЫНА ҚОЙЫЛАТЫН ТЫНЫС БЕЛГІЛЕРІ

§ 1. Хабарлы сөйлемдерден кейін нүкте қойылады. Хабарлы сөйлемдер толымды, толымсыз, атаулы, жай, қүрмалас болып келе береді.

1) Жугіріп басып Куләнда келеді. Артынан дауыс иіықты. Бурылып қарады. (С. Ерубаев). 2) Аспанда алакдндай булт жок Қазір тал тус. Жер беті аппақ. (Ғ. Мүстафин). 3) Жалма-жан тура сала далага шықсам, тус болып, кун ыси бастаган екен. (Б. Май- лин).

§ 2. Әрі карай кең түрде баяңдауды ескертетін сөйлемдерден кейін кос нүкте қойылмай, нүкте қойылады. Бүл баяңдаудың өзі бірнеше сөйлемдерден қүралады, көбінесе жаңа жолдан басталып жазылады. Мысалы:

Мен Іркіліп қрлдым. Оның себебі төмендегі еді.Адамқулды мен бірінші рет... көтерілістің алгашқы.

кундерінде көрдім. О кезде таныса қрюга уаҚыт болган жоқ... ("Адамқүл дегеніміз осы” дегенге дейін әрі қарай бір бетке жуық созылады) (С. Мүқанов).

§ 3. Цифр ' немесе әріптер арқылы санамаланып айтылған сөйлемдерден кейін нүкте, нүктелі үтір, кейде үтір қойылады. Санамалап айтылган бірыңғай сөйлем- дердің әрқайсысынан кейін нүкте қойылса, әрқайсысы бас әріптен басталып жазылады. Мысалы:

Барльіқ сілтілердің төмендегідей ортақ химиялық цасиеттері болады:

1) Олардың концентрациялы ерітіндісі жануарлар мен өсімдіктер тканін бұзады.

2) Сілтілер майларды сабынга айналдырады.3) Сілтілер ерітінділерінде лакмустың және фенол-

фталеиннің тусі өзгереді. ("Химия" оқулығынан).

Санамалап айтылған бірыңгай қүрылымдардың (кон- струкциялардың) арасына нүктелі үтір (немесе үтір) қойылса, олардың әрқайсысы кіші әріптен басталып жа­зылады. Мысалы:

Жалпы жанрлар теориясынан фолыслорлық проза жанрлары теориясын бөліп алатын болсақ, оньщ мы- надай басты-басты ( тубегейлі) міндеттерін атап көрсетуге болады. Олар: а) прозалык, фольклорды басқа қара сөздерден, кунделікті жай әңгіме жэне әдеби көркем прозадан ажыратудың гылыми негізделген критерийлерін анықтау; ә ) прозалык, фоль- клордың өлең улгісіндегі фольклордан айырмасын белгілеу; б) халық прозасының өз Ішіндегі жанрлық топтар мен бөлшектерді айырудьің принциптерін айқындау (С. Қасқабасов).

Санамаланып келетін конструкциялар бір-бірінен әріптер немесе цифрлар аркылы дараланып көрсетілмеуі де мүмкін. Мысалы:

Шешім (орысша развязка) — шыеарма сюжетінің де шешуші кезеңдерінің бірі; суреткерЫң өзі суреттеп отыреай өмір шындыгына шыеареан “укімГ; адамдар арасындагы царама-қарсы тайталастардың , курделі курестердің бітуі; турлііие таедырлар тартысынан туган нақты нәтиже; оқиеага қатысушылардың ең ақыргы хал-куйі; куллі қубылыс-көріністердің соңгы сахнасы (3. Қабдолов).

Практикада санамалап айтылган қүрылымдардың ара- ларына нүктелі үтір қойылып, келесілері бас әріптен басталып жазылатыңдары да болады.

Санамаланып айтылган конструкциялардың алдында кос нүкте түрса, одан кейінгі сөйлем екі түрлі бастала- ды: егер араларына нүктелі үтір (немесе үтір) қойылып, әркайсысы кіші әріптен басталатын болса, біріншісі де кіші әріптен басталады, ал араларына нүкте (кейде нүктелі үтір) қойылып, әрқайсысьі бас әріптен бастала­тын болса, біріншісі де бас әріптен басталады (жогарыдагы мысалдарды қараңыз).

§ 4. Мазмүны әуендес болып келетін бірыңгай сөйлемдердің әрқайсысынан кейін нүктелі үтір қойылады:

(1) Біз Алатаудай ел едік,—Теңемек болды ойга жау;

(2) Біз тасыган теңіз сел едік,—Теңемек болды шөлге жау;

(3) Біз атып болган таң едік,—Тун етпекші болды жау;

(4) Біз әлемге жарык, кун едік,—Өшірмекші болды жау.Жау ма бізді бөгейтін?!Жау ма бізді жеңетін?! (Жамбыл).

§ 5. Мынадай жолдармен жасалған сүраулы сөйлем- дерден соң сүрау белгісі қойылады:

а) Ма, ме, ба, бе, па, пе сүраулық шылауларының қатысуы арқылы:

Балтабек деген жігіттің уйін білесіз бе? (С. Мү- қанов).

Балалар пойызы осы ма? (М. Иманжанов).ә) Сүрау есімдіктерінің қатысуы аркылы:— Куйігің не? О не деген сөзің? Сенде қандай

куйік болушы еді?— деп, Мәкіш Абайга кінәлай да, сынай да қарадьі (М. Әуезов).

б) Ғой, ә, ше шылауларының, шыгар, болар деген сөздердің және сүраулык интонацияның катысуы аркылы:

Балалар пойызы осы ғой, э? Балалар пойызы осы, э? Балалар пойызы осы шыгар? Балалар пойызы осы болар? Асан уйінде екен,— деді біреу жугіріп кеп.— Қалима ше?— Ол да уйінде (С. Мүқанов).

Е с к е р т у. Гой, шыгар, болар сездері арқылы жасалған сөйлем- дер сұраулы да, хабарлы да болуы мүмкін. Сондықтан тыныс белгісі олардың қандай сөйлем екеніне қарай қойылады: — Кдрагым Кдмқа, бугін кун жума гой?— Кдрагым Кдмқа, бугін кун жума гой. Пойыз бугін кеіиікпей келетін болар?— Пойыз бугін кеиіікпей келетін болар. Мұндай сөйлемдердің сүраулы не хабарлы екендігі жалпы контекске қарай және интонацияға қарай ажыратылады.

Кейде, кебінесе диалогтерде, сүраулы сөйлем контекске қарай та­за интонациямен жасалады, бірақ бұл өте сирек кездеседі:

— Бер деймін саган!— деді урядник, оппа қарга сүріне-к,абына Амантайга жақындап.

— Себеп?— деді Амантай, урядникке тізгінді бер- мей (С. Мүқанов).

Сіз, Пелагея Ниловна, саудагер Корсуновамен та- ныссыз гой?— деді.

— Таныспын. Я? (М. Горький).§ 6. Қүрмаласқан жай сөйлемдердің соңгысы сүрау-

лы болса, сөйлем соңына сүрау белгісі қойылады. Мыса­лы:

(1) Мен қазір кітап оқимын, (2) сіз ше?

(1) Біреу есік қаққандай болды, (2) естисіз бе?§ 7. Қүрмаласкан жай сөйлемдердің алғашқьілары

сүраулы сөйлем болса, олардан кейін де, сөйлемнің ен соңына да сүрау белгісі койылмайды, түтас сөйлемнің типіне қарай не нүкте, не леп белгісі қойылады. Мүндайда сөйлем көбінесе хабарлы болады да, нүкте қойылады:

Бугін қойды кеиі сауып болеан ба, немене, ымырт жабылып қалыпты. (М. Әуезов). Қорыққанын көріп урейлендіре тускісі келді ме, болмаса шын тістеуге ниет етті ме — қаз қанатын жазып жіберіп, жугіре ушып Ботагөзге жетуге айналды. (С. Мүқанов). Тура келем бе, жок, па — оны біліп боларлық емес. (С. Мү- қанов).

§ 8. Бірыңғай жеке сөздер не сөз тіркестері ерекше сүрау интонациясымен баса айтылса, олардын әрқайсысынан кейін сүрау белгісі қойылады, сүрау белгісінен кейінгі сез бас әріппен жазылады:

Адам піиліні әрдайым буган (Абайга) бір тамаша, өзгеиіе қызық сурет торізденетін. Ол кей адамның айгыз-айгыз әжімінен, салбыраган уртынан, қыртыстанган маңдайынан, бояуы оңган көздерінен, алуан сақал-муртынан өзінше неше турлі жанды-жан- сыз дуние сипаттарын көргендей болатын. Қына басқан сызаты көп тас па? Я селдір тогай ма? Не көде, көкпек пе? Кейде мал мен аң бейнесі ме? Бәріне де щсап кетіп отыратын адам мусіндері болады. (М. Әуезов). Жел ме? Аттың жал-қуйрыгы ма? Жы лан ба? Әйтеуір бірдемелер айнала ысылдайды. (С. Мү- қанов).

Сүраулық магынасы бар бірыңғай сөз тіркестері ерекше интонациямен айтылмаса, араларына үтір ғана койылады:

Желдің суылы ма, оқтың зуылы ма — қулагымды жанай әлдене ысқырып өтіп жатады. (С. Мүқанов).

§ 9. Ішінде сүраулы сөйлем жасайтын элементтері (ма, ме, ба, бе, па, пе шылаулары) бар, сәлемдескенде айтылатын сөйлемдерден кейін сүрау белгісі қойылмай, леп белгісі қойылады. Олар тікелей жауап қайтаруды тілемейді, сол сияқты сөздермен қайыра сәлемдесуді ғана қажет етеді. Мысалы:

Сау ма, князь! Жаным, негеТурсың уқсап бұлтты кунге? (А. С. Пушкин).Армысыз, ардақты ата! (Ғ. Мүсірепов).

Есенсіз бе!— деді Асқар Айбалаеа кеп, кім екенін танымай. (С. Мүқанов).

Ал жауап қайыруды тілейтін, таза сүраулық мәні бар, бірақ амандасканда айтылатын толық сөйлемдерден кейін сүрау белгісі қойылады:

Е, Жұмеке, мал-жан, бала-шагақыз түгел аман ба?— Шукір аллага, аман. Өз үй ішіңіз де есен бе

түгел?— Тегіс есен.— Өзіңіздін. жүрген жерлеріңіз де, аманшылықта

ма екен?— Шукір, Жумеке, шукір. Көпей бәйбішенің дені-

қарны сау ма?— Сау... (Ғ. Мүсірепов).§ 10. Бір нәрсені істеуді біреуден сүрауды, етінуді

біддіретін сөйлемдер сүраулы сөйлем болмайды. Олардан кейін көбінесе нүкте, кейде леп белгісі койылады:

Есікті жауып хіберші. (Есікті жауып жібердің бе? дегенмен салыстыр). Кітабынды маған бере түршы (Кітабыңды маган бере турасың ба? дегенмен салыс­тыр).— Асцар, уйдемісің?— деді Кенжетай сырттан.— Үйдемін.— Шыіъіп кетші.— Кдзір. (С. Мүқанов). “Шықшы Іркілмей, бұқпашы баяу. Мені де еліктір, өзің де желпіниііі Мынау нәзік назды қара көздің астына іркіліп, қоргалап турган көкшіл қоңыр сәулеМ көлеңке сияқты. қоргалақ асьиі өнеріңді ашшы! — дейді. (М. Әуезов).

§ 11. Сейлем ішінде ма (ме, ба, бе, па, пе) және соған жалғас деп (деген) сөздерімен келген сүрау мағьгаалы тіркестерден (күрделі пысықтауыштан) қейін сүрау белгісі қойылмайды, сөйлемнің соңына түтас сол сөйлемге тиісті тыныс белгісі қойылады:

Абай Оспанды. мерт бола ма деп қорьіқты. (М. Әуе- зов). Буркітбай екеуміздің оқамыз жоқ, сіз барган соң уялып қала ма деп ойлап ем. (С. Мүқанов).

§ 12. Лепті сөйлемдерден кейін леп белгісі қойылады:

Маңайда егіннен ине шаншар жер жок, екен-ау! (С. Мүқанов).

Арыстаным келеді — астында қалма! Жолбарысым келеді — жолында гщрмаі Қыраным келеді — көзіне туспе! (Ғ. Мүсірепов).— Шіркін, айтушы мен болганда, унемі үқтыруиіым сен болсайиіы, Абай! (М. Әуезов).

§ 13. Бүйыру, өтіну мәнінде айтылып, баяндауышы II, III жак бүйрык раймен жасалған сөйлемдердің соңынан автордың қолдануына қарай не леп белгісі, не нүкте койылады. Ондай сөйлемдер ерекше бір көңіл күйіне байланысты көтеріңкі дауыспен айтылса, лепті болады:

Кунанбай таң атар-атпастан. бүйрық беріп:— Малтықпай тез көшсін! Шұбалмасын! Қатар

қозғалсын! Қауырт жөнелсін!— деп, қысқа-қысқа әмірді ауыл басы сайын кісі шаптырып айтқызып жатқан. (М. Әуезов). Абай айыптап, кінәлагандай бога, ақырып жауап берді:

— Ақырмақыз! Тоқтатықыз қазір мынау бассыз- дықты! (М. Әуезов).

Бүйрық, тъіек мәңді сөйлем екпінсіз айтылса, нүкте қойылады:

— Сендер уйге бара беріңдер. Ол да уйге тез келсін.

§ 14. Ішівде сүраулы сейлем жасайтын элементтері бар, бірак ерекше бір сезіммен (сүйсіну, тандану, мактан ету, тіксіну т. б.) айтылған сейлемдерден сон леп белгісі қойылады:

Жамбылдын, аты ақын ба,Жылғадай жыры ақпаса! (Жамбыл).

Бірақ “жанды” аталатын Есілдің суында тек аягың мен қолыңды қимылдата бЫсең болганы. Көтеріп ала жөнеледі! Тәттілігі қандай сол судың! Салқындығы қандай! Мөлдірлігі қандай! (С. Мүқанов).

Электрге, одан атомға жетсе қайтер еді!— деді Жомарт. (Ғ. Мүстафнн).

§ 15. Үран, үндеу мәнді сейлемдерден кейін әрдайым леп белгісі қойылады:

Біз қазақ ежелден еркіндік аңсаған! Қазақстан Республикасы ғылымын жетілдіре түсіңдер!

§ 16. Айтып отырғын ой желісі түрлі себептермен (қысылып сейлей алмаушылық, логикалық ойдың белінуі, сейлеушінің ойын аяктатпай, беліп жіберу т. б. сияқты) үзіліп қалған жағдайда, аяқталған не аяқталмаған сейлемнен кейін кеп нүкте (үш нүкте) қойылады:

Жоқ, ешкім де уреан жок,, кейін айтам... Апа, төсек салып берші, жатқызшы! (М. Әуезов).— Он

79

жетіге шықты гой,— деді шешем.— Петруша біздің Настасья Герасимовна бәйбішенің беті қисайып кеткен жылы туган, одан соң әлгі...

— Жарайды,— деді әкей шешемнің сөзін тугел айтқызбай,— муны әскер қызметіне жіберуіміз керек (А. С. Пушкин). Жиренше атты байлай сала топқа қарай жугіргенде, Абай көзін басып отыра кетті... Бітті, өлді... (М. Әуезов).

Сөйлем ішіндегі сөздер арасына қойылатын көп нүкте туралы қосымшалардағы § 21—24-ты қараңыз.

§ 17. Алынған дәйексөздің ара-арасынан сөйлем не сөздер калдырылған жағдайда, сол жерге көп нүкте қойылады:

Ф. Энгельс тайпа мен оның диалектісі жайында: ...тайпаның өзіне гана тән ерекше диалектісі болады.

Шындыеында тайпа мен оның диалектісі бір жерден шыеып отырады десе, тайпаныц бөліну процесін бөліну арқьілы жаңа тайпалар мен жаңа тілдердің

жасалуы” деп сипаттайдьі. (К. Аханов).Дәйексөзге алынган сөйлем не бірынгай ой желісі

аяқталмай қалса, дәйексөздің соңына көп нүкте қойылады.

Өнер тудырушылардың ең негізгі қасиетін Л. Н. Толстой оның реализмінде деп білді. "Өзіңіз суреттеп отырган адамдардың өмірімен өмір суріңіз,— деп жаз­ды Толстой,— әр образда онық ішкі туйсінулерін су- реттеңіз; сонда олардың өздері өз мінездеріне лайьіқ қммыл-әрекеттерді өздері жасайды...” (3. Қабдолов).

Е с к е р т у. Сәйлем ішіне оныц бір мүшесі ретінде кіргівілген дойексөзге (олар толық алынбаса да) кеп нүкте қойылмайды:

Кдзірде де кейбір талантты жазушылар іцмамынан иіык,кдн “тілге жеңіл, журекке жылы тиерліктей" сөз туйдектерін кез- дестіруге болады. (К. Аханов).

§ 18. Көп нүкте қойылуға тиісті сөйлем лепті не сүраулы болып келсе, әуелі леп белгісі (соңдай-ақ сүрау белгісі), одан кейін қатарынан екі нүкте қойылады:

Ой, тәйір алеыр!.. Бұл кім өзі?— деп ашумен сырт айнала беріп Абайды көрді де:— Ой, Абай, сенбісің?.. Ай, шырагым-ай, бір тыныш жерде отырсаң етті!..— деді (М. Әуезов).

Кейде көп нүхте қойылуға тиісті сөйлем әрі лепті, әрі сүраулы болып келсе, әуелі мағынасына қарай не леп, не сүрау белгілері, олардан сон бір нүкте қойылады:

Ән салган жьищышының дауыстары да кейде шырқала, кейде баяулай естШп жатады... Ол да маеан таныс тундер... Көл ше?! Алуа ше?!. (С. Мү- қанов)

§ 19. Лептік те, сүраулық та мәні бар сөйлемдерден кейін екі белгі қабат қойылады. Сүраулық мәні басым болса, әуелі сүрау белгісі, кейін леп белгісі және керісінше койылады:

Кешіре көр, тақсыр балық,Не қылмақсың бүл ессізге?\ (А. С. Пушкин). Отаным, еркелегем өзге кімге?Өзіңмен нені болсын көргем бірге!Қалайша қабыргама батпас меніңБасыңа кратер булты төнген кунде!? (Ғ. Орманов).

II. БАСТАУЫШ ПЕН БАЯНДАУЫШТЫҢ АРАСЫНА ҚОЙЫЛАТЫН СЫЗЫҚША

§ 20. Бастауыш зат есімнен немесе заттанган (зат есімдік мәнге ие болган) басқа сөз таптарынан жасалып, баяндауыш та атау түлғадағы зат есімнен не заттанган басқа сөз таптарынан болғанда, бастауыштан кейін сы- зықша қойылады:

Тіл — қоеамдық қүбылыс. Қаһарлы суық Мүзды мүхит — устінен қус ушпаеан қырқасын, жан бас- паеан жапан түз. Жастар — біздің болашағымыз. Соңгы келген ушеудің ортадағысы — Қунанбайдьің таеы бір тоқал шешесінен туган Жақып (М. Әуезов). Бүгін — сапареа аттанатын күн. (Бугінгі күн — са- пареа аттанатын кун). “Ойпырмай”—иөкінуді білдіретін одағай. “Кейін’ — демеулік шылау. “Тарак,” деген сөздегі “рақ”— бітеу буын. “А”— ашық дауыс­ты дыбыс.

Атау түлгадағы бастауыш не баяндауыш, не екеуі де тәуелдік, көптік жалгаулы болуы мүмкін. Ол күнде де бастауыштан кейін сызықша койылады:

Монолог — бір адамның пікір туйе сөйлеген сөзі. Әкесінің баласы — адамның дүшпаны, адамның бала- сы — бауырық (Абай). Адамның ішкі сезімінің айна- сы — көз (С. Мүқанов).

Бастауыш та, баяндауыш та бір сөздін қайталануы- нан жасалуы мүмкін, бүл жагдайда да бастауыштан кейін сызықша қойылады:

Ар жазасы — бар жазадан ауьір жаза (М. Эуезов). Ғашықтың тілі — тілсіз тіл (Абай). Әлі де беделі — бедел (Ғ. Мүстафин). Күлкі — қыздың күлкісі (С. Еру- баев).

Баяндауыштың алдыңда не артыңда гана, гой т. б. сияқты шылаулар түрса, сызықша қойыла береді:

Қаланың қасында көз толатын табиғат — шалқар көл ғана (С. Мүқанов). Даланы билеп алган жалеыз үн — кун сайын қатая тускен күзгі желдің уілі ғана (М. Әуезов). Адамды бақытты ететін — тек қана азат еқбек.

Е с к е р т у л е р . 1. Бастауыш атау тұлғадағы зат есімнен, баян- дауыш жатыс септіктегі зат есімнен болғаңда, бастауыштан кейін сы- зықша койылмайды: Бүркітші тау басында, қағушы ойда (Абай). Мектеп үйі колхоз селосының қақ ортасында.

2. Бастауыш зат есімнен, баяндауыш сын есімнен болғанда, екеуінің арасына сызықша койылмайды: Қар аппақ, бүркіт қара, тулкі Кызыл (Абай). Күз түні ызғарлы, суык.

3. Бастауыш зат есімнен, баяндауыш атау не жатыс түлғадағы сан есімнен болғанда, бастауыштан кейін сызыкша койылмайды: 1936 жылы Жамбылдан жазылып алынган жырдың саны он алты. Агайынды бул уиіеуінің жас мөлиіерлері бір-біріне жақын: Балтабек жиырма алтыда. Темірбек жиырма төртге, Кенжетай жиырма екіде (С. Мүқанов).

4. Бастауыштан кейін оған жалгас сүрау есімдігі келген сейлем- дерде, баяндауыш атау тұлғадағы зат есім болғанмен, сызықша қойылмайды: Жилин қандай адам? Крла мен колхоздьің арасы қапша километр? Бугінгі күн қай кун?

§ 21. Бастауыш I, II жақтық жекеше я көпше түлгадагіы есімдіктен, баяңдауыш жіктік жалгауы түсірілген есімдёрдің біреуінен болгавда, бастауыщтан кейін сызықша қойылады:

Мен — тауда ойнаган қарт марал (Махамбет). Біз — қмрғауыл, сіз — түйғын (Абай). Семья — шагьш мемлекет, мен — президент, сен — премьер (Қ. Аманжолов). Сен — тоты қүс фқт а журген (Абай).

Е с к е р т у. Мүндайда баяндауыш жіктік жалғаулы болса, сы­зыкша қойылмайды: Мен осы үйдің баласымын. Сіздер тәжірибелі колхозшысыздар. Мен кемірмін кдлган өрттен (Абай).

§ 22. Бастауыш та, баяндауыш та атау түлғадағы сын есімнен жасалганда, бастауыштан кейін сызықша қойылады:

Жақсы — ісімен жақсы. Сүлу — сулу емес, суйген — сүлу.

§ 23. Бастауыш та, баяңдауыш та сан есімнен болганда, екеуінің арасына сызықша қойылды: Үш жер- дегі үш — тоғыз. Екі бесіміз — он.

§ 24. Бастауыш ол, бул, мынау, сонау, анау деген сілтеу есімдіктерінен жасалып, баяндауыш атау түлға- дагы зат есім немесе зат есім магынасывдагы баска сез табы болғавда, сілтеу есімдіктерінен кейін сызықшақойылады: _

Бүл — адам көз сүйегі,— деді ханга (Абаи). Со- нау — біздіқ бие. Анау — емен ағашы. Бірақ бүл — қайтқаны емес, толганып қалып, бірнеше тәсіл тап- қаны (Ғ. Мүстафин). Согысты біз суймейміз ел жы- латкдн. Ол — ісі қанқұмардың қаргыс аткдн (Жамбыл).

