Mušeljić Denisa

Odnos simptoma anksioznosti, depresivnosti i somatizacije kod djece školske dobi

1.UVOD………………………………………………………………………………...32.ANKSIOZNOST……………………………………………………………………..4 2.1. OSNOVNA OBILJEŽJA ANKSIOZNOSTI……………………………………43. DEPRESIVNOST...…………………………………………………………………64. KOMBINIRANOST ANKSIOZNOSTI I DEPRESIVNOSTI…..............................75. SOMATIZACIJSKI POREMEĆAJI………………………………………………..8

6. ZAKLJUČAK……………………………………………………………………….9

Bihać, januar 2012.

Sažetak

.

UVODČak 50% od ukupnog broja djece koja dođu u kliniku zadovoljava kriterije zaviše od jednog poreme_aja (Ollendich i Ollendich, 1987; prema Vuli_ - Prtori_, 2004).Anderson i sur. (1987) utvrdili su da u kasnom djetinjstvu 17% djece s anksioznimporeme_ajem ima i depresiju, a Kashani i Orvaschel (1990) su utvrdili da u adolescenciji tajpostotak raste na 69% (prema Oatley i Jenkins, 2003). U istraživanjima u kojima su korišteneskale samoprocjene povezanost simptoma anksioznosti i depresije razlikuje se obzirom nataksonomsku razinu analize (Vuli_-Prtori_, 2004). Vuli_-Prtori_ i Macuka (2004) dobile suupravo takve rezultate pa se tako najve_a povezanost dobiva ako su anksioznost i depresijaizražene ukupnim rezultatom na pojedinoj skali (r =.72). Povezanost se smanjuje ako seanaliza vrši nad klasterima simptoma (od r = .47 do r = .64), a najniža je na razini simptoma

(r = .001 do r = .72). Obzirom da je utvr_ena visoka prevalencija komorbiditeta ova dvaporeme_aja, kao i umjerene do visoke korelacije na skalama samoprocjene, postavlja sepitanje jesu li anksioznost i depresija dva odvojena entiteta ili razli_iti pojavni oblici istogporeme_aja. Razli_ite teorije objašnjavaju ovaj fenomen, a ovdje _emo izdvojiti teorijskipristup relevantan za ovo istraživanje prema kojem su anksioznost i depresija dio složenijeg,zajedni_kog konstrukta. Achenbach (1989) je u svom istraživanju dobio dva široka faktora(prema Brady i Kendall, 1992). Jedan je uklju_ivao i simptome anksioznosti i simptomedepresije, a nazvan je internalizirani poreme_aji, a drugi je obuhva_ao deficit pažnje ihiperaktivni poreme_aj te poreme_aje opho_enja i nazvan je eksternalizirani poreme_aji(Davison i Neale, 1999). Ovaj teorijski pristup, empirijsku potvrdu nalazi i u istraživanjimakoja ispituju hijerarhijski model Watsona i Clarkove, tzv. tripartitni model (1992). Premaovom modelu postoji zajedni_ki faktor anksioznosti i depresije koji nazivaju negativnimafektivitetom, faktor specifi_an za depresiju koji nazivaju pozitivni afektivitet i faktorspecifi_an za anksioznost koji se odnosi na podražljivost autonomnog živ_anog sustava(Clark, Watson i Mineka, 1994). Visok rezultat na negativnom afektivitetu postižu i anksioznii depresivni pojedinci pa se smatra da je visoka povezanost