O cak Yeni rürkive 87 - Özel İstihbarat Büro · 2017-01-03 · O cak-Haziran 2016 Yıl 22 Sayı...
Transcript of O cak Yeni rürkive 87 - Özel İstihbarat Büro · 2017-01-03 · O cak-Haziran 2016 Yıl 22 Sayı...
O c a k -Haziran 2016 Yıl 22 Sayı 87 Fiyatı 40 TL. ISSN 1300-4174
Y e n ir ü r k iv e
bu sayıda
L U A 1 1 1 T
87o r t a d o ğ uözel sayı sı -VIdevlet adamları , bil im adam ları ve uzmanlardan arşivlere dayalı uluslararası 396 makale, inceleme ve a raş t ı rm aorta doğu'da uluslararası ilişkiler ve son gelişmeler,türkiye'ninortadogupolitikası/ abd ve orta doğu/ rusya ve orta doğu / İngiltere ve orta aogu / orta doğu'da ayrılıkçı ve terörist unsurlar / arap baharı / suriye krizi / mülteci sorunu, çeşitlemeler
R A M A Z A N G Ö ZEN / ŞA B A N K A R D A Ş / M U S T A F A S IT K I B İL G İN / N U R H A N A Y D IN / B A H A R Ş E N T Ü R K / A L İ S E R D A R E R D U R M A Z / G Ö K M E N K IL IÇ O Ğ L U / A Y H A N N U R İ Y IL M A Z / H A Ş A N O K T A Y / Y U S U F SA Y IN / Z E K E R İY A K U R ŞU N / S A L İH Y IL M A Z / Ü M İT N A Z M İ H A Z IR / N U R Ç İN A R S L A N / H A L E ŞIV G IN / F A Z L I D O Ğ A N / Ş E N O L K A N T A R C I / S Ü L E Y M A N E L İ K / M E Y S U N E Y A Ş A R / M E R A L K U Z G U N / G İR A Y S A Y N U R D E R M A N / A L A E D D İN Y A L Ç IN K A Y A / N A H İD E Ş İM Ş İR / S E Y F E T T İN E R Ş A H İN / M E R V E S U N A Ö Z E L / G Ü L L Ü Y O L O Ğ L U (M E M M E D L İ)/ N A Z İM C A F E R O V / E L Ş E N M E M M E D L İ / A L İ A S K E R / H A L E D D İN C . İB R A H İM L İ / S Ü L E Y M A N K O C A B A Ş / L E V E N T K Ü Ç Ü K / U F U K E R D E M / R A M A Z A N B İÇ E R / M U R A T S E R D A R / A H M E T Y Ö N E M / Ö Z L E M U L U Ç K Ü Ç Ü K C A N / M U S T A F A Y E T İM / G Ö K T U Ğ SÖ N M E Z / H Ü S A M E T T İ N İN A Ç / E R T A N E F E G İ L / M U R A T Ç E M R E K / N U R H A N A Y D IN / F E R H A T A C A R / B İ L A L Ç IP L A K / R E C E P U L U S O Y / N E C M E T T İN A C A R / F İK R E T B İR D İŞ L I/ V E Y S E L K U R T / Y İĞ İ T A N I L G Ü Z E L İ P E K / S E V E N E R D O Ğ A N / M A R Z İ Y E M E M M E D L İ / Ş A H İN K E S K İN / A R D A Ö Z K A N / S A B İT D U M A N / A L T A N Ç E T İN / H A K A N T E M İZ T Ü R K / D İL A N E R D E M İR / B E K İR G U N A Y / A L I S E M İN / G O N C A O Ğ U Z G Ö K / M A R W A N K A B A L A N / SE M A K A L A Y C IO Ğ L U / A R Z U G Ü L E R / İ S M A İ L C İN G Ö Z / N E JL A G U N A Y / M E R A L A K S O Y / M U S T A F A Y İ Ğ İ T O Ğ L U
B u d erg i } em T ürkiye S tra te jik A raşt/rm a M erkezi tarafın d an yay ın lan m ak tad ır.