§ 25. Ол, бұл деген сілтеу есімдіктерінен болган бастауыштар өзінен кейінгі сөздің анықтауышына үқсап, шатасып кететін жагдайда, бастауышы қай сөз табынан жягяттгя да, одан кейін сызықша койылады: Мүндай бас- тауыштары бар сөйлем өзінің алдындағы сөйлемдермен логикалық байланыста болады, совдықтан олар контекске қарай ажыратылады:

Тіл-тілдің қайсысында болсын сөз магынасы көбіне осы метафора арқылы ауысады. Сөйтіп, бүл — сөз маеыналарының ауысу тәсілдерінің ішіндегі метафора- ның айрықиіа орын алатындыгын көрсетеді (К. Аха­нов).

Е с к е р т у л е р . 1. Бүл ережені орынсыз қолдана беруге болмай­ды. Аныктауыш деп танылып кететін қаупі жок жерде ол. бул деген есімдіктерден жасалған бастауыштан кейін сызыкша койылмайды: Ол біздің уйге келді. Ол кітап ок,ып отыр. Сол әнгімелерді ол аса ше- берлікпен айтып береді (С. Мүқанов).

2. Ол, бул деген есімдіктерден болған бастауыштар көпше түлғада (олар. булар) түрса, олардан кейін сызыкша койылмайды: Бүлар өндіріс озаггары (Бул — өндіріс озаты дегенмен салыстыр). Олар би- стариіын, бай-багылан емес, сын кезеңдерде ел салмагын тәуекелшіл сом иьиуіен берік көтеретін өжет жандар (М. Әуезов).

§ 26. Бастауыш -у жүрнақты етістіктен не ол ара- ласқан тіркестен жасалса, баяңдауыш атау түлгадағы зат есімнен немесе -у жүрнақты етістіктен және керісінше болғанда, бастауыштан кейін сызықша қойылады:

Елдің шетін күзету — ең ардацты правоң (Жам­был). Көргеннен, білгеннен аспау, барды қанағат қылу — ой мешеулігі (Ғ. Мүстафин). Аз сөзді, көп мағыналы болу — мақал-мәтелдерге твн қүбылыс. Мектептің міндеті — оқушылареа жан-жақты білім беру және тәрбиелеу/

§ 27. Бастауыш -ған (-ген, -қан, -кен) жүрнағымен жасалган есімшеден (не есімше аралас тіркестен) болса, баяңдауыш не зат есім, не есімше, не есімдіктен жа- салғанда, бастауыштан кейін сызықша қойылады:

Бугаи таяу отырған — Ыбырайдың Ысқағы (М. Әуезов). Кепір біткен — согыс тумсыгының қатты қадалатын жері (Ғ. Мустафин). Алтын орден алғаным — терең жырдың тиегі (Жамбыл). Менің жа- зып отырғаным — теңіз устіндв кездескен көріністер- ден, жольщқан адамдардан білгендерім (С. Мүқанов). Абайды тақ еткен — сол екі жігіт (М. Әуезов). Ән шырқаған — сол. Станцияға ең кеш келген — осы.

§ 28. Бастауыш зат есімнен не сілтеу есімдігінен, баявдауыш есімшеден болгаңда, екеуінің арасьгна сы- зықша 'койылмайды, өйткені мұнда есімше езінің етістік қызметінде қолданылады:

Мектеп үйі жаңадан салынған. Сол екі жігіт Абай­ды таңдандырған.

Ал баяндауыш болып түрған есімше зат есім мағынасында қолданылған болса, бастауыштан кейін сы- зықша қойылады:

Осы кездік — саеан тартқаным (соңгы есімше түлға “тартқан сыйым” деген заттық магынада қодцанылып түр). Енді осы — тоқтатқаны (Ғ. Мүсірепов).

§ 29. Бастауыш бірі, біреуі, біріншісі, екіниіісі, ал- дыңгысы, соңгысьі деген заттанған сан есім, сын есімдерден және көбі деген сөзден, баяндауыш атау түлгадағы зат есімнен не -у жүрнақты етістіктен (және керісінше) болғаңда, бастауыштан кейін сызықша қойылады:

Пьесада ( “Шыңырау тубінде") бір-біріне қарсы екі турлі идея туйіседі: оның бірі — көнбістікті, төзе беруіиілікті уагыздайтын аяушылық идеясы, екіншісі — адам кушіне сену, оны өмір үшін курескв шақыру идеясы ("Қазақ әдебиеті"). Жаяу Мүса — Біржан бастаган Арқадагы әншілер тобының көрнектілерінің бірі (М. Әуезов). Горькийдің реалистік шыеармаларында суреттелетін образдардың көбі — өмірдің азабын шеккен, қорлық, зорлық көрген тап- тың өкілдері ("Қазақ әдебиеті").

Е с к е р т у. Бастауыш бірі, біреуі, екіниіісі, біріншісі, кебі деген сөздерден, баяндауыш атау түлгадагы зат есім меи -у жүрнақты етістіктен баска сөз талтарының бірінеи болса, бастауыштан кейін сы- зықша қойылмайды: Ойыл екеу: бірі ащы, бірі түщы (Ғ. Мустафин).

ратылатын күрделі тіркестер болып келсе, бастауыштан кейін сызықша қойылады (практикада көбінесе шатасып қос нүкте қойылып жүр, ол дүрыс емес):

Біздің жауабымыз — Оралбайды білмейміз (М. Әуе- зов). Мүндағы баяндауыш — (біз) Оралбайды білмейміз; оның ез ішінде бастауышы (біз), то- лықтауышы (Оралбайды), баяндауышы (білмейміз) бар, соңдықтан бүл күрделі баяндауыш сөйлемнің бастауышы- нан сызықша арқылы бөлінеді. Келесі мына мысалдарда да баяндауыштар осылайша өз ішінен сөйлем мүше- леріне ажыратылатын күрделі болып келген: Бар ойы — өлен айтып, ән салалық (Абай). “Сор” дейтінім — сабақ оқытатын молданы мен жақсы білемін (С. Мүқанов). Свнің білмвгенің — мен жақа кеп қосылып отырмын (М. Әуезов). Бір ескертетін нәрсе — оқушылар айтқан сөзге көқіл қойып, зерек отыру үшін күн ілгері ескерту жолын да қолданады (Методикалық қүралдан). Өсиетім — шындықты, адал- ды сүй (Жамбыл).

Сөйлемнің бір бөлігі мүның себебі, оган себеп деген сияқты сөздерден жасалып, екінші бөлігі түтас сөйлем болып келетін жагдайлар да осы ережеге бағынады. Мүнда да сөйлемнің екі бөлігі бір-бірінен сызықша арқылы айрылады:

— Кесіп айтайьін, ашык, шахтага рщсат берілмейді.

— Себеп?— Бірінші себеп — Караганды жагдайында ашьіқ

шахта бола алмайды. Екінші себеп — бола алеан кунде оны біз емес, жергілікті отын өндірісі мини- стерствосы ашу керек (Ғ. Мүстафин).

§ 31. Бастауыш өзінен кейінгі сөзбен тіркесіп, сөйлемнің басқа бір мүшесімен шатасып кететін болса, одан кейін сызықша қойылады (мүндайда баяндауыш қай сөз табынан, қандай түлгадан жасалганы шарт емес). Айтуда бастауыштан кейін пауза болады. Мыса­лы:

Отыз — алтыга қалдықсыз бөлінеді. Бүл сөйлемде сызықша қойылмаса, әңгіме 30 саны туралы емес, 36 саны туралы деп үғынылар еді. Мен білмейтін — жер астында дегеңде білмейтін сөзінен кейін сызықша түрмаса, бүл сөз бастауыш .емес, жер сөзінің анықтауышы деп үғынылар еді, ал сөйлемнің сызықша

қойылғанда берет ін мағынасы “мен білмейтін нәрсе жердің астында жатады” деген сияқты.

§ 32. Бастауыш зат есім не заттанған басқа сөз та- бынан болып, баяндауыш болымсыздыкты білдіретін емес сөзі тіркескен есімдердің бірінен болса, бастауыштан кейін сызықша қойылады:

Туысым — аталасым емес, өзіммен мщы бір, бей- неті бір жатақтар (М. Әуезов). Сүлу — сүлу емес, суйген сулу (Мақал). Эпопеядагыдай бұларда у с тем бо­лып отырған — оқиға емес, драмадагы тәрізді, адам ("Қазақ әдебиеті”). Жатақтарды қосып отырған — ру ұраны емес (М. Әуезов).

§ 33. Бастауыш алды (алдым, алдың), арты (ар- тым, артың), қасым (қасы, қасың), усті (устім, устің), асты сияқты көмекші есімдердің жалаң өзінен болып, баяндауыш та есім сөзден болғанда, бастауыштан кейін сызықша қойылады:

Адасқанның алды — жөн, арты — соқпақ (Абай). Үстім — көк, астым — теқіз, атым — кеме Арқырап ту толқынмен арпалысқан (Т. Жароков).§ 34. Бастауыштан кейін сызықша қойылуға тиісті

сөйлемдердегі баяндауышқа еді, екен, болды, болады, болатын, болып табылады сияқты көмекші етістіктердің бірі тіркессе, бастауыштан кейін сызықша қойылмайды:

Тіл қогамдық қүбылыс болып табылады (Тіл — қоғамдық қүбылыс дегенмен салыстыр). Орысша киінген жігіт Досанов Асқар еді (ал: Орысша киінген жігіт — Досанов Асқар). Туысым өзіммен муңы бір жатақтар екен. Елімізді жаудан қорғау Жамбыл өлеңдерінің негізгі тақырыптарының бірі болды.

§ 35. Бастауыштан кейін сызықша қойылуга тиісті сөйлемдерде бастауыштан кейін қыстырма сөздер түрса, сызықша қойылмайды:

Льесадагы жагымды және жагьімсыз кейіпкерлер арасындаеы күрес, дүрысында, ескі дуние мен жаңа дуниенің арасындаеы болып жатқан таптьіқ күрес. Челкаш та, сайып келгенде, Гаврила секілді, жеке меншіктің қурбаны болган адам ("Қазақ әдебиеті"). Бөжей де, Қүнанбай сияқты, феодалдық-рушылдық қогамның мықты болганын тілейтін феодал (М. Әуе- зов).

§ 36. Макал-мәтелдерде, афоризмдерде, елеңдерде ссй ■ :л;чһі б?яклауышы түсіріліп, ыкшамдалып айтылады.

Мүндай сөйлемдер түсінікті болу үшін, бастауыштан кейін сызыкша қойылады:

Ер — егесте (сыналады), нар — кешуде (сынала- ды). (М. Әуезов). Асыл — тастан (шығады), ақыл — жастан (шығады). Қой — крзыдан (өреді) (Мақалдар). Біреуі — көк (тағысы), біреуі — жер тағысы (Абай).

§ 37. Ол — ол ма, бурынгы — бүрынгы ма, бул — бул ма сияқты қыстырма сөз тіркестері аралары- на сызықша қойылып жазылады:

Бұрынғы — бүрынғы ма, оның салтанаты тіпті артып кетті. Ол — ол ма, әңгіме одан сайын кушейе тусті.

§ 38. Бастауыш пен баяндауыпггы байланыстырушы дегеніміз, деген (дегенім, дегенің, дегені) деген сөз түрса, бастауыштан кейін сызықша қойылады:

Сөйлем дегеніміз — тиянақты ойды білдіретін бір сөз я бірнеше сөз тіркесі ("Грамматика ). Мия де- геніміз — қоймалжың қорыс батпақ. Гипотеза де- геніміз — гылыми жорамалдар. Қарағанды деген байлық қой жатқан (Ғ. Мүстафин). (Караганды деген жер — жатқан байлық). Көрдім деген — көп сөз (Көрдім деген сөз — көп сөз).

§ 39. Де етістігінің алдында келетін, бірақ төл сез емес конструкция өз алдына сөйлем болса, оның баста- уышы мен баяндауышының арасына қойылуға тиісті сы­зыкша сакталады:

Горький өз иіыгармаларында қогамдагы зұлым- дықты жоя алатын күш — адамнық өзі деп, еңбекші халықтың кушіне сенім білдірді.

§ 40. Суреттеме мазмүнды атаулы сөйлемдердің ішіне сызықша қойылмайды, өйткені олар бастауыш, ба- яндауышқа бөлінбейді:

Ортада устел. Сол жак/па диван. Диван устінде кішкене жастықтар. Орман. Бірінің соңынан бірі келе жатқан адамдар. Әркімнің арқасына таңылган бір-бір рюкзак (соңғы сөйлемдегі таңылган деген сөз — баста­уыш емес, анықтауыш).

* § 41. Сөйлем мүшелерінің әдеттегі орны ауысып келген сөйлемдерде (көбінесе өлеңдерде) орынсыз сы­зыкша қойылмайды. Мысалы: Сенсің жан ләззаты, Сенсің тән шәрбаты (Абай) деген өлең жолдарының қара сөзбен айтқандағы қүрылысы: Жан ләззаты сенсің, тән шәрбаты сенсің немесе: Сен жан ләззатысың, сен тән иіәрбатысың болар еді. Сон-

дыктан бүл қүрылымдардың қай-қай түріңде де сызыкша қолданылмайды.

Өзімдей өскен бірге қурбьіларым:Бірі — әнші, бірі — малшы, бірі — галым...Осьілар батырлары бай еңбектің,Осылар сақтауиіысы жер мен көктің

(Ә. Тәжібаев).Бүл сөйлемнің қара сөздік қүрылысы: Бай еңбектің

батырлары осылар, жер мен көктің сақтауиіысы осы­лар болар еді, соңдықтан мүнда да ешкаңдай сы- зықшаның қажеті жоқ.

§ 42. Бастауыш болып түрган сөз баяндауыштың қүрамыңда қайталап, бастауышқа жалғас түрса, баста­уыштан кейін сызықша қойылады:

Физикалық денелерден қуралган заттар сол қалпында: шыны — шыны қалпында (қалады), пара­фин — парафин қалпында (қалады), мыс — мыс қалпында қалады ("Химия оқулыгы"). Жамбыл — Жамбыл болгалы, Есіткен талай батырды (Жамбыл).

III. ҚАРАТПА СӨЗДІҢ ТЫНЫС БЕЛПЛЕРІ

§ 43. Жаңды, жансыз заттарга қарата айтылған сөздер (қаратпалар) сөйлем ішіндегі басқа сөздерден үтірмен ажыратылады. Қаратпа сөз сөйлемнің басыңда түрса, үтір оның соңынан, ортасыңда түрса, екі жагынан, соңьгада түрса, одан бүрын қойылады:

Жігіттер, ойын арзан, кулкі қымбат. Жүрегім, нені сезесің? Сөз тузелді, тындаушы, сен де тузел (Абай). Тыңда, дала, Жамбылдыі (Жамбыл). Тыныиіталі Ты- нышталшы, Абайжан! (М. Әуезов).

§ 44. Қаратпа сөздің алдында өз анықтауыштары болса, олар қаратпа сөзден тыныс белгісімен бөлінбейді. Қаратпа сөз анықтауыштарымен тұтасып, сөйлемнің басқа мүшелерінен үтірмен ажыратылады:

Қарағанды шахтёрлері, ур еңбектің дабылын! (И. Байзаков).

Пернеге бауыр басқан кәрі бармақ,Арынын домбыраның шыңга самгат! (Жамбыл).Толғауы тоқсан қызыл тіл,Сөйлеймін десең өзің біл. (Абай).

§ 45. Алдынан не соңынан келген эпитет сөздері бар қаратпалар да түтас тізбек қүрайды, эпитет пен қаратпа сөз бір-бірінен тыныс белгісімен ажыратылмайды:

Жарайды, Абай аға, қаршыеа жайында ма? Әй, шырағым балам, ар жагьіңда әкең тур. Қарағым Қамқа, бугін кун жума еой осы? (М. Әуезов). Жолдас командир, қасында мың шак,ты адамы бар Павел Гро­мов келіп тур (Ә. Әбішев). Оның рас шьіеар, жан анам! (Ғ. Мүсірепов).

§ 46. Қаратпа сөзбен қатар келген одағайдан кейін үтір қойылады:

Уа, Горький, халық ырысы — кунді суйдіц (Жам­был). Уәу, жігіттер! Сендердің өлең жазамьін деп қырқьісқан таласың тіпті жақсьі (М. Әуезов). Куннен кунге, уа, халқым, қулаш жаздың өріске (Жамбыл).

Қаратпа сөзбен қатар келген о деген одагайдан кейін де үтір қойылады:

О, күн-ау, төге тусиіі сәулеңді сен (Жамбыл). О, жасаған!— деді Савельич куңірене сөйлеп (А. С. Пуш­кин). О, жалғыз сенерім — Жантығым! О, сиқыр, таеы келдің бе қасыма? (Ғ. Мүсірепов). Есіл өлкесінің қунарлылыеы туралы талай әңгімелер естіп ем, рас екен!.. О, Есіл!.. (С. Мүканов).

§ 47. Қаратпамен қоса айтьілган шылаулар да күрделі каратпа сөздің қүрамына енеді де, екеуінің ара­сына дефис қойылады:

Жеңеше-ау, Абай аеамның мысқьілына ажалды кісі тап болсын да. Қаражан-ай, сенен де мырза бай бо­лар ма екен? (М. Әуезов).

Қаратпа сөздер (әсіресе жалаң түрлері) екі рет кайталанып та келуі мүмкін. Мүндайда қайталап түрган қаратпа сөздердің өз араларына үтір қойылады:

Ер Төстік жақындай тусіп: “Шеше, шеше, артын- даеы қыздардың бәрі өзіңдікі ме? ’— дейді ("Ер Төстік' ертегісі).— Қош, қалқам, қалқам!— деді Шуга (Б. Май- лин).

§ 48. Қаратпа сөз сөйлем басында келіп, көтеріңкі дауыспен айтылса, одан кейін леп белгісі қойылып, ке- лесі сөз бас әріппен жазылады:

Тоғжан! Япырмай, жақсы айттыңьіз-ау! (М. Әуе- зов). Павел! Естисің бе? (М. Горький).

§ 49. Қаратпа сөз сияқты, бірақ нақты біреуге ар- налып айтылмаган, жалпылық-белгісіздік немесе

одағайлық магынасы бар сөздер сөйлем ішіңде үтірмен бөлінеді. Олар да күрделі, шылаулы болып келе береді:

Менің айтқаным да, естігенім де осы гана емес пе еді, сығыр-ау! Жандарым-ау, не білгендерің бар? ӘЙ, кәпір, содан қосьілган жау болды. Айналайын қүдай-ау, айнымаган Тоежан! Жә, әлгі қайда жоқ боп кетті, батыр-ау! (М. Әуезов). Солай ма еді, аққау басым? (С. Мүқанов). Бар болғыр, жай болушы ма еді? (Ғ. Мүсірепов). Көптен ұйқы көрмей сергелдеқ болып жүрген байғүс басым, сол мезгілде уйқы қысып қалеымаймын ба? Таң атқан соң қарасам, көзін аш- пағыр, май жаеылмаеан етігім окпелеп каиіып кетіпті ("Ертегіден").

IV. ҚЫСТЫРМА СӨЗДІҢ ТЫНЫС БЕЛГІЛЕРІ

§ 50. Қыстырма сөздер (жалан және күрделі) сөйлем ішіндегі басқа сөздерден үтірмен бөлінеді. Қыстырма сөз сөйлемнің басында келсе, үтір одан кейін, ортасыңда келсе, екі жағынан, соңында келсе, алдынан қойылады:

Меніқ білуімше, ел бір заманда қой сияқты болган (М. Әуезов). Үмытпасам, курста бізге берілетін са- бақтардың саны' он (С. Мүқанов). Тунеугуні, әлі есімде, колхоздың қус фермасына бардық. Жалеан іиыгар бул, кім біледі.

§ 51. Қыстырма болатын сөздер мен сөз тіркестері көбінесе мьгаалар:

а) Автордық түрліше сезімін: қуанышьш, қайгырганын, өкінішін, сенімін, күмәңдануын т... б.— білдіретін сөздер: амал қаніиа, несін айтасың, бәсе, әрине, рас, сірә, тегі, тегінде, асьілы, бәлкім, шамасы, айтпак,шы, мумкін, бақытымызга қарай, соры қайнаеанда т. б.:

Дуниеде, сірә, сендей маган жар жоқ (Абай). Бәсе, осы сөз менің де құлаеыма бір тиген еді (М. Әуе- зов). Көл, тегі, “Д ос’ болып сол кісінің ныспымен аталып кеткен болу керек. Амал нешік, келдім (С. Мү- қанов).

ә) Айтылған ойдың кімнің тарапьінан шыкканын білдіретін сөздер: ...айтуынша, ...айтқандай, журт айт- қандай, меніңіие, менің байқауымша, менің аңеаруым- ша, біздіңше, сеніңиіе, оныңиіа, оларша, ... ойынша, әлі есімде, шынымды айтайын, ұмытпасам т. б. Мы- салдар: Менің аңғаруымша, сіз тарихқа көп ат са-

лысқан сияқтысыз (М. Әуезов). Горькийше, букіл адамзаттық ацыл-ой мен көркемдікке жол салушы да, мәдениетті қурушы да, әлемді жаңгьіртушы да — еңбек.

б) Ойдын желісін, ретін (бастамасын, түйінін) білдіретін сөздер: біріниііден, екіншіден, ... әуелі, алды- мен, демек, сөйтіп, қьісқасы, ацырында, әйтеуір, керісінше, мысалы, негізінен, негізінде, сонсын, сосын, бір жагынан, екінші жагынан, ..., бір сөзбен айтқанда, былайша айтқанда, сайып келгенде т. б. Мысаддар:

Ең әуелі, жайдақ суга теңгердіңіз... Екінші, ел ала- тын тәсілді айттыңыз... Үшінші, орысты айттыңыз (М. Эуезов). Өз балаларына сонша қатал ол мені кісі баласы көре ме, әлде әке-шеиіесі жок, жетім деп аяй ма, әйтеуір, буган дейін жекіп көрген жоқ еді. Мысалы, Омбының сол кездегі зор уйі — Омбы темір жолының басқармасы — Қьізылжарда жоқ (С. Мүқанов). Сөйтіп, ол Кішкене Кентай атанып кетті (М. Ғабдуллин).

в) Тыңдаушының назарын аудару үшін айтылатын сөздер: айталық, өздеріңізге мәлім, көріп отырсыз, шынында, міне, әне, қане, байқаймын, байқайсыз ба т. б. Мысалдар:

Шынында, бугін болмаса ертең, ертең болмаса бурсігуні айрьілуеа тура келетіні анық сезілуші еді (М. Горький). Байқаймын, ол мені танитын адамеа үқсайды (М. Иманжанов). Буган, айталық, таеы да екі литр су құямыз. К,асыңдамын, міне, келдім.

§ 52. Не, немене, қалай, ендеше, осы сияқты сөздер де сөйлем мүшесі болмай, айтушының (автордың) белгілі бір сезіміне байланысты қо лданыл ғанда, қьістырма сөз регінде үтірмен бөлінеді. Мысалы:

Не, бәрің осы баланы муйіздей бересіңдер? (Ғ. Сы- ланов). Осы, солдатқа, жалеыз өзім-ац кете берсем қайтеді? (Л. Толстой). Бугін қойды кеш сауып болган ба, немене, ымырт жабылып қалыпты. Арысыңды, ен­деше, арыстан жеді. Қалай, қулагың ашылды ма? (М. Әуезов).