izme_u anksioznosti i depresije7posljedica zajedni_kog faktora višeg reda. Pretpostavka je da _e postojati negativna korelacijaizme_u pozitivnog afektiviteta i depresivnosti, a da _e ta dimenzija biti irelevantna zaanksioznost pa bi se na temelju dimenzije pozitivnog afektiviteta mogle razlikovati depresivneod anksioznih osoba (Brady i Kendall, 1992).Iz dosad navedenog može se zaklju_iti da su anksioznost i depresija vrlo složenifenomeni te je njihovu etiologiju nemogu_e objasniti jednim teorijskim pristupom. Usuvremenoj psihopatologiji, a posebno razvojnoj psihopatologiji, susre_emo nešto šire modeleu kojima je mogu_e obuhvatiti dosadašnje empirijske nalaze i generirati nove hipoteze. Jedanod naj_eš_e navo_enih modela je dijateza - stres model (Vuli_-Prtori_, 2004). Dijateza-stresmodel objedinjuje biološke, psihološke i okolinske faktore naglašavaju_i interakcijudispozicije za razvoj poreme_aja i stresa - situacije koju pojedinac procjeni da prelazi njegovemogu_nosti da je svlada. U užem smislu dijateza se odnosi na konstitucijske osobinepojedinaca, a u širem smislu na bilo koju osobinu pojedinca koja može predstavljatidispoziciju za razvoj poreme_aja (Davidson i Neale, 1999). Tako, li_nost prema ovom modelupredstavlja dijatezu za razvoj poreme_aja. Za tretman i prevenciju od izuzetne su važnostiistraživanja ne samo rizi_nih faktora koji pridonose nastanku poreme_aja ve_ i faktoraodržavanja koji pridonose trajanju i pogoršavanju poreme_aja te zaštitnim faktorima kojisprje_avaju nastanak ili daljnji razvoj poreme_aja. Empirijski nalazi pokazuju da je zanastanak i razvoj psihopatologije važniji odnos broja rizi_nih i zaštitnih faktora negospecifi_nost pojedinih faktora. Tako_er su pokazali da rizi_ni i zaštitni faktori _ine jednudimenziju. S tim u skladu, isti faktori mogu u odre_enom kontekstu, u odre_enom razvojnomperiodu i kod odre_enog/odre_enih poreme_aja biti rizi_ni faktori, a kod drugih zaštitni. Takobihevioralna inhibicija u kombinaciji s visokom autonomnom reaktivnosti predstavlja rizi_nifaktor za anksiozne poreme_aje, a istovremeno zaštitni faktor za delikvenciju (Vuli_ - Prtori_,2001).Ideja o povezanosti li_nosti i psihopatologije postoji odavna. Osobinske teorije li_nostigovore o hijerarhijski organiziranom sustavu u kojem su osobine li_nosti organizirane udimenzije li_nosti. U najširem smislu osobine li_nosti predstavljaju tendenciju da seponašamo, mislimo i osje_amo sli_no u razli_itim situacijama (Pervin i John, 2001). Premamodelu dijateza - stres, li_nost predstavlja dispoziciju za javljanje simptoma i razvoj nekogporeme_aja. Osim što se li_nost promatra kao rizi_ni faktor, ona bi mogla biti i faktorodržavanja, ali i sam poreme_aj bi mogao dovesti do promjena li_nosti (Clark, Watson i