Rusya’nın Suriye’de Stratejik Hamleleri: Sonu Meçhul Başlangıç
Ali Asker*
Giriş
“Arap B ahan” ile başlayan O rta Do- ğu ’nun dönüşümü, başlangıçta ülkelerin iç politik durum larında değişiklikler m eydana getiren bir süreç olarak görülse de kısa sürede uluslararası sistemin önemli aktörlerini karşı karşıya getirerek karm aşık bir hale gelmiştir. Bu coğrafyada, gerek iç çatışm aların doğurduğu insani felaketlerin boyutları, gerekse uluslararası güçler arasm daki rekabetin şiddeti açısından en önemli ülke Suriye’dir.
Tarihten günümüze Rus dış po litikasının gündem inde “Yakın ve O rta D oğu” önemli b ir yere sahip olmuştur. Sovyetler B irliği dönem inde M oskova’nın bölgeye ilişkin politikaları gerek ideolojik, gerekse ekonomik ve jeopolitik gerekçeler doğrultusunda şekillenmiştir. Sovyetler B irliğinin dağılm a sürecine girmesiyle Rusya bu coğrafyada önemli güç kaybı yaşamıştır. B ir süre sonra Orta Doğu politikalarında yeni arayışlar içine girmiş Rusya, diğer alanlarda olduğu gibi bu bölgeye ilişkin politikasında da zam an zam an değişik yaklaşım lar sergilemiştir. Son dönem de “Arap devrim leri” adıyla tanım lanan gelişmeler Rusya'nın bölge politikasına ilişkin
hesap larım da “güncelleştirm ek” zorunda bırakm ıştır. R usya’n ın Su riye ’de meydana g e
len ayak lanm alar karşısında sergilediği tavır ise bu güncellem en in en önem li ayağım oluşturm uştur.
Rusya-Suriye İlişkilerinin Tarihi Arka Planı
Soğuk Savaş sonrası dönemde Rusya ve Suriye arasm daki ilişk iler önceki dönemlere nazaran çok farklıd ır. Bu farklılık, değişen uluslararası koşu lların doğal b ir sonucu olarak ortaya çıkm ıştır. Soğuk Savaş sonrasında Rusya’nın O rta D oğuya ilişk in pasif politikası bu coğrafyada güç kaybm a ve stratejik mevzilerini terk etm esine neden olmuştur. Orta D oğu’da m eydana gelen ve küresel çapta yankı uyandıran gelişm eler doğrultusunda Rusya, bölgeye ilişk in politikalarının değişm ek gereksin im i hissetm iştir. Burada vurgulanm ası gereken önem li hususlardan biri de R usya’dak i ik tidarların tutum u ve liderlerin karizm atik şahsiyeti bu politikaların belirlenm esinde etk in rol oynam alarıdır. Bu süreçte Rusya’mn son derece cidd i ve kararlı tutum sergilem eye çalıştığ ı m esele Suriye sorunu olmuştur. R usya’nm Suriye m eselesinde neden böyle bir po litika iz led iğ ine dair çeşitli değerlendirm eler yap ılm aktadır. Sorunun mahiyetini alg ılam ak açısından R usya’nın Orta Doğu politikasın ın ve özellikle Suriye politikasının tarih i arka planm ı ele a lm akta fayda vardır.
1920’den 1946 yılm a dek Fransız m andasında kalm ış Suriye konusunda ikinci D ünya Savaşı sonrası ABD ile birlikte SSCB de bağım sız b ir dev let olm a gerektiğini vurgulam ıştır. 15 N isan 1946’ya kadar bütün Fransız kuvvetlerin in Suriye topraklarını terk etm esin in ardm dan 17 N isan (1946) günü Suriye’n in “Kurtuluş G ünü” olarak tarihe geçm iştir . 1 B u gelişm elere eşzamanlı olara
(* ) Doç.Dr., Karabük Üniversitesi İİBF Siyaset B ilim i ve Kamu Yöneti Bölümü Öğretim Üyesi. Mehroet
(1) Suriye’deki Fransa mandası ve sona erişine ilişkin bkz-Akif Okur, Emperyalizmin Ortadoğu Tecrübesinden Bir**** p er. riye’de Fransız Mandası, Bilig, Türk Dünyası Sosyal Buım gisi, Sayı: 48 Kış'09 (ss.137-156).