Қыстырма бола алатын бірқатар сөздерді олардың сөйлем мүшесі болып, немесе күрделі мүшенің қүрамын- да келіл, басқа сөздермен синтаксистік байланыста тура- тын түрлерімен шатастырмау керех. Сол жақта беріл- ген қыстырма сөздері бар мысалдар мен оң жақта берілген қыстырма сездері жоқ мысалдарды салысты- рыңыз:

Рас, мен сізді бір рет Оның айтқаны рас екен. көрдім. (М. Әуезов).Мүмкін, сәл кідіре турар- Оның кешігіп журуі мүм-сыз. кін емес.Айтпақшы, бугін мен Мен саеан бірдеңе айт-Асқарды көрдім. пақшы едім.Немене, шабыныңды басар Немене айтып отырга-деп қорқамысың? ньіңды өзің тусінемісің?Несін айтасың, бұл ат Бул сөзді бурын меносы_ колхоздың әйгілі естігем, қайталап оныңжуирігі. несін айтасың.Екінші, ел алатын тә~ Екінші куні жолдың жар-сілді айттыңыз (М. Әуе- тысына келдік.зов).Әлі есімде, бір куні тауга Бала кезде естіген ер-

• г ..... 'псгілерім әлі есімде.

§ 53. Сөйлемдегі сөздермен синтаксистік байланысы жоқ қыстырма сөйлемдер көбіиесе үтірмен бөлінеді:

Үмытып барады екем, жуырда елінен Әміржан келіп қалды. Сол ниетпен кірсем, неге екенін кім білсін, мені елеген адам болган жоқ (С. Муканов). Осы кезде, Құнанбайға Жексен шаққан болу керек, әкесі Абайеа айгайлады (М. Әуезов).

§ 54. Сөйлемдегі негізгі ойды, не бір сөзді айқындау, дәлдеу, түсівдіру үшін қодцанылган қыстырма сөйлемдер не сөз тіркестері екі жағынан жақшага алы- нады (бірінші сөзі жалпы есім болса, кіші әріппен жа­зылады):

Салжігіттен (Темірбекті ол Салжігіт дейтін еді) неге қалдым? Иесі — Әбіл (әйелге бүлайша еркек атын қоюды бірінші естуім) дейтін жесір әйел (С. Му­канов). Бірақ менімен Раушанның (Рауза деп бірге оқитын жолдастары атап кеткен көрінеді) оцысында улкен айырма бар екенін сезгендеймін (М. Иманжанов).

Қыстырма сөйлем лепті не сүраулы болса, екі жағынан жақшаға алынады да, леп не сүрау белгісі жа- былатын жакшаның алдынан қойылады, жақша ішіне алынған қыстырма сөйлем кіші әріптен басталып жазы­лады:

Еміс-еміс естуімше, қьіздың бір душпаны (неге дүшпан болатыны айтпай-ақ мәлім!) қызга мен жіберетін өлеңдердің біреуін тусіріп алады (С. Му­канов).

Жақшаға алынған қыстырмамен аяқталып түрған сөйлемдерде леп, сүрау белгілері жалпы сөйлемге тиісті болса, олар жақшаның сыртына қойылады:

— Астапыралда (солай дейтін оның кейде әдеті болушы еді)!— деді Итбай (С. Мүқанов).

Жақшага алынған қыстырма сөз не сөз тіркестері бөліп кететін жердегі басқа тыныс белгілері де (үтір, сызыкша, кос нүкте) жақшаның сыртына койылады:

Шыңеыстан Жақып, Шоқан (жүртқа мәлім Шоқан Уәлиханов), Мақы, Махмет туады. Үлкендердің айту- ынша, К,азақтың әкесі (атын үмыттым)— Ноеайлы де­ген журт (С. Муканов).

§ 55. Екі қыстырма сөз қатар келгеңде, араларына үтір койылады:

Рас, меніқ байқауымша, сіздің халық ақын халық. Қысқасы, мүмкін, осы дурьіс та болар.

§ 56. Оңашаланган мүшемен келетін мысалы, айта- лық, шынында сияқты қыстырма сөзден кейін үтір қойьілмайды (бүл женівде § 70-ты қараңыз):

Көктемде жыл цустарының алды, мысалы қаз бен үйрек, келе бастайды. Географиялық атаулар, айталық тау аттары, бас әріппен жазылады.

Қыстырма сөзбен келген оңашаланган мүше жақша ішінде түрса, қыстырмадан кейін үтір қойылады:

Көктемде жыл қустарының алды (мысалы, қаз бен үйрек) келе бастайды. Географиялық атаулар (айта- лық, тау аттары) бас әріппен жазылады.

§ 57. Магынасы жагынан қыстырма сөздерге уксас келетін, дауыс кідірісімен айтылатын мынадай сөздер сөйлемнің басында не жай сөйлем ішіңде үтір аркылы бөлінбейді: ал, тіпті, дегенмен, алайда, бірак,, сонымен қатар, сондай-ақ, әсіресе, тек. Мысалдар:

Ыреызбай ішінде әсіресе осы Қараіиоқыга қызыгушылар көп болатын. Тек не буйырсаң да, тезінен бүйыргайсың. Абай бірақ қайындап кетті (М. Әуезов). Дегенмен мен жаңьілмаппын. Мен оеан кулімсірей қараймын. Ал ол өзінің келешегіне кулімсірей қарайды (М. Иманжанов). Ал Әмір божа сол балалар ішіндегі әнші, өнерлісі болып келеді (М. Әуезов). Ол тіпті көшелі кісі боп қапты (С. Мүқанов).

Ал, бірақ, алайда, дегенмен, сонымен қатар, сон- дай-ац деген сөздер жалғаулық шылау ретінде екі бірыңгай мүшенің немесе екі жай сөйлемнің арасында келсе, алдарынан үтір койылады. (§ 105-ты қараңыз).

Е с к е р т у. Бүл сөздер сөйлем басында келіп, олардаіі кейін қаратпа, қыстырма сөздер тұрса, екеуінің араларына үтір қойылады, бірақ ол үтір бүл сөздерге байланысты қойылған тыныс белгісі емес, қаратпа не қыстырма сездің екі жағынан қойылған үтірдін біреуі бо­лып саналады: Ал, Абай аға, осы бидік байлау гой (М. Әуезов). Де- геимеи, шынымды айтайыи, сізді танымай турмын. Бірақ, апа, осы екі балаңды адам етем (М. Әуезов).

§ 58. Ол — ол ма, бул — бул ма, ол — ол бол­сын деген сияқты тіркестер, кыстырма ретінде үтірмен бөлінеді: Ол — ол ма, әңгіме одан да улгая тусті.

§ 59. Сөйлем мүшелерімен синтаксистік байланысы жоқ, өз алдына жеке сөйлем сияқты қыстырма конст- рукциялардың да екі жағынан үтір койылады. Ол конст- рукциялар көбінесе қасында, ішінде, басы ...болып деген тәрізді сөздердің қатысуымен жасалады, оларды алып тастағаннан сөйлем мағынасы ойсырамайды. Мысалы:

Бір топ адам, басы Жомарт болып, егінге қарай беттеді. Газиктің рулін өзі устап, қасында Жақып бар, Жомарт келеді (Ғ. Мүстафин). Осы мақсатпен 1913 жылы патша әкімдері ел ішіндегі бір топ ақынды, ішінде Жамбыл да бар, Алматыеа айдап әкелді ("Қазақ әдебиеті").

§ 60. Жақшага алынған қыстырма сөзді не сөйлем- дерді енгізген кім екенін білдіру үшін редакция деген сөз немесе автордың инициалы қойылады. Ондайда қыстырмадан кейін нүкте мен сызықша қоиылып, редак­ция деген сөз бас әріппен жазылады да, жақша жабы- лады:

Шоқан Уәлиханов Қашқарда қалай туруы туралы былай дейді: “Қашқардың және Алты шаһардың гурпы бойыниіа, шет мемлекеттен бул елге келгендер уйле- нуге міндетті. (Кейін анықтасам, бул әдет мусылман- дар уиіін гана екен.— С. М-Л Кіий Бухара (К,аш- қария.— С. М.; имам Ханифке (мусьиімандар дуние- сіндегі төрт мәзһәптің, орысша сектаның біреуі,— С. М.; багынганмен, ...бұл арада уақытша уйлену толық кушінде екен”. Бүл мысадцардағы С. М. деген­дер — Сәбит Мүқановтың инициалы.

V. ОДАҒАЙЛАРДЫҢ ТЫНЫС БЕЛПЛЕРІ

■ § 61. Одағайлар көбінесе сөйлем басында келеді де,үтірмен бөлінеді.

Е, Ойке апаны білмеуші ме ең? Өи, Жиренше, жаңаеы осы Қодар кім? (М. Әуезов). Тәй, қылжақты

қоя тур (С. Мүқанов). Апырау, сіздің ауыл Майқудьлққа қонбаушы еді еой? (Ғ. Мүсірепов). Уа, апа, мына таудың басын қьірау шалвалы неше жыл болды? Эй, сен не айтып келесің!

Егер одагайлар сөйлем ортасыңда келсе, екі жагынан үтір қойылады: соңыңда түрса, үтір одан бүрын қойылады:

Журегім, ойбай, соқпа енді..Бугінгі дос — ертең жау,Мен не қылдым, япырмау?! (Абай)

§ 62. О деген одагайдан кейін үтір қойылады:О, жауыз Қодар! О, шіркін, шіркін! (Ғ. Мүсірепов).О деген одағайды ықшамдалган о (ол) есімдігімен

шатастырмау керек: өңгіменіц о жақ, бул жаеы; о не дегенің; о заман да, бу заман.

§ 63. Одағай сөйлемнің басыңда келіп, көтеріңкі да- уыспен айтылса, одан кейін леп белгісі қойылып, келесі сөз бас әріптен басталады:

Пәләй! Мақул-ақ! Ал ендеше мен нені айттым!? (М. Әуезов). Еһе! Сен өзің біздің қақпанеа бурын да тускен кәрі қасқыр екенсің гой (А. С. Пушкин).

§ 64. Одағай тәріздес бәсе, жә, қош, қой, қуп (бо­лады), жай, бәлем, жарайды (осы мағынадағы жақсы), мацул, болды, дурыс, бәрекелді сияқты сөздер сөйлем ішінде жүмсалған орны мен магынасына қарай оқшауланып келсе, өзге сөздерден үтірмен бөлінеді. Мы- салдар:

Қой, не де болса қалмайық енді. Жә, тоқтат, ақсақал! Бәсе, Телқара еой... Бәлем, Бөжей де осыны сезген болар. Бәрекелді, мына қызықты қара.— Мыр- за, мына аттылар не?— Жай, мына жылқыеа отарга шыгар алдында таңба бастырайын деп ем. Соеан жи- ьиіган ел,— деді Қунанбай. (М. Әуезов). Жарайды, айтам деп әкелгеңің екен. Жақсы, сынап берейін САяз би" ертегісінен).— Болады, оқиын,— деп мен уәде бердім.

§ 65. Иә (я), жоқ, мә, мәңіз сөздері де сөйлем ішіңде үтірмен ажыратылады:

Ақтаеаны ма? Жоқ, жай шошынганы ма? Иә, етің ыстьіқ, ауырган жерің бар ма? (М. Әуезов). Павлуша, сен ауырып журген шыгарсың?— Жоқ, денім сау.— Сен жатып уйьіқтасаң етті.— Иә, қазір жатам

95

(М. Горький). —*- Мә, мынаны қарай тур (С. Шэймер- денов).

Иә, жок, дегеңдер сөйлем басында келіп, ерекше екпінмен айтылса, олардан кейін леп белгісі койылады да, келесі сөз бас әріптен басталып жазылады:

Жоқ, жоқ! Жалеыз емес, мен болармын қасында! (Ғ. Мүсірепов). Кісілер тарап кеткеннен кейін, ол ГІа- велеа қарап:— Павлуша, сен социалиспісің?— деп су ра­ды. Павел анасыньің қарсы алдында тура қарап турып: — Иә! Кдйтеді?— деді (М. Горький).

Иә, жоқ дегеңдер оқта-текте сөйлем ортасында да келеді, оңдайда бүлар екі жағынан үтірге алынады:

Осы, ілім дегенің кітаптың бетінде еана ма, жоқ, мына жер бетінде де бірдеңе қалды ма?— деді Шьіганақ (Ғ. Мүстафин). Мен осыны, иә, псыпы айтып отырмын.

Иә деген сөз я, ие түрінде де, жоқ деген сөз жо түріңде де айтылады жэне солай жазылады: Жо, бізге барады (М. Әуезов).

Е с к е р т у . Сөйлем басында, кейде ортасында оқшауланып ке- летін жоқ деген сөз бен осы сөздін сөнлем мүшесі больіп келетін түрін шатастырмау керек. Әдетте жок, деген сөз сейлем мүшесі болып келгенде, сөйлемнін сонында тұрады: Бул уйде балалар жоқ. Сейлем мүшесі ретіндегі жок, сөзі елендерде жоне инверсиялы сөйлемдерде сөйлем басында да келуі мүмкіи, бірақ ол үтірмен не леп белгісімен бөлінбейді-

§ 66. Одагайлар көбінесе қаратна сезбен қатар қолданылады. Мүндайда одағай мен қаратпанын өз ара- ларына да үтір қойылады:

Ей, аққу, сәлем деші жолыкқанда (С. Сейфуллин). Пай-пай, бала-ай, сабырың-ақ соңымнан қалмады-ау (Ғ. Мүстафин). Сыналар, ей, жігіттер, келді кезің (Абай).

§ 67. Бірнеше одағай қатар келгеңде әрқайсысы үтірмен бөлінеді:

Уа, шіркін, ән деп осыны айт! А, астапыралда, со­лай ма еді?— деп Балбалага қарай қалды. Япырау, әттегенай, атын сурамаппын гой! (М. Әуезов).

§ 68. Ә деген одағай мен ә дегенше, ә дегенмен тіркестерін, әй, әу деген одағайлар мен әй (ай) дер ажа, әудем жер деген сияқты тіркестерді (олардағы ә, әй, әу деген форманттарды) шатастырмау керек: тіркес қүрамындағы ә, әй, әу дегеңдер өзінен кейінгі сөзден үтірмен бөлінбейді:

Ә дегенше жетіп келді. Оның даусы әудем жерге естіліп турды. Мен оны ә дегеннен тани кеттім.

VI. АЙҚЫНД4УЫШ МҮШЕЛЕРДІҢ ТЫНЫС БЕЛПЛЕРІ

§ 69. Оңашаланған айқыңдауыш мүшелер сөйлемнің басқа мүшелерінен көбінесе үтірмен бөлінеді. Мысалы:

Абай былтыр боқырауда, күзем үстінде, қалаеа оқуеа кеткенде, дәл осы қоныстан, Есенбайдан, кет- кен болатын. Үлжан енесіне багана, Абай ұйықтап жатқанда, бар жайды айткдн (М. Әуезов).

Өз ішінде үтірлері бар жайылма оңашаланған айқындауьпп мүшелер екі жағынан сызықшага алынып жазылады. Оңашаланған мүше үтірмен бөлінгеңде, бірыңгай мүшеге үқсап кететін жерде де сызықша қоюға болады:

Біз — Мүстафаның екі кіші баласы Ғаббас пен Шәкен, мен үшеуміз — уйден шықтық (С. Мүқанов). Біраз журген соң Асан — күндіз көп жүріп, шаршаған бала — уйықтап қалды (ЬІ. Алтынсарин). ¥лы орыс халқының бай мәдени мурасының бір саласы — оның тамаша мақалдары, мәтелдері — қазақ халқына аудар- малар арқьілы таныс болып, халык, игілігіне айналып келеді ("Қазақ әдебиеті").

§ 70. Оңашаланған айқындауыш мүше болатыңдар:а) Өзінен бүрынғы сөздің мәнін айқындап, дәлдеп

беретін және сонымен септік жалғаулары жағынан түлғалас келетін бір сез не сөз тіркесі:

“Ана романында Горький қанаушылар дуниесіне қарсы шыққан жаңа кушті, пролетариатты, көрсетеді ("Қазақ әдебиеті”). Тобықты ішіне ең алеаш келген ар­ба осы Зеренің, Қүнанбайдың кәрі шешесінің, көк ар­басы десе де болады (М. Эуезов).

ә) Ягни, әсіресе, мысалы, яки, немесе, болмаса, басқаша айтқанда, ‘ әсіресе” деген мағьшадагы көбінесе, оның ішінде, тіпті деген сөздермен басталатын тіркестер өзінің алдындағы сездің мағынасын дәлдеп түрса, онашаланған мүше болады. Жоғарыдағы сөздердің өздері жеке үтірмен бөлінбейді. Үтір түтас тіркестің екі жагынан қойылады:

ЬІлгалды жерлерде, кебінесе езен бойларында, шөп қалың өседі. Реакцияга тускен заттардың салмаеы реакция нәтижесінде шыгатын заттардың салмаеына әрдайым тең болады; бул заңды заттар сақталу

заңы, немесе Ломоносов заңы, деп атайды. Әңгімемізді искусствоныц бір турі, мысалы музыка, туралы бастайык,.

Е с к е р т у л е р . 1. Мысалы деген сөз оңашаланған мүшенің құрамында болмай, жеке қыстырма сөз ретіңде келгенде, үтірмен жалгыз өзі ғана белінеді: Мысалы, таза мыс Электр тогын жақсы еткізеді. Әрі^айсьімыз өз шаруамызбен болдык,. Мен, мысалы, кітап ок,ып отырдым.

Мысалы деген сөзден кейін қос нүкте қойылуы туралы § 95-ты қараңыз.

2. Әсіресе, көбінесе, тіпті, оның іийнде деген сөздер онашаланған мүше болатын сөз тіркестеріне емес, жалпы сөйлемге қатысты болып келуі мүмкін. Ондайда бүл сөздер ешқандай тыныс белгісімен бөлінбейді:

Ыргызбай ііиінен әсіресе осы Кдраиюқыга қызыгушылар көп бола­тын (М. Әуезов). Алматылықтар жазда көбіпесе тауга иіыгады. Олардың ішінде үй іштерімен шыгатындар да көп.

б) Есімдіктен кейін келген айқындауыштар оңашаланадьі:

Олар, жас комсомол жігіттер мен хас қыздар, тыңга аттанды. Мен, Олег Кошевой, Жас гвардия мушелерінің татарина кірерде... ант етем (А. Фаде­ев). Айтып турган мына мен, Бақбергенмін (М. Эуе- зов).

Кейде керісінше күрылған конструкция да болады, ягни есімдік оңашаланады, бірақ бүл сирек қолданылады. Мысалы:

Балалары, біз, тірі турганда, апам кедейшілікті ойлайтын кісі емес еді (С. Мүқанов).

в) Жалпы мезгілді, мекенді білдіретін пы- сықтауыштардан кейін, сол мезгілдің дәл қай кезі, сол мекеннің дәл қай жері екенін ашып көрсететін анықтауыштар оңашаланады. Мысалы:

Тунде, саған 12-де, поезд келді (түннің басқа кезі емес, дәл сагат 12-де деп айқындап түр). Қазақстан Республикасында, Алматыда, білім ордасына арналып зәулім уй салынды (білім ордасына арналған зәулім үйдің Қазақстан Республикасының басқа жерівде емес, Алматы қаласында салынғанын дәлдеп түр).

§ 71. Сияқты, ретінде, қатар, емес ( емей), тугіл деген .сөздермен келген жэне -дай, -дей, -тай, ■■ -тей жүрнақты сөздермен келген тіркестер де, оңашаланған мүше сияқты, сөйлем ішінде үтірмен бөлінеді:

Жамбыл 70-80-жылдарда, үсақ өлендермен қатар, көлемді жырлар да иіыгарады. Мен Әлти ғана емес, Сәдуақасқа да іштей қайран қап отырмын (С. Му-

қанов). Үйге кіргізу түгіл, жақьіндасуеа рщсат жоқ (Ғ. Мүсірепов).

Е с к е р т у. Бұл сөздердін белгілі бір сөйлем мүшесінің қүрамын- да түрғандағысымен шатастырмау керек. Ондайда бүлар үтірмен ажы- ратылмайды: Музгарко сияқты жан жолдасынан шал дәл і^азір умітін узе бастаган еді (Мамин-Сибиряк.) (Кандай жан жолдасы­нан?— Музгарко сияқты — анықтауыш). Горький сияқты талант букіл дуние жузіне ортак, (қандай талант?— Горький сияқты — анықтауыш). Екеуі қатар отыр. (Калай отыр?— іуітар — пы- сықтауыш).

§ 72. К,арамастан, қоспаганда, есептемегенде деген сөздерге аяқталатын тіркестер де үтірмен бөлінеді:

Аяғынын, ауырғанына қарамастан, ол шапіиаң журіп отырды. Кешігіп қалған екеуді қоспаганда, жо- рыққа аттанатын иіаңгышылар саны он алты. Жо- рьіқкд аттанатын шаңгыиіылар саны, кешігіп қалған екеуді қоспағанда, он алты.

§ 73. Оңашаланған мүше инверсияланып (әдеттегі орны ауысып) келуі мүмкін, ол күнде де сөйлем ішіңде үтірмен ажыратылады:

Муқанның баласы еой, менің былтыр өлген ағамнық (С. Мүқанов). Бүл сөйлемнің әдеттегі орын тәртібі: Мщанның, менің былтыр өлген ағамның, бала­сы гой болу керек.

§ 74. Оңашаланған айқындауыш мүше өзінің алдьін- дағы айқындайтын сөзімен септік, тәуелдік жалгаулары жағынан киыспай түрса, яғни айқындалушы сөз атау түлғада келсе, араларына сызықша қойылады да, айкыңдауыштан кейін ешқандай тьгаыс белгісі қойьілмайды:

Кулкінің иесі — қызды біз енді жақсылап көрдік (С. Ерубаев). Осы сөйлемдегі айқыңдауыш пен айқындалушы сөздер бірдей түлғада (екеуі де табыс септікте) берілсе, тыныс белгісі басқаша қойылады: Кулкінің иесін, қызды, біз енді жақсылап көрдік.

Ал айқындалатын сөзімен морфологиялық түлға жағынан қиыспай (бірдей болмай) түрса, не екеуі де атау түлғада келсе, жалқы есімнен болған айқындауыш ешқандай тыныс белгісімен ажыратылмайды:

Менің інім Марат биыл мектеп бітіреді. Оның бұл түрган қалпын ағасы Балтабектіқ әйелі Айбаладан басқа ешкім көрген жоқ (С. Мүқанов). Шойын кеуделі, аю жоталы... қара кісі Игілік би паң да, тәкаппар да емес (Ғ. Мүсірепов). Бүл сөйлемдердегі Марат, Балта-

бай, Игілік би, Айбала деген жалқы есімдер ездерінен бүрынғы інім, агасы, қара кісі, әйелі деген сөздерді дәлдеп, атап айтып айқындап түр.

VIII. БІРЫҢҒАЙ МҮШЕЛЕР МЕН ЖАЛПЫЛАУЫШ СӨЗДЕРДІҢ ТЫНЫС БЕЛПЛЕРІ

Тыныс белгілерін қоюға келгенде, бірыңғай мүше- лерді үш топқа бөліп қарауға болады: а) араларыңда жалгаулық жоқ бірыңғай мүшелер, араларыңда жалгаулық бар бірыңғай мүшелер және б) жалпылауыш сөзденн қатар келетін бірыңғай мүшелер.

§ 75. Жалғаулықсыз келген дара бірыңғай мүше- лердің араларына үтір қойылады. Бірыңгай мүшелердің санынан үтір санының біреуі кем болады.