Mineka, 1994). Ve_ smo ukazali da li_nosti može biti i zaštitni faktor u prethodnom odlomkuteksta.8Najviše istraživanja ispitivalo je odnos li_nosti i psihopatologije u okviru Eysenckoveteorije li_nosti. Eysenck je postupkom faktorske analize dobio 2 glavna faktora, dimenzijustabilnost-neuroticizam i dimenziju introverzija-ekstraverzija. Kasnije je u ovaj modeluklju_io i dimenziju psihoticizam. Najviše pažnje usmjerio je na prve dvije dimenzije koje suu ortogonalnom odnosu. Prema njegovoj teoriji osobe visoko pozicionirane na dimenzijineuroticizam i nisko na dimenziji ekstraverzija sklonije su, izme_u ostalog, razviti simptomeanksioznosti i depresije (Fulgosi, 1987). Drugi _esto istraživani model je model pozitivnog inegativnog afektiviteta (Tellegan, 1978/82; Watson i Clark, 1984; prema Rapee, 1996).Navedeni autori smatraju da se dimenzije neuroticizam i negativna emocionalnost mogusmatrati sinonimnim nazivima za dimenziju negativnog afektiviteta, a da su dimenzijaekstraverzija i pozitivna emocionalnost sinonimi za dimenziju pozitivnog afektiviteta. No,Ahadi i Rothbart (1994) smatraju da ovako koncipirane dimenzije naglašavaju isklju_ivoemocionalnu komponentu dimenzija, a zanemaruju fiziološke, kognitivne i ponašajne. Premanjima, neuroticizam i negativna emocionalnost uklju_uju bihevioralnu inhibiranost, izraženuorijentiranost na podražaje iz okoline i spremnost reagiranja na njih, dok ekstraverzija ipozitivna emocionalnost uklju_uju usmjerenost na nagrade iz okoline, uklju_ivanje uaktivnosti te orijentiranost na druge ljude (Martin, Wisenbaker i Huttunen, 1994). Watson iClarkova (1991; prema Clark, Watson i Mineka, 1994) predlažu ve_ prije spomenutitripartitni model kojim su pokušali objasniti relativno visoku povezanost konstrukataanksioznosti i depresije, koji objašnjava odnos li_nosti i anksioznosti te li_nosti i depresije.Prema ovom modelu negativni afektivitet/neuroticizam pozitivno je povezan i s anksioznosti is depresijom, dok je pozitivni afektivitet/ekstraverzija negativno povezan s depresijom, ali nei s anksioznosti. Tre_u dimenziju _ine fiziološke reakcije. Ova dimenzija trebala bi bitispecifi_na za anksioznost.Istraživanja provedena u razli_itim teorijskim okvirima i modelima pokazuju dapostoji pozitivna povezanost izme_u neuroticizma i depresije (Brajša – Žganec i Glavak,2002,) te pozitivna povezanost izme_u neuroticizma i anksioznosti (Larsen i Ketelaar, 1991;Levenson i sur. 1988. Noyes i sur. 1998; prema Brajša – Žganec i Glavak, Del Barrio i sur.1997; Jorn i Christensen, 2000; Clark, Watson i Mineka, 1994). Nadalje, istraživanjapokazuju negativnu povezanost dimenzije ekstraverzije i depresije (Saklofke, Kelly i Janzen,1995, Williams, 1990; prema Brajša - Žganec, Glavak, 2002; Del Barrio, Moreno – Rosne,Lopez - Martinez i Olmedo, 1997), dok negativna povezanost ekstraverzije i anksioznosti nijeuvijek dobivena. Dio istraživanja pokazao je negativnu povezanost ekstraverzije ianksioznosti (Faravelli i Albanesi, 1987; Levenson i sur. 1998; prema Brajša – Žganec i9Glavak, 2002), no dio istraživanja nije potvrdio ovu povezanost (Clark, Watson i Mineka,1994; Del Barrio i sur., 1997; Jorn i Christensen, 2000).U literaturi nalazimo nekoliko mogu_ih objašnjenja dobivanja nekonzistentnihrezultata odnosa anksioznosti i dimenzije introverzija - ekstraverzija. Clark, Watson i Mineka(1994) smatraju da je u istraživanjima u kojima je dobivena povezanost anksioznosti iekstraverzije korišten zastarjeli koncept dimenzije introverzija – ekstraverzija koji uklju_ujekomponente zako_enost – impulzivnost. Obzirom da su istraživanja pokazala da osobe kojepostižu visok rezultat na zako_enosti lako razvijaju strah i izbjegavanje te se pokazalo da sukomponente zako_enost – impulzivnost dio dimenzije zako_enost – neinhibiranost (constraintvs. disinhibition), neki autori smatraju da ove komponente ne bi trebale biti dio dimenzijeintroverzija – ekstraverzija. Nadalje, pokazalo se da je jedna od dimenzija temperamenta,bihevioralna inhibiranosti povezana s anksioznosti, ali i s introverzijom. Visok rezultat na