devam ediyordu. 1960-80’li yıllarda Sovyet uzm an lan tarafm dan Suriye’de 63 adet önem li ekonom ik işletm e kurulm uştur. Su riye ordusunun Sovyetler B irliğ inden aldığı silah alim inin değeri 26 m ilyar id i. Suriye ordusu silah alim inin % 90’ını Sovyetler B irliğ inden sağlıyordu .5
Sovyet er f947 yılında B M ’de Filistin topraklarında bir İsrail dev leti kurm a hakkım tanıyan 181 sayılı kararın alınm asına büyük caba harcamıştır. M oskova yönetim in in o dönemde uyguladığı po litikan ın gerçek am acı Fransa ve İngiltere’nin bö lgeden çekilm esin i sağ lam ak ve bu toprak larda nüfuz sahibi o l
maktı. Fakat İsrail k ısa sürede ABD ile stratejik işbirliğine gitm iş ve bu yüzden SSC B O rta D oğu ’d a derhal yeni m üttefik arayışına g irişmiştir.2 Böyle b ir durum da, Suriye R usya’nm ç ık a r la n n a en fazla uygun gelen dev let id i. 1
Nisan 1950’de ik i ü lke arasm da Sald ırm azlık Paktı imzalanmıştır. Aynca, Su riye ’d ek i siyasi rejim Pan-Arabizm ve Sosyalizm gib i ideo lo jik esaslara sahip idi. B u durum , k ısa sürede Suriye’nin Sovyetler B irliğ i ile ilişk ilerin in ge lişm es in d e etk ili olm uştur. A B D ’nin İsrail’in yanında yer ald ığ ı b ir durum da ideo lo jik olarak M oskova’ya yak ın lığ ı ve sahip o lduğu jeostratejik konum u Su riye ’y i Sovyetler B irliğine yaklaştıran fak tö rler aras ındayd ı. Bu ü lk en in özellikle T ürk iye ve I rak ’la kom şu olması D oğu-Batı d engesin in korunm ası ve SSCB’ye karşı “çevrelem e po litikasın ın” en gellenmesi açısm dan büyük önem taşıyo rdu .3
İlerleyen dönem de Su riy e-S S C B ilişk ileri daha da yüksek sev iye lere u laşm ıştır.
Hafız E sad dön em in de S S C B ’nin bölge politikaların ın şek illen m esin de İsrail faktörü oldukça etk ind i. B u dönem de M ısır İsrail üzerinde bask ı ku rm ası düşüncesiy le ABD ile ilişk ileri geliştirm iş, bunun doğal sonucu olarak S S C B ’d en h ız la uzak laşm ıştır. 1973 Arap-İsrail savaşm dan sonra M ıs ır Sovyetler B irliği ile ilişk ile r i k esm iş ve B atı b lo ğuna yakınlaşm ıştır. M ıs ır ’m A B D yön lü p o litikası karşısında M oskova iç in Ş a m ’la ilişk ile r daha önemli h a le gelm iştir. Ş am o dö n em de ABD’nin O rta D oğu p o lit ik a la r ı karş ısm d a bir engel o lu ştu ruyo rdu . 4
6 M art 1979 ta rih li C am p-D av id A n m a s ın ın hem en ard ın d an , 8 E k im 1 98 0 ’de
B-Suriye D ostluk ve İşb ir liğ i A n tlaşm ası y a la n m ış t ır . O d ö n em d e S u riy e Sovye tle r ara mdan büyük yard ım ve d e s te k a lm aya