Эр ел түс-тусындагы Ақбайтал, Көлденең, Жігітек, Шатқалаң, Бөкенші сияқты. асу-асуларга кдрай бет- теді. Абай қажымай, жалықпай ылги гана ынтыга тыңдайтын (М. Әуезов). Оля Иванцова салмақты, ауыр мінезді, үндемейтін қыз еді (А. Фадеев).

§ 76. Жалгаулықсыз келген күрделі (жайылмалы) бірыңгай мүшелердің араларына да үтір қойылады:

Боржабай орта ғана бойлы, жуантық денелі, дөңгелек бетті, қалың ерінді, жасаураған кішірек қоңыр көзді, ұйысқан қысқа қара жирен сақалды, таңқита басқан сирек мұртты, домалақтау мүрынды, қоңыр өңді кісі еді (М. Мүканов). Бірнеше орындық, көйлек-көншек салатын комод, оның үстінде кішкентаи айна, киім-кешек салынған сандық, қабырғада ілулі сағат, бүрышта екі бүрқан — міне, бар мулік осы _(М. Горький). Осы кезде дөқгелек жүзді, қызыл шырайлы, сарғылт жылтыр шашын қүлағынан асыра қайырған, жасы он сегіздерге не жетіп, не жетпеген жас' қыз келіп кірді (А. С. Пушкин).

§ 77. Жайылма (күрделі) бірыңғай мүшелердің әрқайсысының (немесе бірқатарының) өз іштерінде үтір кездесетін болса, бірыңғай мүшелердің жігіне нүктелі үтір қойылады. Мысалы:

Кдла деген аты еана болмаса, Н... қаласы еп қабат үлкен үйлер көшелерінде ғана бірен-саран кезде- сетін; өзге үйлерініқ көбі бір қабат қана қарағай үйлер болатын; шет жақтарында ағаш үйден шым үи көп кездесетін; азғана жаңбыр себелеп өтсе, көше- лерінен адам батпақтап жүре алмайтын; бірақ етек-

жеңі мол; таусымақтау жерге жалпая салынған; Сібірде көп кездесетін улкен бір деревня еді (С. Мү- қанов).

§ 78. Бірыңғай мүшелердің алдыңғыларының жалғаулары түсіп қалып айтылуы мүмкін. Ол күнде де араларына үтір қойылады:

Бөкенші, Борсақ Қызықшоқы, Қыдыр, Көлқайнарға жаппа тігіп қонды да, көшпей отырып алды (М. Әуе- зов). Жамбыл айтыс, жырларында өз заманындагы ақындардың көбінен озық екенін танытады. Ақын, драматург,. жазушылар өз иіыгармаларында иіындық өмірді суреттейді.

Е с к е р т у. Алдыңғысының жалғауы түсіріліп айтылатын екі бірыңғай мүшені сол типтес қос сөздермен шатастырмау керек. Мүндай сөздер жалпылық мағынада айтылған болса, қос сөз болады. Мысалы: Мектебіміздің ән-куй уйірмесі бар (мұнда ацгіме бір үйірме туралы, сондықтан ән-куй — жинақтаушы атау. Мектебімізде ән, күй уйірмелері қурылды деп үтір қойып жазсақ, ән үйірмесі бір бөлек, одан басқа күй (домбырашылар) үйірмесі қүрылғандығы көрінеді.

§ 79. Егер алдыңғы сын есім тікелей зат есімнің сынын білдірмей, өзінен кейінгі түтас тіркестің сынын білдіретін болса, араларына үтір қойылмайды. Мысалы:

Мен жап-жаңа алтын сағат сатып алдым. Мүнда жап-жаңа деген сын есім алтын сагат деген тіркесті анықтап түр. Колхозымызда қуатты су электр стан- циясы салынды. Мүнда да әңгіме жалпы станция емес, электр станциясы туралы. Электр станциясы дегеннін анықтауышы — су.

Мүндайда бірыңғай емес анықтауыштардың ал- дыңгылары өзі анықтайтын сөздің сыны емес, келесі анықтауыштың қүрамындагы басқа сездің сыны болып кететін қауіп болса, араларына үтір қоііылады. Мысалы:

Төңіректің бәрі де бірінен-бірі биік, қарағай жа- мылған ақ бас шыңдар (Ғ. Сыланов). Мүнда үтір қойылмаса, бірінен-бірі биік болып түрған шыңдар емес, қарагай болып шығады. Ал дүрысында шыңдар бірінен- бірі биік және олар қарағай жамылған. Кейде жазушы (не сөйлеуші) инверсия жасап, анықтауыш пен анықталушы сөздердің араларына басқа сөздерді қосып жібереді. Ол анықтауыштардың өзіне жалғас тұрған сөздің анықтауышы емес екені жазуда үтірмен, айтуда дауыс кідірісімен көрсетіледі. Мысалы:

Барлық, уйге сатырлап тиген қамшы, шоқпар уьщ, керегені шатырлата сындырып барады (М. Әуезов). Мүндағы анықтауыш пен анықталушылар барлық уй де­гендер емес, бір үйге тиген барлық қамшы, шоқпар де­ген сездер. Егер барлық деген сөзден кейін үтір қойылмаса және айтуда дауыс кідірісі болмаса, барлық деген анықтауыш уй деген сөзді анықтайтын болады. Екінші мысал: Ана, төренің Кертаңдагын мін де бар. (Р. Амангелдин). Мүнда ана деген аныктауыш төре де­ген сөзге емес, Кертаңдақ деген сөзге қатысты. Ана деген сөзден кейін үтір қойылмаса, “мына төре” емес, ана төре деген магына шыгар еді. Тагы бір мысал:

— Негып тұрсық?— Шабайын деп ем!— Кімді?— Әлгі, Кенжетайды уратын төрені (С. Мүқанов). Мүнда да әлгі деген сөзден кейін қойьілган үтір ол сөздің Кен- жетай деген емес, төре деген сөзге қатысты екенін керсетеді.

§ 80. Бір деген белгісіздік есімдігі мен соган жалгас келген анықтауыштың арасына үтір қойылмайды. Мыса­лы:

Жиренше таңертең . Қунанбай аулына бір әдемі тареыл тазы ертіп келді (М. Әуезов). Осы, саган бір айтатын сөзім бар.

Егер бір деген есімдік екі бірыңгай анықтауыштың арасында түрса, ол өзінен кейінгі анықтауыштың қүра- мына енеді де, үтір алдынан қойылады: Баягыда айла- кер, бір қу тулкі болыпты (Ертегіден).

§ 81. Бірыңғай мүшелердің арасында қайталамай- тын мен, жэне деген жалғаулықтар түрса, үтір қойылмайды. Бүлар екі бірыңғай мүшенің арасында не­месе бірнеше бірыңғай мүшенің ең соңғысының алдынан, я болмаса жүп-жүп болып түрған екі бірыңғай мүшенің арасында колданылады:

Бұлардың артында Ербол мен Баймағамбет бір бөлек келеді (М. Әуезов). Махаббат, қызыц мал мен бақ Көрінуіиі еді досқа ортак, (Абай). Ол да Байжанеа ауданның қазіргі және болашақтағы шаруасын білетін адам боп көрінді (С. Мүқанов). Ыргак, — ой мен сезімніқ, жан мен тәнніқ қосылып салар әні (Ғ. Мү- сірепов).

§ 82. Да шылауы қайталамай, екі бірыңғай сын есім, үстеулерден болған мүшенің арасында келсе, үтір қойылмайды. Мысалы:

Тәжік — қатал да тағы табиеаттың бермесін еңбегімен еріксіз алып өскен ел. Дененің бар қозгалысы белгШ бір еңбек ыргагын тауып, тез де өнімді қимылдайды (Ғ. Мүсірепов). Қызеанышқа жеңгізген жас журек кінәшыл да әділетсіз (М. Әуезов). Даусы ащы да қатал, зілді де кекті іиыгады (Г. Мүсірепов).

§ 83. Да шылауы етістіктен болган екі бірыңгай ба- яндауыпггың арасында қайталамай келсе, да-дан кейін үтір койылады. Мысалы:

Таныды да, тан, болды. Жабыларсың, таларсың да, жерсің! Бүның балдызына уйленген жандарал төрені сүйетін де, сүйейтін (М. Әуезов). Сайра да, зарла, кызыл тіл (Абай).

Е с к е р т у . Күрмаласқа енген жай сөйлемдерді байланыстырып тұрған да шылауынан кейін де үтір қойылады. Мысалы: Бір жерлерге келгенде, Биденко мен Горбунов ескі тамның тубіне бой тасалап отыра қалады да, Ваня ілгері барып жер шолып келеді (В. Катаев).

§ 84. Бір магынаны беретін, бірақ екеуі де ашық райда айтылатын күрделі етістіктің арасында келген да шылауынан кейін үтір қойылмайды. Ол етістіктер бірыңгай мүшелер болып табылмайды: олардың соңгысы өз алдына лексикальіқ мағынасы жоқ көмекші етістік болады да, алғашқысын көсемше түлгасына салып айтуга келеді. Мысалы:

Сол кезде сен егеуді ал да жонел.— Сен сол кезде егеуді ала жонел. Жат та қой, бар болганы сол.— Жатып ал, бар болганы сол. Шал шанасынан секіріп тусіп, жугіре басып, жаяу жүрді де отырды. Шал ша­насынан секіріп тусіп, жугіре басып жаяу жүріп отырды. Мың жьии;ым кдтар турып су ішетін суат ойылды да к.алды.— Мың жьиіқым қатар турып су ішетін суат ойыла к,алды (барлық сейлемдер “Ер- тегіден”). Дауыл көтерілді де, төңірек уйытқыган қалың қар болды да кетті (С. Мүқанов). — Дауыл көтерілді де, төңірек уйытқыган қалың қар болып кетті.

§ 85. Да жалгаулығы әр бірыңғай мүшеден кейін қайталап келсе, үтір қойылады:

Көңлім қалды достан да, дұшпаннан да (Абай). Жер де, кок те туп-тунык,, к,ап-к,ара (С. Мүқанов). Бала қыран алғыр да келеді, албырт та келеді (Ғ. Мү- сірепов.

§ 86. Не, немесе, я, яки, әрі, әлде жалгаулықтары эр бірыңғай мүшенің алдынан қайталап келгенде, бірыңғай мүшелердің араларьпіа үтір қойылады. Мысалы:

Теріскейден соққан желдің екпіні әрі күшті, әрі суық (С. Мүқанов). Я алшымнан, я тәйкемнен түсетін күннің есігі бугін аилылгандай (Ғ. Мүсірепов). Айтып түрганың әлде шын, әлде өтірік. Ендеше әрі сұлу, әрі ірі, әрі жорға бурыл атты мініп журу қандай тома­та! (С. Мүқанов).

§ 87. Не, немесе, я, яки, әрі, әлде жалгаулықтары қайталанбай, екі бірыңгай мүшенің арасында түрса, үтір қойылмайды. Мысалы:

Есін жиғанын не оянғанын Асцардың өзі де білмейді (С. Мүқанов). Бұл жердің топырагы — қүнар- лы әрі қара топырақ. Бугін біз киноға немесе театрға барамыз. Ол жолдасының сөзін қорқынышпен әрі қүмарланып тыңдады.

Е с к е р т у л е р . 1. Бұл ережені немесе, яки жалғаулықтарының оңашаланған мүшеніц қүрамына келген жағдайындағы тыныс белгісімен шатастырмау керек. Ол туралы § 70-ты қараңыз.

2. Бұл жалғаулықтар қайталанбай, қүрмалас сөйлемдегі екі жай сөйлемнің арасында тұрса, аддарынан үтір қойылады. Мысалы: Мундагылар егін басына барады., немесе егіс басындагылар мунда ке- леді.

§ 88. Бір сөз бірдей не әр түрлі түлғада қайталап айтылса, араларьгаа үтір қойылады. Олар катар да, ара- ларына сөз салып та келе береді.

Лаула, жан, костёрден от, лаула, лаула! Келіндер, кел, балалар, от жагуга! Жүйткиді поезд, жүйткиді! (Н. Байғанин). Жантық-ай, бері келші, бері (Ғ. Му- сірепов). Малга апарып салсам, сиыр екеш, сиыр да мурнын шуйіріп жемейтін ("Аяз би" ертегісінен). Ол уйінде отырса, отырсын. Сапой болса, болсыншы. Мол­даван оқымасақ, оқымай-ақ қой, илырагым (С. Мү- қанов). Бүларды дефиспен жазылатын қос сөздермен ша­тастырмау керек.

§ 89. Екі бірыңғай мүшенің арасында келетін бірақ, дегенмен, алайда, сонда да деген жалғаулықтар мен сондай-ақ, сонымен бірге деген тіркестердің алдынан үтір койылады. Мысалы:

Абай өлендерінде, сондай-ақ публицистикалық әңгімелерінде баланы тәрбиелеу деген мәселеге умсен мән берді.

§ 90. Бірыңғай мүшелердің әрқайсысынан кейін сүраулық шылаулары, болсын деген сиякты сездер кайталап келе береді, мүндайда бірыңғай мүшелердің араларына үтір қойылады:

Тал-терегі болсын, тау қайыңы — қисықиіа қызылқайың болсын — барлыгы да көктеп жайнап тур (М. Әуезов). Желдің бе, қасқырлардың ба — әлдененің улыган уні жер-көкке сыймай турган сияқтанды (С. Мүканов).

§ 91. Ун жоц, тун жоқ; узын арқан, кең тусау; бір сырлы, сегіз қырлы; апы кіріп, купі иіыгып; алты аласы, бес бересі; кун демей, тун демей; о жақ, бу жагы сиякты күрделі қос сөздердің арасына, бірыңғай мүшелерге қойылғаңдай, үтір койылады. Мысалы:

Ол бір сырлы, сегіз қырлы жігіт еді. Крс салт атты үн жоқ, түн жоқ журіп келеді. Ол әңгіменің о жақ, бү жағынан бір иіыгып отыр.

§ 92. Жалпылауыш сөз бірыңғай мүшелерден бүрын түрса, жалпылауыш сөзден кейін кос нүкте койылады. Бірыңғай мүшелерден кейін сөйлем аяқталмаса, бірыңғай мүшенің ең соңғысынан кейін сызықша койылады:

Үш-ақ нәрсе — адамның к,асиети ыстық қайрат, нүрлы ақыл, жылы жүрек (Абай). Бүл өлең жолдары- ның қара сөзбен айтылатын конструкциясы мынадай бо­лар еді: Адамның қасиеті — үш-ақ нәрсе: ыстық қайрат, нурлы ақыл, жылы жүрек. Мүнда жалпылауыш сөз — үш-ақ нәрсе (баяндауыш). Бүл сөйлем бірыңгай баяңдауыштармен аяқталып түр.

— Бул уйдің жаны неиіеу?— деді Итбай сөз бас- тау уиіін.— Үшеу: Балтабек, қатыны, қарындасы,— деді Буркітбай (С. Мүканов). Бул сөйлемнің толық турі: Бул уйдің жаны ушеу: Балтабек, қатыны, қарындасы болар еді.

Сөйледі Жамбыл бәріңе:Жасың менен кәріңе (Жамбыл).

Е с к е р т у. Жалпылауыш сөзді бірыңғай баяндауыштардыц алды­нан келген бастауышпен шатастырмау керек. Сырт қарағанда жалпы­лауыш сөз сияқты болып көрінетін бастауыштан кейін қос нүкте қоюға болмайды. Ол үшін сөйлемніц бастауышы мен баяндауышын іздестіру керек. Мысалы, Көмірдің квп шьаатын жерлері — Украшш- дагы Донбасс, Шыгыс Сібірдегі Кузбасс, Кдзак,стандагы Караганды деген сөйлемде бастауыш — жерлері, одан кейінті сөздер — бірьщғай баяндауыштар. Ал осы сөйлемді Көмірдің көп шыгатын жерлерй Ук- раинадагы Донбасс, Шыгыс Сібірдегі Кузбасс. Кдзақстандагы Караганды — ТМД елдерінің байлыгы болып табылады деп взгертсек,

бүл сөйлемде жерлері — жалпылауыш сөз, одан кейінгілер бірынгай бастауыштар, баяндауыш — байлшы болып табылады деген сөздер болып шығар еді. Сондықтан алғашқы мысалда баяндауыиггары да атау түлғадағы зат есімнен жасалғандықтан, жерлері деген атау тұлғадағы бастауыштан кейін сызықша қойылады. Екінші мысалда жерлері деген жалпылауыш сөзден кейін қос нүкте, бірыңғай мүше- лердің аяқталған жеріне сызықша қойылады.

§ 93. Жалпылауыш сөз бірыңғай мүшелерден кейін келсе, жалпылауыш сөзден бүрын сызықша қойылады. Бірыңғай мүшелерден кейін жалпылауыш сөз болып ке- летівдер, көбінесе, бәрі, барлыгы, баршасы, куллісі, бірі деген есімдіктер және сан есім аралас баска есімдер бо­лады:

Ортасында Қуңанбай, Бөжей, Байсал, Кдратай, Сүйіндік, Майбасар — бәрі бар (М. Әуезов). Жылаган Тогжан, жылаган Бөжей қыздары, барлық қаралы көиі ... қаралы киім, түл ат — баршасы осы барлық қауымның қайгысын да Абайга өзгеиіе терең тусіндірді (М. Әуезов). Жандармдар қораны, шардақты — бірін к,оймай тінте бастады (М. Горький). Алма, Жа- нат — екі қыз бір анадан тугандай, бір қалыптан иіықкандай, бір ауьиіда ер жетті (Ғ. Мүстафин). Көбі шалдар, өзгелері жастар — он шақты адам қатарласа сөйледі (Г. Мүсірепов).

Жинақтаушы мәвде қолданьілған кейбір зат есімдер де, оның ішіңде мөлшерлі сан есіммен келгендері де, жалпылауыш сөз бола алады:

Екі ақсақ, бір жел аяқ — үш боздақ енді базарга кдрай бет алдьіқ (Ғ. Мүсірепов).

Е с к е р т у. Жалпылау сан есімдерінен болған жалпылауыш сөзден бүрын сызықша қойьілмайды: Іийнде отырган Мәкіш, Салта- нат, Ербол үшеуі Абайга царсы қуана умтылысты. Мәкіш, Ербол екеуі Абаймен қушақтасып амандасты (М. Әуезов).

§ 94. Бірьщгай мүшелер мен сшардан кейія келетін жалпылауыш сөздің арасыңда кыстырма сөз (не қыстырма тіркестер мен сөйлем) түрса, қыстырма сөзден бүрын сызықша, соңынан үтір қойылады. Мысалы:

Электр станциясының салынып біткен мерекесіне арналган митингіге жас та, кәрі де, оқуіиылар да, бөбектер де — қысқасы, ауыл адамдарының бәрі тегіс келді-

§ 95. Бірыңғай мүшелерден бүрын түрған жалпыла­уыш сөзден кейін мысалы, атап айтқанда деген сөздер 106

келсе, сшардыц алдарынан үтір, соңынан қос нүкте қойылады. Мысалы:

Бірсыпыра ірі өзендеріміз, мысалы: Лена, Обь, Ени­сей — Солтустік Музды мухитқа қуяды. Адам бала- сыньің тамаша қасиеттері, атап айтқанда: табанды- лық, ерлік, қайсарлық — оның бойынан табылады.

§ 96. Көбінесе бірыңгай мүшелерден кейін келетін тагы басқалары, тагысын тагылар, тагы сондайлар деген сөздердің толық не қысқарған түрлері келсе, бүлардан бүрын, ягни бүлардың алдынан үтір койылмайды, өйткені бүл жердегі “тагы” сөзі жәңе де­ген жалгаулықтың қызметін атқарады. Мысалы:

В. В. Радлов, Н. Ф. Катаное, С. Е. Малое,Н. А. Баскаков т. б. галымдар туркі тілдерін топ- тауда қунды еңбектер берді (К. Аханов). Мыналар элемент болады: оттегі, темір, кукірт, сынап, цинк, мыс т. т.

VIII. ҚҮРМАЛАС СӨЙЛЕМДЕРДІҢ ТЫНЫС БЕЛГІЛЕРІ

• / § 97. Бір мезгідде немесе бір-біріне үласа болған істі білдіретін, салаласа қүрмаласқан жай сөйлемдердің арасына үтір қойылады:

Итбай мен Горбунов дойбы ойнап отыр еді, тере- зеден айгай иіықты (С. Мүқанов). Қартайдық, қайгы ойладык,, ұлгайды арман (Абай). Кенет Сережка Валя­ный, қолынан устай алды, екеуі уйдің жарына жабысып тура қалды (А. Фадеев). Осы минутта қайнаган са- мауыр көтеріп қожайын кірді, мен бастауилымызды иіайга иіақырдым, мужик төмен тусщі (А. С. Пуш­кин). Тас еді, иіаң еді, азап еді, кір еді, енді, міне, мыс болып журіп кетті, куміс болып кейін оралады (Г. Мүсірепов).

§ 98. Магына хағынан іліктес болғанмен, азды-көпті бөлектеніп түратын, көбінесе ез ішінде үтірлері бар жай сөйлемдердің арасына нүктелі үтір қойылады. Мысалы:

Суйінбай: ‘Кедей журтының тілін жақсы ұгын; өзіңнің әдемі жырыңмен тек халқыңа гана қызмет ет; шыңырау қудьщтың терең түбінен су алгандай, жырыңды журегіңнің терең қрйнауынан шыгарІ’ — деді (Жамбыл).

Қсиақстан өлкесі Нелер завод салынган;

Неше жылгы көмбенің Тыныіитыгы алынган;Байлыеы теуіп сыртына Жондарынан жарылган;Отан үшін қажеттіңБар керегі табылган (Н. Байғанин).

7 § 99. Жалғаулықсыз салаласқан жай сөйлемдер бір- біріне түсінік болып, яғни соңғысы не соңғылары ал- дыңғы сөйлемнің мазмүнын ашып түрса, араларьша қос нүкте койылады. Мысалы:

Аюлар уйде жок олар орман іиііне серуенге кеткенеді.

Қрс нүкте түсіндіріліп тұрған сөйлем мен түсінік болып тұрган сөйлемдердің арасына қойылады, ал түсінік болып түрған сөйлемдердің өзі бірнеше жай сойлем болуы мүмкін, онда олардың араларына үгір қойылады. Мысалы:

Қуттыбай ауылы куздікке екі жарылып қонды: төрт-бес уй Алатаймен бір бөлек, бес-алты уй Асан- мен бір бөлек. Аеайынды бул ушеуінің жас мөлшерлері бір-біріне жақын: Балтабек жиырма алтыда, Темірбек жиырма төртте, Кенжетай жиырма екіде. Мінезі де денесіне щсас: орныгып отыра да алмайтын, үқыптап іс те істей алмайтын сабырсыз, қайгыга да, қуанышқа да шыдай алмайтын куйгелек, жоққа шы- тырлай қалатын тыеыз, өзінен басқаның ісін унат- пайтын кінәмшыл, басқаеа жақрыльіқ қьілмайтын қызганіиақ (С. Мүқанов).

§ 100. Қүрмаласқа енген жай сөйлемдерді байланыс- тырып тұратын бірақ, сонда да, алайда, сондыцтан, де­генмен сияқты жалғаулықтар түсіп қалып айтылғанда, олардың орнына үтір мен сызықша қойылады:

Үйде шешен,— дауда жоц (Мақал). Тұрайын деп еді,— тура алмады.\Есіктің киізін олай итерем, булай итерем,— ашылмайди (С. Мүқанов). Аяп келдім,— айта алмадым (Ғ. Мүсірепов). Елге мойнымды со­зам,— көрінбейді. Мақайеа мойнымды созам,— дәнеңе жок, (С. Мүқанов). Біз Алатаудай ел едік,— теңемек болды ойга жау (Жамбыл). Аягы жок,,— журеді, аузы жок*— сөйлейді (Жүмбақ).