skali inhibiranosti povezan je s izbjegavaju_im i sramežljivim ponašanjem, a kod takvih osobalako se stvara uvjetovana reakcija straha. Ova dimenzija temperamenta pokazala se dobrimprediktorom anksioznosti kod djevoj_ica u adolescenciji, dok kod dje_aka rezultati nisu takojasni (Caspi, Henry, McGee, Moffitt i Silva, 1995; prema Malcarne i Handsottir, 2001) pa se_esto navodi da je bihevioralna inhibicija rizi_an faktor za razvoj anksioznosti kod djevoj_ica.Ako govorimo o bihevioralnoj inhibiciji kao rizi_nom faktoru, treba uzeti u obzir da ona nedovodi nužno do anksioznih poreme_aja jer samo 1/3 djece s izraženom bihevioralnominhibicijom razvije anksiozne poreme_aje (Biederman i sur., 1990; prema Malcarne iHandsottir, 2001). Istraživa_i u podru_ju li_nosti nalaze da je introverzija pozitivno povezanas bihevioralnom inhibicijom koju karakterizira strah od novih situacija. Iako postojipovezanost ova dva konstrukta neki istraživa_i upozoravaju da su u osnovi ovi konstruktirazli_iti. U osnovi dimenzije inhibicije su strah i tjeskoba u novim situacijama što uklju_uje iupoznavanje novih ljudi, a u osnovi introverzije nije strah od novih ljudi ve_ preferencijamalog broja prijatelja i bavljenje aktivnostima u kojima osoba može biti sama (Martin,Wisenbaker i Hutten, 1994). Drugo mogu_e objašnjenje nekonzistentnosti povezanostianksioznosti i li_nosti odnosi se na utjecaj visoke povezanosti anksioznosti i depresije. Budu_ida mjere depresije i anksioznosti relativno visoko koreliraju neki istraživa_i ispituju objevarijable kako bi se uzeo u obzir njihov me_usobni utjecaj na odnos s dimenzijama li_nost.Del Barrio i sur. (1997) i Jorn i Christensen (2000) u svojim istraživanjima koriste i mjereanksioznosti i mjere depresije te se pokazalo da je depresija medijator varijabla u odnosuanksioznosti i ekstraverzije pa je mogu_e da je u istraživanjima koja ispituju samo odnos10anksioznosti i li_nosti dobivena negativna korelacija izme_u anksioznosti i ekstraverzije jernije kontroliran utjecaj depresije na taj odnos.Stabilnost li_nosti raste u funkciji dobi, a smatra se da nakon tridesete godine ne dolazido zna_ajnih promjena u li_nosti pojedinca (McCrae, Costa, Terracciano, Parker, Mills, DeFruyt i Mervielde, 1994). Obzirom da u razdoblju adolescencije li_nost nije stabilan predmetmjerenja, mali je broj upitnika li_nosti namijenjen ovoj dobi. S druge strane, ako želimoistraživati razvoj li_nosti i odstupanja u tom razvoju potrebni su nam instrumenti i za mla_iuzrast. Postoje_i upitnici li_nosti za adolescente uglavnom ispituju dimenzije li_nosti kojeukazuju na emocionalnu nestabilnost ili neuroticizam. Ispitivanje povezanosti takvihdimenzija li_nosti s psihopatološkim poreme_ajima kao što su anksioznost i depresija injihovim simptomima _ini se cirkularnim jer dio _estica na skalama takvih dimenzija li_nostiobuhva_a same simptome anskioznosti i depresije. U ovom istraživanju zanimao nas je odnosdimenzija li_nosti koje ne uklju_uju simptome psihopatoloških poreme_aja. Koristili smoupitnik koji je upravo nastao s ciljem da se omogu_i istraživanje razvoja li_nosti i uadolescentskoj dobi. Upitnik sadrži skale agresivnosti, dominacije, introverzije-ekstraverzije iambicioznosti – dimenzije koje su autori smatrali relevantnim za psihosocijalnu prilagodbu uadolescenciji. Iako ove dimenzije ne uklju_uju psihopatološke simptome, visok rezultat napojedinoj skali može ukazivati na psihosocijalnu neprilago_enost adolescenata, apretpostavljamo da _e loša psihosocijalna prilagodba biti povezana sa simptomimaanksioznosti i depresije.Agresivno ponašanje može biti uobi_ajeno i predstavlja važan dio dje_jeg razvoja.Kroz proces socijalizacije djeca u_e da agresivno ponašanje nijedruštveno prihvatljivo .Istraživanja ukazuju na spolne razlike u agresivnosti ,no rezultati _esto ovise o operacionalizaciji agresivnosti. Podjelom agresivnosti na fizi_ku i verbalnu dio istraživanja pokazao je da su dje_aci fizi_ki agresivniji, a da se djevoj_ice i dje_aci ne razlikuju u

verbalnoj agresivnosti, dok dio istraživanja pokazuje da su dje_aci više fizi_ki agresivni, a djevoj_ice viševerbalno. Kasnije,uvo_enjem koncepta direktne i indirektne agresivnosti (oba koncepta uklju_uju fizi_ku iverbalnu agresiju) pokazalo se da je kod dje_aka izraženija direktna, a kod djevoj_icaindirektna agresivnost). Izrazito agresivno ponašanje povezano je s delikvencijom,ovisnostima i depresijom.