M . G orbaçov’un ik tidara gelm esinden sonra M oskova'n ın dış po litikası da c id d i şekilde gözden geçirilm iştir. O dönem de Sovyetler B irliğ i Suriye ve benzeri re jim leri ekonom ik anlam da sırtında b ir yük o larak görüyordu. N itekim M oskova açısından bu rejim lerden beklenen yarar da tam sağ lanamamıştır. M . G orbaçov’un İsra il’le ilişk iler kurm ası, O rta D oğu’dak i m ü ttefik lerine yap ılan yard ım ları kesm esi Su riye ’yi de yen i arayışlar içine sokm uş, onu faydacı p o lit ik a lar geliştirm e konusunda h ızlandırm ıştır. Pe- restroyka dönem inde atılan adım lar, Sovyetler B irliğin in dağılm asın ın ard ından Rus dış po litikasında o güne dek elde ed ilm iş b irçok kazan ım lann da e lden ç ıkm asına neden o lm uştur. H atta Rus savunm a sanayisin in S u r iye ’dek i silah satış lan c idd i ö lçüde gerilem iş, ik i ü lke arasm daki 1991 yılın dak i 1 m ilyar d o larlık ticaret hacm i 1993 yılm a gelin d iğ inde 8 8 m ilyona dek gerilem iştir. 1993 ’de ik i ü lke arasm da hüküm etler arası an laşm a im za lan arak ilişk ilerin yen iden ilerle tilm esi konusunda m utabakat sağlanm ıştır. 2 0 0 0 y ılın da R usya ve Suriye arasm dak i ticaret hacm i artarak , 160 m ilyon do lara yükselm iştir .6 G örü ldüğü g ib i 1990 ’lı y ılla r R usya-Suriye ilişk ilerin in za y ıf o lduğu dönem di. M oskova 'n ın O rta Do- ğ u ’ya yönelik yen i d ış p o litikasm da S u riy e ’n in önem i bö lgede ve tüm üyle dü nyad a ge lişen değ iş ik lik le re bağ lı o larak yen id en a rtm ıştı .7
(2) Bilal Karabulut, Karadeniz’den Ortadoğuya Uzanan Bir Dış Politika: Geçmişten Günümüze Suriye-Rusya İlişkileri, Karadeniz Araştırmaları, Sayı: 15, Güz 2007, s. 69.
(3) Bilal Karabulut, s. 70.(4) A.E. ü o f lu e p o ö . O pocch h ck o - ch ph h ck hx o th o u ic h h jk . http://
www.iimes.ru/rus/stat/2010/04-01-10.html, Bilal Karabulut, s. 72-75.
(5) H eK 0T0pw e a c n e ıc n j p o ccH İk K O -cup ıtikK oro coTpyAHH- necT B a, 05.03.2008, http://mnenia.zahav.ru/ArticlePage. a sp x ParticlelD=6361,
(6 ) H eK oropb ie a cn e ıc rb i poccHftcKo-CHpHHCKoro coTpyuHH - •lecTBa, 05.03.2008, http://mnenia.zahav.ru/ArticlePage. aspx?articleID=6361,
(7 ) A n flp cH K p cftu . C n p n « : m an ıib if t po cch h ck hîî K03bipb Ha B jihîk-ııeM BocTOKe. IFRI, Ueıırp Poccmı/HHr Hoaöpb 2010. YE
Nİ
TÜRK
İYE
87/2
016
yap^n anlaşm a gereğ i bu üs A kd en iz ’de Rus donanmasının h areket kab iliye tin in sağ lanması amacıyla kuru lm uştur . 13 B ugüne dek on binlerce Suriyeli subay Sovyetler B irliğ in in ve Rusya’nın askeri ak ad em iler in d e eğitim a lmışlar. Batılı uzm an ların araştırm alarına göre 2006 yılında Suriye o rdusun da yak laşık iki bin Rus askeri dam şm am bu lunuyordu . Ayrıca Rus subaylar Su riye ’n in askeri ak ad em ile rinde eğitim verm işlerd ir . 14
c) Bu bölge R usya ’rnn iç güvenliğin i etkileyebilecek b ir bö lgedir. R usya; A BD ’nin “şer oku” kapsam ında değerlend ird iğ i İran ve Suriye’nin yer a ld ığ ı bu bö lgede çatışm a alanının O rta Asya ve K afkaslara yay ılab ileceği konusunda hak lı o larak end işe taşım aktadır. N itekim rad ika l İslam i akım lar, Kuzey Kafkasya’dak i sa ld ırılar büyük ölçüde m addi ve manevi o larak O rta D oğu ’dan beslenm ektedir.