§ 101.\ Өйткені, себебі сияқты жалғаулықтар түсіп қалып жасалган салаластарда жай сөйлемдердің арасына қос нүкте қойылады. Мысалы:

Мен жиналып улгеретін болдым: пойыз кешке журеді екен. Салган әні жан-дуниемізді балқытты: дау- сы аса әсем екен.

§ 102. Салаласқа енген жай сейлемдегі іс шүғыл болса, немесе біріндегі іске екіншісіндегі қарама-қарсы қойылып айтылса, араларына сызықша қойылады. Мыса­лы:

Тептім — терекке иіықтым (Жүмбақ).Толқып теңіз бір уақытта Сарқырап кеп шайқалды ол —Қалып крйды жаеада солОтыз уш ер кіл қаһарман (А. С. Пушкин).

Ти десем — тимейді, тиме десем — тиеді (Жумбак,). Айтты — көндім, алды — бердім, ендіөкіндім, өзіме аз (Абай).

§ 103. Да (де, та, те), әрі, не, немесе, яки, біресе, бірде жалғаулықтары салаласқа енген жай сөйлемдердің әркайсысында қайталап келсе де, қайталамай келсе де, жай сөйлемдердің арасына үтір қойылады. Мысалы:

Біз Балқашқа баратын поезды куттік те, ол Пет- ропавл поезымен со куні кешке Алматыга аттанды (М. Иманжанов). Кун де шьщты, біз де турдық: Біресе себелеп жаңбыр жауады, біресе қиыріиак/пап қар жауады.

§ 104. Салаласқа енген жай сейлемдердің арасында және жалғаулығы түрса, үтір қойылмайды: Мысалы:

Үйге берілетін тапсырмаларды оқушылар өз бет- терімен орындай алатын болсын және ол жат- тыгулар улкен болмасын. Бул биенің қүлыны да өзіне тартқан бурыл болады және бұл бие ерте құлындайды (С. Мүқанов).

§ 105. Салаласка енген жай сейлемдер бірақ, өйткені, сондықтан, дегендей, алайда, әйтсе де, ал деген жалғаулықтармен байланысса, үтір сшардан бүрын қойылады:

Жарты сагаттан кейін атқа қондым, ал Савельич қала адамдарының бірі тегін берген көтерем ақсаеына мінді (А. С. Пушкин). Журт Павелді қоршап тоцтай қалды, бірақ ол алга жарып шықты (М. Горький). Кун бұлттанып-ак, тур еді, алайда жауа крймады.

Бірақ, өйткені, сондықтан, дегенмен, алайда, әйтсе де, ал деген жалғаулықтар жеке сейлемнің басыңда кел­се, сшардан соң үтір қойылмайды. Кейде бірақ, деген­мен, алайда жалғаулықтары жеке жай сөйлемнің ортасыңда келулері мүмкін. Оңда да алды-артынан үтір қойылмайды. Мысалы:

Асқар узақ уақыт уйьіқтай алмады. Бірақ жатқан қалпынан тырп етіп қозгалган жоқ (С. Мүқанов). Сондықтан да соңгы бір-екі кун бойында Татьянаны ақын өз елінің тілімен сөйлете бастап еді (М. Әуе- зов). Анық-ақ көрген кісім. Ал сонда қайда көрдім. Суйген қызымды қолтықтап, мен өз елімнің кең гагцрсічде лягымды алшақ басамын. Алайда айналамда не болып жатқанына көзімді жума қарайтын па- рьіқсыз, тогышар жан мен емес (М. Иманжанов).

Е с к е р т у. Ал, бірак,, дегенмен, алайда, вйткені, сондықтан де­ген жалғаулықтар сөйлем басында келіп, олардан кейін оқшау сөздердіц бірі тұрса, жалғаулықтардан сок үтір қойылады. Бірақ ол жалғаулыққа байланысты қойылған үтір болмайды, оқшау сөздіц ал­дынан қойылған үтір болады. Мысалы: Бірақ, шынында, олай емес- ті, Серёжка адастырмайтын (А. Фадеев). Ал, шырақ, әңгімеңді айта бер. Дегенмен, сайып келгеңде, еңбек адамымен угысу да, дос- тасу да, сырласу да оңай орайласатыны аньік, (М. Иманжанов).

Ал, бірак,, дегенмен, алайда жалғаулықтары қатар келгенде, өз араларына үтір қойылады: Ал, бірақ “білімсізбін" деп өзіңізді өзіңіз әдейілеп кемітуіңізгг жол болсын (М. Иманжанов). Бірақ, дегенмен өзі қорықпайтын бала екен. Ал, дегенмен әңгімеңді айтып квр.

§ 106. Қүрмаласқа енген алғашқы екі-үш немесе одан да кеп сүраулы сөйлемдердің арасына сүрау белгісі емес, үтір койылады.

(Қ,арт) унсіз турып қалган екі жас сөйлессін деді ме, әлде жылқыны аралап қайтқысы келді ме, Бо- раилкд иыеын көтерді де, ылдига қарай жорта жөнелді (М. Иманжанов). Сам жамырай бастаганы ма, жоқ, батар куннің жауын бұлты. арқылы себездегені ме, әйтеуір, батыс жақта, көкжиек устінде саргыш мунар сәуле бар (М. Әуезов).

§ 107. Сабақтаса қүрмаласкан жай сөйлемдердің араларына, негізінен, үтір койылады. Мысалы:

Сол жылы Есіл мол тасып, жаз жаңбыр да жауып, егін мен шөп тамаила көп шықты. Ойы унамды шык^асын, Ботагөз қуанып кетті. (С. Мүканов). Білсең, отыр (Ғ. Мүсірепов). Баймагамбет турып есікті -аіиқанда, ар жагында тыстан қайтып келе жаткдн Әйгерім көрінді (М. Әуезов). Жердің устіндегі

Ер Төстік жердің астына тусті дегенге, соның ж°л~ дасы болайын деп, жолын тосып журген адаммын ("Ер Төстік” ертегісінен).

Әдетте шартты бағыныңқылы сзбақтастың жай сөйлемдерінін арасына үтір қойылады. Ал баяңдауышы шартты райдан жасалған бағыныңқы сейлемге ерекше мән беріле айтылса, немесе басыңқыдағы іс шүгыл, күтпеген уақиғаны білдірсе, сызықша қоюға болады:

Үрса — қулашы, сыбанса — білегі, ашылса журегі, түйсе — жудырыеы көз тойдырады (Ғ. Мүсірепов). Бүл сөйлем төрт сабақтастан қүралган қүрмалас. Әр сабақтастын өзі толымсыз бір бағыныңқылы, бір басыңқыдан қүралган. Ол урса — қулашы көз тойдырады, ол сыбанса білегі көз той­дырады... Тағы бір мысал: Көзімніқ оты жарқ ете қап, дуылдай жөнелген мурнымды алақаныммен тоса қойып ем, жып-жылы бірдеме соргалай жөнелді, байқасам — шубырган қан! (С. Мүқанов).

§ 108. Бағыныңқы сөйлем басыңқының ортасында келсе, үтір екі жагынан койылады. Мысалы:

Абай, Әбдірахман атқа мінетін болған кезде, уйден бірге ере іиықты. Оспан, Жиренше қой деген сайын, сақ-сақ куліп, иттерін өіиіктірді. Ол бұл жерге, Абай- ды керек еткен адвокат келсе, не тергеуші начальник келсе ғана, кіретін (М. Әуезов). Көңілің, суын ішсең, ашылады (Ы. Алтынсарин).

§ 109. Бастауыш екі жай сейлемге ортақ болса, ол қайсысымен айтылып түрса, сонысына қатыстырылады: Абай Қарқаралыдан қайтқан соң, атқа мініп ел ара- лаеан жоц (М. Әуезов). Немесе: К,аркдралыдан қайтқан соң, Абай атқа мініп ел аралаеан жоқ. Ал осы сөйлемнің тыныс белгісін: Абай, Қарқаралыдан қайтқан соң, атқа мініп ел аралаган жок, деп қою дүрыс емес.

§ 110. Түлгасы жагынан багыныңқылы сөйлемнін баяндауышына үқсас болып келетін сөздері бар сейлемнің бәрі бірдей қүрмалас бола бермейді. Сон- дықтан ондай сөйлемдердің тыныс белгісін қүрмаласпен шатастыруга болмайды. Олар:

1. Божа деген сөзбен келетін күрделі бастауышты немесе күрделі анықтауышты сөйлемдер. Мүндайда болса деген сөз алдындағы сәздің магынасын баса, айырып атау үшін қолданылады жэне оны алып тастаганнан

111

сөйлем мағынасы ақсамайды. Демек, мүвдай күрделі мүшелерден кейін үтір қойылмайды. Мысалы:

Ал Әмір болса сол балалар ііиіндегі әнші, өнерлісі боп келеді (М. Әуезов). Мүнда Әмір болса деген тіркес — күрделі бастауыш. Бүл сөйлемді: Ал Әмір сол 6алалар ішіндегі әниіі, өнерлісі боп келеді деп, болса сөзін түсіріп айтқаннан сөйлем мазмүны өзгермейді. Меніқ болса муршам жоқ — Менің муршам жоқ. Бүл сөйлемде менің болса тіркесі — күрделі анықтауыш. Жол болса жалгыз аяқ — Жол жалгыз аяқ. Мүнда жол болса сөздері — күрделі бастауыш. Осы мысалдар- ды бағыныңқысының баяндауышы болса деген сөзбен келген мына қүрмаластармен салыстырыңыз:

Той болса, тон киелік, жүр, баральіқ (Абай). Мүнда той болса деген сөздер — ез алдына багыныңқы сөйлем: той — бастауышы, болса — баяндауышы. Сон- дықтан багыныңқы сөйлемнен соң үтір қойылады. Ауру адамдар болса, дәрігер күн-тун демей емдеп, әбден жа- зылганша дамыл көрмейтін. Мүнда да бірінші сөйлем — багыныңқы: адамдар — бастауышы, болса — баяндауышы. Демек, бүл жерде үтір керек.

2. Болмаса деген шылаумен келген сейлемдер. Олар- ды да баяндауышы болмаса деген болымсыз етістіктен жасалған бағыныңқы сөйлемдермен шатастырмау керек. Екі бірыңғай мүшенің арасыңда келген болмаса шылауы (немесе дегеннің синонимі) үтірмен ажыратылмайды:

Сен кітап болмаса газет оқи тур — Сен кітап не­месе газет оқи тур. Ол бүгін болмаса ертеқ келеді — Ол бүгін немесе ертең келеді. Болмаса сөзі бағыныңқының баяндауышы болып келгенде, оның мағынасы “жоқ болса” дегеңді білдіреді: Сен, кітап бол­маса, газет оқи тур. Сен, кітап хоқ болса, газет оқи тур. Лиризм болмаса, эпопея мен драманың прозалыгы. куіиті болар еді (В. Белинский) — Лиризм жоқ болса, эпопея мен драманың прозалыгы куиіті болар еді

3. Себеп-салдар пысықтауыштар мен себеп-салдар бағьіныңқыларды шатастырмау керек. Эр сөйлемнің өз алдына бастауыш, баяндауыштары жоқ болса, пы- сықтауыш болады да, үтір қойылмайды. Өз алдына бас­тауыш, баяндауыштары бар болса, қүрмалас сейлем болады да, үтірмен ажыратылады. Мысалы:

Бөжей коп арбасқандықтан, К,унанбай тәсілін тукпірлей танушы еді (М. Эуезов). Машина қатты жүргендіктен, біз жолдың жартысынан көбін алдық.

Бүл екі сөйлемнің алдыңғысында көп арбасқандықтан деген сездер — пысықтауыш, өйткені мүңда бір-ақ бас­тауыш бар (Бөжей), баяндауышы — танушы еді. Екінші мысалда қатты жургендіктен — бағыныңқының баяндауышы, бастауышы — машина, басыңқының баян­дауышы — көбін алдық, бастауышы — біз.

Мына сөйлемдерді салыстырыңыз:Ол үялғаннан қып-қызыл болып кетті. Ол

үялғандықтан, мен әрі қарай үндемедім. Сенің кел- геніңе қуанып қалдым гой. Мәз болады болысың, арқага үлық қаққанға (Абай).

4. Дегенде деген сөзбен келген күрделі мүшені баян­дауышы сол сөзден жасалатын басыңқымен шатастыр­мау керек. Күрделі мүше үтірмен бөлінбейді. Мысалы:

Сен дегенде ойым таза. Бүлдірген дегенде Абай да елец етіп сурастыра бастап еді (М. Эуезов). Бүларды мына қүрмалас сөйлеммен салыстырыңыз: Командир: “АтыцдарГ— дегенде, біз де оцты жаудырдық.

5. Түлгасы жагынан қүрмалас сөйлемнің багынңқысы сияқты мынадай түрақты тіркестердін соңынан да, өз іштеріне де үтір қойылмайды: не болса да, қалай болса солай, бірде болмаса бірде, бір куні болмаса бір күні. Мысалы:

Бірақ Дәркембайдың бул ушін неге болса да іркілмей басатыны Абайдың өзіне мәлім (М. Әуезов). Мен қайда болса сонда әлі кунге дейін басқа біреудің қулшылыгында жүрмін ("Аяз би" ертегісінен). Баласы мен Андрейді бір күні болмаса бір күні тутцын к,ып әкетулері мумкін екенін тусінген ана кейде осылай болса екен деп те тілейді (М. Горький).

6. Түлгасы жагынан багыныңқы сөйлемге үқсас таң ата, таң саргая, кун шыга, ымырт уйіріле, қас қарая деген тіркестер сөйлем ішіңде үтірмен бөлінбейді, өйткені бүларды ез алдына багыныңқы сейлем деп санауға болмайды; бүлар бастауыш, баявдауышқа бөлінбейді де (не қарая? немесе қас қайтіп? деп сүрақ қоюға болмайды), түтасымен қашан? деген сүрақка жа­уап беретін күрделі мүше болады. Мысалы:

Таң сарғая қореанның артына керуендер жиналды (Л. Толстой). Біз мунда қас қарая келдік. Жастар ымырт үйіріле клубқа жинала бастады.

Бүларды мына қүрмаластармен салыстырыңыз:

Март туа, біздіқ елдің қысьтда иіуақты кун баста- лады (С. Мұқанов). Үлкендер үйден шыға, жастар да жиналып қалды.

§ 111. Дауыс кідірісі бар жердің бәрі қүрмалас сөйлем бола бермейді. Мысалы, алдыңда күрделі әрі жайылма және көбінесе есімшемен бітетін анықтауышы бар сөздерді айтқанда, дауыс кідіреді, бірақ үтір қойылмайды. Мысалы:

Осындай орасан сұлу табиғаттың құшағында туып, балалығын Шортандының түпсіз терең көліне сүңгумен, меруеттей қүмына аунаумен, текшелі таста- рына өрмелеумен өткізген Асқар ер жеткен соң туган тауының сулулыгымен қанагаттанбайды (С. Мүқанов). Бүл шақтарда недәуір қартайып қалған Үлжан баласы- нық жузінен көзін алмай, көп қарады (М. Әуезов). Кен- жетай келді деп ойлаған Ботагөз оны қарсы алмақ боп үйден иіықса, есік алдында Айбала жур екен (С. Му­канов).

Өлеңдерде, көбінесе, тармақтың соңы паузамен айты­лады, бірақ тиісті жерінде болмаса, тармақ (жол) сайын үтір қойыла бермейді- Мысалы:

Әп-сәтте оган әсем акдуТаеы шашып бурікті су (А. С. Пушкин).Бар тәнін жулдыз жапқан барқыт тундеКомбайнеа кузетші шалмен біргеДалада отырдым мен. ҚулагымдыБірдей сап шал сөзіне, басқа унге (С. Мүқанов).

у § 112. Тізбек сонда, сонигалық, сонша, сондай, сол, мынау, 'іынадай, себебі деген сөздермен аяқталып, әрі қарай өз алдына сөйлем болып кегсе, бүл сөздерден кейін қо£ нүкте қойылмай, сызықша қойылады. Мысалы:

Горькийдің данышпандығы сонда — ол өз заманы- ның негізгі мақсатын, міндетін терең және толык, тусіне білді. Мақал-мәтелдердің ықшам болатын се­бе® — олар келелі ой, кең мазмунды бір-ақ ауыз сөзбен айтып, “тоқсан ауыз сөзді тобықтай түюС керек. Қойнына салған хаттық оған ыстықтығы сон­ша — төс қалтасында қагаз емес, тірі Дәулеттің согып турган журегі сияқты (С. Мүқанов).

IX. 'ІӘЛ СӨЗДЩ іЫНЫС ОІ.ЛГІЛЕР1

§ 113. Төл сөз екі түрлі қолданылады: бірі — төл сезді текст ішінен бөлмей, абзацсыз (жаңа жсшсыз) қоддану, екіншісі — төл сөзді абзацпен бөліп тастау.

Бірінші жағдайда төл сөз тырнақшаға алынады, екіншіде сыЗықша арқылы жазылады:

Әкей оқта-текте иыгын қозгап қалып, кубірлеп сөйлеп те қояды: “Генерал-поручик!.. Ол менің ротам- да сержант қана еді! Содан бері көп-ақ өткені ме?..” (А. С. Пушкин).

— Асан үйінде екен,— деді біреу жугіріп кеп.— Қалима ше?— О да үйінде (С. Мүқанов).§ 114. Төл сөз бен автор сөзінің орналасу тәртібіне

қарай тьшыс белгілері былайша қойылады:1. Әуелі төл сөз, одан кейін автор сөзі келгеңде,

төл сез екі жағынан тырнақшаға алынады да, автор сөзінен бүрын, төл сез болып түрған сөйлем хабарлы болса, үтір мен сызықша; лепті болса, леп белгісі мен сызықша; сүраулы болса, сүрау белгісі меи сызықша қойылады. Сондай-ақ кеп нүкте мен сызықша да койылады. Мүндайда үтір тырнақшаның сыртына койылады, ал сүрау, леп белгілері жэне кеп нүкте тыр- нақшаның ішіне койылады:

“Муны мен бурын бір жерден көрдім ,— деп ойлады уста.

“Муны мен қайдан көрдім?”— деп ойлады уста.“Муның кім екенін қайтсем де білуім керекГ— деп

өзіне серт берді уста.“Бул кім болды екен, әлде...”— деп ойлай бастады

уста.Сызыкшаға алынып жазылуға тиісті төл сөздердін

тыныс белгілері де дәл осыңдай. Тек олар екі жағынан тырнақшаға алынбайды. Оның орнына төл сөздің алдына сызықша койылады да, жана жолдан басталып жазыла­ды:

Кісілер тарап кеткеннен кейін, ол Павелеа кдрап:— Павлуша, сен социалиспісің?— деп сүрады (М. Горь­

кий).2. Сейлем тырнақшаға алынған төл сөзбен аяқталып

түрса, нүкте тырнакшаның сыртынан, ал леп, сүрау белгілері мен коп нүкте тырнақшаның ішінен қойылады:

Ұстаның ойлаеаны: “Мен муны бір жерде көрдім”.Ұстаның ойлаеаны: “Мен муны қайдан көрдім?”

3. Автор сезі тол сөздің ортасыңда келгенде, тыныс белгілері төрт түрлі қойылады:

а) Автор сезі төл сез болып түрған түтас сейлемді екіге бөліп түрса, автор сезінің алды-артьшан үтір мен сызықша койылады. Тел сөздің екінші жартысы кіші әріптен басталып жазылады. Мысалы:

— Мені,— деді Амантай далаеа шыққан Аскдр- га,— губернатор шақырған екен. Еріп хүрші, шы- рағым. (С. Мүқанов). “Я,— деп ойлады, шелегін босаеага қойып ...далаеа шыққан Айбала,— қуанатын жөні бар”.

ә) Екіге бөлінген төл сөздің бірінші жартысы өз ал- хабарлы сөйлем болса, автор сезінен бүрын үтір

мен сызыкша, автор сезінен кейін нүкте мен сызыкша койылады. Төл сөздің екінші жартысы бас әріптен бас­талып жазылады. Мысалы:

— Трест жанып хатыр,— деді Валя келтесінен, даусын көтере сөйлеп.— Мама, мен барып үйықтаймын (А. Фадеев).

— Жоғары шық,— деді уйге кірген Асқарга Балта- бек.— Ағаңның қолына су күй, қалқам Ботагөз.

— Амантай да бірге келді,— деді Асқар қалтасынан сәби Амантайдың суретін Ботагөзге усы- нып.— Жолда көрдім, аман! (С. Мүқанов).

б) Екіге бөлінген тел сөздің бірінші жартысы лепті не сүраулы сөйлем болса, немесе леп белгісі қойылуға тиісті каратпа, одағай сөздер болса, автор сөзінің алды­нан тиісті леп белгісі не сүрау белгісі мен сызыкша койылады да, соңынан нүкте мен сызықша койылады. Тол сөздің екінші жартысы бас әріптен басталып жазы­лады, ал автордың сезі кіші әріптен басталып жазыла­ды. Мысалы:

— Бүл не жүмбақ?— десті екеуі қосынан.— Көл ортасында бүл жалау қайдан пайда болды? (С. Мү- қанов).

— Жолдастар!— деді Павел.— Өмір бойы алға үмтыгайық! (М. Горький).

в) Тол создің бірінші жартысынан кейін кеп нүкте қойылуға тиісті болса, автор сөзінің алдынан кеп нүкте мен сызықша, автор сөзінен кейін алдыңғы бөлікке карай не үтір мен сызықша (егер тел сөздің бірінші жартысы ез алдына сөйлем болмаса), не нүкте мен сы­зыкша (егер тел сөздің бірінші жартысы өз алдына

сейлем болса), не нүкте мен сызыкша койылады. Мыса­лы:

— Жаңа...— деді шал сасқалақтап,— Итбайдың төре баласы Сарыбас... солдатпен кеп шешеңді атып өлтіріп кетті... Саган кетті... Жасырын! (С. Мүқанов).

— Енді айналмай-ақ қоярмыз...— деп сыбырлады.— Былайырақ шығайық та, ауладан аттап түсейік... (А. Фа­деев).

4. Кейде автор сөзі тел сөздің ортасында бір, соңьгада бір келеді. Ондайда автор сезінің алдыңгысына тыныс белгілері тел сөздің екіге белініп қолданылғаныңцай койылады. Соңгысының алдынан әдеттегідей тыныс белгілері койылады. Мысалы:

Алдыңгы күні барлаудан қайтып келіп, Семён маган:— Санитар машинасымен бара жатқан бір қазақ

қызын көрдім. Қүдай біледі, сол сенің Ақботаң,— деді.— Мүндай үқсамас,— деп бастады да, артыгырақ кетіп бара жатцанын өзі де аңдап, тоқтай қалды (Ғ. Мүсірепов).

— Әрине, түсінем ғой. Бізге қай жерде жасалган танкіні жіберсе де бәрібір ғой. Тек танк болсын. Бірақ әлдене үшін Сталинград танкілерін көргім келеді,— деп жымиды да,— туысқаным келердей күтемін,— деп аяқтады. (Ғ. Мүсірепов).

§ 115. Тел сөзді екіге беліп түрған автор сезінің алғашқы жартысы мағына жагынан тел сөздің алдыңгы белігіне, соңгы жартысы тел сөздің екінші белігіне қатысты болса, автор сөзінің соңына қос нүкте мен сы­зыкша койылады:

— Жүмыскерлер мал үстаймын дей ме, қүс асы- рағылары келе ме, сондайларын да сүрап жүру күнә емес шығар?— деп, Сикорскийге қыжырта қарады да, Ушаков бұйрыгын бітірді:— Дүрыстап көшіріп жаз да, мына жерге іліп қой (Ғ. Мүсірепов).