Orta D oğu ile ilg ili bu genel d eğerlendirmeler kapsam ında Suriye Rusya açısm dan daha özel önem e sahip b ir ü lke o larak ortaya çıkmaktadır. Zira tarihsel gelişim süreci iç in de Suriye Rusya için O rta D oğu ’dak i etk in lik alanınm genişletm ede önem li d ayanak noktası olmuştur. Bu yüzden Rusya (Sovyetler B irliği) Suriye’ye devam lı o larak askeri, ekonomik ve sosyal a landa yard ım larda bulunm uş, karşılığmda Suriye M oskova'n ın O rta Doğu politikalan açısm dan güven ilir b ir m üttefik tutumu sergilem iştir. H er ne kadar ekonom ik ilişkiler açısmdan Suriye Rusya için be lli bir önem arz etse de bu ü lken in Rusya açısm dan önemi daha z iyade siyasi ve strate jik n ite lik tedir.
Libya po litikasından farklı o larak R usya Suriye konusundaki kesin ve h içbir şek ilde taviz verilm eyecek b ir tu tum sergilem iştir. Hazırda Rusya, Su riye ’ye karşı uygulanan yaPtınmların ABD ve Avrupa B irliğ i tarafın-
an uygulandığını, Suriye yönetim in in reform a aca8 lna inandığın ı ifade ederek , konunun
GK’ne taşınm asına ihtiyaç duym adı-ifade etm iştir . 15 B M ’nin veya her hangi
bir kuruluşun yaptmmlannı kabul etmeyen Rusya Suriye’deki rejimi korumaya devam etmektedir.
Sonuç
Kuşkusuz, yukarıda belirttiğim iz gerekçeler Rusya’mn Suriye’yi korum ak ve ko llam ak açısından önem senebilecek gerekçelerdir. Fakat Rusya’yı ted irgin eden diğer gerekçeler de vardır. M oskova’ya göre bundan önce BM GK’nin L ibya’ya konusunda alınm ış k aran m anipüle edilm iş ve am açlarından saptırılm ıştır. Rusya’ya göre Su riye’d ek i kriz banşçıl yolla çözülmezse, tüm Orta D oğu’da telafisi im kânsız büyük tahribatlar m eydana gelecektir. Uzm anlar bu gelişm elerin Yemen’e, daha sonra İran’a sıçrayabileceği ihtim alinden bahsederken bunun Rusya açısmdan da istenm edik sonuçlar doğurab ileceğini yazm aktadırlar. Bu yüzden Rusya Libya konusunda gösterdiği “yum uşak tavn” Suriye ’de göstermemeye karar vermiştir. Bugün 3 3 3
Batım n elinde Rusya’yı Suriye’ye m üdahale konusunda tavize zorlayacak her hangi bir araç bulunmamaktadır. Aynca Suriye’dek i sorunun da Rusya’mn yardım ı olm adan çözülm esi çok zordur. 16 Böyle bir durum, krizin banşçıl yolla çözülmesini imkânsız k ılm aktadır. Suriye yönetim inin insanlık dışı şiddet eylem leri, sivil halktan çok sayıda insanın öldürülm esi, m ülteci sorununun ve diğer insani sorunlarm dünya gündem ini etk ileyecek boyutlara ulaşm ası bir askeri m üdahale zaruretini gündem e getirmişse de bugünkü şartlarda böyle bir çözümün gerçekleşeceğini söylemek oldukça zordur. Bu durum da; küresel aktörlerin kendi aralarında sürdürdükleri açık ve gizli pazarlıklar devam ederken, Suriye savaşının insani açıdan en büyük m ağduru Suriye halkı iken m addi külfet açısmdan en fazla
(13) BoeHHbie 6a3bi P<1> sa rpammeft. Cnpamaı, http://rian.ru/sprav-ka/20100215/209344182.html
(O ) T S k " PM * X d X G-8 Gündemi,zi6194-Medvedevin_G_8_Gundemi.html
170439804.html
YENİ
TÜR
KİYE
87
/201
6
zorlanan ve en fazla güvenlik kaygısı taşıyan ülke de Türkiye’dir.