§ 116. Кейде тел сез бен автор сөзінің арасы де етістігінің көмегінсіз, тек іргелесіп түру арқылы байла- нысады. Ондайда тыныс белгісі де дәнекері түрғандағыдай қойылады:

— Мен енді сенімен тілмен емес, мынаумен сөйле- семін,— Кулаков қамшысын көрсетті,— одан да айт шынықды (С. Мүқанов). (Мен енді сенімен тілмен емес, мынаумен сөйлесемін,— деп, Кулаков кдмшысын көрсетті,— одан да айт шыныңды).

— Мен барақ жайын айтам,— деді Ушаков.

— Үш күнде даяр етем.— Үш күнде?— Ушаков жақтырмаган қабақ

көрсетті (Ғ. Мүсірепов).— Жо... Өленді ақындар жазады ғой. Ал мен...—

Өзі балуан денесін жеңіл серпіп түрегелді (С. Шаймер- денов).

§ 117. Тырнақшаға алынатын төл сөздер:1. “Айтылмаган” сөздер, яғни біреудін ойлаганы,

айтуга оқталып, бірақ әлі айтпаганы:“Еркем, неғып тұрсың?”— деп қала жаздаган

Айбала... аузына келіп қалган сөзді ернімен бөгей қойды. “Ә,— деп ойлады Асқар,— жас қызды бұл ер­кем дейді екен ғой. Аты сол ма екен, әлде еркелетіп қойған аты ма екен?” (С. Мүқанов). ‘ Осы өнерді қайтсем де меңгерермін!”— деп, ішімнен өзіме-өзім ант еттім.

2. Көркем шығармада жалпы әңгіме желісінен ауытқып келтірілген диалог (яғни әңгіме түсінікті болу үшін, бүрын болып өткен уақиғаны суреттеу ішінде келтірілген диалог) тырнақшаға альгаады. Мысалы:

“Сандықтың аузын аша бер, әке!”— деген еді Ит- бай Байсакдлга, Қотыркөлге аттанарда.

“Неге, шырағым?”И . _ . »$Ақша түседі...“Неден, шырағым?”“Жұрттан”. (С. Мүқанов).3. Сызықшамен жазылган төл сөздің ішінде келген

төл сөз тырнақшага алынады. Мысалы:— Қорықтың ба, шыраеым?— деді шал.—

К,орык£<щ да, айтайын, жаңа Итбайдың Сарыбасы кеп: ‘Шахтага жан жолатпа, ешкімді шығарма да, кіргізбе де!”— деп кетті (С. Мүқанов).

4. Өлең ішіндегі тел сөздер көбінесе тырнақшага алынады:

Сарқылмас сөзі таудың бұлагындай,Сиқыр сөз көлдің сұлу қурагындай.Жортады желмаядай шал кеңеске:“Осылай болтан екен, шырағым-ай” (С. Мүқанов).

Өлең ішіндегі төл сөз сызықшага алынуы да мүмкін: К,оя бердім өлеңімді Жыршыларга қаратып:— Ей, жыршылар, жыршылар!Жыр айта ма осылай?! (Жамбыл).

5. Көркем шыгармалардың ішінде келтірілген үлкенді-кішілі хаттар тырнақшага алынады:

Екі қыз бүл хабареа өте куанышты жургенде, қьісқаша жазылган хат та келіп қалды: “Бул хатты партиялық билетімді қалтама салып альіп жазып отырмын,— деп жазыпты ол,— жеке ісіме жазыла- тын қатты сөгісім бар, оны ісіммен алдыруга се­чем...” (С. Муқанов).

6. Дәйексөз тырнақшага алынады. Мысалы:Бул жөнінде М. Горькийдің эр заманда, эр ортада

ескі ертегінің жаңгырып, өскелеңдеп, өзгеріп отыра- тыны турасында айтқан пікірін еске аламыз: ‘ Ой мәдениеті мен халық шығармасын өсіруде көне ер- тегілерді әр жыныстың, ұлттың, әр таптың өзгертіп, қосымша жасап қолдануының рөлі өзгеше болғанына күдіктенуге болар ма екен” (М. Әуезов).

§ 118. Мақалдар да тырнақшага алынады, бірақ оның алды-артынан тел сөзге тиісті тыныс белгілері қойылмайды. Мысалы:

“Салыстырудың қай-қайсысы да кемшіліксіз бол- майды” дейді неміс мақалы. “Қалауын тапса, қар жа- нады” деген мақал— улкен философия (Ғ. Мүстафин). “Ит маржанды негылсын” деген сөз бар, Сэулесі бар жігіттер бір ойланар (Абай). “Келіннін, аяғынан, қойшынық таяғынан” деп еді, бұл ырыс әкелген куйеу болды гой!— деп қуанысты журт (С. Мүқанов).

§ 119. Біреудің сөзі мағына жағынан сөйлемге жа- настырыла алынады. Олар да тырнақша арқылы жазыла­ды, оірақ алды-артынан төл сөзге тән тыныс белгілері қойылмайды және кіші әріптен басталып жазылады:

Кдзірде де кейбір талантты жазушылар қаламынан шыққан, мақал-мәтелдерге щсас, әрі нәрлі, әрі көркем, “тілге жеңіл, жүрекке жылы тиерліктей” сөз туйдектерін кездестіруге болады (К. Аханов). Бүл сөйлемдегі тырнақшаға алынған сөздер Абайдікі.

Шілденің жиырма бірі куні Балтық Лепірді әлденеге тасып, шалк,ып.“Арыстанның жалындай бүйра толқын Айдаһардай толғанды“ сүңгіп, қалқып

(С. Мүқанов).

Мүнда да тырнақшага алынған сездер Абай өлеңінен альгаған.

§ 120. Де (деп, деген, деді, дейтін, дейді т. б.) етістігі келген сөйлемдердің бәрінде де төл сөз бола бермейді; олар мыналар:

а) Деп, дегеніміз деген сөздер бастауыш пен баяңда- уыштың арасында дэнекер болып келеді. Мысалы:

Сауатты болу дегеніміз — дурыс жазып, дурыс сөйлей білу. Синекдоха деп сөз магьінасының бутіннің орнына бөлиіекті, жалпының орнына жалқьіны, улкеннің орнына кішіні қолданудьің және керісінше қолданудың негізінде ауысуын айтамыз.

ә) Дейміз, деп аталады, деп атаймыз деген сөздер күрделі баяндауыштың қүрамында келеді. Мысалы:

Дыбысталуы бірдей, бірақ магыналары басқа-басқа сөздерді омонимдер дейміз. Ғылыми жорамалдар гипо­теза деп аталады. К,ышк,ылдардың және сілтілердің әрекетінен тусі өзгеретін заттарды индикаторлар деп атайды ("Химия” оқулығынан).

б) Деген деген сөз өзінің алдындагы сөзбен қосақталып, күрделі мүшенің қүрамыңда түрады, ондайда деген түлгасы “деп аталатын, (біреуге не бірдемеге) арналган” деген сөздердің мағынасын береді. Мысалы:

Сен дегенде ойым таза (саған арналған ойым та­за). Оспан деген — әдепті бала (Оспан атты бала — әдепті бала).

в) Кейбір сүрау және белгісіздік есімдіктері де сөзінің түлғаларымен тіркескенде, сүрау интонациясымен ерекше бөлінбесе, төл сөз болмайды. Мысалы:

Сен не дедіқ? Ол еиітеңе деді ме? Мен оган былай дедім.

Де етістігі бірқатар есімдіктермен тіркескенде,. оны айтты деген етістікпен алмастыруға болатын болса, төл сөзді сөйлем болмайды:

Сен не дедіқ?—Сен не айттық? Ол ештеқе де- меді — ол ештеқе айтпады.

г) Де етістігінің түлғалары түрақты сөз тіркесінің қүрамыңда келгеңде, төл сөз белгісі болмайды: кун де- мей, тун демей, ай десе аузы, кун десе көзі; ә деген­де; әудем жер; әй дер ажа, қой дер қожа жок,; әрең дегенде; керек десең т. б.

ғ) Баяңдауышы де етістігінің қатысуы арқылы жа- салған бағыныңқы сөйлемдер төл сөз болмайды:

Сен келе м е деп, мен кун узын уйде отырдым, Айбала суйікті көретін қайын сіңлісінің қуанышты сезімін бузбайын дегендей, аузына келіп қалган сөзді

ернімен бөгей қойды: Сабақ қыркуйектіқ басында бас- талады дегенге, ауылдан Ботагөз ерте шыгып, қалага келгеніне айеа жақындап қалган (С. Мүқанов). Бугін тіпті Байжан келмей қалмайды деп, уй ішін де жи- настырып, кутініп отыр еді (Ғ. Мүсірепов).

д) Сөйлем ішіңде белгілі бір сөзге (әсіресе қаратпа сөздерге) баса көңіл аудару үшін деймін деген сөз тіркесе айтылғаңда, ол төл сезді қүрылым болмайды:

Әй, Баянды деймін, осы дуниені Қызылжарга апа- ратын менмін гой (Ғ. Мүсірепов). Түсімде деймін ул- кен дарияның жаеасында турмын. Тоқта деймін, тоқ- таиіы.

§ 121. Төл сөз де етістігінсіз айтылып, заттық мәнге ие болады да, сейлем мүшесі болып түрады. Мүндай төл сезге зат есімге тән септік, тәуелдік т. б. жалғаулар жалғана береді. Бүлар тырнақшаға алынып, бас әріптен басталып жазылады, оның өзі сүраулы сөйлем болса, тырнақшаның ішіне сүрау белгісі, лепті сөйлем не лепті сөз болса, леп белгісі қойылады; ал ха- барлы сейлем не жеке сездер болса, ешқандай тыныс белгісі қойылмайды. Мүндай конструкциялардың алды- артынан төл сезге тиісті тыныс белгілері де (қос нүкте, сызықша) койылмайды. Жалғанған қосымшалар тыр- нақшаның сыртына дефис арқылы жазылады. Мысалы:

Жабайы кісі болса, “Молчать! — дер еді пристав, Итбайдың Кривоноспен жақындыгы^ барын білетін ол олай жекіре алмады. Бірак, ‘Молчать’-ты көз қарасымен щтырам дегендей, адырая қарады, Мен оңай таптым,— деді Ботагөз.— Крла гурпында суйгенін айтқьізады, суйгеніңіз кім? (Асқар)^ жан- жагьінан қуеын қамап, қайда барарын білмей жал- тақтап қашқан қояндай, “Сүйгенім сен”-ді айтып қала жаздады (С. Мүқанов). Есжан алгашқыдай емес, қыры сынып қалыпты. Жомарт есептеріне жақсы тусінбесе де, Жомарт сөзі бултартпады. Бірақ қуп деуге батылы бармай отыр. "Болса жақсы, болмаса -ға тіреле береді— Кдниіа берер екен?— Берсе, бір бестен кем бермес.— “Берсе”-ңіз не?! "Бес* -іқіз бір айдың гана жалақысы (Ғ. Мүстафин). “Боламын"-мен жургенде, болат қайтып, Жалын сөніп, жас жузін басады әжім (Абай). “Ел жатса да, енекем жатпайды" біз еой (М. Әуезов).— Сонымен бізбен бірге елге журесің еой, Ботагөз?— Кдйдан білейін.— “Қайдан білейін”-ді қой (С. Мүқанов).

§ 122. Де етістігінің қатысуы арқылы жасалған нақты бастауышы жоқ жақсыз сөйлемдер де төл сөз болмайды (олар орыс тілщдегі “говорят, что...” деген қүрылымда жасалатын сейлемдерге үқсас келеді). Мысалы:

Қыстайгы қардың көптігіне қараганда, биыл егін бітік болар дейді.

Осы куні сол ара Жайнаган қызыл гүл дейді.Дейді туні жап-жарық,Қыста да гулі гулдейді (Н. Байғанин).

§ 123. -Айын, -ейін жүрнақты етістік пен де етістігі тіркесіп келіп, қалау, тілек мәңді сөйлемдер жасалады, олар да төл сөзді қүрылым болып саналмайды:

Кинога барайын деп едім. Бөлтірік қашайын деп еді, кузен ытқып келіп, желкесін қырқып алды (Дж. Лондон).

§ 124. Тел сөз бен автор сөзін байланыстырып түрған деп етістігінен кейін төл сөзге қатысты етістік келсе (деп сурады, деп ойлады, деп ун қатты, деп айгайлады, деп сыбырлады т. б.), деп-тен кейін үтір қойылмайды. Мысалы:

Абай Асылбайдан:— Қалада не хабар бар? — деп сүрады (М. Әуезов).“Егер Амантай аман болса, кескіні маган' щсайды,

мен інісі едім дейін”,— деп ойлады ол (С. Мүқанов).Егер деп-тен кейінгі етістік төл сөздің айтылуынан

соң болатын істі білдірсе', деп-тен кейін үтір қойылады:— Тур!— деп, біреу қаттырак, дауьіспен оятты

(С. "Мүқанов).Абай:— ...Бірақ ондай-ондай сән табылар, ән табыл-

майды еой!— деп, иіімірікпей кулді де, жастарга қарай бурылды (М. Әуезов).

— Бір сагаттан кейін сырткд шыгарсың, Сикор- скийдің конторына кел,— деп, кейін қарай бет алды (Ғ. Мүсірепов).

§ 125. Тел сөзден кейін де етістігінің десе, деген­мен, дегенде, деген соң, дегеніие, дегеннен кейін, деді де түлгалары түрса, бүлардан соң үтір қойылады. Бүлар- дан кейінгі сөздер автор сөзі болмай, төл сөз болса, қос нүкте қойылады. Мысалы:

Бозтореайды аяган журт: “Бу бишара неге төмен қарай умтылмайды, неге жогарылай береді?”— десе,

біреу: “Төмендесе-ақ қагып ту спей ме гщрымтай, соны біліп жогарылап барады”,— дейді.

Балалар:— Айдаганеа көне ме ол, ата?— десе:— Неге

көнбейді?— дейді Ораз (С. Мүқанов).Әшірбек сонда да азсынып:— Неге ақырын?— дегенде:— Қатты көмір,— деді Әкім (Ғ. Мүстафин).§ 126. Төл сөзден кейінгі де етістігі деді, деп еді,

дейді, деген еді сияқты тиянақты түлғаларда түрса, одан кейінгі автор сөзі оз алдына тиянақты не багыныңқы сөйлемдер болса, араларына үтір қойылады:

Менің есебімді бері— деді ол, Кенжетай устальіп кеткесін (С. Мүқанов).

— А... Мен өзім де солай шыгар деп ойлап ем...— деді де, Быков өз жөніне кетті (Ғ. Мүсірепов).

— Алма, сен жақсы салдың еске!— деді Жанат, есіне жаңа тускендей (Ғ. Мүстафин).

Қ о с ы м ш а 1

ТЫНЫС БЕЛГІЛЕРІ

I. НҮКТЕ

§ 1. Нүкте хабарлы сөйлемдерден және екпінсіз айтылган бүйрық, тілек мәнді сөйлемдерден кейін қойылады (§1, 3, 7, 10, 13- тарды қараңыз).

§ 2. Нүкте әрі қарай кең түрде баяңдау болатьпшн ескертетін сөйлемнен кейін койылады (§2-ты қараңыз).

§ 3. Қыстырма сөйлемді алу үшін ашылған жақшаның аддыңдағы сөйлем аяқталып, оған тиісті ты­ныс белгілерінің бірі қойылған болса, қыстырма сөйлем- нен кейін жақшаның ішінен нүкте қойьілады. Мысалы:

Ендеше, егер рщсат етсе, сонда тусейік. Бугін ас ішетін жеріміз де жоқ. Жататын қуысы болса болады. (Итбайдың булай деуіне себеп — қызын көрейін де- гендік еді.) (С. Мүқанов).

§ 4. Драмалық шығармаларда әр сөйлеуші •тймнсрмц —мпан «ейін «укте қойылады. Мысалы:

П е т р . Бул немене?А м а н г е л д і . Біле алмадым... Сакдл мен муртқа

бір кезек келген сияқты (Ғ. Мүсірепов).

' Анықтағыштағы" пунктуации ережелері синтаксистік құрылысқа қарай (мысалы, свйлемнің соңына қойылатын тыныс белгілері, оңашаланған айқындауыштың тыныс белгілері т. б.) баяндалды. Мына

Косымшада” әрбір тыныс белгісінің жалпы қай орындарда қолданылатындығы туралы ережелер жинақтап берідді- Жазып отырған адам белгілі бір тыныс белгісінің өзі күдіктенген жеріне қойылатын-қойылмайтындығын осы “Қосымшаға” қарап тауып ала а лады. Ал оны дашрек бшгісі келсе, "Пунктуация ережелері" деген та- раудан қай бабты қарау керек екеңдігі көрсетілді. Сонымен қатар “Қосымшада” пунктуация тарауыңда айтылмаған кейбір ережелер берЬіді. Мысалы, драмалық шығармалардағы тыныс бслгілері, тыр- нақшаныц қолданылуы т. б.

Кейіпкердің атынан кейін ремарка (автордың түсіндірме сөздері) келсе, ол кіші әріппен жақша ішіне алынады да, нүкте жабылған жақшадан кейін қойылады:

А м а н г е л д і (атып түрып). Кеіиігіп қалыпсыз, мырза! (Ғ. Мүсірепов).

С ә у л е (аз уақыт үнсіз). Перизат, сен байқайсың ба? (Ә. Әбішев).

Пьесадагы кейіпкердің сөзінің ішінде келген ремар- каға байланысты тыныс белгісі былайша қойылады:

а) Ремарка екі сөйлемнің арасында түрьіп, өзінен кейін айтылган сөйлемге (не сөйлемдерге) байланысты болса, кейіпкер сөзінің ремаркага дейінгі сөйлемінен кейін (ягни ашылатын жақшанын алдынан) сол сөйлемге тиісті тыныс белгісі койылады. Ремарка жақшаға алына­ды да, бас әріптен басталып жазылады, жабылган жақшаның ішінен нүкте қойылады, жақшаның сыртынан ешқандай тыныс белгісі қойылмайды, кейіпкер сөзінің екінші бөлігі бас әріптен басталып жазылады:

П е т р . Ендеше, жөніңді біл, шыгарма уніңді. . (Амангелдіге.) Сен бара тур, мерген, бір айналып согарсың. (Ғ. Мүсірепов).

Т е м і р. Еһ, тентек қарындасым! (Қол алысып.) Ризамын, жаным, бәрін де естідім. (Ә. Әбішев).

ә) Ремарка кейіпкер сөзінің ішіндегі бір сөйлемнің арасында болса және мағьгаа жағынан соған тікелей қатысты болса, жақшаға алынып, кіші әріптен басталып жазылады, жақшаның алды-артына және ішіне ешқандай тыныс белгісі қойылмайды. Кейіпкер сөзінің ремаркадан кейінгі жалғасы кіші әріптен басталып жазылады:

А м а н г е л д і . Жоқ, қарагьім, ескі еншіден қутьілеалы келдік де. Бірақ (әйелдерге жақындап) жаңа еншіні тізе бугіп, жалынып сурап аламыз ба? (Ғ. Мүсірепов).

§5. Кейіпкердің айтқан сөзіне тікелей қатысы жоқ, автордын түсінігі ретіңде айтылган ремаркадан кейін, көбінесе, жақша ішіне нүкте қойылады:

М ы р қ а л. Інісі бар болсын! Менде Абзалдан басқа іні бар ма? (Телефон шырылдайды.) (Ә. Әбішев).

Қ о з ы. Кіре бер шатырга. Куткенін естіртуім ке­рек. (Баян шатырға кіреді. Қозы Қодарға келеді.) Амандық аеадан емес пе еді, Крдар мырзаі (Ғ. Мү- сірепов).

Е с к е р т у. Мұндайда нүкте жақшаныц сыртына қойылуы да мүмкін.

§ 6. Дәйексөздің, келтірілген мьісалдың қайдан екенін, иесін көрсететін сөздер жақшаға алынады. Егер ашылған жақшаның алдында ешқандай тыныс белгісі болмаса, жақша жабылған жерге нүкте қойылады:

Қансонарда бүркітші шыгады аңга (Абай).Егер ашылған жақшаның алдьшда нүкте, сүрау

белгісі, леп белгісі не көп нүкте түрса, нүкте жақшаның ішіне қойылуы мүмкін:

Егер жау берілмесе, оны қүртар болар! (М. Горь­кий.) Бұлақты таудан арна ақса, Теңіз болар аягы. (Жамбыл).

§ 7. Бас әріптерінен немесе басқы буынынан шартты түрде қысқартылып алынған адам, кітап, газет, журнал, шығарма т. б. аттарының сол қысқартылған әрпінен не буынынан соң нүкте койылады: Н. В. Гоголь, Коне. Си­монов, С. Мүқанов, А. Кунанбаев, Шығ., I том.

§ 8. Тагысын тагы, тагы сондайлар, тагы басқа деген сөздер қысқартылып қолданылғанда, олардан кейін нүкте койылады: т. б.,' т. с., т. т.

Бүлардан басқа қысқартылып нүкте қойылатын сөздер:

ж.-жыл; ғ.-ғасыр; сек.-секунд; мин.-минут; сағ.-сағат.§ 9. Мынадай қысқартуларға нүкте қойылмайды:

а) Бас әріптерден және буындардан қысқарған сөздердің әріптерінің немесе буындарының арасына нүкте қойылмайды: КдзМУ, ауатком.

ә) Үзындық, көлем өлшемдерінің және басқаларының қысқартылып қолданылатын шартты белгілерінен кейін нүкте қойылмайды: км, м, см, га, л, V (вольт), а (ам­пер), С (Цельсий).

§ 10. Санамалы нөмірді (ол нөмірдің алдынан кей жағдайларда § белгісі түруы да мүмкін) белгілейтін айшықсыз (жарты жақшасыз) қолданылган цифр не әріптен кейін нүкте қойылады.

Ш. Уәлиханов өзінің “Кдркдралы округы больісының қыстаулары атты мақаласында кісі аттарьінан қойылган микротопонимдерінің әрбір руга тәндігін айтқан. .

1. Надан Тобықтының қыстаулары: Кршкдр, Кдзанқап сайы, Көрпетай т. б.

2. Төлеңгіттер қыстауьи Төлебике сайы...з. Тарақты руыньің қыстаулары: Матайадыр, Жо-

тан, Текебай... (Т. Жанүзақов).

Цифрдан немесе оның орнына алынған әріптен кейін жарты жақша (айшық) қойылса, одан кейін нүкте қойылмайды:

Теңеу сөзге белгілі бір жүрнақтар қосылу немесе кейбір сөздердің тіркесуі арқылы жасалынады.

а) сөзге -дай, -дей... журнақтары жалгануы арқыльі...

ә) сөзге -ша, -ше журнагы жалгануы арқьільі...б) секілді, сықылды, тәрізді... сөздерінің тіркесуі

арқылы... (Қазақ тілі оқулығы.)§ 11. Кітаптагы тақырыптардың атынан кейін нүкте

қойылуы да мүмкін.

II. СҮРАУ БЕЛГІСІ

§ 12. Сүрау белгісі сүраульі сөйлемдерден кейін қойылады (§ 5, 6-тарды қараңьіз).

§ 13. Сүраулық мәнін ерекше көтеру үшін кейде бірыңгай мүшенің әрқайсьісынан кейін сүрау белгісі қойылуы мүмкін (§ 8-ты караңыз).

§ 14. Автор мәселенің талас я күдікті екеңдігін көрсетіп, оқушының назарын аударғысы келгеңде, немесе бір пікірге келісе алмайтындыгын білдіргенде, дәйексөздің ішіңде белгілі бір сөзден не сөйлемнен кейін жақша ішіне алып не сүрау белгісін, не леп белгісін, не екеуін қатар қояды, кейде бір белгінің өзін екі-үш кайталап кояды. Бүл көбінесе, сын-библиографиялық шығармаларда кездеседі:

Осы сөйлемді аудармаиіы былай аударадьи “Гулді орамал жауып, төрт таеан столеа қойылеан суретке (?) телмеңдей қараган бадана көзінде еміне тіленген жалыныиі, уміт болгандықтан, Левин соган қарауга да шоиіиын деді’ . Мунда аудармаиіы сөзге сөз тауып, сан жагын гана сақтаган: ломберный стол — терт таган стол (?), салфетка — орамал, образ — сурет (?), выражение — болгандықтан, устремленных — телмеңдей, в больших — бадана, страстная — еміне. (Ә. Нүрпейісов “Анна Каренинаның” аудармасы).

Поэмадагы кейбір олақ қүрылеан сөз тізбектері мен әсерсіз шумақтарды да айтпай кетуге болмайды:

Еңбек — кеме, матрос — мен кемеде,Оны сүймек сыбага һешенеме (?!)(Қ. Шаңғытбаев, “Ақын және өмір шыңдығы”.)

А і і . Л £ .І 1 Хіги/І1 І Ы

§ 15. Леп белгісі көтеріңкі дауыспен айтылған лепті сөйлемдерден соң қойылады (§ 10—14-тарды қараңыз).

§ 16. Ерекше бір көңіл күйіне байланысты көтерінкі дауыспен бүйыру, өтініш магынасында айтылған сөйлем- дерге леп белгісі қойылады (§ 13-ты қараңыз).

§ 17- Үранды сөйлемдерден соң леп белгісі қойылады (§ 15-ты қараңыз).

§18 . Ерекше көтеріңкі дауыспен айтылған қаратпа, одағай сездер мен жоқ, иә деген сөздерден кейін леп белгісі қойылады (§ 48, 65-тарды қараңыз).

§ 19. Ерекше мән бере көтеріңкі айтылган атаульі сөйлем сияқты сөздерден кейін де леп белгісі қойылуы мүмкін:

Иегі ителгінің тамагындай” деп қызықтырган, асықтьірган қалыңдық! Ділда! Муның жары! (М. Әуе- зов.)

§ 20. Сәлемдескенде айтылатын, ішінде сүраулық шылауы бар тіркестерден кейін леп белгісі қойылады (§ 9-ты қараңыз).

IV. КӨП НҮКТЕ

§ 21. Сөйлеуші белгілі бір себептермен (қатты асып-сасу, ентігу, түтығу, әлсіреу т. б.) сөздерін, ойын бөліп-бөліп айтқаңда, бір сөздің ішіңдегі әріптердің ара­сына немесе сөйлем ішіңдегі сөздердің арасына, ал ойы бітпей қалғаңда, сөйлемшң соңына көп нүкте қойылады:

Қудайберді есікке көзімен щсқап:Адам бола ма?!„ Болар ма!.. Інілерің міне... Кім

боларын... Не көрерін қайдан... білейін,— деді. (М. Әуе- зов.) Ж-ж-жоц... мен... өзім барам... — А...с...с...қар,— деді Ботакөз тальіқсыеан дауыспен (С. Мүканов).

§ 22. Кеп нүкте алынған цитаттың бас . жағынан, ара-арасынан және соңынан сөйлем не сөздер қалдырылған жерге қойылады (§ 17-ты караңыз).

§ 23. Жазушы айтып келе жатқан оқиғаның жалғасын созбай, әрі қарай тоқтатады да, көп нүкте қояды.

Абайдың ілгері созып келе жатқан оң қолы жібек шымылдыққа тиген кезде, алдынан қарсы қозеалып келе жатқан Тогжанның ыстьіқ саусақтары мүның бетіне тиіп еді Дірілдеген демдері қосылып, 128

ыстык, еріндері енді айрылмастай табысқан-ды... (М. Әуезов).

§ 24. Айтылып келе жатқан ойға кенет, тосын, күтпеген немесе өте алшақ жатқан нәрсе (оқиға, зат, қимыл т. т.) қосылып кетсе, оның алдынан көп нүкте койылады:

XIX гасырда қазақтың жалпы халықтық тілін негіз еткен улгілерге Абай, Ыбырайдан бастап, қазақ әдебиеті уәкілдерінің муралары, ауыз әдебиеті нусқалары, шыгыс классик әдебиетінің қазақша жыр- ланган улгілері, баспасөз, оқулықтар, сөздіктер, меди­цина, ветеринария тақырыптарына жазылган көпшілік кітапиіалар жэне... христиан дінін уагыздайтын мис- сионерлік әдебиет жатады (Р. Сыздықова).

Мүнда және сөзінен кейін түрған христиан дінін уагыздайтын әдебиет алдыңғы санамаланып айтылып келе жатқан әдебиеттерден мүлде алшақ әрі күтпеген әдебиет түрі, өйткені дінді уағыздайтын тіл (мысалы, ислам дінін) қазақтың жалпы халықтық тілін негіз ет- пейді, сондықтан христиан дінін уағыздайтын әдебиет те тілдік өзге бір нормаларға сүйенген болу керек деп отырғанда, бүл әдебиеттің де жогарыда аталып келе жатқан топқа қосылғаны тосын, кенет нәрсе болып та- былады.

V. ҮТІР

§ 25. Үтірмен сөйлемдегі қаратпа сөздер, қаратпа сөз тізбектері бөлінеді (§ 43—48-тарды қараңыз).

Нақтылы біреуге арналмаған, жалпылық-белгісіздік мағынасы бар сөздер мен сөз тізбектері де үтірмен бөлінеді (§ 49-ты қараңыз).

§ 26. Сөйлемдегі қыстырма сөздер, сөз тізбектері және сөйлемдер үтірмен бөлінеді (§ 50—60-тарды қараныз).

§ 27. Үтірмен сөйлемдегі одағайлар бөлінеді (§61— 67-тарды қараңыз).

§ 28. Бәсе, жә, қош, қуп, жарайды, мақүл, дурыс сияқты сөздер үтірмен бөлінеді (§ 64-ты қараңыз).

§» 29. Сөйлемдегі иә, жоқ, мә, мәңіз деген сөздер үтірмен бөлінеді (§ 65-ты қараңыз).

§ 30. Үтір сөйлемнің бірыңғай мүшелерінің арасына қойылады (§75, 76, 77, 78, 83, 85, 86, 88, 89, 90, 91- тарды қараңыз)«

§ 31. Сөйлемдегі оңашаланған айқындауыш мүше- лер үтірмен бөлінеді (§ 69, 70, 73, 74-тардьі қара- ңыз).

§ 32. Сияқты, ретінде, қатар, емес, тугіл деген сөздермен келген және -дай, -дей, -тай, -тей жүрнақтары қосылган тізбектер де үтірге алынады (§71- ты қараңыз).

§ 33. К,арамастан, қоспаганда, есептегенде деген сөцдгрге зяі.тзллть^ сот тізб^тері үтірмен ажыратылады (§ 72-ты қараңыз).

§ 34. Үтір қүрмаласқа енген жай сөйлемдердің ара­сына қойылады (§ 97, 103, 105, 106, 107, 108-тарды қараңыз).

§ 35. Екіге бөлінген төл сөздің алғашқы бөлігі ха- барлы сөйлем немесе сөйлемнің бір бөлігі болса, одан кейін үтір (және сызықша) қойылады (§ 114-ты қараңыз).

Екіге бөлінген төл сөздің алғашқы бөлігі өз - алды­на сөйлем болмай, оган үтір қойылған болса, екін- ші бөлігінің алдынан да үтір койылады (§114-ты қараңыз).

§ 36. Бірнеше сөзден қүралған күрделі қос сөздердің арасына үтір қойылады (§91-ты қараңыз).

§ 37. Бірдей немесе әр келкі түлғада қайталап ке- летін жеке сөздер мен тіркестердің араларына үтір қойылады (§ 88-ты қараңьіз).

§ 38. Ол ол ма, бұл — бұл ма, ол — ол бол­сын деген тіркестер сөйлем ішіндегі басқа сөздерден үтірмен бөлінеді (§ 58-ты қараңыз).

VI. НҮКТЕЛІ ҮТІР

§ 39. Нүктелі үтір санамаланып айтылган, магыналары ыңгайлас сөйлемдердің арасына қойылады (§ 3-ты қараныз).

§ 40. Магынасы, қүрылысы жагынан үксас келетін сөйлемдердің арасына нүкгелі үтір қойылуы мүмкін (§ 4- ты қараңыз).

§ 41. Жайылмалы, әрі өз ішінде үтірлері бар бірыңгай мүшелердің арасына нүктелі үтір қойылады (§ 77-ты қараныз).

§ 42. Сызықша бастауыш пен баяңдауыштың арасы­на қойылады (§20, 21, 22, 23, 24, 25, 26,29, 30, 31, 32, 33, 36, 38 42-тарды қараңыз).

§ 43. Сьізықша бірыңгай мүшелерден кейін келген жалпылауыш сөздің алдынан қойылады (§ 93, 94-тарды қарақыз).

§ 44. Алдында жалпылауыш сөзі бар бірыңгай мүшелерден кейін сөйлем аяқталмаса, ең соңгы бірыңгай мүшеден соң сызықша қойылады (§ 92-ты қараңыз).

§ 45. Диалог төл сөздің алды-артынан (егер төл сөзден кейін автор сөзі түрса), тырнақшаға алынған төл сөздің артынан сызықша қойылады (§114, 115-тарды қараңыз).

§ 46. Сызықша жалгаулықсьіз салаластардың арасы­на қойылады (§ 100, 102, 170-ты қараңыз).

§ 47. Оңашаланған айқындауыш мүшелердің екі жагынан сызықша қойылады (§ 69-ты қараңыз).

§ 48. Бірыңгай сүраулы мүшелерді немесе сүраулы сөйлемдерді жинақтап түратын әйтеуір деген сөз түсіп қалган жерге сызықша қойылады:

Ісінгендіктен бе, таяқтан әлсірегендіктен бе — денесі зілдей ауыр екен. (С. Мүқанов).

§ 49. Онашаланған айқындауыштың алдынан сы- зықша койылады (§ 74-ты қараңыз).

§ 50. Сонда, сонша, сондай, сониіалық, сол, мынау, мынадай деген сөздерге аяқталған тіркестен кейін жеке сөйлем түрса, бүл сөздерден кейін сызықша қойылады (§112-ты караныз).

§ 51. Мекен, уақыт, сан ' шендестігін бідціретін сөздердің арасына сызықша койылады (ол -дан жалғауы мен шейін шылауыныц магынасын бідціреді): Мойын- ты — Шу темір жолы. И нет итут та куніне 6—8 сагат лекция болады. Машина сагатына 30—45 кило- метрден журіп отырып, жалдың жартысына келіп қалды.

Бүларды белгісіздік-жалпылық және болжалдык магынасындағы кос сез сан есімдермен шатастырмау ке­рек. Олар дефис аркылы жазылады: 1) Кермеге төрт- бес ат қатар байланыпты (мүндағы төрт-бес болжалды сан есім). Екі-үш куннен бері жаңбыр жауып. тур (мүнда да екі-уш — болжалды сан есім).

VIII. ТЫРНАҚША

§ 52. Дәйексөз тырнақшаға альшады (§117-ты қараңыз).

Алынған дәйексөз бірнеше азатжолдан қүралган бол­са, әр азатжол бөлек-бөлек тырнақшага алынбайды. Тырнақша дәйексөздің басталған жерінен ашылып, біткен жерінен бір-ақ жабылады.

§ 53. Шыгарманың ішіңце келтірілген үлкенді-кішілі хаттар тырнақшаға алынады (§117-ты қараңыз).

Кейде тырнақша хаттың әрбір азатжол сайын ашы­лып отырады да, ең соңынан барып бір-ак жабылады. Бүл — ете сирек колданылатын ереже. Мысалы, С. Мү- қановтың “Ботагез” романындағы Асқардың, Кенжетай- дың хаттары:

“Ботагөз!..“Амантай!..“Екеуіңнің аттарыңды қагазга тусіргеннен кейін,

аягына не сөз қосарымдьі білмей, бірнеше минут даедарыл отьірмын...

“Сен берген аманатты Сагит қолыма тапсырды... (осылай кете береді де, тырнақша ең соңғы Омбы 1919 жыл 6 қаңтар дегеннен кейін жабылады.)

§ 54. Диалог емес төл сөз тырнақшаға алынады (§ 117-ты қараңыз).

§ 55. Объект етіп алынған жеке сөйлемдер, сөздер не сөз тізбектері, сондай-ақ әріптер, буыңдар тыр- нақшаға алынады: п и

Енді “шүбар" деген сөзге “жаман” қосылып, ((Жа- ман шүбар” аталу тарихынан . (С. Муқанов.) "Жаз шықты деген сөйлемнің бастауыиіы — жаз Дауыс­ты “а” дыбысы — жуан дыбыс. Ат — көп маеыналы сөз.

“Тарақ” деген сөздегі “та” буыны — ашық буын.

Е с к е р т у . Арнаулы кітаптарда, оқулықтарда (грамматикаларда), әдістемелік құралдарда т. б. булар тырнақшаға алынбай, басқа әріп түріндегі шрифтімен (курсив, қара шрифт т. б.) терілуі мүмкін.

§ 56. Мақал, мәтелдер, афоризмдер сөйлем ішін- де келтірілгенде тырнақшаға алынады (§ 118-ты қараныз).

§ 57. Дәйексөз- ретівде келтірілмей, сейлемге оның ажыратылмайтын мүшесі ретінде берілген біреудің сөзі тырнақшаға алынады (§ 119-ты караңыз).

§ 58. Де дәнекерінсіз айтылып, заттанып кеткен төл сөздер тырнақшага алынады (§ 121-ты қараңыз).

§ 59. Біреудің айтқанынан алынған жеке-жеке сөздер тырнақшамен жазылады:

Ыргызбайдың осындай көпиіілігі бас қосқан кеңесінде Зере сөйледі.

— ...Бірі дарақы мақтаниіақ, бірі урда-жық, даңгой атанганда, осындай көп жиын устінде масайып, оспа- дарлык, қылам деп, сондай атак, алатын!— деді.

Соңгы айтқан “мылжық”, “мақтаншақ”, “дақғой” дегендері осы арада иіынымен төрт көзі тугел отыр еді (М. Әуезов).

§ 60. Кекету, ажуалау және кері мағынада колдану үшін айтылған сөз (не сөздер) тырнақшага алынады.

Ақ көңіл Ақаң “баланық” сыргытпасын сезген жок, (Ғ. Мүстафин.) Крян “батыр* қорыкданнан зыта жөнелді (Ертегіден). Распутиннің “тәрбиесіне" тускен- нен кейін, бақыттың “кілті” кімнің қолында екенін Алексей көрді (С. Мүқанов).

§ 61. Зауыт, фабрика, комбинат, трест, колхоз, сов­хоз, үйьім, машина маркасьі, үшақ т. б. қойылған ат- тар тырнақшаға алынады. Ал олардың жалпы ресми атаулары тырнакшага алынбайды:

“Азовсталь” замыты, ал Алматыдагы ауыр машина жасайтын зауыт; “Актюбрентген” зауыты, “Красный Октябрь” фабрикасы, ал Алматыдагы кондитер фабри- касы; “Карагандауголь” тресі, “Ростовуголь” комбина­ты, “К ызыл Ту" колхозы, “Амангелді” колхозы, “Урожай* астык, совхозы, “Донбасс” көмір комбайны,

9 ) /< 1 1 * ч • И л м И * г л ИУралец экскаваторы , Ертіс пароходы , У-2 үшагы, "Волга” машинасы, “Қазақ тілі ’ қоғамы.

§ 62. Газет, журнал, кітап, шыгарма, қаулы, кино, т. б. аттары тырнакшага алынады:

“Ана тілі” газеті, “Парасат” журналы, ‘Жалын" альманахы, “Абай” романы, “Шаттық” симфониясы, Абайдың “Жарқ етпес қара көңлім не қылса да” деген өлеңі, “Дала қызы" суреті, “Топайкөк” әні, “Кезімнің қарасы” (ән және өлең}, “К,озы Көрпеш — Баян сүлу” пъесасы, “Аққу көлі ’ балеті.

§ 63. Кейбір ойын, әдет-салт аттары тырнакшага алынады:

“Қол үстату", “шаш сипату” деген атақты ырым- дар осы. Үлкендер зор меженің бірі деп білетін өмір белі “үрын бару” болса, Абай содан асты. (М. Әуе-

зов.) Узақты сары кунін балапан қуу, и асық^ ойнаумен өткізген балалардың ^тунгі ермегі — ақсүйек , со- қыртеке”, “бурақотан” сияқты ойындар (С. М.).

Е с к е р т у л е р . 1. Атындагы деген сөзбен келген атақ тыр- накшаға алынбайды:

Әл-Фараби атындагы университет, Ғ. Мусірепов атындагы мек­теп, Абай атындагы колхоз (ал “Абай" колхозы.)

2. Мекеме, ұйым т. б. ресми атаулары (толык немесе қысқартылған) тырнақшаға алынбайды:

Тутынушылар одагынын қызметкері. Мемлекеттік банкінің бөлімиіесі.

3. Телеграф агенттіктерінің аттары тырнақшаға алынбайды:Ассоишэтед Пресс агенттігі, МЕН агенттігі.4. Кдтаптың аттары библиографиялық тізімдерде, сілтемелерде,

пікірлерде автордын аты-жөнінен кейін жазылғанда тырнақшаға алын­байды:

Ғ. Мустафин. Өмір белестері. Алматы. 1984.

IX. ЖАҚША

§ 64. Қыстырма сөйлемдер не сөз тіркестері жақшага алынады (§ 54-ты қараңыз).

§ 65. Белгілі бір сөздерді түсіңдіру үшін оның аудармасы, синонимі т. б. беріледі де, жақшаға альпшп жазылады: в „

1900 жылдың желтоқсанында іиетелде Искра (“Үшқын") газетінің бірінші нөмірі шықты. Газеттің атынан соң “Ұшқыннан жалын лаулайды” деген нақыл сөз (эпиграф) жазылды.

§ 66. Алынған сөйлем, дәйексөздің жэне мысал қайдан, кімдікі екенін көрсету үшін, оның соңынан.жа- зылган кітаптың аты, авторы т. б. жақшаға алынады:

“ Абайга сутпен кіріп, суйегіне сіңген әдебиет улгісінің бірі — халык, әдебиеті деп едік... Бірак, ол муның да қызыгын ерте тояттап, ескірген ел дана- лыеын көп узамай-ак, өзіне мура санаудан қалеан сияқты” (Қ. Жүбанов. Қазақ тілі жөніндеп зерттеу- лер. Алматы. “Ғылым" баспасы, 1966, 296-бет).

§ 67. Драмалық шығармалардағы ремаркалар (автор- дың түсіндірмелері) жақшаға алынады:

А м а н к е л д і . Миша! (Жайнаққа.) Әкет мынала- рыңды! (Жайнақ Жапарларды айдап кетеді.) Миша, аман қайттың 6а? (Амандасады.) (Ғ. Мүсірепов.)

§ 68. Мәселенің талас я күдікті екеңдігін көрсетіп, оқушыныц назарын аудару үшін, біреуден келтірілген дәйексөздің ішіңдегі жеке сөздерге не сөйлемге

қойылатын леп, сүрау белгілері жақшаға алынады (қосымшаның § 14-ін қараңыз)..

§ 69. Келтірілген мысал не дәйексездің ішіндегі белгілі бір сөздерді не сөйлемдерді санамалап көрсету үшін, жол-жөнекей қойылатын цифрлар (не әріптер) екі жағынан жақшага алынады:

(1 ) Жасьіл желегін буркенген қарагайдың арасымен журіп отырып, (2 ) Асқар көлдің қабагына иіықса, (3) мүз бетінде бірсьіпыра кісі сырганақ теуіп жүр екен. Мунда уш сөйлем бар... ( “Қазақ тілі грамматикасы").

X. ҚОС НҮКТЕ

§ 70. Бірыңғай мүшелердің алдынан келген жалпы- лауыш сөзден кейін қос нүкте қойылады (§ 92-ты қараңыз).

§ 71-. Салалас қүрмаластагы біріне-бірі түсінік болып келген және өйткені, себебі деген жалғаульіқтар түсіп қалып жасалған жай сөйлемдердін арасына қос нүкте қойылады (§ 99, 101-тарды қараңыз).

§ 72. Төл сөздің алдынан келген автордын сөзінен кейін кос нүкте койылады (§114-ты қараңыз).

§ 73. Әрі карай санамалап кететін бірыңгай сөздердің, сөйлемдердің алдынан келетін жалпылауыш мәнді сөйлемнен кейін қос нүкте қойылады (§ 92-ты қараңыз).

§ 74. Бірыңгай мүшелерден бүрын келген мысалы, атап айтқанда деген қыстырма сәзден кейін қос нүкте койылады (§ 95-ты қараңыз).

XI. ТЫНЫС БЕЛГІЛЕРШШ ҚАБАТТАСА ҚОЛДАНЫЛУЫ

§ 75. Қүрмалас сөйлемдегі бірақ, сонда да, алайда, сондықтан, дегенмен сияқты жалғаулықтар түсіп калганда, екі сөйлем арасына (жалғаулықтар айтылмаған жерге) әуелі үтір, одан кейін сызықша қойылады (§ 100- ты караңыз).

§ 76. Сызықша нүктемен, үтірмен, сүрау және леп белгілерімен, көп нүктемен қабаттаса келгенде, сол ты­ныс белгілерінен кейін койылады:

— Енді сен не істемекшісің?— деді ана баласының сөзін бөліп. (М. Горький). — Мен...— деп, Асқар азгана кідіріп бірдемені қиял еткендей бөгеліп түрды да,— көлді жагалап қайтамын,— деді (С. Мүқанов).

— Рас!— деп, Тогжан қызара тусіп көзін төмен- дет т і— Сізді мен бір көрдім (М. Әуезов).

§ 77. Нүкте мен сызықша катар қойылатын орын- дарды § 114-тардан қараңыз.

§ 78. Тырнақша мен нүкте, үтір, сүрау, леп белгілері және көп нүкте қабаттаса келгенде, олар бы- лайша орналасады:

а) егер леп, сүрау белгілері және көп нүкте тыр- нақшаға алынған сөйлемге гана қатысты болса, олар тырнақшадан бүрьш қойылады, ал үтір мен нүкте тыр- нақшадан соң қойылады:

“Өзім алып шыгайын”, — деп ойлады Буркітбай (С. Мүқанов).

“Өзім алып иіықсам қайтеді?”— деп ойлады Буркітбай. “Ешкім де емес, өзім алып шыгам\” — деді Буркітбай. “Өзім алып шыгайын”. ( “Өзім алып шыгайын.“ деп жазған дүрЫс емес.)

Бүлармен қабаттаса сызықша жүрсе, ол тырнақшадан соң қойылады (жогарыдағы мысалдарды қараңыз).

ә) Тырнақшаға алынуға тиісті қүрылым түтас сөйлем емес, оның ішіндегі жеке сөздер не сөз тізбектері болса, сөйлем соңына қойылатын леп, сүрау белгілері мен көп нүкте қатар келген тырнақшаның сыртьшан қойылады.