KaynakçaM ehm et A kif O kur, Em peryalizm in O rtadoğu
Tecrübesinden Bir Kesit: Suriye’de Fransız M andası, Bilig, T ürk D ünyası Sosyal B ilim ler D ergisi, Sayı: 48 Kış’09 (ss. 137-156).
B ila l K arabulut, K aradeniz’den O rtadoğu ’ya U zanan B ir D ış Politika: G eçm işten G ünüm üze Su- riye-Rusya İlişkileri, Karadeniz Arattırmaları, Sayı: 15, G üz 2007.
A.E. nOJUiepOÖ. O pOCCHHCKO-CHpHHCKHX
oTHouıeHMflx. http://www.iimes.ru/rus/stat/2010/04-01- 1 0 .html
HeKOTOpbie acneıcrbi poccHHCKO-CHpHİfcKoro coTpyflHHMecTBa, 05 .03 .2008 , http://mnenia.zahav.ru/ A rtic lePage. aspx ParticlelD = 6361,
HeKOTOpbie acneıcrbi poccHHCKo-CHpHHCKoro conrpyiiHHHecTBa, 05 .03 .2008 , http://mnenia.zahav.ru/ A rticlePage. aspx?artic leID = 6361,
AımpeH K peiîıı, Chphh: maBHbiH p o cc h h c k h h
K03bipb Ha BjiHMCHeM BocroKe, IFRI, UeHTp Pocchh/
H H f Honöpb 2010.
POCCH* npOCTHT CHpHH 10 MHHJlHannflojuıapoB, http://lenta.ni/russia/2005/01/2 /L. î'T* 25.01.2005. /kUdn<
Yrpo3y npaMoro BOopyrceHHoro Brop*eHHjı Chphio noKa yaa^ocb oTBecTH”, http://wwwizvesti * news/491805 ,ru/
BoeHHbie 6a3bi PO 3a rpaHHiıefi. CnpaBKHhttp://rian.ru/spravka/20100215/209344182.html ’
BM L ibya’yı uçuşa yasak bölge ilan etti, Hürriyet, 18.03.2011. http://www.hurriyet.com.tr/bm-libya-yi-ucusa-yasak-bolge-ilan-etti-17301358
Ali Asker. M ağrip Rüzgân Kremlin’deki Havayı Isıtm ıyor: Rusya’dan L ibya’ya Ç ifte Bakış, http://2 1 y-yte.org/tr/yazi6137-Magrip_Ruzgari_Kremlindeki_Ha-vayi_Isitm iyor_Rusyadan_Libyaya_Cifte_Bakis.htm l,24.03.2011.
Rusya belirli koşullarla arabulucu görevini üzerine alabilirdi, http://turkish.ruvr. ru/201 l/05/27/50908348.html
Ali Asker. M edvedev ’in G - 8 Gündemi, htt- p :/ / 2 1 yy te . org/tr/yazi6194 -M ed vedevin_G_8 _Gunde - mi.html
Be3 Pocchh CHpHHCKyıo npo6 .neMy He peııiHTb (“France24“, OpaHUH»), http://inosmi.ru/ asia/20110608/170439804.html