— Әй, қайтып келесің бе “бала”?— деп қалжыңдай айгайлайды ол жолдасына. О, шіркін, осы ән гой “ қулақтан кіріп, бойды алар"\

б) Сөйлем тырнақша жабылған жерден бітіп түрса, летт, сурау белгілері мен көп нүкте тырнақшаның іш жағынан қойылганда, тырнақшаның сыртына баска- ты­ныс белгісі (сызықшадан бөтен) қойылмайды:

“Олай болса,— деп ойлады Асқар,— мынау көш не?п 1914 жылдан бергі нөмірлерін Асқар тез-тез жугіртіп қарап шык,ты: “Екі жылда Франция қырық миллиард иіыгын устаган...” (С. Мүқанов).

§ 79. Нүкте, леп, сүрау белгілері және көп нүкте жақша ішінде альінған текске қатысты болса, жақшаның ішінен қойылады. Жақшаның сыртына жалпы сөйлемге тиісті тыныс белгісі қойылады:

Байқауымша, әңгіме былай:Біріншіден (рас қой муным?),Орыс уйі көрмей тыным,Крнах, куткен, сөз қыльт удай... (А. С. Пушкин).

£ ОО. .ойлжгск го?д?рдп ішіч3егіжақшага альінған ремаркалар сөйлем соңыңда келгеңде, тыныс белгісі мен жақша былай қабаттасады:

ремарканын алдынДагы сөйлем соңына қойылатын нүкте жақшаның алдынан қойылмай, соңынан (ремарка- дан кейін) бір-ақ қойылуы мүмкін:

Біздер, жазушылар, көркем сөзімізбен халықты ізгілікке тәрбиелеуге дайынбыз (Қол шапалақтау).

Немесе ремарканың алдынан бір нүкте, жақша ішіне я болмаса сыртына тағы нүкте қойылып жазылуы да мүмкін:

Біздер, жазушылар, көркем сөзімізбен халықты Ізгілікке тәрбиелеуге дайынбыз. (К.ол шапалақтау.)

Былай коюға да болады:Біздер, жазушылар, көркем сөзімізбен халықты

ІзгШкке тәрбиелеуге дайынбыз. (К,ол шапалақтау).Келтірілген дәйексөздің қайдан және кімдікі екенін

көрсету үшін жақша ішіне алынып жазылган сөздердің тыныс белгілерінің орналасуы да осындай.

Өлең — сөздің патшасы, сөз сарасы (Абай). Өлең — сөздің патшасы, сөз сарасы. (Абай.) Өлең — сөздің патшасы, сөз сарасы. (Абай).

Көбінесе мүнын 1- және 2-түрлері жиі қолданылады.§ 81. Драмалық шыгармалардағы жақшага алынатын

ремаркалардың тыныс белгілерінің орналасу тәртібі мы- надай:

а) ремарка кейіпкердің атынан кейін катар келгенде, нүкте жақшаның сыртына қойылады. Кейіпкердің атынан кейін нүкте қойьілмайды.

Баян, (аз ойланып). Үш турлі шарт қойсам, орындармысың? (Ғ. Мүсірепов).

ә) Ремарка кейіпкердің сөзінің ішіңце екі сөйлемнщ арасында немесе кейіпкер сөздің аягында келсе, нүкте жақшаның ішіне койылады; жақшаның алдынан сөйлемге тиісті тыныс белгісі қойылады:

А м а н г е л д і . Миша! (Жайнаққа.) Әкет мынала- рыңды! (Жайнақ Жапарларды айдап кетеді.)

§ 82. Тырнақшага алынған дәйексөздің немесе басқаларының өзі тырнақшага алынган сөздерден, сөйлемнен басталса, немесе аяқталса, екі тырнақша қатар қойылмай, біреуі-ак койылады я гни ол жалпы дәйексөздің ішіндегі тырнақшага алынган сөздерге де тиісті болады.

§ 83. Жақша ішіне алынған сөздердің түрған жеріне қойылатын тыныс белгісі жақшадан соң қойылады.

Аңдагұл атынан. рудың он шақты аулы айнала қонып жайлайтын Алуа атты иіалқар көл бар (оған кейін ораламыз), көлдің әр тусынан сх аеаю жыралар қосылады (С. Мүқанов).

Егер жақша ішіңцегі қыстырма жоқ болса, мүндағы үтір шалқар көл бар деп аяқталатын жай сөйлемнен кейін қойылуы тиіс еді.

§ 84. Сүрау, леп белгілері көп нүктемен қабаттаса келгенде, әуелі сүрау не леп белгісі, одан кейін қатар екі (үш емес) нүкте қойылады. Ал леп белгісі, сүрау белгісі, көп нүкте — үшеуі катар келгенде, магынасына қарай әуелі сүрау мен леп белгісі (не леп пен сүрау белгісі), одан кейін бір нүкте қойылады (§ 12-ты қараңыз).

§ 85. Лептік те, сүраулық та мәні бар сөйлемдерден кейін леп белгісі де, сүрау белгісі де қатар койылады. Сөйлемнің қай мәні басым болса, әуелі сол мәнге тиісті белгі қойылады (§ 15-ты қараңыз).

§ 86. Бірыңғай мүшелердің не қүрмаластагы жай сөйлемдердің арасында көп нүкте турса, үтір койылмайды:

Сатылып кеткен бурыл биенің құлындарьін кісінікі деуге қимаймын... іштей өзімсінем... көргім келеді де тұрады және көре де берем! (С. МүқановД

§ 87. Қаратпа, одағай сөздерден және сөйлем басын- да келген иә, жоқ деген сөздерден кейін көп нүкте туоса, \гтір койылмайды:

— Жаным! Асылым... барым бір өзің! (М. Әуезов).О... білем, білемі— Ақмола ма?— Жоқ... Омбы, Қызылжардың бірі (Ғ. Мүсірепов).

ОРФОГРАФИЯЛЫҚ СӨЗДІКТІҢ ҚҮРЫЛЫСЫ

Сөздікке казак тілі сөздік қүрамыңдағы сездердің бәрі түгел енген жок, жазылуы бірқыдыру қиын деген сөздер еңді. Қазақ тіліне орыс тілі арқылы енген сөздердің де барлығы бірдей енбей, олардың ішінде жа­зылуы күрделілеу ең жиі қолданылатыңдары жэне казак тілі қосымшалары жалғангаңца, жазылуы қиын соғатындары берілді. Мысалы: абстракт (абстрактіге, 138

абстрактісі), альманах (альманахи), принцип (прин­цип!), калий (калийге, калийі), полюс (полюске) т. б.

Идиома, фраза тәрізді түрақты сөз тіркестерін кейде бөлек, кейде қосып, кейде дефис аркылы жазу қаупінен сақтаңдыру үшін, көбінесе, екі сөзден күралгандары ре­естр етіп сөздікке енгізілді: боз өкпе, жез тандай, нар тәуекел, ақ ниетті, қара ниетті т. б.

Қос сөздер сөзтізбеде (реестрде) берілді.Жазылуы қиындау сирек қолданылатын кейбір көне

сөздер сөздіктен орын алды. Оларға жакша ішіне “көне” деген белгі қойылып, кейбіреулеріне түсініктеме берілді. ағасұлтан (көне; термин), айдауыл (көне; конвой), басқақ (көне); бірауыз (көне; мылтьіқ), қаратаяқ ( көне; интеллигент), сияз ( көне) т. б.

Авиа, авто, кино, аэро... сияқты сөздермен келетін күрделі түлғалардың 5—ДО-ы ғана берілді де, жақша ішінде орыс немесе казак сөздерінің осы компоненттер қосылуы аркылы жасалатын өзге түрлерінің де бірігіп жазылатындығы ескертілді.

Бір өсімдіктің, аңның, жәндіктің, аурудың екі-үш түрлі атауы бары белгілі. Әр түрлі мақсатпен олардың барлыгының да жазба әдебиетте қолданылатындығынан бүл жарыспа сөздердің көпшілігі сөздіктен орын алды. Мысалы, тышкан түқымдас бір ғана аңның үш аты бар: аламан//атжалман// алақоржын. Бүл үш" сөздің үшеуі де өз орындарында берілді.

Екі түбірден қүралған термин сөздердің басым көпшілігінің бірігіп жазылатындыгын ескеру үшін бірқатар сөздердің түсына жақша ішіне сол терминнің “иесі” болып түрған гылым саласының аты немесе “тер­мин” деген белгі көрсетілді: қуысмүйізділер (термин), алауыздық (термин), алғышарт (термин), атсайыс (спорт термині) т. б.

Әр түрлі айтылып және түрліше жазылып жүрген сөздердің дүрыс емес түрі жақша ішіне алынып, “емес” деген сөзбен берілді: мандай (маңлай емес), айнала (айлана емес). Мүндай ескертулер өткен басылымдарға карағаңда, едәуір азайды, өйткені көптеген сөздердің жарыспалы түлғалары екшеліп, олардың бір варианты- ның жазылуы соңгы ширек ғасыр ішінде орнықты деуге болады.

Реестрдегі сөзбен көбінесе тіркесе айтылатын екінші сөз жақша ішінде берілді: ат шаптырым (жер), әбілет (басқыр), әлден (бастап), дақ (түсу), далап (хағу) т. б.

Бүлар реестр сөздің жалғасьі іспетті сол шрифтімен терілді.

Магьшасы түсініксіздеу деген сөздің түсына жақша ішіне әр түрлі жолмен түсіндірмесі берілді: Ол түсіндірмелер:

1) сол заттың жалпы атын кврсету арқылы берілді. Мысалы: ақиық (қус), ақшелек (індет), бүзаубас (қурт), аюқүлақ (өсім) т. т.;

2) кейбір сөздер синонимі арқылы түсіңдірілді: қайтіп (қалай), әнтек (сәл), әсел (бал);

3) бірен-саран сөздердің түсіңдірмесі орыс тіліндегі баламасы немесе ғылыми термині арқылы берілді: Ақшақар ( Снегурочка), қылтүтік (капилляр), көлтабан ( лиман );

4) бірқатар сөздердің бөлек не бірге жазылу себебін таныту үшін немесе мағыналарын ажырату үшін, оның қай свз табына жататындығы жақша ішіңде көрсетілді: ауру (зат е.), ауыру (етістік), дағы (шылау), гөрі (шылау), моһ-моһ (одагай) т. т. Сөз таптарының ата- луы қысқартылып берілді. Ол қысқартулардың тізімі кітап соңында.

Сөзді тәуеддегеңде соңғы буынындағы ы, і әріптерінін түсіріліп немесе түсірілмей жазылатындығы сол сөздердің III жақта тәуеддеулі түрін жалғастыра бе­ру арқылы кврсетілді: ауыл, аулы; ауыз, аузы; орын, орны; халық, халқы; көрік, көркі ("ажар” мағынасында), парық, парқы. Бүл сөздерде, демек, тәуелдегеңде ы, і әріптері жазылмайды, ал бауыр, ба- уыры; ддуір, дәуіірі; ъін, иіні; көрік, көрігі(үстаның көрігі) деп көрсету бойынша бүл әріптер түсірілмейді.

Ы, і, й дыбыстарына аяқталатын етістіктердің реестр сез ретінде берілген түйық түрінің (-у жүрнақты түрінің) қасына үтірден кейін оның II жақ бүйрық рай- дағы, III жақ ауыспалы шактағы түрлері және үш да­уысты дыбыс әрпі қатар келетщцерінің III жақ тәуелдеулі түлғалары берілді: азаю, азай, азаяды, азаюы; бүрку, бүрік, бүркеді; қабу, қап, қабады (ит қабады), қабу, қабы, қабиды (көрпені қабиды); ою, ой, ояды, оюы; қүю, қүй, қүяды, құюы.

Түйық естістік түріңце қос уу әріптеріне аяқталатын сөздердің III жақтағы тәуеддеулі түрі де көрсетілді: ауу, аууы; қуу, қууы.

Орыс тілінен енген сөздерге қосымшаның жуан не жіңішке жалганатындыгын көрсету үшін сол сөздің ба- рыс септіктегі түрі мен тәуелдіктің III жағыңдағы түлғасы берілді. Етістікке бүл жалғаулар жуан жалғанып түрса, сол сөзге қалған жалғаулардың және жүрнақтардың барлығы да жуан жалганады деп білу ке­рек жэне керісінше: педагог, педагогке, педагогі; парк, паркке, паркі; блок, блокқа, блогы; поляр, полярға, поляры; полюс, полюске, полюсі; ансамбль, ансамбльге, ансамблі; цех, цехқа, цехы. Жіңішке ль дыбысына аяқталатын сөздерге тәуелдік жалғаулары тек кана жіцішке жалғанатывдығы да (басқа қосымшалар жуан жалганғанмен) көрсетілді: магистраль, магистральға, ма- гистралі; фестиваль, фестивальға, фестивалі.

Бірдей екі дыбысқа (сс, лл, тт сияқтьі) және ст, зд, сть дыбыстарына аяқталатын сөздерге қосымша жалганганда соңгы әріптерінін түсіп қалатын- қалмайтындығы сол сөздердін барыс жалғаулы жэне III жақтагы тәуелдік жалгаулы түлғасының қатар берілуі арқылы көрсетілді: металл, металға, металы; класс, класқа, класы; грамм, грамға, грамы; съезд, съезге, съезі; ведомость, ведомосқа, ведомосы.

Орыс тілінен енген, дауыссыздар тіркесіне аяқталатын кейбір сөздерге казак тілі қосымшалары дәнекер ы, і әріптері аркылы жалганып жазылатындығы катарында көрсетілді, ол үшін сөздің барыс жалгаулы жэне III жақтагы тәуелдік жалгаулы түлғасы берілді: фонд, фондыга, фондысы; ромб, ромбыға, ромбысы; лифт, лифтіге, лифтісі.

Свз соңындағы п, х дыбыстарының дауыстыдан бас- талған қосымша жалгангандя үяңдамайтындьгғы гана Ы жақтагы тәуелдеулі түрін беру аркылы көрсетілді: прин­цип, принципі; тип, типі; альманах, альманахы; цех, цехы, тарих, тарихы.

Б, в, г, д дыбыстарына аяқталатын сөздерге қосымшалар кзтаң дыбыстан басталып жалганатындыгы сөздіц барыс септік жалгаулы түрі аркылы көрсетілді: отряд, отрядқа; клуб, клубқа.

Әр түрлі екі-үш мағьінада қолданылатын, бірақ жа­зылуы бірдей сөздердің әркайсысының тіркесетін компо- ненттерін корсету үшін немесе магыналарын айқынырақ таныту үшін екі реттен (екі рет реестр етіп) берілген сәттері бар: бүлау (көз жасын бұлау); бүлау (ванна); бүлт (аспандаеы); бүлт берді (жалтарды).

і үілрі шр оолганмен, өз алдына мағыналық реңктері бар жарыспа сөздердін екеуі де (кейде үшеуі де) реестр- ден орын алды: кебек — кеуек; ғашық — асық — ашық, сүрақ — сүрау; суару — суғару; қазына — қазине (қазинелі қара нар), оттегі — оттек.

Сөздікке мынадай түлғалар енгізілген жоқ:1) Етістіктің -у жүрнақты түйық түлғасы берілді де,

қалған түлгалары берІлмеді, ол — осы етістік түйық түлғада қалай (бөлек я бірге, немесе дефис аркылы) жазылса, қалған түлгаларыңда да солай жазылады деген сез. Мысалы, арып-ашу деген түлга реестрде берілді, осыған қарап арып-ашты, арып-аіиып, арьт-ашқан, арып-аиіар т. б. түлғалар да дефис арқылы жазылатын- дыгын түсінуге болады.

Идиома, фраза тіркестері де осы сияқты. Мысалы, бас қатыру деген тіркестің белек жазылатындыгы сөздікке енгізілді, ал бас қатырды, бас қатьіргыш, бас қатыруиіылық, бас қатьірган сияқты түлгалары жоқ, бірақ реестрдегі бас қатыру деп бөлек жазылатыны көрсетілген үлгі бойынша әрдайым бөлек жазылатын- дыгын білуге болады.

2) Әріптерден қысқарған сөздер енгізілген жоқ.3) Жүрнақ арқылы жасалатын туынды тұлғалардың

көтпілігі, яғни жазуда қиыңдық тугызбайтыңдары, сөздікке енген жоқ. Мысалы, ауыл деген сөз бар, ал ауылдьіқ, ауылдай, ауылша, ауыжыз деген түлғалар жоқ, революция деген сөз берілді де, оның революция- лык,, революциями, революцияшыл сияқты сын есімдік түлғалары берілген жоқ, өйткені соңғы туынды түлгаларДың т^бірі реестрдің берілген түріне карай жа­зылатындыгы белгілі. Бүлардың ішінде тек -лы жүрнакты сөзге тағы да -лық жүрнағы қосылып жа- салғандары берілді: айнымалылық, жайдарлылық, жар- лылық.

4) Кейбір туыңды етістіктерді жасайтын түбір сөздің жазылуы көрсетілді де, етістік түлғалары берілмеді. Мы­салы, кәміл, көлегей деген сөздердің жазылуы көрсетілді, ал кәмілдену, көлегейлеу, көлегейлену тәрізді туынды етістіктер сөздікке енбеді, бүлардың жазылуы түбір сөзге қарап табылады.

5) Қос сөздерден жасалган туынды түбірлердің де көпшілігі сөздікте көрсетілмеді, бүлар да дефис аркылы жазылады деп үғу керек. Мысалы, кем-тар, есен-сау 142

сияқты кос сөздерден жасалатын кем-тарлық, есен-сау- лық деген туынды сөздер дефиспен жазылады.

6) Күрделі етістіктер де сездікке енген жоқ. Мыса­лы, келе жатыр, келе алмады, кетіп бара жатыр, айта сал деген сөздер реестрде жок. Ал тура келу, алып келу, алып бару, алып кету деген күрделі етістіктердің әкелу, әкету, апару, турегелу сияқты кірігіп, біріккен түрлері де бар болғаңдықтан, сөздікке енгізілді.

7) Свздікте орын алған жалқы есімдер (кебінесе кісі аттары) екі түрлі мақсатты көздеп берілді. Біріншіден, түлғалас бөлек жазылатын жалпы есіммен шатастырмау максаты, мысалы: бота көз (қыз) және Ботагөз (жалқы есім), қүла кер (ат) және Қулагер (жылқыга берілген ат). Екіншіден, Қаршақыз, Аязата, Ойсылқара, Шопа- ната сияқты жалқы есімдердің—қосылып әрі бас әріппен жазылатыңцыгын көрсету мақсаты көзделді.

8) Өте сирек қолданьілатын, көпшілікке түсініксіз, бірақ өткен гасырлардағы қазақша жазу үлгілерінде (өлең-жырларда, газет-журналдарда т. б.) кездесетін араб-парсы сөздерінің біркатары болмаса, барлығы тегіс сөздікте берілмеді.

9) Белгілі бір ғылым саласына арналған әдебиетте болмаса, жалпы көпшілік қолданатын әдебиетге көп кез- деспейтін арнаулы терминдердің дені бүл шағын сөздікке енген жоқ. Мысалы, мүнда авгит, агафит, альфакварц, гексагон, геодит, ортоклаз сияқты геология термиңцері, немесе перфект, компаративизм, предикат, парцелля­ция сияқты тіл білімінің термиңдері сөздікте жоқ.

10) Жазылуы біршама қиын сөздердің көбінесе түбір түлғасы берілді де, олардан жасалган туынды сөздер сөздікке енгізілген жок, олар да түбір түрінше жазыла­ды деп үгу керек. Мысалы, абырой деген түбір сөз берілді, ал абыройсыз, абыройсыздық, абыройлы, абы- ройсыздану сияқты туынды түрлері берілмеді. Тек туын­ды сөз жасалгаңда түбір мен қосымшаның аралыгындағы әріптер ерекшелігін көрсететін немесе • фонетикалық өзгеріске үшырайтыңдығын танытатын сәттері гана ес- керілді. Мысалы: абоненттік, авангардтык.

11) Күшейткіш буын арқылы жасалатын кос сөздер (қып-қызыл, жап-жақсы, үп-үлкен тәрізді) сөздікке ен­ген жоқ.

М А З М Ү Н Ы

Алғы сөз .................................................................................................... 3К іріспе.......................................................................................................... 5

I тарау. Орфография ережелері

I. Дауыстылардыц жазылуы ......................................................... 25П. Кейбір дауыссыздардыц ж азы луы ........................................... 31III. ТүЙр сөздердің ж азы луы ........................................................ 32IV. Қосымшалардын жазылуы ..................................................... 3 4V. Белек жазылатын сөздер ......................................................... 42VI. Бірге жазылатын сөздер ......................................................... 48VII. Дефис арқылы жазылатын сөздер ..................................... 56VIII. Кысқарған сөздердің ж а зы л у ы ........................................... 6іIX...Шылаулардыц жазылуы ......................................................... 62X. Одағайлардыц ж азы л у ы ............................................................ 63XI. Бас әріптін қолданылуы .................... ........................... 64

- ХП. Т асы м ал.................................................. ................ ............. 72

II тарау. Пунктуация ережелері

I. Сейлем соцына қойылатын тыныс белгілері ....................... 74П. Бастауыш пен баяндауыштыц арасына қойылатын

сы зы қш а...................................................................................... 81III. Қаратпа сөздіц тыныс белгілері ........................................... 88IV. Қыстырма сөэдін тыныс белгілер) ........................................ 90V. Одағайлардың тыныс белгілері .............................................. 94VI. Айқындауыш мүшелердің тыныс белгілері ....................... 97VII. Бірынғай мүшелер мен жалпылауыш сөздердіц

тыныс белгілер і......................................................................... 100VIII. Құрмалас сөйлемдердің тыныс белгілері........................... 107IX...Төл сөздін тыныс белгілері..................................................... 115

Қосымша

I. Нүкте ............................................................................................. 124II. Сурау б е л г іс і..................................................... .................... 127III. Леп белгіс і................................................................................... 128IV. Көп нүкте ................................................................................... ...

V. Ү г і р ................................................................................................ 129VI. Нүктелі ү т і р ............................................................................... 130VII. Сызықша . . . . : .................................................................. 130VIII. Тырнақша ............................................................................ 131IX...Ж а қ ш а ......................................................................................... 134X. Кос н ү к т е ...................................................................................... 135

XI. Тыныс белгілерінің қабаттаса қодданылуы................................. —Орфографиялық сездіктің қ ұры лы сы .................................................. 138Орфографиялық сө зд ік ............................................................................ 144

Справочное издание

Рабига Сыздыкова

СПРАВОЧНИК ПО КАЗАХСКОЙ ОРФОГРАФИИ И ПУНКТУАЦИИ

Издание 3-е, дополненное

(на казахском языке)

Редакторы М. Кдймолдинова Суретшісі И. Оразаев

Көркемдеупіі редакторы А. Ващенко Техникалық редакторы И. Тарапунец

Корректоры Ө. Кдлыбайқызьі

ИБ №5308

Теоуге 22.02.94. жіберілді. Басуға 14.03.95 қол қойылды. Пішімі 84x108 / 32. Баспаханалык. кағаз. Әріп түрі “мектептік . Офсеттік ба- сылыс- Шартты баспа табағы 15,12. Шартгы бояулы бетганбасы 15,435. Есептік баспа табагы 12,161. Таралымы 5000 дана. Тапсырыс № 2174.

Қазақстан Республикасынын Баспасөз және бұмртлық ақпарат Істері жөншдегі үлттық агентгігінін “Рауан" баспасы, 480009, Алматы қаласы, Абай даңғылы, 143-үй.

Қазақстан Республикасының Баспасөз және бүқаралык ақпарат істері жөніндегі үлттык агенттігіне қарасты “Клтап полиграфияль^ кәсіпорындары өндірістік бірлестігінін “Кітап" фабрикасы, 480009. Ал­маты қаласы, Гагарин даңғылы, 93-үй.